P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz WOLNICA (98)

Warszawa 2012

Autorzy: Robert Formowicz*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec* Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN...

Copyright by PIG-PIB and M Ś, Warszawa 2012 Spis tre ści I. Wst ęp (Robert Formowicz)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Robert Formowicz)...... 4 III. Budowa geologiczna (Robert Formowicz)...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Robert Formowicz) ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Robert Formowicz)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopaliny (Robert Formowicz)...... 13 VII. Warunki wodne (Robert Formowicz) ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska ...... 19 1. Gleby (Paweł Kwecko)...... 19 2. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec) ...... 22 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Wojciechowska)...... 24 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Robert Formowicz)...... 32 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Robert Formowicz) ...... 33 XII. Zabytki kultury (Robert Formowicz) ...... 37 XIII. Podsumowanie (Robert Formowicz, Krystyna Wojciechowska)...... 37 XIV. Literatura ...... 39

I. Wst ęp

Arkusz Wolnica Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wy- konany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicz- nym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Wolnica Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ębiorstwie Geolo- gicznym POLGEOL SA w Warszawie (Osendowska, Nowacki 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geolo- giczno-gospodarczej zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budow- lanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w archiwach Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie i starostwach powiatowych w Olsztynie i Lidzbarku Warmi ńskim, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, i w Woje- wódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informa- cje uzyskane w siedzibach nadle śnictw oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Wolnica jest ograniczony nast ępuj ącymi współrz ędnymi geo- graficznymi: 20°15’–20 °30’ długo ści geograficznej wschodniej i 54 °00’–54 °10’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie cały omawiany obszar znajduje si ę w granicach województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje swym zasi ęgiem wschodni ą cz ęść powiatu lidzbarskiego (gminy Orneta, Lubomino i Lidzbark Warmi ński) oraz północn ą cz ęść powiatu olszty ńskiego (gminy i Świ ątki). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszar arkusza Wolnica wchodzi w skład prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Jego północna część nale Ŝy do podprowincji Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie, makroregionu Nizina Staropruska (mezoregiony Wzniesienia Górowskie, Równina Ornecka, Równina S ępopolska), a cz ęść południowa i środkowa do podprowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie, makroregionu Poje- zierze Mazurskie (mezoregion Pojezierze Olszty ńskie) (fig. 1). Równina Ornecka obejmuj ąca północno-zachodni ą cz ęść obszaru arkusza, jest do ść pła- skim sandrem rozci ągaj ącym si ę wzdłu Ŝ Drw ęcy Warmi ńskiej na południe od Wzniesie ń Gó- rowskich i na północ od Pojezierza Olszty ńskiego. Płaskie, piaszczyste powierzchnie zaj ęte s ą głównie przez bory sosnowe. Rz ędne terenu osi ągaj ą tutaj 73–75 m n.p.m. Wzniesienia Górowskie poło Ŝone na wschód od Równiny Oreckiej s ą izolowan ą wyso- czyzn ą morenow ą, na której rz ędne dochodz ą do 100 m n.p.m. Kulminacje Wzniesie ń Gó- rowskich s ą utworzone z kilku pasm moren czołowych. W okolicy Miejskiej Woli wzgórza morenowe osi ągaj ą wysoko ść 112–117 m n.p.m. Równina S ępopolska obejmuj ąca północno-wschodni skraj opisywanego obszaru sta- nowi rozległa nieck ę wznosz ącą si ę na obrze Ŝach do 80–100 m n.p.m. i obni Ŝaj ącą si ę ku

4 środkowi do 40–50 m n.p.m. W powierzchni ę równiny wci ęte s ą na gł ęboko ść 20–30 m doli- ny Łyny i Guberu (poza granicami arkusza).

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Wolnica na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica prowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie; 841.58 – Równina Ornecka; 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ń- skie Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja Pobrze Ŝa Południowobałtyckie: Mezoregiony Pobrze Ŝa Gda ńskiego: 313.56 – Równina Warmi ńska Podprowincja Pojezierza Południowobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Iławskiego: 314.90 – Pojezierze Iławskie

Środkow ą i południow ą cz ęść omawianego obszaru zajmuje Pojezierze Olszty ńskie. W krajobrazie wyodr ębniaj ą si ę liczne wzniesienia i pagórki morenowe oraz formy akumula- cji szczelinowej, świadcz ące o młodoglacjalnej rze źbie tego obszaru. Deniwelacje terenu wy- nosz ą około 70 m. Najwy Ŝej poło Ŝone jest wzgórze kemowe w okolicach Bzowca w połu- dniowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, wznosz ące si ę na wysoko ść 141,1 m n.p.m. Naj- ni Ŝej znajduje si ę dolina Łyny w Bobrownikach (68,9 m n.p.m.). Według regionalizacji klimatycznej (Wiszniewski, Chełchowski, 1975) omawiany ob- szar znajduje si ę w dzielnicy wschodnio-bałtyckiej. W kierunku wschodnim przewa Ŝaj ą cechy

5 klimatu kontynentalnego, wyra Ŝaj ącymi si ę przede wszystkim dłu Ŝszym czasem trwania zimy i ni Ŝsz ą temperatur ą miesi ęcy zimowych, a w zwi ązku z tym wi ększ ą amplitud ą roczn ą śred- nich temperatur. Okres z przymrozkami trwa od 110 do 125 dni, a pokrywa śnie Ŝna zalega od 60 do 70 dni w roku. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +7,5°C, najcieplejszym miesi ącem jest lipiec (+17,5°C) a najzimniejszym stycze ń (-4°C). Średnioroczna suma opa- dów atmosferycznych z wielolecia kształtuje si ę tutaj na poziomie 680 mm. Gleby na obszarze arkusza Wolnica nale Ŝą do średniourodzajnych. Dominuj ą kompleksy Ŝytnie od bardzo dobrego do słabego, oraz kompleksy pszenne dobre, wytworzone z glin i iłów. Przewa Ŝaj ą gleby brunatne wła ściwe i brunatne wyługowane. Do ść cz ęsto wyst ępuj ą czarne ziemie. Gleby bagienne, glejowe i murszowe skoncentrowane s ą w dolinach rzek, głównie Ły- ny i Drw ęcy Warmi ńskiej. Gleby gliniaste na zboczach wzniesie ń nara Ŝone s ą na spływ po- wierzchniowy i erozj ę. Są to głównie gleby III klasy u Ŝytkowej, niewielkie powierzchnie zaj- muj ą gleby II i IVa klasy bonitacyjnej. Produkcja rolna ukierunkowana jest na upraw ę zbó Ŝ i buraków cukrowych, w niewielkim stopniu na hodowlę bydła i trzody chlewnej. Obszar obj ęty arkuszem Wolnica nale Ŝy do terenów o do ść du Ŝym zalesieniu (45%). Zwarte, du Ŝe kompleksy le śne wyst ępuj ą głównie w północnej i południowo-wschodniej cz ę- ści. Cała południowo-zachodnia cz ęść opisywanego terenu jest niemal bezle śna. Jest to regio- nem rolniczy, o słabo rozwini ętym przemy śle. Walory przyrodniczo-krajobrazowe tego obszaru daj ą dobr ą podstaw ę do rozwoju tury- styki i rekreacji. Do atrakcji nale Ŝą du Ŝe kompleksy le śne, niewielkie jeziora i rzeka Łyna, oraz wsie letniskowe z gospodarstwami agroturystycznymi: Mingajny, Łaniewo, i . Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa nr 51 –Lidzbark Warmi ński– Bartoszyce do przejścia granicznego w Bezledach, droga wojewódzka nr 507 Olsztyn–Dobra Miasto–Braniewo, drogi powiatowe oraz szereg dróg gminnych (w wi ększo ści gruntowych) łącz ących poszczególne miejscowo ści.

III. Budowa geologiczna

Obszar obj ęty arkuszem Wolnica poło Ŝony jest na obrze Ŝu syneklizy perybałtyckiej. Krystaliczne podło Ŝe syneklizy buduj ą prekambryjskie granity i granitoidy. Pokryw ę platfor- my stanowi ą osady starszego paleozoiku oraz kompleks permo-mezozoiczny, na którym zale- gaj ą utwory paleogenu, neogenu i czwartorz ędu (Honczaruk, Kacprzak, 2009). Najstarszymi znanymi z wierce ń utworami s ą margle piaszczyste z glaukonitem, mu- skowitem i pirytem nale Ŝą ce do kredy górnej (mastrycht). Strop tych utworów znajduje si ę na gł ęboko ści 260,2 m p.p.t. (otwór )

