MAZURSKI PARK KRAJOBRAZOWY różnorodność biologiczna i kulturowa Krutyń 2019 Recenzent dr hab. Wojciech Gotkiewicz Redakcja mgr inż. Krzysztof Wittbrodt Mazurski Park Krajobrazowy w Krutyni dr Tomasz Janecki Stacja Badawcza w Mikołajkach Instytutu Biologii Doświadczalnej im. M. Nenckiego PAN Zdjęcie na okładce str. 1 – Okolice Łuknajna str. 4 – Rezerwat przyrody „Krutynia” w okolicach wsi Bobrówko Fot. Waldemar Bzura © Mazurski Park Krajobrazowy, 2019 Mazurski Park Krajobrazowy w Krutyni Krutyń 66, 11-710 Piecki [email protected] Wydanie I Wydawnictwo LABRITA ISBN 978-83-954839-2-9 Drukarnia Labrita Sp. z o.o. ul. Budowlana 3, 11-400 Kętrzyn [email protected] www.labrita.pl Spis treści Przedmowa ..........................................................................................................................................5 Liczebność i oddziaływanie bobra europejskiego na środowisko w Mazurskim Parku Krajobrazowym (Zygmunt Giżejewski) ........................................................................................6 Autotroficzne i heterotroficzne organizmy planktonowe towarzyszące zakwitom sinicowym w jeziorze Warnołty (Krystyna Kalinowska, Agnieszka Napiórkowska- Krzebietke, Elżbieta Bogacka-Kapusta, Joanna Hutorowicz, Jakub Pyka, Konrad Stawecki, Andrzej Kapusta, Łucjan Chybowski, Piotr Traczuk, Dariusz Ulikowski) ..................................16 Wrotki (Rotifera) ekosystemów wodnych Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Jolanta Ejsmont-Karabin) ...............................................................................................................28 Torfowiska Mazurskiego Parku Krajobrazowego – paleobotaniczny zapis w złożach wybranych obiektów (Marek Kloss) .............................................................................................38 Pochodzenie filogenetyczne populacji jeleniowatych na Mazurach oraz aktualnie prowadzone badania nad poznaniem ich biologii rozrodu (Anna Justyna Korzekwa, Anna Zadroga, Dariusz Zalewski) ..............................................................................................................52 Mięczaki wodne systemu rzeczno-jeziornego Krutyni (Krzysztof Lewandowski, Beata Jakubik) ................................................................................................................................................62 Chrząszcze z rodziny biedronkowatych (Coleoptera: Coccinellidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego i okolic (Piotr Ceryngier, Jerzy Romanowski) .............................................72 Stan poznania i perspektywy badań bioty porostów Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Dariusz Kubiak, Maria Dynowska, Anna Biedunkiewicz, Elżbieta Ejdys, Ewa Sucharzewska) ............................................................................................................................81 Biegaczowate (Coleoptera, Carabidae) Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Oleg Aleksandrowicz) .......................................................................................................................99 Ichtiofauna Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Andrzej Kapusta, Łucjan Chybowski,Elżbieta Bogacka-Kapusta) ......................................................................................... .116 Roślinność litoralu jezior Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Hanna Ciecierska, Joanna Ruszczyńska) ...................................................................................................................... ..126 Das Gräberfeld von Moythienen bei Aweyden, czyli rzecz o historii i współczesnych perspektywach badawczych bałtyjskiego cmentarzyska w Mojtynach (Kamil Niemczak, Iwona Lewoc) ....................................................................................................................................157 Walory przyrodnicze Mazurskiego Parku Krajobrazowego (Jerzy Kruszelnicki) ..........167 Kulturowy szlak Krutyni – ujęcie geograficzno-turystyczne (Izabela Lewandowska) ....175 Przedmowa Szanowni Państwo! Z olbrzymią przyjemnością oddajemy w Państwa ręce publikację naukową poświęconą wielu aspektom przyrodniczym jak również kulturowym Mazurskiego Parku Krajobrazowego. Mazurski Park Krajobrazowy jest najstarszym i największym z parków w województwie warmińsko-mazurskim. Od momentu jego utworzenia w 1977 roku powstały tu liczne prace badawcze poświęcone florze, faunie, krajobrazowi, czy też kulturze. Niemniej zdecydowana większość z nich nie została jak do tej pory zebrana w jednym opracowaniu. Dzięki zaangażowaniu Autorów i udostępnieniu przez nich wyników badań w tej publikacji prezentujemy Państwu informacje o przyrodzie ożywionej, nieożywionej, krajobrazie, historii i kulturze tego niezwykłego zakątka południowych Mazur. Krzysztof Wittbrodt