0099 Lidzbark Warminski

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz LIDZBARK WARMI ŃSKI (99)

Warszawa 2012

Autorzy: Robert Formowicz*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Hanna Tomassi-Morawiec* Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG ŚP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemi ńska* Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka*

* – Pa ństwowy. Instytut. Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN...

Spis tre ści I. Wst ęp (Robert Formowicz)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Robert Formowicz)...... 4 III. Budowa geologiczna (Robert Formowicz)...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin (Robert Formowicz) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Robert Formowic z)...... 13 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopaliny (Robert Formowicz)...... 15 VII. Warunki wodne (Robert Formowicz) ...... 17 1. Wody powierzchniowe...... 17 2. Wody podziemne...... 18 VIII. Geochemia środowiska ...... 21 1. Gleby (Paweł Kwecko)...... 21 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Hanna Tomassi-Morawiec)...... 28 IX. Składowanie odpadów (Krystyna Wojciechowska)...... 30 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Robert Formowicz) ...... 37 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Robert Formowicz)...... 39 XII. Zabytki kultury (Robert Formowicz) ...... 43 XIII. Podsumowanie (Robert Formowicz, Krystyna Wojciechowska)...... 44 XIV. Literatura ...... 46

I. Wst ęp

Arkusz Lidzbark Warmi ński Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) został wykonany w Oddziale Górno śląskim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ń- stwowego Instytutu Badawczego w Sosnowcu (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym – Pa ństwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsi ębiorstwie Geo- logicznym POLGEOL SA w Warszawie (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Lidzbark Warmi ński Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000 wykonanym w Przedsi ę- biorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie (Osendowska, Nowacki 2006). Niniej- sze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005) na podkładzie topograficznym w układzie „1942”. Mapa składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści Mapy geologiczno-gospodarczej zgrupowane w nast ępuj ących warstwach informacyjnych: kopaliny, gór- nictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mog ących pogarsza ć stan środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kie- runków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju woje- wództwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowa- niach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami.

3 Opracowanie wykonano na podstawie analizy materiałów archiwalnych, publikacji oraz konsultacji i uzgodnie ń dokonanych w archiwach Urz ędu Marszałkowskiego w Olsztynie i starostwach powiatowych w Olsztynie i Lidzbarku Warmi ńskim, Centralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego – Pa ństwowego Instytutu Badawczego w Warszawie oraz w Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Olsztynie, i w Woje- wódzkim Urz ędzie Ochrony Zabytków w Olsztynie. Wykorzystane zostały równie Ŝ informacje uzyskane w siedzibach nadle śnictw oraz w urz ędach gmin. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym we lipcu 2011 roku. Mapa wykonana jest w wersji cyfrowej.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar obj ęty arkuszem Lidzbark Warmi ński jest ograniczony współrz ędnymi geogra- ficznymi: 20 °30’–20 °45’ długo ści geograficznej wschodniej i 51 °00’–51 °10’ szeroko ści geograficznej północnej. Administracyjnie cały omawiany obszar znajduje si ę w granicach województwa warmi ńsko-mazurskiego i obejmuje swym zasi ęgiem cz ęść powiatu lidzbarskiego (gminy Lidz- bark Warmi ński, i Kiwity) oraz północn ą cz ęść powiatu olszty ńskiego (gminy Dobre Miasto i Jeziorany). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym (Kondracki, 2001) obszaru arkusza Lidzbark Warmi ński wchodzi w skład prowincji Ni Ŝu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Przewa Ŝaj ą- ca cz ęść omawianego terenu znajduje si ę granicach podprowincji Pojezierza Wschodniobał- tyckie, makroregion Pojezierze Mazurskie (mezoregion Pojezierze Olszty ńskie). Skrajny pół- nocno-wschodni fragment arkusza nale Ŝy do podprowincji Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie, makroregion Nizina Staropruska (mezoregion Równina S ępopolska) (fig. 1). Morfologi ę Pojezierza Olszty ńskiego kształtuje wysoczyzna morenowa, której powierzchnia nachylona jest w kierunku północnym. Wyst ępuj ą tu liczne wzniesienia i pagórki morenowe świadcz ące o młodoglacjalnej rze źbie tego obszaru. W krajobrazie wyró Ŝniaj ą si ę doliny rzeki Łyny i jej prawego dopływu Symsarny, w obr ębie których wyst ępuj ą najni Ŝsze rz ędne terenu 51–70 m n.p.m. Najwy Ŝej poło Ŝony punkt w granicach arkusza znajduje si ę na wschód od Miłogórza na rz ędnej 177,0 m n.p.m. Wysoko ści wzgl ędne wzgórz w tym rejonie dochodz ą do 50 m. Równina Sępopolska pod wzgl ędem ukształtowania stanowi rozległą nieck ę, której powierzchnia w granicach arkusza Lidzbark Warmi ński jest prawie płaska, łagodnie opadaj ąca w kierunku jeziora Wielichowskiego i doliny Łyny. Rz ędne terenu kształtuj ą si ę tutaj na po-

4 ziomie 75–95 m n.p.m. Na wschód od doliny Łyny morfologia terenu zbli Ŝona jest do morfo- logii Pojezierza Olszty ńskiego.

Fig.1. Poło Ŝenie arkusza Lidzbark Warmi ński na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackie- go (2001) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski: Podprowincja Pobrze Ŝe Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Niziny Staropruskiej: 841.57 – Wzniesienia Górowskie; 841.58 – Równina Ornecka; 841.59 – Nizina S ępopolska Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.81 – Pojezierze Olszty ń- skie; 842.82 – Pojezierze Mr ągowskie

Klimat na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński wykazuje cechy wła ściwe europejskiej odmianie strefy klimatycznej umiarkowanej. Według regionalizacji klimatycznej (Wiszniew- ski, Chełchowski, 1975) omawiany teren znajduje si ę w dzielnicy wschodnio-bałtyckiej. Zró Ŝnicowanie klimatu zwi ązane jest z wzrastaj ącymi w kierunku wschodnim cechami klimatu kontynentalnego, wyra Ŝaj ącymi si ę przede wszystkim dłu Ŝszym czasem trwania zimy i ni Ŝ- sz ą temperatur ą miesi ęcy zimowych, a w zwi ązku z tym wi ększ ą amplitud ą roczn ą średnich temperatur. Okres z przymrozkami trwa od 110 do 125 dni, a pokrywa śnie Ŝna zalega od 60 do 70 dni w roku. Średnia roczna temperatura powietrza wynosi +6,8°C, najcieplejszym mie-