6 Osady trzeciorz ędu rozpoznane zostały otworami kartograficznymi, hydrogeologicznymi i badawczymi wykonanymi w granicach arkusza Wolnica i na obszarze arkuszy sąsiednich (Or- neta, Górowo Iławieckie i Dobre Miasto). Do paleocenu zaliczono drobnoziarniste i pyłowate piaski glaukonitowe. Utwory eocenu nawiercone na głęboko ści 196,9 m p.p.t. reprezentowane są przez zielonkawe średnio- i gruboziarniste piaski. Oligoce ńskie piaski i mułki glaukonitowe znane s ą jedynie z otworu poło Ŝonego 3 km na zachód od granicy arkusza Wolnica. Osady te zalegaj ą na gł ęboko ści od 121,0 do 220,0 m p.p.t. Utwory miocenu nawiercono w rejonie Stryj- kowa i Smolajn. S ą to piaski pyłowate i drobnoziarniste, a tak Ŝe iły i mułki w stropie burow ę- glowe. Osady te nie zostały przewiercone. Najwi ększ ą ich mi ąŜ szo ść (41 m) udokumentowano w otworze Smolajny w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Do pliocenu nale Ŝą brunatno- szare i Ŝółtoszare iły i piaski drobnoziarniste, bezwapniste o mi ąŜ szo ści około 20 m, stwierdzo- ne wierceniami na s ąsiednim arkuszu w rejonie Dobrego Miasta (Rumi ński, 2003). Cały obszar arkusza pokryty jest osadami czwartorz ędu (fig. 2). Ich mi ąŜ szo ść w obni- Ŝeniach podło Ŝa dochodzi do 260 m. W obr ębie plejstocenu wyró Ŝniono: zlodowacenia naj- starsze (zlodowacenie narwi), zlodowacenia południowopolskie (zlodowacenia: nidy, sanu 1 i sanu 2), zlodowacenia środkowopolskie (zlodowacenia odry i warty oraz zlodowacenia pół- nocnopolskie (zlodowacenie wisły). Najstarszymi osadami czwartorz ędowymi s ą nawiercone w Bieniewie i w Pomorowie gliny zwałowe, piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału dolnego zlodowacenia narwi oraz niewielkiej mi ąŜ szo ści gliny zwałowe stadiału górnego. Najwi ększa, stwierdzona otworami, mi ąŜ szo ść osadów najstarszego zlodowacenia wynosi 52,2 m. Utwory te wyst ępuj ą prawdo- podobnie na większo ści obszaru omawianego arkusza. Osady zlodowace ń południowopolskich reprezentowane s ą przypuszczalnie przez czte- ry poziomy glin zwałowych rozdzielone utworami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Mi ąŜ szo ść kompleksu zlodowace ń południowopolskich wynosi od 36,5 m w Stryjkowie do 78,2 m w Pomorowie. Z chłodnym okresem interglacjału wielkiego zwi ązana jest akumulacja piaszczystych glin zwałowych powstałych w trakcie zlodowacenia Liwca. Mi ąŜ szo ść tych utworów w otwo- rze Stryjkowo wynosi 32,7 m. Kompleks osadów zlodowace ń środkowopolskich tworz ą trzy poziomy glin zwałowych rozdzielonych utworami wodnolodowcowymi i zastoiskowymi zlodowace ń odry i warty oraz osady jeziorne interstadiału lubelskiego. Ł ączna, udokumentowana wierceniami mi ąŜ szo ść utworów zlodowace ń środkowopolskich wynosi od 61,3 m w Bieniewie do 84,9 m w Stryj- kowie.

7

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Wolnica na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrze- liny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą…(Marks i in. red., 2006) Osady zlodowacenia wisły wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza Wolnica. Do stadiału środkowego zaliczone zostały piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe oraz mułki i piaski zastoiskowe o zmiennej mi ąŜ szo ści od 35 m w Wolnicy do około 45 m w rejonie Ła- niewa. Bezpo średnio na powierzchni terenu lub pod utworami holocenu zalegaj ą osady nale Ŝą- ce do stadiału górnego zlodowacenia wisły. Profil rozpoczynaj ą Ŝwiry i piaski wodnolodowco- we dolne stwierdzone w otworach wiertniczych w Łaniewie. Mi ąŜ szo ść tej serii przypuszczal-

8 nie mo Ŝe wynosi ć do 25 m. Powy Ŝej zalegaj ą gliny zwałowe z wkładkami piasków i piasków gliniastych. Mi ąŜ szo ść glin jest zmienna – od kilku metrów w południowo-wschodniej i wschodniej cz ęś ci arkusza, do około 35 m w rejonie Wolnicy i Bieniewa. Wyst ępuj ące na po- wierzchni gliny s ą silnie zwietrzałe. Utwory akumulacji szczelinowej buduj ą wyra źne wzgórza o przebiegu z północy na południe i z północnego wschodu na południowy zachód, od Runowa w kierunku Łaniewa i Urbanowa. Mi ąŜ szo ść kompleksu piaskowo-Ŝwirowego w centralnej cz ęś ci formy szczelinowej wynosi 6 m. Z akumulacj ą szczelinow ą zwi ązane s ą tak Ŝe gliny zwa- łowe, których mi ąŜ szo ść dochodzi maksymalnie do 8,2 m. W obr ębie wysoczyzny morenowej, na obszarze całego arkusza, powszechnie wyst ępuj ą wzgórza kemowe zbudowane z piasków, Ŝwirów, iłów, mułków i glin. Rozległe plateau kemowe udokumentowano pomi ędzy Piotrasze- wem, a Smolanami oraz w rejonie Stryjkowa. Tarasy kemowe z przewag ą drobniejszej frakcji piaszczysto-mułkowej tworz ą północn ą stron ę doliny Łyny od Łaniewa do . Wzgó- rza moren martwego lodu, zbudowane z piasków, Ŝwirów i glin, zlokalizowane s ą w rejonie miejscowo ści , Ignalin w północnej częś ci arkusza oraz Bieniewo, Ró Ŝyn i w centralnej jego cz ęś ci. Mułki, iły i piaski zastoiskowe stwierdzono w rejonie Piotraszewa i Pomorowa oraz Rogieli. Mi ąŜ szo ść tych utworów wynosi od 3,1 do 14,0 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe górne o mi ąŜ szo ści około 15 m obejmuj ą znaczne obszary arkusza w pół- nocno-zachodniej (tzw. sandr Ornecki), środkowej i południowo-wschodniej jego cz ęś ci. Utwo- ry wytopiskowe rozpoznano w obni Ŝeniach terenu w rejonie Smolajn. S ą to mułki ilaste i piaski o mi ąŜ szo ści od 2,0 do 6,0 m zalegaj ące bezpo średnio na glinach zwałowych. Osadami akumulowanymi w schyłkowej cz ęś ci plejstocenu są głównie piaski i gliny de- luwialne o mi ąŜ szo ści do 3,0 m, wyst ępuj ące w zagł ębieniach wytopiskowych i dolinkach erozyjnych. Holocen reprezentowany jest głównie przez osady organiczne i nieorganiczne, do których zaliczaj ą si ę kreda jeziorna, gytie i torfy oraz mułki i piaski jeziorne, namuły den dolinnych, piaski i Ŝwiry rzeczne tarasu nadzalewowego Łyny oraz piaski rzeczne w dolinie Drw ęcy.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze obj ętym arkuszem Wolnica udokumentowano 6 czwartorz ędowych złó Ŝ ko- palin pospolitych, w tym 4 zło Ŝa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, zło Ŝe piasków kwarcowych oraz zło Ŝe glin ceramiki budowlanej (Szuflicki i in. red., 2011). Zestawienie udokumentowa- nych złó Ŝ kopalin, oraz ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę przedstawiono w tabe- li 1. Charakterystyk ę parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ i jako ściow ą kopalin okru- chowych zawiera tabela 2

9 Bilansowe nagromadzenia kruszyw piaskowo-Ŝwirowych uj ęte dokumentacjami zwi ąza- ne s ą z osadami stadiału górnego zlodowacenia wisły. Zło Ŝe piasków kwarcowych „Mingajny” (Sylwestrzak, 1969) udokumentowane zostało w kat C 2. Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą fluwioglacjalne drobnoziarniste piaski kwarcowe, w cz ęś ci stropowej przewiane, przechodz ące w piaski średnioziarniste. Nadkład stanowi gleba i piasek z du Ŝą ilo ści ą zanieczyszcze ń organicznych. W sp ągu zalegaj ą piaski średnioziarniste z do- mieszk ą Ŝwiru oraz glina. Warstwa wodono śna zalega poni Ŝej sp ągu zło Ŝa. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana do produkcji cegły wapienno-piaskowej.

Zło Ŝe „” udokumentowano pocz ątkowo w kategorii C 2 (Wojtkiewicz, 1982), a nast ępnie przekwalifikowano zło Ŝe do kategorii C 1 z jako ści ą kopaliny w kategorii B (J ędrze- jewska, 1988). Kopalin ę stanowi ą piaski ze Ŝwirami akumulacji wodnolodowcowej. Zło Ŝe ma form ę dwóch odr ębnych rynnowych gniazd (Pole A – południowe i Pole B – północne). W nad- kładzie wyst ępuje gleba, piaski drobno- i średnioziarniste z domieszk ą Ŝwiru. Sp ąg zło Ŝa sta- nowi ą piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Swobodne zwier- ciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści od 0,7 do 11,0 m p.p.t., ( średnio 6,8 m p.p.t.). Przewiduje si ę wykorzystanie kopaliny na potrzeby budownictwa ogólnego.

Zło Ŝa piasków ze Ŝwirami „Bugi” udokumentowane w kategorii C 2 (Profic, 1989) w dwóch polach (pole A – zachodnie, pole B – wschodnie). Seri ę zło Ŝow ą stanowi ą osady piaskowo-Ŝwirowe kemów. W nadkładzie zalegaj ą gliny piaszczyste, a sp ąg tworz ą piaski drobno- i średnioziarniste. Zło Ŝe jest suche. W 2000 r. wykonano Dodatek nr 1 do dokumen- tacji… (Zaprzelski, 2000a), w zwi ązku z wł ączeniem północnej cz ęś ci pola A w granice no- wego zło Ŝa „Bugi II” (Zaprzelski, 2000b). Kopalin ę w zło Ŝu „Bugi II” stanowi ą piaski ze Ŝwirami i piaski. W cz ęś ci stropowej do- minują piaski przechodz ące stopniowo w piaski ze Ŝwirami. Litologia skał otaczaj ących oraz zawodnienie zło Ŝa jest takie samo jak w przypadku zło Ŝa „Bugi”. W Dodatku nr 1 do dokumen- tacji… (Zaprzelski, 2008) rozliczono zasoby zło Ŝa w zwi ązku z cofni ęciem koncesji na eksplo- atacj ę. Kopalina z obu złó Ŝ mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie i drogownictwie.