Dyrektor Mazurskiego Parku Krajobrazowego 5 Liczebność i oddziaływanie bobra europejskiego na środowisko w Mazurskim Parku Krajobrazowym Zygmunt Giżejewski Stacja Badawcza IRZiBŻ PAN w Popielnie, 12-220 Ruciane-Nida, e-mail: [email protected] Abstract Among the European fauna, beavers deserve a special attention, because of the impressive impact they have on their habitat. They are the main ecosystem engineers, adapting it to their needs. Beavers’ status and the natural meaning were formed over thousands of years, resulting in the balance of many environmental processes. Beavers activity cause for example elevation of surface water levels and slow down the streams, influence the physicochemical properties of soil as well as the neutralization processes on the extensive areas. In this publication, the characteristic of beaver population and impact on the natural conditions of “Promotional forest complex – Masurian Forests”, especially Masurian Landscape Park is described. Streszczenie Spośród europejskiej fauny na szczególne wyróżnienie zasługuje bóbr europejski, dzięki wpływom jakie wywiera na środowisko, w którym bytuje. Jest głównym tzw. inżynierem środowiska, dostosowując je do swoich potrzeb. Jego pozycja i znaczenie w naturze było kształtowane przez tysiące lat, przyczyniając się do wyważonej synchronizacji wielu ważnych procesów siedliskowych. W efekcie jego działalności m.in. podnosi się poziom wód powierzchniowych oraz spowolnia bieg cieków, zmianie ulegają warunki fizykochemiczne gleby, wpływając na dynamikę naturalizacji znacznego przyległego obszaru. W publikacji przedstawiono charakterystykę populacji bobra i jej wpływ na warunki naturalne w „Leśnym Kompleksie Promocyjnym Lasy Mazurskie”, z uwzględnieniem Mazurskiego Parku Krajobrazowego. 6 Informacje o gatunku Bóbr europejski (Castor fiber) jest największym po kapibarze gryzoniem. Średnia masa ciała wynosi 20 kg i może się wahać od 10 do ponad 30 kilogramów, a długość życia sięga 30 lat. Z cech zewnętrznych, najbardziej charakterystyczny jest plusk (płetwa ogonowa), który ma długość 20-25 cm, szerokość 11-18 cm i stanowi około 3/4 długości ciała, który u nasady pokryty jest futrem. Posiada on szereg funkcji związanych z trybem życia; w wodzie umożliwia dynamiczne pływanie oraz pełni funkcję steru, a na lądzie służy do uzyskania przeciwwagi lub podparcia (Bogusławski, 1999; Dzięciołowski, 1996). Ponadto ogon umożliwia komunikowanie się z innymi bobrami poprzez różnego typu uderzenia o wodę, przekazuje w ten sposób informacje (zwłaszcza o niebezpieczeństwie) innym członkom rodziny znajdującym się w wodzie (Panfil. 1960). Bóbr jest zwierzęciem prowadzącym nocny tryb życia, natomiast w ciągu dnia przebywa w żeremiach lub norach. Cecha ta została wywołana przez człowieka, poprzez setki lat polowania na niego. U bobra kanadyjskiego, który występuje na kontynencie o znacznie niższym zaludnieniu niż Europa, aktywność życiowa odbywa się w ciągu dnia. Można powiedzieć, że bóbr jest zwierzęciem typowym dla nizin, wolno płynących rzek, cieków i zbiorników wodnych. Środowisko roślinności nabrzeżnej jest bogate w gatunki drzew i krzewów chętnie zgryzanych, nie tylko w celu uzyskania odżywczej części korowej, ale również części zdrewniałych, które są wykorzystywane do budowy tam, żeremi oraz wyściółki legowiska. Jako zwierzę wyłącznie roślinożerne, w jego menu znajduje się 209 gatunków roślin, nie wyłączając ziół (Żurowski, 1977; Giżejewski i Raczek, 2012; Giżejewski i Goździewski, 2016). Podobnie jak inne zwierzęta dzikie klimatu umiarkowanego, bobry są sezonowo rozrodcze, u których okres kryć odbywa się w trakcie wydłużającego się dnia; w styczniu i lutym, a okres porodów wiosną, po średnio 107 dniach ciąży. Młode boberki rodzą się owłosione o średniej masie 520 g z reguły z zamkniętymi powiekami, które otwierają od 0,5 do 3 godzin. Na fermie bobrów w Stacji Badawczej PAN w Popielnie, na 90 analizowanych porodów uzyskano w miocie 2,8 noworodka od pary, w proporcji samce do samic 1:1 (105:104). Przyjmuje się, że w naturze u bobrów rodzi się od jednego do pięć noworodków (Żurowski, 1977). Od dwóch ostatnich dekad XX wieku, liczebność bobra w Polsce systematycznie wzrasta i według przeprowadzonych szacunków w 1998 roku, jego populacja liczyła 17.000 sztuk, natomiast w 2003 roku liczebność oceniono już na 20.000 sztuk (Giżejewski 7 i Goździewski, 2016; Mapa 1). W chwili obecnej ocenia się ilość bobrów w Polsce na 60 – 70.000 osobników. Powodów gwałtownego wzrostu liczebności bobra, poza jego ochroną, reintrodukcją, wzrostem świadomości społecznej, brakiem typowych naturalnych wrogów, należy się dopatrywać w spadku popularności na wyroby futrzarskie oraz poprawianiu się jakości wód (Czech, 2000; Dzięciołowski, 1999). Mapa 1. Zagęszczenie stanowisk bobra europejskiego na terenie Polski. Bobry są znane z pomysłowych