5 si ącem jest lipiec (+17°C), najzimniejszym stycze ń (-3°C). Średnioroczna suma opadów at- mosferycznych z wielolecia kształtuje si ę na poziomie 614 mm. Wiatry wiej ą przewa Ŝnie z kierunków wschodnich i północno-zachodnich. Gleby na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński nale Ŝą do średnio- i bardzo urodzaj- nych. Dominuj ą gleby kompleksu Ŝytniego od bardzo dobrego do słabego oraz kompleksu pszennego dobrego i wadliwego. Lasy zajmuj ą około 20% ogólnej powierzchni terenu. Zwar- te kompleksy le śne wyst ępuj ą na północny wschód i południowy zachód od Lidzbarka War- mi ńskiego oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu. Dominuj ącym typem jest siedlisko borowe – bór świe Ŝy i bór mieszany świe Ŝy. W drzewostanie przewa Ŝa sosna pospolita i świerk, przy znacznym udziale d ębu, grabu i buka. Omawiany teren jest regionem rolniczym, o słabo rozwini ętym przemy śle. Produkcja rolna ukierunkowana jest na upraw ę zbó Ŝ i buraków cukrowych, w niewielkim stopniu na hodowl ę bydła i trzody chlewnej. W gospodarstwach le Ŝą cych nad jeziorami: Wielichowo, Symsar i Blanki rozwin ęło si ę rybołówstwo. Najwi ększym o środkiem miejskim jest Lidzbark Warmi ński (około 18 tys. mieszka ń- ców) poło Ŝony nad Łyn ą. Miasto stanowi lokalny o środek gospodarczy i administracyjny. Bazuj ąc na rolnictwie rozwin ęły swoj ą produkcj ę zakłady mleczarskie „Warmia Dairy”, oraz przetwórstwa rybackiego „Tasman Fish Traiding”. W pozostałych sektorach gospodarki dominuj ą małe i średnie przedsi ębiorstwa ukierunkowane głównie na budownictwo, przetwór- stwo oraz handel i usługi. Przez obszar arkusza przebiega droga krajowa Olsztyn – Lidzbark Warmi ński – Barto- szyce nr 51 do przej ścia granicznego w Bezledach, drogi nr 513 Orneta – Lidzbark Warmi ń- ski i nr 511 Lidzbark Warmi ński – Górowo Iławeckie oraz szereg dróg gminnych ł ącz ących poszczególne miejscowo ści.

III. Budowa geologiczna

Obszar arkusza Lidzbark Warmi ński znajduje si ę w granicach syneklizy perybałtyckiej. Na krystalicznym podło Ŝu wyst ępuj ącym na gł ęboko ści około 2200 m osadziły si ę utwory starszego paleozoiku oraz kompleks permo-mezozoiczny (Kacprzak, Honczaruk, 2009). Najstarszymi znanymi z wierce ń osadami wyst ępuj ącymi w podło Ŝu czwartorz ędowym są margle piaszczyste nale Ŝą ce do kredy górnej (mastrycht). W rejonie Lidzbarka Warmi ń- skiego strop utworów kredy nawiercono na gł ęboko ści około 220 m, a ich mi ąŜ szo ść mie ści si ę w przedziale od 227 do 338 m.

6 Osady trzeciorz ędu rozpoznane zostały wieloma otworami wiertniczymi głównie w sa- mym Lidzbarku oraz w miejscowo ści Czarny Kierz. Do paleocenu zaliczono piaski drobnoziarniste z mik ą cz ęsto zailone o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 45 m. Podobnie wykształcone są utwory nale Ŝą ce do eocenu, których mi ąŜ szo ść wynosi 35 m. Z oligocenem zwi ązany jest kompleks drobnoziarnistych piasków glaukonitowych przedzielonych warstw ą iłów i muł- ków. Mi ąŜ szo ść kompleksu oligoce ńskiego, w otworze zlokalizowanym na terenie Lidzbarka Warmi ńskiego, dochodzi do 78 m. Utwory miocenu wykształcone s ą w postaci iłów i mułków rozdzielonych piaskami kwarcowymi z domieszk ą w ęgla brunatnego o mi ąŜszo ści około 70 m. W rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego stwierdzono wyst ępowanie mioce ńskich porwa- ków tkwi ących w utworach czwartorz ędowych, co mo Ŝe wskazywa ć na stref ę zaburzon ą glacitektonicznie. Cały obszar arkusza Lidzbark Warmi ński pokrywaj ą osady czwartorz ędowe o zmiennej mi ąŜ szo ści (fig 2). We wschodniej jego cz ęś ci grubo ść pokrywy czwartorz ędowej jest naj- mniejsza i wynosi około 55 m, a w cz ęś ci zachodniej wzrasta do 210 m. W obr ębie plejstocenu wyró Ŝniono osady nale Ŝą ce do zlodowace ń najstarszych (narwi), zlodowace ń południowopolskich (nidy, sanu 1 i sanu 2), zlodowace ń środkowopolskich (odry i warty) oraz zlodowace ń północnopolskich (wisły). Osady nale Ŝą ce do zlodowace ń najstarszych udokumentowano otworami wiertniczymi w Rogo Ŝu i Tonkilach Wielkich. S ą to utwory wodnolodowcowe, zastoiskowe oraz gliny zwałowe stadiału dolnego i górnego zlodowacenia narwi. Z okresem zlodowace ń południowopolskich zwi ązanych jest prawdopodobnie pi ęć po- ziomów glin zwałowych rozdzielonych utworami zastoiskowymi i wodnolodowcowymi. Lo- kalnie gliny le Ŝą bezpo średnio na sobie. Osady te zaliczono do zlodowacenia nidy (stadiał dolny i górny), zlodowacenia sanu 1 (stadiał dolny i górny) oraz zlodowacenia wilgi (sanu 2). Maksymalna miąŜ szo ść utworów zlodowace ń południowopolskich wynosi 79 m. Osady zlodowace ń środkowopolskich tworz ą cztery poziomy glin zwałowych, które rozdzielaj ą utwory wodnolodowcowe i zastoiskowe. Stratygraficznie etapy transgresji l ądolo- du zwi ązane s ą z okresem stadiału dolnego i górnego zlodowacenia odry oraz stadiału dolnego i środkowego zlodowacenia warty. W rejonie Czarnego Kierza mi ąŜ szo ść utworów zlodowace ń środkowopolskich wynosi 58 m, a w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza 85 m. Utwory zlodowace ń północnopolskich pokrywaj ą cał ą powierzchnie arkusza Lidzbark Warmi ński. W granicach opracowania wyró Ŝniono osady stadiału środkowego i górnego zlodowacenia wisły.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Lidzbark Warmi ński na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006) Czwartorz ęd; holocen : 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne, 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe; 15 – piaski i mułki kemów; 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych; 18 – gliny zwałowe, ich zwietrze- liny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe. Numeracja wydziele ń zgodna z Map ą…(Marks i in. red., 2006)

Gliny zwałowe oraz piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe stadiału środkowego ( Świecia) stwierdzone zostały otworami w centralnej i zachodniej cz ęś ci arkusza. W obr ębie glin zwa- łowych w rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego i Nowosadów wyst ępuj ą porwaki skał mioce ń- skich. Mi ąŜ szo ść kompleksu prawdopodobnie nie przekracza 30 m.