Zło Ŝe „Runowo” udokumentowano w 1986 r. w kat. C 2 na obszarze czterech pól (A, B, C i D), z czego w granicach arkusza Wolnica znajdują si ę fragmenty trzech pól A (zachodnie- go), B (wschodniego) i C ( środkowego) (Karger, 1986). Kopalin ę stanowi ą piaski ze Ŝwirami akumulacji szczelinowej, które mog ą by ć przydatne w budownictwie ogólnym. Nadkład sta- nowi gleba i piaski pylaste, a serie zło Ŝow ą pod ścielaj ą piaski drobnoziarniste, pylaste oraz glina. Zło Ŝe jest suche.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Numer Wiek Stan Wydobycie geologiczne bilansowe Kategoria Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu zagospodarowania (tys. t) Nazwa zło Ŝa (tys. t) rozpoznania kopaliny zło Ŝa konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- 3 zło Ŝa (tys. m )* zło Ŝa mapie -surowcowego według stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in. red., 2011) Klasy Klasy 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 10– 4 A11 – C 12

1 Mingajny pki Q 3598* C2 N - Sb 4 B L 2 Kaszuny pŜ Q 18538 C1 N - Sb 4 B L 3 Bugi II pŜ Q 205 C2 Z - Sb, Sd 4 A - 4 Bugi pŜ Q 349 C2 N - Sb, Sd 4 A - 5 Runowo* pŜ Q 6289 C2 N - Sb 4 B L 6 Ignalin g (gc) Q 194,0* C1* N - Scb 4 A -

Rubryka 2 – * – zło Ŝe poło Ŝone cz ęś ciowo w obr ębie arkusza Górowo Iławeckie (62); 11 Rubryka 3 – pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej); p – piaski; p Ŝ – piaski ze Ŝwirem; g (gc) – gliny ceramiki budowlanej; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd;

Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – B, C 1, C 2; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: Z – zaniechane, N – niezagospodarowane; Rubryka 9 – kopaliny skalne: Sb – budownictwo, Sd – drogownictwo, Scb – ceramika budowlana; Rubryka 10 – 4 – zło Ŝa powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11 – A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12 – L – ochrona lasów

Tabela 2 Parametry geologiczne złó Ŝ i parametry jako ściowe kopalin okruchowych Nr Powierzch- Mi ąŜ szo ść Grubo ść zło Ŝa Nazwa Rodzaj nia Wybrane zło Ŝa nadkładu na zło Ŝa kopaliny zło Ŝa parametry jako ściowe kopaliny (m) (m) mapie (ha) 1 2 3 4 5 6 7

SiO 2 : – 82,45–94,68, śr. 90,8% zaw. frakcji 0,5–0,05 mm 0,4–6,8 0,0–0,7 37,4–97,8; śr. 74,0% 1 Mingajny pki 80,8 śr. 4,2 śr. 0,6 zaw. frakcji 0,5–2,0 mm 0,8–57,8; śr. 22,7% zaw. pyłów min.: 0,8–3,4, śr. 2,0% Pole A punkt piaskowy: Pole A 50,2–81,2; śr. 68,6 % (południowe) zaw. pyłów min.: Pole A Pole A 81,23 0,8–6,15; śr. 2,44%; 4,0–13,1 0,2–7,5 ęŜ ę Pole B ci ar nasypowy w st. utrz sionym: śr. 8,3 śr. 3,8 1,77–2,11; śr. 1,95 t/m 3 2 Kaszuny pŜ (północne) 40,32 Pole B Pole B Pole B punkt piaskowy: Łącznie 2,7–12,0 0,3–6,0 śr. 5,8 śr. 5,8 38,1–76,6; śr. 54,64% 121,55 zaw. pyłów min.: 0,4–7,9; śr. 2,93 %; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,69–2,04; śr. 1,93 t/m 3 punkt piaskowy: 62,3–77,4% śr. 72,7 % 2,7–10,5 0,5–3,6 zaw. pyłów min.: 3 Bugi II pŜ 1,77 śr. 6,5 śr. 1,8 1,1–2,8; śr. 1,9%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,6–2,04; śr. 1,94 t/m 3 Pole A (wschodnie) punkt piaskowy: 56,0–74,7% 0,95 śr. 67,9% Pole A 2,7–10,6 0,6–6,0 zaw. pyłów min.: 4 Bugi pŜ (zachodnie) śr. 4,4 śr. 2,9 1,3–6,7; śr. 3,5%; 3,21 ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: Łącznie 1,92–2,0; śr. 1,96 t/m 3 4,17 Pole A (zachodnie) Pole A Pole A 25,43 śr. 8,5 śr. 1,45; punkt piaskowy: 39,3–80,0; śr. Pole B Pole B Pole B 67,91% (wschodnie) śr. 7,9; śr. 3,0; Pole A – śr. 69,4% Runowo* 12,87 Pole C Pole C Pole B – śr, 67,3% 5 (w granicach pŜ Pole C śr. 7,6 śr. 1,6; Pole C – śr. 63,9% arkusza (środkowe ) pola A, B i C) Pole D Pole D Pole D – śr. 57,8% 1,86 śr. 5,0 śr. 2,2 zaw. pyłów min.: 0,4–4,9, śr. 2,2% Pole D Łącznie Łącznie ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 3 2,2 1,0–22,5 0,0–11,0 1,85–2,05; śr. 1,94 t/m Łącznie śr. 8,0 śr. 2,2 42,36 Rubryka 2: * – zło Ŝe poło Ŝone cz ęś ciowo w obr ębie arkusza Górowo Iławeckie (62); Rubryka 4: pki – piaski kwarcowe o innym zastosowaniu (do produkcji cegły wapienno-piaskowej), p – piaski, p Ŝ – piaski ze Ŝwirem; Rubryka 7: punkt piaskowi – zawarto ść ziarn o średnicy < 2 mm

12 Poło Ŝone na wysoczy źnie morenowej zło Ŝe „Ignalin” buduj ą gliny zwałowe przydatne do wyrobów elementów grubo ściennych ceramiki budowlanej. Zasoby kopaliny udokumen- towano kart ą rejestracyjn ą w kategorii C 1 na powierzchni 1,78 ha (Kokoci ński, 1990). Mi ąŜ- szo ść serii złoŜowej wynosi od 3,7 m do 10,5 m. Kopalin ę charakteryzuje du Ŝa zawarto ść margla ziarnistego – średnio 1,18%, woda zarobowa – średnio 15,8%, a skurczliwo ść wysy- chania średnio – 4,15%. Średnia porowato ść tworzywa ceramicznego wynosi 12,4%, nasi ą- kliwo ść – 6,5%, wytrzymało ść na ściskanie – 15,6 MPa. W nadkładzie o grubo ści od 0,3 do 1,5 ( średnio 0,5 m) zalega gleba i torf. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Zwierciadło wody wyst ępuje na gł ębokości od 0,7 do 9,0 m p.p.t. Z punktu widzenia ochrony złó Ŝ wszystkie zło Ŝa zaliczone zostały do klasy 4 (zło Ŝa powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝa „Mingajny”, „Kaszuny” i „Runowo” uznano za konfliktowe ze wzgl ędu na ich poło Ŝenie w obszarach le śnych (klasa B). Pozostałe zło Ŝa uznano za mało konfliktowe (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Spo śród 6 udokumentowanych na obszarze arkusza Wolnica złó Ŝ, wydobycie kopaliny prowadzono jedynie ze zło Ŝa „Bugi II”. Koncesj ę posiadała Spółka Jawna – „TRAKT” z D ą- brówki k/Ornety. W 2007 r. koncesja została cofni ęta decyzj ą starosty lidzbarskiego ze wzgl ędu na nieprawidłowo ści zwi ązane z działalno ści ą zakładu wydobywczego. Eksploatacj ę prowadzono odkrywkowo, jednym poziomem wydobywczym w latach 2001–2007. Planowa- ne jest wyrównanie skarp, zaspanie wyrobiska i adaptacje terenu na cele rolne lub le śne. Pozostałe zło Ŝa kopalin pospolitych s ą niezagospodarowane i nie były dotychczas eks- ploatowane. Na obszarze obj ętym arkuszem znajduje si ę kilkana ście odkrywek po dawnej eksploata- cji piasków i Ŝwirów na lokalne potrzeby budowlane. S ą to zwykle płytkie, cz ęś ciowo zaro- śni ęte wyrobiska stokowo-wgł ębne zlokalizowane w okolicach miejscowo ści Bugi, Runowo, Wolnica, Gronowo oraz Piotraszewo. Podobnie, licznie wyst ępuj ące niegdy ś punkty eksplo- atacji torfu i gytii wapiennej, obecnie stanowi ą niewielkie zaro śni ęte oczka wodne. Dla 4 punktów, w których na niewielk ą skal ę eksploatuje si ę kruszywo piaszczysto- Ŝwirowe sporz ądzono karty informacyjne punktu wyst ąpienia kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopaliny

Obszar arkusza Wolnica mo Ŝe by ć perspektywiczny dla wyst ępowania złó Ŝ niekonwen- cjonalnych gazu ziemnego. Potencjalna gazono śno ść osadów jest ści śle zwi ązana z zawartości ą

