P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SPYCHOWO (217) Warszawa 2012 Autor: El Ŝbieta Gawlikowska*, Krzysztof Seifert*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Olimpia Kozłowska* Redaktor regionalny planszy B: Bogusław B ąk* Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska* * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzy ńska 71, 51-415 Wrocław ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2012 r. Spis tre ści I. Wst ęp – K. Seifert ............................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K. Seifert ............................................... 4 III. Budowa geologiczna – E. Gawlikowska, K. Seifert ....................................................... 7 IV. Zło Ŝa kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ................................... 9 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – E. Gawlikowska, K. Seifert ........... 10 VII. Warunki wodne – E. Gawlikowska, K. Seifert ............................................................ 11 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 11 2. Wody podziemne.................................................................................................... 12 VIII. Geochemia środowiska .............................................................................................. 14 1. Gleby – P. Kwecko ................................................................................................. 14 2. Osady – I. Bojakowska ........................................................................................... 17 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ........................................ 20 IX. Składowanie odpadów – J. Król .................................................................................. 23 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – E. Gawlikowska ....................................................... 24 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – E. Gawlikowska ...................................................... 25 XII. Zabytki kultury – K. Seifert ......................................................................................... 33 XIII. Podsumowanie – E. Gawlikowska, J. Król ................................................................ 34 XIV. Literatura ................................................................................................................... 35 I. Wst ęp Arkusz Spychowo Mapy geo środowiskowej Polski (MG śP) w skali 1:50 000 został wy- konany w 2012 roku. Składa si ę z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowan ą tre ść Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, a plansza B warstw ę informacyjn ą „Zagro Ŝenia po- wierzchni ziemi”, opisuj ącą tematyk ę geochemii środowiska i warunki korzystne do składo- wania odpadów. Plansza A została wykonana w Oddziale Dolno śląskim Pa ństwowego Insty- tutu Geologicznego. Przy jego opracowywaniu wykorzystano informacje zamieszczone na arkuszu Świ ętajno Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2006 w Przedsi ębiorstwie SEGI-AT w Warszawie (Gała ś i in., 2006). Plansza B zo- stała wykonana w Przedsi ębiorstwie Geologicznym we Wrocławiu PROXIMA SA (składo- wanie odpadów) i w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (geochemia śro- dowiska). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z instrukcj ą opracowania MG śP (Instruk- cja, 2005). Plansza A zawiera dane zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: ko- paliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa bu- dowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogorszy ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb s ą uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowa- nych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i ad- ministracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą 3 ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. W trakcie opracowywania arkusza wykorzystano materiały archiwalne znajduj ące si ę w Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Departamencie Ochrony Środowiska Warmi ńsko-Mazurskiego Urz ędu Marszałkowskie- go i Archiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Olsztynie, starostwach powiato- wych, urz ędach gminnych oraz nadle śnictwach. Informacje dotycz ące gleb chronionych uzy- skano w Instytucie Uprawy, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach. Dane archiwalne uzu- pełniono i zweryfikowano w czasie zwiadu terenowego przeprowadzonego w sierpniu 2011 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako element bazy danych Mapy geo środo- wiskowej Polski w skali 1:50 000. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Granice arkusza Spychowo wyznaczaj ą współrz ędne geograficzne: 21°15’−21°30’ dłu- go ści geograficznej wschodniej oraz 53°30’−53°40’szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar ten nale Ŝy do województwa warmi ńsko-ma- zurskiego, obejmuj ąc swym zasi ęgiem: cz ęść powiatu szczycie ńskiego z gminami Świ ętajno i Rozogi, cz ęść powiatu mr ągowskiego z gmin ą Piecki oraz fragment powiatu piskiego z gminami Ruciane Nida i Pisz. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2002) teren arkusza nale- Ŝy do mezoregionu Równina Mazurska, Pojezierze Mrągowskie i Kraina Wielkich Jezior Ma- zurskich. Wymienione jednostki wchodz ą w skład makroregionu Pojezierze Mazurskie w podprowincji Pojezierze Wschodniobałtyckie (fig. 1). Równina Mazurska zajmuje wi ększ ą cz ęść obszaru arkusza Spychowo. Obejmuje pół- nocn ą cz ęść rozległych sandrów, przykrywaj ących utwory lodowcowe zlodowace ń północno- polskich. Od północy ograniczaj ą j ą moreny fazy pozna ńskiej, wyznaczaj ące granic ę pomi ę- dzy Pojezierzem Mr ągowskim i Krain ą Wielkich Jezior Mazurskich. Południow ą granicę tej jednostki mo Ŝna wyznaczy ć tylko w przybli Ŝeniu na podstawie przebiegu wzniesie ń moreno- wych nale Ŝą cych do wcze śniejszej rze źby lodowcowej, które miejscami wynurzają si ę spod utworów sandrowych. W centralnej cz ęś ci obszaru arkusza, w okolicy wsi Faryny, zaznacza si ę ci ąg wzniesie ń o wysoko ści wzgl ędnej do 45 m, z kulminacj ą 174 m n.p.m. koło Cegielni. Są to formy akumulacji szczelinowej. Powierzchnia równiny sandrowej obni Ŝa si ę od około 140 m n.p.m. na północy w okolicy Spychowa do około 130 m n.p.m. na południu w okolicy 4 Borków Rozoskich. Wschodnia cz ęść sandru le Ŝy nieco ni Ŝej, od 132 m n.p.m. w okolicy Majdanu do 122 m n.p.m. w dolinie Rudni na południu. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Spychowo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg Kondrackiego (2002) 1 − granice podprowincji; 2 – granice mezoregionów; 3 – wi ększe jeziora Prowincja: Ni Ŝ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierze Wschodniobałtyckie Makroregion: Pojezierze Mazurskie Mezoregion: 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie, 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazur- skich, 842.87 – Równina Mazurska Prowincja: Ni Ŝ Środkowoeuropejski Podprowincja: Niziny Środkowopolskie Makroregion: Nizina Północnomazowiecka Mezoregion: 318.65 – Równina Kurpiowska Pojezierze Mr ągowskie zajmuje północny i północno-zachodni fragment obszaru arku- sza. Jego charakterystyczn ą cech ą są południkowo zorientowane rynny lodowcowe oraz rów- nole Ŝnikowo biegn ące moreny. Wzdłu Ŝ rynien wyst ępuj ą kemy i małe ozy. Na obszarze arku- sza wysoczyzna morenowa falista wyst ępuje jedynie w okolicach miejscowo ści Stare Kieł- bonki oraz Zyzdrojowy Piecek. Wschodnia granica Pojezierza Mr ągowskiego przebiega wzdłu Ŝ działu wodnego środkowej Krutyni ze zlewni ą Wielkich Jezior Mazurskich. Na połu- dniu granica regionu przebiega mi ędzy morenami fazy pozna ńskiej a sandrami. 5 W północno-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę niewielki fragment Krainy Wiel- kich Jezior Mazurskich. Charakterystyczn ą cech ą tego regionu jest najwi ększy w Polsce ze- spół poł ączonych kanałami jezior. Krain