8 Osady stadiału górnego zlodowacenia wisły wyst ępuj ą powszechnie na powierzchni terenu lub zalegaj ą pod nadkładem utworów holocenu. Nale Ŝą do nich utwory zastoiskowe, lodowcowe (gliny zwałowe), wodnolodowcowe oraz piaski i gliny. Gliny zwałowe pokrywaj ą niemal cał ą powierzchnie terenu. Ich mi ąŜ szo ść jest zró Ŝnicowana od kilku do ponad 30 m. W rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego, w obr ębie glin, stwierdzono porwaki skał mioce ńskich (iły i piaski). Piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej buduj ą wzniesienia w rejonie Sarnowa i Kierwin. Wzgórza kemowe zbudowane z piasków drobnoziarnistych, mułków i iłów wyst ępu- ją bardzo licznie na powierzchni całego arkusza. Najwi ększ ą mi ąŜ szo ść piasków drobnoziarnistych (35–40 m), stwierdzono w obr ębie Góry Krzy Ŝowej (134 m n.p.m.) w Lidzbarku War- mi ńskim. Rozległy, płaski taras kemowy w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza, w rejonie Frankowa buduj ą piaski drobnoziarniste. Piaski i Ŝwiry, lokalnie z glinami zwałowymi moren martwego lodu wyst ępuj ą w rejonie Kochanówka – Kierz oraz w okolicy miejscowo ści śegoty. Mi ąŜ szo ść serii piaszczysto-Ŝwirowych stwierdzona sondami wynosiła przewa Ŝnie kilkanaście metrów. Cz ęść moren martwego lodu zbudowanych jest z glin zwałowych o cechach litologicz- nych zbli Ŝonych do glin buduj ących wysoczyzn ę morenow ą. Formy te tworz ą wyra źne wzgórza w rejonie Sarnowa, Medyny i Czarnego Kierza. Iły i mułki zastoiskowe wyst ępuj ą w północno- zachodniej cz ęś ci arkusza. Mi ąŜ szo ść tych osadów mie ści si ę w przedziale od kilku do około 40 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe o mi ąŜ szo ści od kilku do około 12 m, wyst ępuj ą wzdłu Ŝ doliny Łyny, w rejonie Kierwiny – Stoczek Klasztorny oraz w pasie od centralnej do południo- wo-zachodniej cz ęś ci arkusza. W dolinie Łyny udokumentowano piaski i Ŝwiry rzeczno- peryglacjalne o mi ąŜ szo ść około 5 m. W schyłkowej cz ęś ci plejstocenu osadzały si ę głównie piaski i gliny deluwialne o mi ąŜ- szo ści nieprzekraczaj ącej kilku metrów. Holocen reprezentowany jest głównie przez osady organiczne i nieorganiczne, do któ- rych zaliczaj ą si ę kreda jeziorna, gytie i torfy, mułki i piaski jeziorne, namuły den dolinnych oraz piaski i Ŝwiry tarasu nadzalewowego oraz piaski rzeczne. Najwi ększe mi ąŜ szo ści torfów stwierdzono w rejonie Stoczka Klasztornego (1,5–6,5 m). S ą to zazwyczaj torfowiska typu niskiego wypełniaj ące zagł ębienia bezodpływowe i misy pojezierne. W rejonie Świ ętnicka, Sarnowa, Medyny i śegoty pod torfami wyst ępuj ą osady w ęglanowe o mi ąŜ szo ści do 3,0 m. Piaski rzeczne tarasu nadzalewowego oraz piaski rzeczne w dolinie Łyny osi ągaj ą maksymal- ną mi ąŜszo ść 15 m.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

W granicach obszaru arkusza Lidzbark Warmi ński udokumentowanych jest dziesi ęć złó Ŝ kopalin pospolitych, w tym trzy zło Ŝa piasków i siedem złó Ŝ kruszyw piaskowo- Ŝwirowych (Szuflicki i in. red., 2011). Zestawienie udokumentowanych złó Ŝ oraz ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę przedstawiono w tabeli 1. Zasoby w zło Ŝu „Kochanówka II” rozpoznano kart ą rejestracyjn ą, a dla pozostałych złó Ŝ sporz ądzono dokumentacje geologiczne w kategorii C 1. Ze wzgl ędu na wyczerpanie za- sobów z ewidencji wykre ślono zło Ŝe piasków i Ŝwirów „Kochanówka”. Kopalina ze złó Ŝ mo- Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Wszystkie zło Ŝa kopalin zwi ązane s ą z osadami stadiału górnego zlodowacenia wisły. W rejonie Stoczka Klasztornego (Warmi ńskiego) i Kobieli wyst ępuj ą utwory pochodzenia wodnolodowcowego, w rejonie Kochanówki morenowego, a zło Ŝe Modliny buduj ą piaski i Ŝwiry tarasów kemowych. Charakterystyk ę parametrów geologiczno-górniczych złó Ŝ i jako ściow ą kopalin okruchowych przedstawiono w tabeli 2. W zło Ŝach „Stoczek Warmi ński” (Kokoci ński, 2001) i „Stoczek” (Bobel, 2009) kopali- nę główn ą stanowi ą wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry oraz Ŝwiry zalegaj ące pod nadkładem glin piaszczystych i piasków gliniastych. W zło Ŝu „Stoczek Warmi ński” oprócz kruszywa drobnego i grubego kopalin ę stanowi ą tak Ŝe otoczaki. W rejonie Kobieli udokumentowano zło Ŝa „Konity” (Bobel, 2004, 2011a), „Konity I” (Bobel, 2011b), „Kobiela” (Zaprzelski, 2007) i „Kobiela I” (Bobel, 2010). Kruszywem dominuj ącym s ą piaski, podrz ędnie piaski ze Ŝwirami. W nadkładzie wyst ępuj ą piaski gliniaste. Wszystkie zło Ŝa s ą cz ęś ciowo zawodnione. Zło Ŝa „Kochanówka II” (Helwak, 1986) oraz udokumentowane w jego granicach, bez wymaganego dodatku rozliczeniowego, zło Ŝe „Kochanówka IV” (Olik, 2010) buduj ą piaski ze Ŝwirami oraz piaski pochodzenia lodowcowego, a w nadkładzie zalegaj ą piaski gliniaste oraz gliny. Piaski wyst ępuj ące w nadkładzie zło Ŝa „Kochanówka II” w jego wschodniej i południowej cz ęś ci stanowi ą kopalin ę towarzysz ącą. Zło Ŝa s ą suche, z niewielkim zawodnieniem partii przysp ągowych. W zło Ŝu „Kochanówka III” (Helwak, 2008) kopalin ą główn ą s ą piaski ze Ŝwirami, a litologia skał otaczaj ących jest taka jak w przypadku wcze śniej opisywanych złó Ŝ. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione. Kopalin ę u Ŝyteczn ą w złoŜu „Modliny” (Olik, 2009) stanowi ą piaski ze Ŝwirami tara- sów kemowych. W nadkładzie wyst ępuj ą gliny. Zło Ŝe jest cz ęś ciowo zawodnione.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka oraz klasyfikacja