13 substancji organicznych, która powinna wynosi ć przynajmniej 1,0–2,0% Ro (Ro – refleksyj- no ść witrynitu). Najbogatsze w substancje organiczn ą s ą łupki dolnego syluru (landower), któ- rych sp ąg w omawianym rejonie wyst ępuje na gł ęboko ści 1500–2500 m. Dojrzało ść termiczna łupków spełnia wymagane kryteria i wynosi 0,7–1,2% Ro (Poprawa, 2010). Koncesj ę na po- szukiwanie i rozpoznanie złó Ŝ niekonwencjonalnego gazu ziemnego na obszarze omawianego arkusza uzyskały firmy „Silurian Energy Services" sp. z o.o. (Zalewska, 2010; Poprawa, 2010). W granicach arkusza Wolnica obszary prognostyczne i perspektywiczne wyznaczono na podstawie opracowa ń archiwalnych, Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Honczaruk, Kacprzak, 2009) oraz lokalnych punktów wyst ępowania kopaliny. Perspektywiczne dla udokumentowania nowych złó Ŝ kruszyw piaskowo-Ŝwirowych s ą obszary wyst ępowania utworów akumulacji wodnolodowcowej stadiału górnego zlodowace- nia wisły znajduj ące si ę północnej cz ęś ci obszaru arkusza pomi ędzy Mingajnami i Runowem. Dotychczas udokumentowane zostały tam trzy zło Ŝa kruszyw okruchowych. Perspektywiczne są tak Ŝe rejony poło Ŝone na wschód i południe od Wolnicy. Obszar perspektywiczny w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (okolice Mingajn) wy- znaczono na podstawie prac poszukiwawczych (Kaczorek, 1965) oraz dokumentacji geolo- gicznych złó Ŝ „Mingajny” (Sylwestrzak, 1969) i „Kaszuny” (Wojtkiewicz, 1982). Rejon ten jest zró Ŝnicowany pod wzgl ędem litologicznym. Prace badawcze wykazały, Ŝe w śród wodnolodowcowych utworów piaszczystych wyst ępuj ą soczewki piaskowo- Ŝwirowe o ró Ŝnej mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenieniu. Osady piaszczyste osi ągaj ą mi ąŜ szo ść od 6,0 m do ponad 20,0 m, średnio 13,0 m. Nadkład stanowi ą gleba i piaski pylaste o grubo ści nieprzekraczającej 0,5 m. Punkt piaskowy oscyluje od 62,9% do ponad 90,0%, a zawarto ść pyłów mineralnych wynosi średnio 2,5% (Kaczorek, 1965). Piaski ze Ŝwirami wyst ępuj ące w formie wydłu Ŝonych gniazd, o średnim punkcie piaskowym wynosz ącym od 54,6 do 68,6%, udokumentowano w zło Ŝu „Kaszuny” (Wojtkiewicz, 1982), natomiast piaski kwarco- we w zło Ŝu „Mingajny” (Sylwestrzak, 1969). W trakcie prac poszukiwawczych w rejonie Runowa wykonano 27 otworów o gł ęboko ści od 11,3 do 20,0 m, które potwierdziły wyst ępowanie serii piaskowo-Ŝwirowej o mi ąŜ szo ści si ęgającej 20 m (Hrynkiewicz-Moczulska, Wojtkiewicz, 1983). Pozytywne wyniki rozpoznania sprawiły, i Ŝ w 1985 r. na cz ęś ci omawianego rejonu udokumentowano zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Runowo” (Karger, 1985). Punkt piaskowy dla kruszywa mie ści si ę w przedziale od 39,3 do 80,0% ( średnio 67,91%), a zawarto ść pyłów mineralnych od 0,4 do 4,9% ( średnio 2,2%). Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej w skali 1:50 000 (Honczaruk, Kac- przak, 2009) oraz istniej ących odkrywek wyznaczono obszary perspektywiczne dla kruszyw

14 piaskowo-Ŝwirowych zwi ązanych z kemami oraz akumulacj ą szczelinow ą. Piaski i Ŝwiry ke- mów mog ące stanowi ć potencjaln ą baz ę zasobow ą, zlokalizowane s ą w s ąsiedztwie złó Ŝ „Bu- gi” i „Bugi II” oraz w rejonie Wolnicy. Mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej wynosi średnio od 3,5 m (w odkrywkach) do 5,5 m (w zło Ŝach). Nadkład tworzy gleba oraz piaski gliniaste i gliny piaszczyste. Najwi ększe grubości nadkład osi ąga w rejonie złó Ŝ ( średnio 2,5), a w odkryw- kach nie przekracza 0,5 m. Punkt piaskowy wg dokumentacji wynosi od 67,9 do 72,7%. Utwory akumulacji szczelinowej tworz ą ci ąg wałów przebiegaj ący od Runowa w kie- runku południowo-wschodnim do Piotraszewa. W wyznaczonym obszarze perspektywicznym kopalin ę stanowi ą piaski ze Ŝwirami o mi ąŜ szo ści (zmierzonej w odkrywce) od 1,0 do 3,5 m. W stropowej cz ęś ci profilu wyst ępuj ą piaski drobne jasno szare przechodz ące w piaski rdza- wo-brunatne ze Ŝwirem. Liczne s ą du Ŝe głazy. W nadkładzie serii u Ŝytecznej zalega gleba o grubo ści do 0,3 m. Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę prace prowadzone pod k ątem udokumentowania złó Ŝ piaskowo-Ŝwirowych w okolicach Piotraszewa i Bieniewa. Stwierdzono tam wyst ępowa- nie utworów piaszczystych zapylonych, niekiedy zaglinionych (Czop, 1982; Czochal, 1983). W obr ębie arkusza Wolnica wyznaczono obszary prognostyczne i perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ torfów i kredy jeziornej, których wyst ępowanie zwi ązane jest z pod- mokłymi obni Ŝeniami terenu w strefach przyjeziornych oraz w dolinach rzek. W 4 obszarach uznanych za prognostyczne (I, II, V, VI) stwierdzono wyst ępowanie tor- fów o parametrach pozwalaj ących zaliczy ć je do potencjalnej bazy zasobowej (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996). S ą to głównie torfowiska niskie i przej ściowe z torfami turzycowymi, szuwa- rowo-olesowymi i mszarnymi zlokalizowane w rejonie Mingajn, Ignalina, Piotraszewa i Bzowca. Mi ąŜszo ść serii zło Ŝowej wynosi od 1,8 m do 3,7 m, popielno ść od 9,0% do 35,0%, średni stopie ń rozkładu od 34% do 49%, a zasoby od 23 tys. m 3 do 252 tys. m 3 (tabela 3). Na pocz ątku lat 80. XX w., w obr ębie torfowiska rozci ągaj ącego si ę wzdłu Ŝ doliny Ra- my, pomi ędzy Kaszunami a Poborowem, prowadzono prace poszukiwawcze maj ące na celu udokumentowanie złó Ŝ kredy jeziornej. Na cz ęś ci obszarów dały one negatywne wyniki ze wzgl ędu na brak osadów w ęglanowych lub ich niewielk ą mi ąŜ szo ść . W 2 obszarach, uzna- nych za prognostyczne, kopalina posiada korzystne parametry geologiczno-górnicze (Rzepec- ki, Matuszewski, 1982). Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 0,7 m do 7,0 m. Zasoby kredy jeziornej wynosz ą ł ącznie 1 418 tys. m3, przy średniej zawarto ści CaO – 45,7% i wilgotno ści 58,6%. (tabela 3). W nadkładzie wyst ępuj ą torfy. Kopalina mo Ŝe by ć wykorzystywana do celów nawozowych w rolnictwie i ogrodnictwie.

15 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Numer Wiek Średnia Grubo ść Zasoby Zasto- obszaru Powierzchnia Rodzaj kompleksu grubo ść kompleksu Parametry w kat. D sowanie na (ha) kopaliny litologiczno- nadkładu surowcowego 1 jako ściowe tys. m 3 kopaliny mapie surowcowego (m) od-do (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P–śr. – 14,5 %, I 4,7 t Q 0,0 2,4–2,9 110 Sr R–śr. – 49 % P–śr. – 17,0 %, II 6,5 t Q 0,0 4,1–5,3 270 Sr R–śr. – 35 % CaCO – 37,4–47,9% kj 3 III 16,1 Q wilgotn.- 2,0 0,7–4,5 937,1 Sr

55,6–74,6% CaCO 3 – 34–43% IV 35,1 kj Q wilgotn.- 2,0 1,7–7,0 481 Sr 55,6–74,6% P–śr. – 13,0 %, 8,0 t Q 0,0 3,2–3,7 252 Sr V R– śr. –34 % P–śr. – 9,0 %, VI 36,0 t Q 2,29–3,3 807 Sr R– śr. – 34 %

Rubryka 3: t – torfy, kj – kreda jeziorna i gytia Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść ; R – stopie ń rozkładu Rubryka 9: Sr – rolnictwo Obszary perspektywiczne dla kredy jeziornej i gytii wapiennej zwi ązane s ą z obni Ŝe- niami terenu i dolinami Drw ęcy Warmi ńskiej i Łyny w środkowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza rejon Miłogórza, Bobrownik i Łaniewa oraz w cz ęś ci południowej w okolicach Pra- slit (Kwa śniewska, 1983; Muszy ńska, 1991). Średnia mi ąŜ szo ść osadów w ęglanowych dla wyznaczonych obszarów nie przekracza 3,0 m, a zawarto ść CaO 46,4 %. Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę prace poszukiwawcze złó Ŝ kredy jeziornej i gytii wapiennej prowadzone w północno-zachodniej i południowo-zachodniej cz ęść oma- wianego obszaru (Muszy ńska, 1991, Zdrojewska, 1991; Rzepecki, Matuszewski, 1982; Mar- ciniak, 1982). W rejonie Runowa nie nawiercono osadów wapiennych, lecz jedynie cienkie warstewki torfu z gyti ą ilast ą i detrytusem. W pozostałych rejonach nagromadzenia kredy jeziornej i gytii nie maj ą znaczenia przemysłowego z uwagi na ich niewielk ą mi ąŜ szo ść .

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Wolnica poło Ŝony jest w zlewniach Łyny oraz Drw ęcy Warmi ńskiej, która jest prawobrze Ŝnym dopływem Pasł ęki. Główn ą rzek ą omawianego rejonu jest Łyna, która w miejscowo ści Smolajny przyjmuje prawobrze Ŝny dopływ Kirsn ę. Cieki te odwadniaj ą cał ą południow ą i wschodni ą cz ęść obsza-

16 ru arkusza. Północno-zachodnia cz ęść omawianego terenu odwadniana jest przez Drw ęcę Warmi ńsk ą. Ocen ę jako ści wód Łyny w 2008 i 2009 r. przeprowadzono zgodnie z zapisami rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według bada ń wykonanych w punkcie zlokalizowanym w Kosyniu jednolita cz ęś ci wód powierzchniowych „Łyna od Wad ąga do Kirsny z jez. Masąg” charakteryzowała si ę umiarkowanym stanem ekologicznym ze wzgl ędu na makrofity oraz obni Ŝone st ęŜ enie tlenu. (Raport…, 2010). Badana w 2008 r. w Smolajnach jednolita cz ęść wód powierzchniowych „Łyna od Kirsny do Symsarny” posiadała dobry stan ekologiczny (Raport…, 2009). Jako ść Drw ęcy Warmi ńskiej badanej w 2006 r. zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporz ądzenie…, 2004) w Mingajnach i Bugach od- powiadała IV klasie (jako ść niezadowalaj ąca). Na obni Ŝenie jako ści wód wpłyn ęła: barwa, substancje organiczne, zwi ązki biogenne i stan sanitarny(Raport…, 2007).