Zasoby Stan geologiczne bilan- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja Numer Wiek zagospodarowania sowe rozpoznania (tys. t) kopaliny zło Ŝa Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu zło Ŝa Nazwa zło Ŝa (tys. t) konfliktowo ści na kopaliny litologiczno- zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy według stanu na 31.12.2010. (Szuflicki i in. red., 2011) A – 1 – 4 C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Stoczek Warmi ński pŜ,Ŝ Q 311 C1 G 47 Sd, Sb 4 A - 2 Konity* p Q 79 C1 G 34 Sb, Sd 4 A - 3 Kochanówka II pŜ,p Q 2305 C1* Z - Sb, Sd 4 A - 4 Konity I p Q 258 C1 G - Sb, Sd 4 A 5 Stoczek pŜ Q 289 C1 G 30 Sb, Sd 4 A

11 6 Kobiela I p,p Ŝ Q 563 C1 G - Sb, Sd 4 A 7 Kobiela p Q 198 C1 G 4 Sb, Sd 4 A 8 Kochanówka III** pŜ Q 402 C1 N - Sb, Sd 4 A 9 Kochanówka IV pŜ,p Q 1526 C1 N - Sb, Sd 4 A 10 Modliny pŜ Q 10230 C1 G - Sb, Sd 4 B W Kochanówka pŜ Q - - ZWB - - - - - Rubryka 2 – * – zasoby wg Dodatku…, **zło Ŝe nie figuruje w MIDAS, zasoby wg Dokumentacji… Rubryka 3 – p – piaski; p Ŝ – piaski ze Ŝwirem, Ŝ – Ŝwiry; Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 6 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1; zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C 1*; Rubryka 7 – zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, N – niezagospodarowane, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z bilansu (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej Rubryka 9 – Sd – drogownictwo, Sb – budownictwo; Rubryka 10 – 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11 – A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12 – W – ochrona wód podziemnych (obszar ochronny zbiornika GZWP 213);

Tabela 2 Parametry geologiczne złó Ŝ i parametry jako ściowe kruszywa piaskowo-Ŝwirowego Powierzch- Nr zło Ŝa Mi ąŜ szo ść Grubo ść Nazwa Rodzaj nia Wybrane na zło Ŝa nadkładu zło Ŝa kopaliny zło Ŝa parametry jako ściowe kopaliny mapie (m) (m) (ha) 1 2 3 4 5 6 7 zaw fracji do 2 mm: 32,4–66,8; śr. 37,0 % zaw. frakcji do 5 mm: 38,9–56,9; śr. 51,05% Stoczek War- 3,8–10,8 0,2–2,3 zaw. frakcji 0,5–80 mm: 1 pŜ,Ŝ 4,25 mi ński śr. 5,7 śr. 0,75 25,95–61,12; śr. 48,94% zaw. pyłów min.: 1,2–2,3; śr. 1,56%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: śr. 1,72 t/m 3 punkt piaskowy: 64,3–96,2% śr. 83,9 % 1,6–6,7 0,0–1,0 zaw. pyłów min.: 2 Konity p 1,97 śr. 4,2 śr. 0,5 2,8–8,9; śr. 5,2%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: śr. 1,54–1,98; śr. 1,70 t/m 3 punkt piaskowy: 34,1–76,2% śr. 52,4% 2,0–15,7 0,0–3,5 zaw. pyłów min.: pŜ śr. 7,2 śr. 1,1 0,3–5,1 śr. 2,7%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: Kochanówka 1,83–2,13 śr. 2,0 t/m 3 3 13,5 II punkt piaskowy: 90,4–97,% śr. 94,4% 1,3–3,2 0,3–1,3 zaw. pyłów min.: p śr. 2,2 śr. 0,7 1,1–2,0 śr. 1,6%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,69–1,73; śr.1,71 t/m 3 punkt piaskowy: 74,0–96,2% śr. 90,8% 6,7–11,1 0,3–0,4 zaw. pyłów min.: 4 Konity I p 1,86 śr. 8,5 śr. 0,3 2,8–6,3; śr. 4,4%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,55–1,89; śr. 1,67 t/m 3 punkt piaskowy: 53,7–79,4% śr. 65,8% 2,0–6,3 0,2–1,8 zaw. pyłów min.: 5 Stoczek pŜ 5,49 śr. 3,0 śr. 1,0 3,5–5,8; śr. 4,7%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,80–1,96; śr. 1,88 t/m 3 punkt piaskowy: 66,1–90,2% śr. 77,7% 2,0–12,0 0,1–1,0 zaw. pyłów min.: 6 Kobiela I p,p Ŝ 3,38 śr. 8,1 śr. 0,6 1,5–2,7; śr. 2,0%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,78–1,91; śr. 1,85 t/m 3 punkt piaskowy: 70,0–92,2% śr. 84,2% 4,4–10,6 0,2–4,4 zaw. pyłów min.: 7 Kobiela p 1,41 śr. 8,9 śr. 1,5 2,5–4,3; śr. 3,3%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,53–1,63; śr. 1,59 t/m 3 punkt piaskowy: 59,7–87,3% śr. 75,7% Kochanówka 2,5–6,4 0,3–1,8 zaw. pyłów min.: 8 pŜ 4,6 III śr. 4,9 śr. 0,6 2,2–5,8; śr. 3,6%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,51–1,86; śr. 1,72 t/m 3

12 1 2 3 4 5 6 7 piaski i Ŝwiry punkt piaskowy: 30,6–65,5% śr. 48,2% całe zło Ŝe zaw. pyłów min.: 4,8–15,7 Łącznie 8,33 0,8–4,2; śr. 2,7%; śr. 9,0 Pole A –1,09 ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: piaski i Ŝwiry Kochanówka (wschodnie) 0,2–3,0 1,92–2,12; śr. 2,02 t/m 3 9 pŜ,p 4,0–14,7 IV Pole B – śr. 0,9 piaski śr. 8,6 7,24 punkt piaskowy: 91,5–95,5% piaski (zachodnie) śr. 93,4% 1,7–3,2 zaw. pyłów min.: śr. 2,5 1,5–2,0; śr. 1,7%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,69–1,71; śr. 1,70 t/m 3 punkt piaskowy: 45,6–67,1% śr. 56,6% 9,2–25,2 0,0–3,2 zaw. pyłów min.: 10 Modliny pŜ 28,5 śr. 17,9 śr.1,2 0,1–2,3; śr. 1,0%; ci ęŜ ar nasypowy w st. utrz ęsionym: 1,781–1,96; śr. 1,86 t/m 3 Rubryka 4: p – piaski, p Ŝ – piaski ze Ŝwirem; Ŝ – Ŝwiry; Rubryka 7: punkt piaskowi – zawarto ść ziarn o średnicy < 2 mm.

Dla złó Ŝ kopalin wyst ępuj ących na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński przeprowadzono ocen ę sozologiczn ą w formie klasyfikacji złó Ŝ z punktu widzenia ich ochrony oraz ze wzgl ędu na ochron ę środowiska (tabela 1). Wszystkie zło Ŝa kopalin wyst ępuj ące w obr ębie arkusza Lidzbark Warmi ński z punktu widzenia ich ochrony nale Ŝą do złó Ŝ powszechnych, łatwo dost ępnych, mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowa ń (klasa 4). Ze wzgl ędu na ochron ę środowiska zło Ŝe „Modliny” uznano za konfliktowe (klasa B), poniewa Ŝ znajduje si ę ono w granicach obszaru ochronnego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych nr 213. Wszystkie pozostałe zło Ŝa nale Ŝą do złó Ŝ mało konfliktowych (klasa A).

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

W granicach arkusza Lidzbark Warmi ński aktualnie eksploatowanych jest siedem złó Ŝ kruszyw piaskowych i piaskowo-Ŝwirowych (tabela 3). Eksploatacja kopalin z dwóch złóŜ została zako ńczona, jedno z nich zostało wykre ślone z rejestru zasobów. Wszystkie zło Ŝa eksploatuje si ę w sposób ci ągły, odkrywkowo w wyrobiskach stokowo-wgł ębnych.

13 Tabela 3 Dane koncesyjne złó Ŝ kruszyw piaskowych i piaskowo-Ŝwirowych

Koncesja Powierzchnia (ha) Okres na jaki Data rozpocz ęcia Nazwa zło Ŝa UŜytkownik zło Ŝa data wydania obszaru górniczego wydano koncesj ę eksploatacji organ wydaj ący terenu górniczego

1 3 4 5 6 09 12. 2002 r. 3,64 17 lat Stoczek Warmi ński Stanisław Głodowski 12.2002 r. wojewoda warmi ńsko- 31.12.2019 r 5,61 mazurski

„śWIROKOP” Stanisław 30 07. 2004 r. 1,94 15 lat Konity 08.2004 r. i Piotr Głodowscy starosta lidzbarski 2,40 30.07.2019 r. 14 „BUDKOP” 22 11. 2011 r 1,87 10 lat Konity I 12.2011 r. Piotr Głodowski starosta lidzbarski 2,39 22.11.2021 r.

08.04.2010 r. 5,53 P.H.U. „MARPOL” Marcin 10 lat Stoczek marszałek województwa 08.2010 r. Szutowicz 6,57 31.03.2020 r. warmi ńsko-mazurskiego 11.07.2011 r. 3,38 „DROGBUD” 10 lat Kobiela I marszałek województwa 08.2011 r. Michał Głodowski 4,13 11.07.2021 r. warmi ńsko-mazurskiego

PU. „JANBAR” s.c 21.04.2008 r. 1,41 10 lat Kobiela 08.2008 r. W. Baran, M. Jankowski starosta lidzbarski 2,02 21.04.2018 r.

„Kamie ń Warmi ński” Mo- 08.02.2011 r. 29,78 21 lat ś Modliny nika Romanowska – wi- marszałek województwa 03.2011 r. 48,69 31.12.2032 r. rownia. warmi ńsko-mazurskiego

W zło Ŝu „Kobiela” prace wydobywcze prowadzone s ą jednym pi ętrem wydobywczym powy Ŝej zwierciadła wody, a w pozostałych zło Ŝach dwoma lub trzema (zło Ŝe „Modliny”) pi ętrami, z których dolny znajduje si ę poni Ŝej zwierciadła wody. Kopalina w cz ęś ci suchej eksploatowana jest podsi ębiernie lub przedsi ębiernie, a w cz ęś ci zawodnionej kopark ą linio- wą w systemie chwytakowym. W zwi ązku z du Ŝym zawodnieniem złó Ŝ przewiduje si ę rekul- tywacj ę ich wyrobisk w kierunku wodnym (stawy hodowlane, tereny rekreacyjne), a pozosta- ły obszar zło Ŝowy b ędzie zalesiany lub przystosowywany do działalno ści rolniczej. W Ŝad- nym z zakładów górniczych nie prowadzi si ę przeróbki kopaliny. Wydobyty surowiec wywo- Ŝony jest na bie Ŝą co. Udokumentowane na potrzeby Urz ędu Gminy Lidzbark Warmi ński zło Ŝe „Kochanówka II” eksploatowano w latach 1988–1989 r. Wydobycie prowadzono w północno-wschodniej cz ęś ci zło Ŝa, w granicach starego wyrobiska zło Ŝa „Kochanówka” (skre ślone z rejestru zaso- bów). Wyrobisko jest cz ęś ciowo zaro śni ęte, a w centralnej jego cz ęś ci wyst ępuj ą niewielkie zbiorniki wodne. Na wschodniej ścianie odkrywki widocznych jest kilka niewielkich punktów niekoncesjonowanej eksploatacji. Pozostało ści ą po dawnej eksploatacji piasków oraz piasków i Ŝwirów na lokalne potrzeby budowlane s ą płytkie, cz ęściowo zaro śni ęte wyrobiska stokowo-wgł ębne. Odkrywki takie przedstawiono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. W rejonie miejscowo ści Knipy zlokalizowane s ą odkrywki, w których na niewielk ą skal ę eksploatuje si ę kruszywo piaszczysto- Ŝwirowe. Dla tych punktów wykonano karty informacyjne punktu wyst ępowania kopaliny.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopaliny

Obszar arkusza Lidzbark Warmi ński mo Ŝe by ć perspektywiczny dla wyst ępowania złó Ŝ niekonwencjonalnych gazu ziemnego. Potencjalna gazono śno ść osadów jest ści śle zwi ązana z zawartości ą substancji organicznych, która powinna wynosi ć przynajmniej 1,0–2,0% Ro (Ro–refleksyjno ść witrynitu). Najbogatsze w substancje organiczn ą s ą łupki dolnego syluru (landower), których sp ąg w omawianym rejonie wyst ępuje na gł ęboko ści 1500–2500 m. Doj- rzało ść termiczna łupków spełnia wymagane kryteria i wynosi 0,7–1,2% Ro (Poprawa, 2010). Koncesj ę na poszukiwanie i rozpoznanie złó Ŝ niekonwencjonalnego gazu ziemnego na obszarze omawianego arkusza uzyskały firmy „Silurian Energy Services” sp. z o.o. (Zalewska, 2010; Poprawa, 2010). Na podstawie analizy materiałów archiwalnych, danych ze Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kacprzak, Honczaruk, 2009) oraz zwiadu terenowego, w gra-