2. Wody podziemne W podziale hydrogeologicznym Polski wg B. Paczy ńskiego (Paczy ński red., 1995) ob- szar arkusza Wolnica nale Ŝy do regionu mazurskiego. Zgodnie z podziałem regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski red., 2007) obszar arkusza zawiera si ę w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN) Wody podziemne na obszarze omawianego arkusza zostały rozpoznane w utworach czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych. W obr ębie pi ętra czwartorz ędowego wyst ępuj ą trzy mi ędzymorenowe poziomy wodono śne wykazuj ące odrębno ść hydrostrukturaln ą (Lidzbarski, Szelewicka, 2004). Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje w osadach wodnolodowco- wych zlodowacenia północnopolskiego i zlodowacenia warty. Swym zasi ęgiem obejmuje zachodni ą i południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza oraz dolin ę Łyny. W cz ęś ci połu- dniowej poziom ten pozostaje w bezpo średnim kontakcie z utworami sandrowymi wyst ępuj ą- cymi na powierzchni terenu. Strop utworów wodono śnych wyst ępuje na gł ęboko ści od 10 do 50 m p.p.t., a mi ąŜ szo ść strefy zawodnionej mie ści si ę najcz ęś ciej w przedziale od 5 do 25 m. Parametry hydrogeologiczne poziomu najlepsze są w dolinie Łyny. Przewodno ść wodono śna przekracza tam 150 m 2/24h (maksymalnie osi ąga 300 m 2/24h), a wydajno ść studni wynosi od 10 do 50 m 3/h. Na pozostałym obszarze warto ści te s ą znacznie mniejsze – przewodno ść nie

17 przekracza 100 m 2/24h, a wydajno ść potencjalna studni 10 m 3/h. Zwierciadło wody jest prze- wa Ŝnie napi ęte, jedynie w strefie kontaktu z utworami sandrowymi i rzecznymi ma charakter swobodny. Wody pierwszego poziomu wodono śnego stanowi ą podstaw ę do zaopatrzenia w wod ę w centralnej i wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru. Drugi poziom wodono śny, rozpoznany w obr ębie piaszczystych utworów zlodowace ń środkowopolskich, rozprzestrzenia si ę na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego obszaru. Strop warstwy wodono śnej wyst ępuje na gł ęboko ści od 50 do 100 m p.p.t. przez co jest on dobrze izolowany od czynników antropogenicznych. Najbardziej korzystne parametry hydrogeolo- giczne poziomu wyst ępuj ą w zachodniej cz ęś ci obszaru mapy. MiąŜ szo ść wodono śca wynosi od 10 do 21 m ( średnio 12 m). Wydajno ść potencjalna studni ujmuj ących ten poziom oscyluje w granicach od 10 do 80 m 3/h, a przewodno ść od 22 do 965 m 2/24h. Na pozostałym obszarze arkusza mi ąŜ szo ść warstwy wodono śnej nie przekracza 15 m, a przewodno ść 100 m 2/24h. Zwierciadło wody ma charakter naporowy. Stanowi on główne źródło zaopatrzenia w wod ę pitn ą dla ludno ści mieszkaj ącej w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. Trzeci mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje na gł ęboko ści 140–150 m p.p.t. Warstw ę wodono śną stanowi ą piaszczyste utwory zlodowace ń południowopolskich. Ze wzgl ędu na niskie warto ści parametrów hydrogeologicznych nie spełnia on kryteriów u Ŝyt- kowego poziomu wodonośnego. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne rozpoznano w południowej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie miejscowo ści , Kosy ń i Smolajny. Warstw ę wodono śną stanowi ą piaszczy- ste utwory miocenu i oligocenu zalegaj ące w przedziale gł ęboko ści od 57 do 126 m p.p.t. Wydajno ść potencjalna studni z tego poziomu si ęga 60 m 3/h. Zwierciadło wody ma charakter subartezyjski, a w dolinie Łyny artezyjski. Zasilane odbywa si ę przy udziale wód gł ębokiego kr ąŜ enia. Wody te stanowi ą podstaw ę zaopatrzenia kilku uj ęć zakładowych i wiejskich. Do najwa Ŝniejszych uj ęć nale Ŝą uj ęcia komunalne z utworów czwartorz ędowych w: Runowie, Bieniewie i Rogiedlach o wydajno ści 51 m 3/h, oraz uj ęcia komunalno-prze- mysłowe, neoge ńskie w Kurniku i Kosyniu o zasobach 54,1 m 3/h i 64 m 3/h. Wody podziemne omawianego obszaru zostały zaliczone do II klasy jako ści ze wzgl ędu na podwy Ŝszone zawarto ści zwi ązków Ŝelaza i manganu (Lidzbarski, Szelewicka, 2004). Na- turalna odporno ść na zanieczyszczenia głównego poziomu wodono śnego na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza jest dobra. Wschodnia i południowo-wschodnia cz ęść obszaru arkusza Wolnica znajduje si ę w gra- nicach subzbiornika (nr 205), obejmuj ącego wodono śne utwory trzeciorz ędowe i kredowe (fig. 3) (Kleczkowski red., 1990). Zgodnie z dokumentacj ą wykonan ą dla mi ędzy-

18 morenowego zbiornika Olsztyn nr 213 (Nowakowski i in., 2007), jego aktualna granica prze- biega na południe od arkusza Wolnica.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Wolnica na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – granica GZWP w o środku po- rowym; 4 – granica GZWP w o środku szczelinowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd – kreda (Tr-K); 207 – Zbiornik mi ędzymorenowy Mor ąg, czwartorz ęd (Q), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwarto- rz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali określone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 98 – Wolnica,

19 umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawar- to ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanie- czyszczonych w kraju). Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych ści w glebach na ci ętnych (me- (median) w glebach arkuszu 98 – dian) w gle- obszarów niezabudo- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie lub Wolnica bach na arku- wanych Polski 4) ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Środowi- szu 98 – Wol- ska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) nica

Metale N=7 N=7 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 6–59 20 27 Cr Chrom 50 150 500 2–14 3 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–69 26 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,7 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–7 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–10 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–14 3 3 Pb Ołów 50 100 600 3–24 7 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 98 – Wolnica 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 7 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 7 Prawo wodne, Cr Chrom 7 b) obszary poddane oc hronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego po- Cd Kadm 7 ziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia Co Kobalt 7 dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych Cu Mied ź 7 st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu fak- Ni Nikiel 7 tycznego, Pb Ołów 7 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wy- Hg Rt ęć 7 ą Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arkusza 98 – ł czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, Wolnica do poszczególnych grup u Ŝytkowania (ilo ść próbek) grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieuŜytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ącze- niem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny 7 komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki

20 gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie ozna- czenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicz- nych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przed- stawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasy- fikowanych do grupy A zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopusz- czalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2000 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

21 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, oło- wiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto- ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobyl- skiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi ar- kusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

22 98 W PROFIL ZACHODNI 98 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5997862 5997708 5996770

5991832 5991805 m m 5990669 5991045 5986695

0 10 20 30 40 0 10 20 30 40 50 nGy/h nGy/h 23 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5997862 5997708 5996770

5991832 5991805 m m 5990669 5991045 5986695

0 1 2 3 4 5 6 0 2 4 6 8 10 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Wolnica (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w prze- dziale od około 19 do około 47 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 32 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 21 do około 59 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą tak Ŝe około 32 nGy/h. W obydwu profilach pomiarowych gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (zalegające głównie na południowym zachodzie i na północno-wschodnim skraju arkusza) charakteryzuj ą si ę wyra źnie wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (30–59 nGy/h) w porównaniu z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, z tego samego okresu zlodowace- nia, dominuj ącymi na pozostałych obszarach (ok. 20–30 nGy/h). St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bar- dzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,0 do 10,6 kBq/m2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,8 do 8,0 kBq/m2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpo- wiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk.

24 Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izola- cyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych poten- cjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 5).

25 Tabela 5 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s]

N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9

O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 5), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedsta- wione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Wolnica Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, Szelewicka, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziem- nych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (od- porno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronio- nych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

26 Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Wolnica bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zwarta zabudowa Runowa, Łaniewa i Bieniewa, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Swajnie” PLH 280046 i „Kaszuny” PLH 280040 (ochrona siedlisk), ─ tereny le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefy płytkiego (do 5 m) wyst ępowania głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego (wzdłu Ŝ rzeki Łyny na odcinku od Łaniewa do Smolajn), ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Łyny, Suni, Drw ęcy Warmi ńskiej, Ramy (Ramii), Kirsnej i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jeziora Gronowskiego i pozostałych akwenów, ─ obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi: rejony Miejskiej Wo- li, Bugów, na północny wschód od Bieniewa, mi ędzy Ró Ŝynem i Piotraszewem, na pół- nocny zachód od Łaniewa, wzdłu Ŝ doliny rzeki Łyny od Kosynia do Bobrownika, na północny wschód od Miłogórza, na północ i północny zachód od Stryjkowa, okolice Bzowa i Ł ęgna, dolina Suni w rejonie Smolajny Kolonia, dolina rzeki Kirsny od Lasu Poligon do uj ścia do Łyny, wzdłu Ŝ doliny lewobrze Ŝnego dopływu Łyny w rejonie Urbanowa Folwarku, wzdłu Ŝ doliny Drw ęcy Warmi ńskiej od Mingajn do Kaszun, ─ tereny o nachyleniu >10° – Bugi, Miejska Wola, Ignalin, Łaniewo, Piotraszewo – Smo- lajny Maj ątek, tereny na wschód od Piotraszewa, Miłogórze, Stryjkowo, Las Poligon (dolina Kirsny). Tereny bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 60% powierzchni analizowanego terenu.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 5) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Du Ŝą cz ęść powierzchni analizowanego terenu tworzy wysoczyzna morenowa falista o deniwelacjach dochodz ących do ponad 5 m. W cz ęś ci północnej i północno zachodniej wy-