15 nicach arkusza Lidzbark Warmi ński wyznaczono obszary prognostyczne torfów i gytii wapiennej oraz obszary perspektywiczne kruszyw piaskowo-Ŝwirowych i kredy jeziornej. Perspektywiczne nagromadzenia kopalin okruchowych zlokalizowano we wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie udokumentowanych złó Ŝ. We wschodniej cz ęś ci opisywanego terenu wyznaczono dwa obszaru perspektywiczne, których granice oparto na zasi ęgu wyst ępowania utworów wodnolodowcowych zlodowacenia wisły (Kacprzak, Honczaruk, 2009), a parametry jakościowe kopaliny opisano na podstawie danych z dokumentacji geologicznych istniej ących w tym rejonie złó Ŝ (Kokoci ński, 2001, Bobel, 2004, 2009, 2010, 2011a, 2011b, Zaprzelski, 2007). W rejonie Stoczka Klasztornego wyst ępuj ą piaski ze Ŝwirami o punkcie piaskowym wynosz ącym od 32,4 do 79,4%. W nadkładzie wynosz ącym od 0,2 do 2,3 m zalega glina piaszczysta i piaski gliniaste. W rejonie Kobieli przewa Ŝaj ą piaski średnioziarniste miejscami z domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Punkt piaskowy kruszywa waha si ę od 64,3 do 96,2%. Nadkład stanowi ą piaski gliniaste o mi ąŜ szo ści od 0,1 do 4,4 m ( średnio 1,0 m). Obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ piasków ze Ŝwirami oraz piasków w rejonie Kochanówki ograniczono do zasi ęgu wyst ępowania utworów moreny martwego lodu (Kacprzak, Honczaruk, 2009). Piaski udokumentowane w zło Ŝach „Kochanówka II” i „Kochanówka IV” charakteryzuj ą si ę punktem piaskowym wynosz ącym od 90,4 do 97,0%, a piaski ze Ŝwirami w tych zło Ŝach oraz w zło Ŝu „Kochanówka III” od 30,6 do 87,3%. Kopa- lina wyst ępuje bezpo średnio na powierzchni lub pod przykryciem piasków gliniastych i glin o średniej grubo ści 0,7 m. Zgodnie z przeprowadzon ą weryfikacj ą wyst ąpie ń torfów w Polsce, której celem było zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych i gytii wapiennej, na omawianym obszarze wyst ępuje wiele nagromadze ń tej kopaliny, stanowi ących potencjaln ą baz ę zasobow ą torfów, które zaliczono do obszarów prognostycznych (OstrzyŜek, Dembek, 1996). S ą to zwykle obszary o niewielkiej powierzchni (1,8–5,5 ha), w których występuj ą torfowiska (typu niskiego i wysokiego) mszarne, olesowe, mechowiskowe, sporadycznie mszarno-bagienne. Obszary takie wyznaczono rejonie Stoczka Klasztornego i Czarnego Kierza we wschodniej, cz ęś ci obszaru arkusza (tabela 3). W okolicy Blanek rozpoznano osady w ęglanowe (gytia wapienna) o korzystnych parametry geologiczno-górniczych i jako ściowych, mog ących stanowi ć potencjalna baz ę zasobo- wą (obszar VII) (Muszy ńska, 1989). Zasoby szacunkowe gytii wapiennej wynosz ą 98,3 tys. 3 m . Zawarto ść CaO 3 wynosi 41,8%, a wilgotno ść 75,8%. W nadkładzie zalega warstwa torfu o mi ąŜ szo ści od 1,5 do 1,7 m.

16 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Wiek Grubo ść Numer Średnia Zasto- Powierzch- kompleksu kompleksu Zasoby obszaru Rodzaj Parametry grubo ść sowanie nia litologiczno- surowcowe- w kat. D na kopaliny jako ściowe nadkładu 1 kopali- (ha) surowcowego (tys. m3) mapie (m) ny go od-do (m) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 P – śr. – 6,2 %, I 4,0 t Q 0,0 4,3–4,6 159,0 Sr R – śr. – 26 % P – śr. – 13,3 %, II 5,5 t Q 0,0 3,6–4,3 171,0 Sr R – śr. –40 % P – śr. – 17 %, III 3,5 t Q 0,0 4,6–5,8 162,0 Sr R – śr. – 38 % P – śr. – 8 %, IV 5,0 t Q 0,0 2,5–6,5 141,0 Sr R – śr. – 40 % P – śr. – 17 %, V 3,5 t Q 0,0 2,9–3,6 103,0 Sr R – śr. – 37 % P – śr. – 8,1 %, VI 3,0 t Q 0,0 4,9–5,9 147,0 Sr R – śr. – 20 % CaCO – 41,8% 2,25 kj Q 3 1,5–1,7 2,5–4,5 98,3 Sr VII Wilgotno ść . – 75,8 P – śr. – 12,3 %, VIII 3,3 t Q 0,0 5,0–5,2 162,0 Sr R – śr. – 28 % Rubryka 3 – t – torfy, kj – kreda jeziorna i gytia wapienna Rubryka 4 – Q – czwartorz ęd Rubryka 5 – P – popielno ść , R – stopie ń rozkładu Rubryka 9 – Sr – rolnictwo Pozostałe wyst ąpienia kredy jeziornej i gytii wapiennej przewa Ŝnie z torfami w stropie, nie tworz ą nagromadze ń o znaczeniu zło Ŝowym, stanowi ą jedynie obszary perspektywiczne (Kwa śniewska, 1983; Muszy ńska, 1989). Na omawianym terenie zlokalizowane s ą one w okolicach miejscowo ści Lauda, Kraszewo Knipy i Kierwiny. Średnia mi ąŜ szo ść osadów węglanowych dla wyznaczonych obszarów nie przekracza 3,0 m, a zawarto ść CaO 46,4 %. Negatywnym wynikiem zako ńczyły si ę prace poszukiwawcze złó Ŝ kredy jeziornej i gytii wapiennej prowadzone w okolicach miejscowo ści: Kochanówka, Kł ębowo, Świ ętnik, Kierwity, Kobiela, Klutajny, Tolniki (Marciniak, 1979; Kwa śniewska, 1983; Muszy ńska, 1991; Zdro- jewska, 1991). W badanych obszarach stwierdzono jedynie wyst ępowanie torfów o parame- trach pozabilansowych.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Lidzbark Warmi ński poło Ŝony jest w zlewniach drugiego rz ędu Łyny (lewobrze Ŝny dopływ Pregoły) i Symsarny. Rzeki te, wraz z ci ągiem jezior, stanowi ą o ś hy- drograficzn ą terenu mapy.

17 Główn ą rzek ą omawianego rejonu jest Łyna, która odwadnia cał ą północn ą i zachodni ą cz ęść obszaru arkusza. W Lidzbarku Warmi ńskim przyjmuje prawobrze Ŝny dopływ – Sym- sarn ę, która odwadnia pozostał ą cz ęść omawianego terenu. W obr ębie arkusza wyst ępuje kilka jezior. Do najwi ększych nale Ŝą : Blanki (około 440 ha), Symsar (około 135 ha) i Wielichowskie (około 50 ha). Ocen ę jako ści wód Łyny i Symsarny w 2009 i 2010 r. przeprowadzono zgodnie z zapisami rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r. w sprawie klasyfikacji jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie…, 2008). Według bada ń wykonanych w punkcie zlokalizowanym w Lidzbarku Warmi ńskim jednolita cz ęść wód powierzchniowych: „Łyna od Symsarny do Pisy” charakteryzowała si ę dobrym stanem ekologicznym (Raport…, 2010) „Symsarna do wypływu z jeziora Symar” (punkt w Potrytach) mie ściła si ę w zakresie stanu umiarkowanego (Raport…, 2010), a „Symsarna od wypływu z jeziora Symsar do uj ścia (punkt w Świ ętniku) posiadała słaby stan ekologiczny (Raport…, 2011). Wyra źne pogorszenie stanu Symsarny wynikało z niskiego st ęŜ enia tlenu w okresie od lipca do wrze śnia. Wska źniki fizyko-chemiczne mie ściły si ę w zakresie odpowiadaj ącym I–II klasie jako ści. Jako ść wód Łyny w 2007 r. i Symsarny w 2006 r., których badania przeprowadzono zgodnie z rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. (Rozporz ą- dzenie…,2004) odpowiadała IV klasie (jako ść niezadowalaj ąca). Na obni Ŝenie jako ści wód wpłyn ęła głównie barwa i stan sanitarny (Raport…, 2007, Raport…, 2008). Ze wzgl ędu na du Ŝą zawarto ść substancji organicznych wody jeziora Symsar w 2007 r. zakwalifikowano do III klasy czysto ści (Raport…, 2008)

2. Wody podziemne Zgodnie z podziałem hydrogeologicznym Polski (Paczyński red., 1995) obszar arkusza Lidzbark Warmi ński nale Ŝy do regionu mazurskiego. W podziale regionalnym zwykłych wód podziemnych wg jednostek jednolitych cz ęś ci wód podziemnych (Paczy ński, Sadurski red., 2007) omawiany obszar zawiera si ę w Prowincji Wisły, Regionie Narwi, Pregoły i Niemna (RNPN.) W granicach arkusza Lidzbark Warmi ński u Ŝytkowe poziomy wodono śne rozpoznano w utworach czwartorz ędu i trzeciorz ędu (Lidzbarski, 2004). W obr ębie czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wykształcone s ą trzy mi ędzymore- nowe poziomy wodono śne oraz poziom wód gruntowych zwi ązany z piaszczystymi utworami sandrowymi i dolin rzecznych. Ze wzgl ędu na słabe parametry oraz stopie ń rozpoznania, warstwa wodono śna wód gruntowych nie spełnia kryteriów u Ŝytkowego poziomu wodono śnego.

18 Pierwszy mi ędzymorenowy poziom wodono śny, zwi ązany z utworami wodnolodowcowymi zlodowace ń północnopolskich (wisły) i środkowopolskich (warty), wyst ępuje na prawie całej powierzchni arkusza. W rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego, w strefie zaburze ń glacitektonicznych poziom ten jest nieci ągły lub w ogóle nie wyst ępuje, a w południowo- zachodniej cz ęści arkusza mo Ŝe kontaktowa ć si ę z zalegaj ącymi na powierzchni utworami sandrowymi. Równie Ŝ miejscami w dolinie Łyny pierwszy poziom mi ędzymorenowy mo Ŝe tworzy ć wspólny poziom wodono śny z piaskami rzecznymi. Strop utworów wodono śnych zalega na gł ęboko ściach od 3 do 74 m, a maksymalna mi ąŜ szo ść strefy zawodnionej nie przekracza 46 m. Najlepsze parametry hydrogeologiczne wodono śca wyst ępuj ą w dolinie Łyny. Przewodno ść przekracza tam 150, lokalnie wzrastaj ąc do 500 m 2/24h, a wydajno ść potencjalna przewa Ŝnie wynosi powy Ŝej 70 m 3/h. Na pozostałym obszarze wyst ępowania pierwszego poziomu wodono śnego przewodno ść nie przekracza 100 m2/24h, a wydajno ść potencjalna 50 m3/h. Zwierciadło wody jest napi ęte. W centralnej i wschodniej cz ęś ci arkusza poziom ten stanowi podstaw ę zaopatrzenia w wod ę uj ęć wiejskich i zakładowych. Drugi mi ędzymorenowy poziom wodono śny rozpoznano w obr ębie piaszczystych osa- dów zlodowace ń środkowopolskich (odry) i południowopolskich. Rozprzestrzenia si ę on na przewa Ŝającej cz ęś ci omawianego obszaru obejmuj ąc jego północn ą, zachodni ą i centraln ą cz ęść . Warstwa wodono śna wyst ępuje na gł ęboko ści od 70 do 100 m, przez co jest dobrze izolowana od czynników antropogenicznych. Jest on najlepiej wykształcony w zachodniej i północnej cz ęś ci obszaru mapy. Parametry hydrogeologiczne warstwy wodono śnej s ą zró Ŝ- nicowane. Mi ąŜ szo ść strefy zawodnionej wynosi od 3,5 do 53 m ( średnio 19 m), przewodno ść – od 12 do 540 m 2/24h ( średnio 111 m 2/24h), a wydajno ść potencjalna studni oscyluje w granicach od 10 do 80 m 3/h. Zwierciadło wody ma charakter naporowy. Wody drugiego poziomu stanowi ą podstaw ę do zaopatrzenia w wod ę pitn ą w zachodniej i północnej cz ęś ci arkusza. Trzeci mi ędzymorenowy poziom wodono śny wyst ępuje lokalnie, jedynie w rejonie miejscowo ści Tolniki i Rogó Ŝ. Strop utworów wodono śnych zalega na gł ęboko ściach prze- kraczaj ących 150 m. Warstw ę wodono śną stanowi ą utwory piaszczyste zlodowace ń połu- dniowopolskich i najstarszych o mi ąŜ szo ści nieprzekraczaj ącej 20 m, całkowicie izolowane od powierzchni terenu. Ze wzgl ędu na niskie warto ści parametrów hydrogeologicznych nie spełnia on kryteriów u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Trzeciorz ędowe pi ętro wodono śne rozpoznano w północnej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego. W obr ębie utworów piaszczystych buduj ących pi ętro trzeciorz ędowe wyró Ŝniono dwa kontaktuj ące si ę ze sob ą poziomy wodono śne – górny w utworach miocenu i oligocenu oraz dolny w utworach paleocenu. Mioce ńsko-oligoce ński