27 st ępuje wysoczyzna morenowa płaska o deniwelacjach dochodz ących do 5 m. W okolicach miejscowo ści Piotraszewo, Pomorowo, Mingajny wyst ępuje równina zastoiskowa (wytopi- skowa), w rejonie Bobrownika i Zagonia niewielkie fragmenty plateau kemowego. Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Gliny zwałowe maj ą zmienn ą mi ąŜ szo ść od kilku metrów do przeszło 35 m w Wolnicy i Bieniewie. W glinach wyst ępuj ą wkładki piasków i piasków gliniastych. W partiach stropo- wych gliny s ą zwietrzałe. W środkowej i południowo-zachodniej cz ęś ci terenu (okolice miejscowo ści Łaniewo, Piotraszewo, Urbanowo, Rogiedle, Zagony) wyst ępuj ą gliny akumulacji szczelinowej, budu- jąc wyra źne w morfologii terenu wzgórza. Gliny o mi ąŜ szo ści około 6–8 m, zawieraj ą prze- warstwienia piasków gliniastych. Lokalnie gliny zwałowe dwóch stadiałów zlodowacenia wisły mog ą wyst ępowa ć bez- po średnio na sobie, tworz ąc wspólny pakiet izolacyjny o mi ąŜ szo ści 90–100 m (Bieniewo – przekrój geologiczny SmgP). Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych zlokalizowane s ą na te- renie gmin: Pieni ęŜ no, Lidzbark Warmi ński, Lubomino i Dobre Miasto. Wytypowane tereny maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę obiektów w dogodnej odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk odpadów w granicach cz ęś ci wska- zanych obszarów s ą: b – blisko ść zabudowy miejscowo ści gminnej Lubomino (arkusz Orneta), p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej i Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Dolina Dolnej Łyny. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wod- nej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędo- we. W przypadku lokalizacji składowisk na tych terenach konieczna jest dodatkowa przesłona podło Ŝa i skarp obiektu – syntetyczna lub mineralna. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów oboj ętnych na przewa Ŝaj ącej cz ę- ści analizowanego terenu s ą do ść korzystne. Wytypowane obszary zlokalizowane s ą na tere-

28 nach o wysokiej i średniej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, a sto- pie ń jego zagro Ŝenia zanieczyszczeniami powierzchniowymi okre ślono na niski i bardzo ni- ski. Niewielkie fragmenty obszarów zlokalizowanych na wschód i północny wschód od Igna- lina, ze wzgl ędu na blisko ść zwartej zabudowy wiejskiej (a tym samym ryzyka zanieczysz- cze ń wód ściekami komunalnymi) to tereny, dla których stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na wysoki.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wskazano w miej- scach powierzchniowego wyst ępowania mułków i iłów zastoiskowych stadiału górnego zlo- dowacenia wisły. Ich mi ąŜ szo ść wynosi od około 3 m do 14 m (Honczaruk, Kacprzak, 2009). Wykształcone s ą w postaci iłów pylastych lub mułków ilastych. Najwi ększe powierzchnie zajmują w rejonie mi ędzy Piotraszewem i Pomorowem oraz w rejonie Bobrownika, Łaniewa i Wróblika w gminie Lidzbark Warmi ński. Na północnym zachodzie wyst ępuj ą w rejonie miejscowo ści Mingajny i Miłkowo (cztery niewielkie obszary – kontynuacja na terenie obj ę- tym arkuszem Górowo Iławieckie). Lokalnie na osadach zastoiskowych wyst ępuj ą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o niewielkiej (do 2 m) mi ąŜ szo ści. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego wykształcenia litologicznego osadów zasto- iskowych, a przede wszystkim mo Ŝliwo ść przerostów piaszczystych ich wła ściwo ści izola- cyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Konieczne jest wykonanie bada ń terenowych i laboratoryjnych pod k ątem sprawdzenia efektywnej przepuszczalno ści osadów, strukturalne uwarunkowania mog ą znacz ąco wpływa ć na wła ściwo ści izolacyjne. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w obr ębie tych obszarów jest poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny – „p”. Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wskazane w rejonie Piotraszewa (wschodnia cz ęść terenu), Łaniewa i Wróblika są terenami o niskiej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w utworach czwartorz ędowych. Osady słabo przepuszczalne w nadkładzie warstwy wodono śnej zostały tu znacznie zredukowane, z tego wzgl ędu stopie ń zagro Ŝenia wód został podwy Ŝszony do średniego i wysokiego. Utwory wo- dono śne – piaski drobnoziarniste wyst ępuj ą tu na gł ęboko ści 15–50 m (podrz ędnie 5–15 m). Pozostałe obszary znajduj ą si ę na terenach o dobrej izolacji wód u Ŝytkowych poziomów wo- dono śnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski. Główne u Ŝytkowe po- ziomy wodono śne wyst ępują tu na gł ęboko ści 15–50 m i 50–100 m.

29 Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszary wskazane w rejonie Bieniewa, gdzie gliny dwóch stadiałów zlodowacenia wisły tworz ą wspólny pakiet izolacyjny o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 100 m. Potwierdzenie du Ŝej mi ąŜ szo- ści glin w tym rejonie jest w otwór wykonany w Bieniewie. W jego profilu stwierdzono wy- st ępowanie glin o 98 m mi ąŜ szo ści. Du Ŝych mi ąŜ szo ści glin, rz ędu 40–100 m mo Ŝna oczeki- wa ć w rejonach miejscowo ści Rogiedle, Zagony, Wolnica, Bugi i na północny wschód od Runowa (przekrój hydrogeologiczny MhP). Równie Ŝ tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie otworów wiertniczych, w profilach któ- rych stwierdzono wyst ępowanie pakietów gliniasto-ilastych lub glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach mog ą okaza ć si ę przydatne dla składowania odpadów komunalnych. Na pół- nocny wschód od Miejskiej Woli nawiercono 1 m gliny twardoplastycznej pod ścielon ą iłami o mi ąŜ szo ści 1,3 m, w otworze wykonanym na południowy wschód od tej miejscowo ści pod 5 metrow ą warstw ą glin wyst ępuje 3 metrowa warstwa ilasta (Wojtkiewicz, 1983). W dwóch otworach wykonanych w Kuniku wyst ępuj ą mi ąŜ sze pakiety gliniasto-ilaste (0,5–5 m glina, 5–29 iły, 29–40,5 gliny; w nast ępnym 0,5–2 m glina pylasta, 2–27 m iły, 27–40 m gli- ny).W otworze odwierconym w rejonie Wolnicy nawiercono gliny zwałowe o 63 metrowej mi ąŜ szo ści. Konieczne jest potwierdzenie poziomego zasi ęgu wyst ępowania utworów glinia- sto-ilastych lub glin o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Składowisko odpadów komunalnych w miejscowo ści Rogiedle zamknięto w 2006 roku. W latach 2006–2007 cał ą zawarto ść obiektu przewieziono i zdeponowano na składowiskach w Olsztynie, Mor ągu i Ornecie. Odpady z terenów obj ętych arkuszem przewo Ŝone s ą na składowisko w Rudnie koło Ostródy (odpady mieszane) i do Olsztyna (odpady selekcjonowane).

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Gliny zwałowe (w tym gliny akumulacji szczelinowej) oraz iły i mułki zastoiskowe zlo- dowacenia wisły, w granicach których wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla poszczególnych typów odpadów. Przy wyznaczaniu miejsca lokalizacji składowiska odpadów w pierwszej kolejno ści mo Ŝna rozpatrywa ć obszary wskazane w granicach powierzchniowego występowania iłów i mułków zastoiskowych (Piotraszewo, Łaniewo, Bobrownik oraz Mingajny – Miłkowo), które mog ą by ć miejscem składowania zarówno odpadów komunalnych, jak i oboj ętnych.

30 Dodatkowo mo Ŝna równie Ŝ rozpozna ć obszary wskazane w rejonach Bieniewa, Rogie- dli, Zagonów, Wolnicy, Bugów i Runowa, gdzie wyst ępuj ą gliny zwałowe o du Ŝych mi ąŜ szo- ściach (od 40 m do 100 m). Obiecuj ące mog ą równie Ŝ by ć obszary, na których wykonano otwory, w profilach których stwierdzono wyst ępowanie pakietów gliniasto-ilastych lub glin o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (Miejska Wola, Wolnica, Bieniewo, Kunik). Najbardziej korzystne warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów maj ą ob- szary wskazane w rejonie miejscowo ści Pra ślity w gminie Dobre Miasto. Wyst ępuj ą to dwa poziomy wodono śne. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny w piaskach trzeciorz ędu jest dobrze izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych glinami zwałowymi o ponad 40 me- trowej mi ąŜ szo ści. Poziom czwartorz ędowy ma znaczenie podrz ędne, wyst ępuje pod przykryciem glin zwałowych na gł ęboko ści 20–50 m. Warstwy wodono śne s ą słabo wykształcone, maj ą zró Ŝ- nicowan ą mi ąŜ szo ść – od 2 m do 11 m. Poziom ten stanowi rezerwowe lub uzupełniaj ące źródło zaopatrzenia w wod ę (Lidzbarski, Szelewicka, 2004).

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na analizowanym terenie nie ma wyrobisk poeksploatacyjnych, które mo Ŝna przezna- czy ć na składowiska odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeolo- gicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i za- gospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ograniczeń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji,

31 przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Wolnica dokonano oceny warunków geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z wył ączeniem obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin lasów, gruntów wysokich klas (I–IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zosta- ły w oparciu o mapy: topograficzn ą, geologiczna (Honczaruk, Kacprzak, 2009) i hydrogeolo- giczn ą (Lidzbarski, Szelewicka, 2004) Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa związane s ą z wyst ępowaniem gruntów spoistych w stanach: zwartym, półzwartym, miejscami twardoplastycznym oraz gruntów sypkich w stanie zag ęszczonym i średniozag ęszczonym, o ile nie wyst ępuj ą w nich zjawiska geodynamiczne, a zwierciadło wód gruntowych znajduje si ę na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszary tego typu znajduj ą si ę w północnej, centralnej i wschodniej cz ęś ci ar- kusza i zwi ązane s ą z lekko falist ą wysoczyzn ą morenow ą zbudowan ą z nieskonsolidowanych glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich oraz z rejonami wyst ępowania piasków i Ŝwi- rów wodnolodowcowych i piasków rzecznych tarasów Łyny. Najwi ększe powierzchnie o wa- runkach korzystnych dla budownictwa zajmuj ą obszary w okolicy Piotraszewa, Wolnicy, Smolajn i Stryjkowa. Rejony o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich zbudowane s ą z grun- tów słabono śnych tzn. gruntów organicznych, zwietrzelin gliniastych, gruntów sypkich i lu ź- nych oraz plastycznych i mi ękkoplastycznych. Niekorzystnymi warunkami dla budownictwa cechuj ą si ę ponadto takie tereny, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko- ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. – rejony wyst ępowania torfów oraz piasków rzecznych tarasów zalewowych, zawieraj ących wkładki mułków i osadów organogenicznych. W obszarach wy- st ępowania gruntów organicznych mo Ŝna si ę spodziewa ć wzrostu agresywno ści wód wzgl ę- dem betonu i stali. Najwi ększe rozprzestrzenienie gruntów o warunkach niekorzystnych wy- st ępuje w północno-zachodniej, południowo-zachodniej i środkowo-wschodniej cz ęś ci oma- wianego terenu i jest najcz ęś ciej zwi ązane z zagł ębieniami bezodpływowymi i dolinami rzek Drw ęcy Warmi ńskiej (okolice Mingajn, Kaszun i Poborowa), Łyny i Kirsny (na południe od Łaniewa i na zachód od Smolajn).

32 W dolinach rzek Łyny i Drw ęcy Warmi ńskiej oraz w rejonie miejscowo ści Bugi, Prasli- ty i Rogiele rozpoznano obszary predysponowane do wyst ępowania powierzchniowych ru- chów masowych typu spełzywania i osuwania (Grabowski red., 2007). Tereny te zaznaczono na mapie jako niekorzystne dla posadowienia budowli. W rejonach tych inwestycje budowla- ne i drogowe wymagaj ą wyprzedzaj ących bada ń geologiczno-in Ŝynierskich. Obszary nieko- rzystne ze wzgl ędu na spadki terenu > 12% wyst ępuj ą w obr ębie form szczelinowych (w środkowej cz ęś ci arkusza) oraz na stromych odcinkach zboczy zalesionej doliny Łyny i Kirsny. Niekorzystne warunki budowlane zwi ązane s ą tak Ŝe z gruntami niespoistymi w stanie lu źnym (piaski przewiane) wyst ępuj ącymi w rejonie Mingajn.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Wolnica gleby chronione (II–IVa klasy bonitacyjnej) oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą około 40% ogólnej powierzchni. Są to przewa Ŝ- nie gleby kompleksu Ŝytniego od bardzo dobrego do słabego oraz kompleksu pszennego do- brego. Najwi ększe powierzchnie zajmowane s ą przez gleby III klasy bonitacyjnej (około 55% areału gruntów). Dominuj ą gleby brunatne i czarne ziemie. W obni Ŝeniach terenu i w doli- nach rzek wyst ępuj ą gleby glejowe, bagienne i mady. Na obszarach sandrowych na piaskach gliniastych i lu źnych, wykształciły si ę gleby rdzawe i bielicowe. Lasy zajmuj ą około 45% ogólnej powierzchni arkusza. Przewa Ŝaj ą lasy typu sosnowgo ze znacznym udziałem buka, d ębu, grabu i olszy. Na piaskach i torfach wyst ępuj ą zbiorowi- ska sosnowo-świerkowe. Zwarte kompleksy le śne wyst ępują w północnej i południowo- wschodniej cz ęś ci mapy. W celu ochrony przyrody i krajobrazu ustanowiono obszary chronionego krajobrazu, obszary NATURA 2000, u Ŝytek ekologiczny, a tak Ŝe pomniki przyrody Ŝywej. W granicach opracowania znajduj ą si ę fragmenty dwóch, powołanych rozporz ądzeniem wojewody warmi ński-mazurskiego z 2003 r. (ze zmianami w 2008 r.), obszarów chronionego krajobrazu. Celem ustanowienia obszarów było zachowanie w stanie naturalnym wyró Ŝniaj ą- cych si ę krajobrazowo i przyrodniczo terenów o cennych typach ekosystemów. Obszar Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej obejmuje swym zasi ęgiem pół- nocn ą cz ęść opisywanego obszaru. Jego całkowita powierzchnia wynosi 11511,3, z czego prawie 60% stanowi ą lasy. Rze źba terenu jest w miar ę płaska, porozcinana młodymi, erozyj- nymi korytami ró Ŝnych cieków wodnych.

33 Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Dolnej Łyny o powierzchni 16430 ha, obejmu- je głównie malownicz ą dolin ę rzeki Łyna oraz jej dopływów, we wschodniej i południowo- wschodniej cz ęś ci arkusza. Eutroficzne i zarastaj ące jezioro Potar oraz mokradła poło Ŝone na południe od niego uznano za u Ŝytek ekologiczny. Nieliczn ą grup ę obiektów podlegaj ących ochronie stanowi ą pomniki przyrody Ŝywej wyst ępuj ące w formie pojedynczych drzew (tabela 6). Tabela 6 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Orneta 1 P Mingajny 1995 PŜ – wierzba biała Lidzbark Warm. Mingajny Orneta 2 P 1996 PŜ – d ąb szypułkowy (przy szkole) Lidzbark Warm. Le śn. Ka źmierowo Dobre Miasto 3 P 1952 PŜ – d ąb (oddz. 289a) Olsztyn Le śn. Ka źmierowo Dobre Miasto 4 P 1965 PŜ – sosna (oddz. 340) Olsztyn Le śn. Ka źmierowo Dobre Miasto 5 P 1997 PŜ – buk (2 szt.) (oddz. 359j) Olsztyn Le śn. Kochanowice Dobre Miasto 6 P 1997 PŜ – d ąb (2 szt.) (oddz. 418a) Olsztyn. Lidzbark Warm. Jezioro Potar 7 U Bugi 2009 Lidzbark Warm. (26,75) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: PŜ – Ŝywej

Według systemu ECONET – Polska (Liro red., 1998) (fig. 5) wzdłu Ŝ doliny rzeki Łyna rozci ąga si ę korytarz ekologiczny „Łyny” ł ącz ący obszary w ęzłowe o znaczeniu krajowym, wyst ępujące poza granicami omawianego terenu. W obr ębie omawianego arkusza znajduje si ę specjalny obszar ochrony siedlisk Kaszuny (PLH 280040) oraz fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk Swajnie (PLH 280046) (tab. 6). Ostoja Kaszuny składa si ę z dwóch enklaw. Wi ększa z nich obejmuje jezioro Potar i otaczaj ący je kompleks mokradeł, mniejsza stanowi obszar torfowiska wysokiego. Dominuj ą siedliska typu sosnowego boru bagiennego i borealnej świerczyny bagiennej. W granicach ostoi wyst ępuj ą cztery gatunki zwierz ąt wymienionych w Zał ączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. W bezpo średnie otoczenie jeziora Potar bytuje kumak nizinny i zalotka wi ększa, a w samym jeziorze bóbr europejski.

34

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Wolnica tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – Mi ędzynarodowe obszary w ęzłowe, ich numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski 2 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 12k – Pasł ęki, 13k – Łyny

Ostoja Swajne charakteryzuje si ę wyst ępowaniem gr ądu subkontynentalnego oraz sie- dlisk wodnych w postaci niewielkiej śródle śnej rzeki (Kirsna), zbiorników eutroficznych, naturalnych zbiorników dystroficznych, podmokłych łąk i ł ęgów, sosnowych borów bagien- nych, borealnej świerczyny bagiennej oraz torfowisk wysokich i przejściowych. Jest to obszar wa Ŝny dla zachowania populacji organizmów zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmo- kłymi (bóbr, wydra, minóg strumieniowy) oraz przyrodniczymi (storczyki, mech – sierpowiec błyszcz ący i inne).

35 Tabela 6 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie Nazwa obszaru centralnego Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod i Lp. punktu obszaru obszaru obszaru obszaru symbol ozna- Długo ść Szeroko ść (ha) Kod czenia na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Kaszuny Lidzbark 1 B PLH280040 E 20°22’49’’ N 54° 06’55” 264 PL622 warmi ńsko-mazurskie lidzbarski (S) Warmi ński Dobre Miasto, Swajnie 2 B PLH280046 E 20°29’59’’ N 51°00’10’’ 1186,5 PL622 warmi ńsko-mazurskie olszty ński Dywity, Jonko- (S) wo

Rubryka 2: B – wydzielone SOO bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk;

36 36

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Wolnica znajduj ą si ę cenne zabytki historii i architektury. Do naj- starszych nale Ŝą stanowiska archeologiczne od epoki kamienia do wczesnego średniowiecza. Na mapie zaznaczono obiekty uj ęte w rejestrze zabytków o du Ŝej warto ści poznawczej. Sta- nowiska takie zachowały si ę głównie w dolinach Drw ęcy Warmi ńskiej i Łyny. S ą to pozosta- ło ści wielokulturowych osad, cmentarzyska oraz kurhany. Wśród obiektów obj ętych ochron ą konserwatorska dominuj ą zabytki sakralne, do któ- rych nale Ŝą ko ścióły z cmentarzami przyko ścielnymi w Mingajnach (XIV w), Ignalinie (XVIII w.), Runowie (XVI w.), Bieniewie (XVII w.), Rogiedlach (XV–XVII–XIX w.), Pio- traszewie (XV–XVII w.); kaplice w Bugach i Wolnicy oraz cmentarze w Bieniewie i Rogie- dlach. W krajobrazie Warmii, charakterystyczne s ą licznie wyst ępuj ące przydro Ŝne kapliczki o i niepowtarzalnej architekturze, fundowane z potrzeby serca, z pobo Ŝności, a cz ęsto jako pokut ę za grzechy. Na terenie arkusza do rejestru zabytków wpisane zostały kapliczki znajdu- jące si ę w Wolnicy, Bieniewie, Rogiedlach, Ró Ŝynie, Zagonach, Piotraszewie i Praslitach. Do najciekawszych zabytków architektury świeckiej nale Ŝy zespół pałacowy z parkiem w Smolajnach. Pałac – dawna letnia rezydencja biskupów warmi ńskich wybudowano w stylu rokoko w latach 1741–1746. Z inicjatywy biskupa Ignacego Krasickiego powstał park, wie Ŝa bramna oraz oficyna. Obecnie budynek pałacu u Ŝytkowany jest przez Technikum Rolnicze. Ponadto w Bieniewie znajduje si ę niewielki XIX wieczny dworek, a w Wolnicy i Piotrasze- wie zabytkowe domy. W Smolajnach mie ści si ę czynny młyn wodny wraz z zabudowaniami gospodarczymi wybudowany w 1870 r., a w Kosyniu zabytkowy most drogowy nad Łyn ą z 1861 r. Pomnik upami ętniaj ący poległych w czasie I wojny światowej Ŝołnierzy niemieckich – mieszka ńców okolicznych wsi, znajduje si ę w Piotraszewie.

XIII. Podsumowanie

Podstaw ę zagospodarowania obszaru obj ętego arkuszem Wolnica stanowi rolnictwo oraz zwi ązany z nim przemysł rolno-spo Ŝywczy, a tak Ŝe turystyka i rekreacja. Aktualnie udokumentowanych jest 5 złó Ŝ kopalin okruchowych (piaski i piaski ze Ŝwi- rem) i 1 zło Ŝe kopaliny ilastej. Mo Ŝliwo ści poszerzenia istniej ącej bazy zasobowej na oma- wianym obszarze s ą ograniczone i dotycz ą jedynie udokumentowania złó Ŝ piasków i Ŝwirów w istniej ących rejonach zło Ŝowych oraz surowców w ęglanowych i torfów w dolinach rzek i podmokłych obni Ŝeniach terenu. Obecnie Ŝadne zło Ŝe nie jest eksploatowane.

37 Wody rzeki Łyny w 2008 i 2009 r. charakteryzowały si ę dobrym i umiarkowanym sta- nem ekologicznym, a Drw ęcy Warmi ńskiej w 2006 r. były niezadowalaj ącej jako ści (IV kla- sa).Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia regionu w wod ę ma pi ętro czwartorz ędowe, a w cz ęś ci południowej i wschodniej równie Ŝ trzeciorz ędowe. Ilo ść uj ęć i ich lokalizacja w wystarczaj ący sposób pokrywaj ą zapotrzebowanie w wod ę dla ludno ści i przemysłu. Wi ększ ą cz ęść terenu zajmuj ą lasy i gleby chronione. Obszary o korzystnych warun- kach dla budownictwa wyst ępuj ą w północnej, centralnej i wschodniej cz ęś ci mapy, a nieko- rzystnymi warunki charakteryzuj ą si ę obszary zwi ązane z zagł ębieniami bezodpływowymi i dolinami rzek Drw ęcy Warmi ńskiej Łyny i Kirsny. W granicach arkusza Wolnica znajduje si ę Obszar Chronionego Krajobrazu Równiny Orneckiej, obejmuj ący jego północno-zachodni ą cz ęść oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Dolnej Łyny, zwi ązany z dolin ą tej rzeki. W ramach systemu NATURA 2000 ustano- wione zostały specjalne obszary ochrony siedlisk Kaszuny oraz Swajnie. Śródle śne eutroficz- ne jezioro Potar uznano w 2009 r. za u Ŝytek ekologiczny. Powszechne s ą zabytki architektury sakralnej, w tym bardzo licznie wyst ępuj ące przydro Ŝne kapliczki. Na uwag ę zasługuje zespół pałacowy i młyn wodny w Smolajnach. Na terenie obj ętym arkuszem Wolnica wskazano obszary rekomendowane do składo- wania odpadów komunalnych i oboj ętnych. Odpady komunalne mo Ŝna składowa ć w obr ębie powierzchniowych wyst ąpie ń iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia wisły. Zlokalizowane s ą w rejonach miejscowo ści Piotraszewo, Wróblik, Łaniewo i Bobrownik w gminie Lidzbark Warmi ński oraz mi ędzy Mingajnami i Miłkowem w gminie Pieni ęŜ no. Na mapie wytypowano równie Ŝ obszary rekomendowane do składowania odpadów obojętnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą tworz ą gliny zwałowe zlodowacenia wisły. Obsza- ry wyznaczono na terenie gmin: Pieni ęŜ no, Lidzbark Warmi ński, Lubomino i Dobre Miasto. Wi ększo ść wytypowanych do składowania odpadów obszarów znajduje si ę na terenach o dobrej izolacji wód poziomów u Ŝytkowych, stopie ń ich zagro Ŝenia okre ślono na bardzo niski i niski. Jedynie w rejonie Piotraszewa, Łaniewa i Wróblika wyst ępuj ą tereny o niskiej odporno ści u Ŝytkowego poziomu wodono śnego, stopie ń zagro Ŝenia wód podniesiono tu do średniego i wysokiego. Ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska musi poprzedzi ć rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowa- nej inwestycji. Priorytetowym celem dla samorz ądów lokalnych powinny by ć wspieranie rozwoju tury- styki, agroturystyki i rekreacji.

38 XIV. Literatura

CZOCHAL S. 1983 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac poszukiwawczych złó Ŝ kru- szywa naturalnego (grubego) w rejonie Piotraszewo, , woje- wództwo olszty ńskie. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa CZOP J., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w południowej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Rejony: Toprzyny, Janikowo, Piaseczno, Piotraszewo, Kierwity, i Potryty. Centr. Ach. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HONCZARUK M., KACPRZAK L., 2009 –Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wolnica z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HRYNKIEWICZ-MOCZULSKA G., WOJTKIEWICZ J. 1983 – Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczysto-Ŝwirowej w N i NE cz ęś ci województwa elbl ąskiego (byłe powiaty: Braniewo, Pasł ęk, Elbl ąg). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. JĘDRZEJEWSKA W., 1988 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego w kat.

C1 z rozpoznaniem jako ści w kat. B „Kaszuny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. KACZOREK M., 1965 – Sprawozdanie z przeprowadzonych prac poszukiwawczych za zło- Ŝami kruszywa naturalnego w województwie olszty ńskim. Archiwum PG POLGEOL S.A, Warszawa.

KARGER M., 1986 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ru- nowo”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1 : 500 000. Akade- mia Górniczo Hutnicza, Kraków. KOKOCI ŃSKI M., 1990 – Karta rejestracyjna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej (glin br ązowych i szarych) w miejscowo ści Ignalin. Archiwum Warmi ńsko-Mazurski Urz ąd Wojewódzki, Olsztyn. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa.

39 KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe osady w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Archiwum PG POLGEOL SA, Warszawa. LIDZBARSKI M., SZELEWICKA A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Wolnica (z obja śnieniami). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. Wyd. Fundacja IUCN -, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MARCINIAK A., 1982 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w zachod- niej cz ęś ci województwa olsztyńskiego. Archiwum PG POLGEOL SA, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MUSZY ŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w po- łudniowej cz ęś ci województwa olsztyńskiego. Archiwum PG POLGEOL SA, War- szawa. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., CZERWI ŃSKA M., SUCHARZEWSKA., W Ę- GRZYN A., 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa OSENDOWSKA E., NOWACKI K., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1: 50 000 arkusz Wolnica (98). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Fa- lenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – wody słodkie. Pa ństw. Inst. Geol. POPRAWA P., 2010 Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego pale- ozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol. (58) 3:226.

PROFIC A., 1989 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bu- gi”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

40 Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku, 2007 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2008 roku, 2009 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. W sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powin- ny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz (DzU nr 32, poz. 284). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfi- kacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. (DzU nr 162 poz. 1008) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 39 poz. 320). RUMI ŃSKI J., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Dobre Miasto z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. RZEPECKI P., MATUSZEWSKI A., 1982 – Orzeczenie wst ępne o wyst ępowaniu zło Ŝa je- ziornych osadów wapiennych Wierzchy A i B. Archiwum PG POLGEOL SA, War- szawa.

41 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SYLWESTRZAK U., 1969 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa piasku kwarcowego do produkcji cegły wapienno-piaskowej „Mingajny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 185, poz. 1243 z 2010 r.). WISZNIEWSKI W., CHEŁCHOWSKI W., 1975 – Charakterystyka klimatu i regionalizacja klimatyczna Polski. Biuletyn Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warsza- wa.

WOJTKIEWICZ J., 1982 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kaszuny”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOJTKIEWICZ J., 1983, – Sprawozdanie z poszukiwa ń serii piaszczysto – Ŝwirowej w N i NE cz ęś ci województwa elbl ąskiego CAG PIG Warszawa. ZALEWSKA E., 2010 Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie złó Ŝ w ęglowodorów w Polsce w tym shale gas i tight gas. Prz. Geol. (58) 3:213.

ZAPRZELSKI Z., 2000a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Bugi”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2000b – Dokumentacja geologiczna uproszczona w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Bugi II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

ZAPRZELSKI Z., 2008 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 2 zło Ŝa kru- szywa naturalnego „Bugi II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDROJEWSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w pół- nocnej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

42