19 poziom wodonośny wyst ępuje na gł ęboko ści od 86 do 160 m. Przewodno ść wodono śca jest zró Ŝnicowana i waha si ę od kilku do ponad 200 m 2/24h. Wydajno ść potencjalna pojedynczych studni przekracza 50 m3/h, a miejscami nawet 70 m 3/h. Zwierciadło wody o charakterze subartezyjskim, a w dolinie Łyny artezyjskim stabilizuje si ę na rz ędnych 72–75 m n.p.m. Warstwy wodono śne tego poziomu w rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego kontaktuj ą si ę z war- stwami drugiego poziomu mi ędzymorenowego i stanowi ą na tym obszarze wspólny czwartorz ędowo-trzeciorz ędowy poziom wodonośny. Wody te są podstaw ą zaopatrzenia kilku uj ęć zakładowych i miejskich w Lidzbarku Warmi ńskim. Dolny (paleoge ński) poziom wodono śny wyst ępuje na znacznych gł ęboko ściach (160–202 m p.p.t.). Przewodno ść wodono śca wynosi średnio 152 m 2/24 h, a wydajno ść potencjalna mie ści si ę w zakresie od 80 do 110 m 3/h. Wody poziomu dolnego eksploatowane s ą na uj ęciu miejskim i w Zakładach Mleczarskich w Lidz- barku Warmi ńskim. Do najwa Ŝniejszych uj ęć komunalnych ujmuj ących wody z utworów czwartorz ędowych nale Ŝą uj ęcia w Lidzbarku Warmi ńskim, Kł ębowie, Kraszewie, Świ ętniku, Rogo Ŝu, śegotach, Blankach i Portytach. Zatwierdzone zasoby uj ęć wynosz ą od 44 do 56 m 3/h. Z utworów trzeciorz ędowych i czwartorz ędowych wody na cele komunalne ujmowane są w Lidzbarku Warmi ńskim. Ł ączne zasoby ekspolatacyjne uj ęcia wynosz ą 450 m 3/h. Najwi ększym uj ęciem wykorzystuj ące wody podziemne do celów socjalno-bytowych i przemysłowych jest wielootworowe uj ęcie dla mleczarni w Lidzbarku Warmi ńskim o łącznych zasobach eksploatacyjnych wynosz ących 58 m 3/h. Ujmowana s ą tam zarówno wody pi ętra czwartorz ędowego jak i trzeciorz ędowego. Ponadto na mapie zaznaczono uj ęcia o wydajno ściach powy Ŝej 30 m3/h. Wody podziemnie wyst ępuj ące w granicach arkusza zaliczono do II klasy jako ści. S ą to wody średnio twarde, słabo zmineralizowane. St ęŜ enie zwi ązków Ŝelaza najcz ęś ciej kształtuje si ę w granicach 0,5–6,0 mg Fe/dm 3, a zwi ązków manganu 0,1–0,5 mg Mn/dm 3. Naturalna odporno ść na zanieczyszczenia głównego poziomu wodono śnego na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza jest dobra. Prawie cały obszar arkusza znajduje si ę w granicach subzbiornika Warmia (nr 205), obejmuj ący wodono śne utwory trzeciorz ędowe i kredowe (fig. 3) (Kleczkowski, 1990). Nie- wielki obszar w południowej cz ęś ci mapy, pomi ędzy miejscowo ściami Suryty – Maków – śegoty – Modliny znajduje si ę w granicach udokumentowanego czwartorz ędowego głównego zbiornika wód podziemnych (GZWP) Olsztyn (nr 213) (Nowakowski i in., 2007). W dokumentacji opracowanej dla zbiornika zweryfikowano jego granic ę zwi ększaj ąc powierzchni ę z 1383 km 2 do 1577,2 km 2 oraz zaproponowano obj ęcie go w cało ści stref ą ochronną.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Lidzbark Warmi ński na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych wymagaj ących szczególnej ochrony (Kleczkowski red., 1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 2 – granica GZWP w o środku porowym; 3 – granica GZWP w o środku szczeli- nowo-porowym Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 205 – Subzbiornik Warmia, trzeciorz ęd – kreda (Tr-K); 208 – Zbiornik mi ędzymorenowy Biskupiec, czwartorz ęd (Q), 213 – Zbiornik mi ędzymorenowy Olsztyn, czwartorz ęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 99 – Lidzbark Warmi ński, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

21 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Warto ść prze- Warto ść przeci ętnych to ści w glebach ci ętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 99 – dian) w gle- obszarów niezabu- Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie Lidzbark War- bach na arku- dowanych Polski 4) lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra mi ński szu 99 – Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Lidzbark Warmi ński Metale N=6 N=6 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9–39 27 27 Cr Chrom 50 150 500 1–11 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 15–44 30 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–7 3 2 Cu Mied ź 30 150 600 1–8 5 4 Ni Nikiel 35 100 300 3–12 6 3 Pb Ołów 50 100 600 4–106 8 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,07 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 99 – Lidzbark 1) grupa A Warmi ński w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 6 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 5 1 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 6 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbani- sza 99 – Lidzbark Warmi ński do poszczególnych grup zowane z wył ączeniem terenów przemysłowych, uŜytkowania (ilo ść próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 5 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

22 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90°C, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i C zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

23 Przeci ętne zawarto ści: arsenu, baru, kadmu, ołowiu i rt ęci w badanych glebach arkusza są na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obsza- rów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsze warto ści median wykazuj ą: chrom, cynk, kobalt, mied ź oraz nikiel; przy czym w przypadku niklu wzbogacenie jest dwukrotne w stosunku do przyj ętych warto ści przeci ętnych. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 5 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy C (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komunikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 3 ze wzgl ędu na wysok ą zawarto ść oło- wiu (106 mg/kg). Koncentracja ołowiu wyst ępuje na obszarze gleb powstałych na osadach aluwialno- zastoiskowych (piaski i Ŝwiry sandrowe) w pobli Ŝu miejscowo ści Świ ętnik. Deponowany materiał aluwialny zawiera przede wszystkim naturalne koncentracje pierwiastków wyługo- wanych ze skał podło Ŝa, ale tak Ŝe wzbogacenia pochodz ące z zanieczyszcze ń antropogenicznych w obszarze zlewni. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga szczegółowych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadz ące się na dnie rzek i jezior powstaj ą w wyniku akumulacji materiału, pochodz ącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów w ęglanowych, minerałów ilastych) oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szcz ątki obumarłych organizmów ro ślinnych i zwierz ę- cych oraz wytr ącaj ące si ę z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiaj ą równie Ŝ substancje, takie jak metale ci ęŜ kie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych, odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i TZO we współcze śnie powstaj ących osadach jest równie Ŝ skutkiem ich de- pozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale ci ęŜ kie, WWA) a tak Ŝe rolniczych (arsen, rt ęć , pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Li-

24 ndström, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in. 2004). Wyst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝ- ników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Vink 2009, Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą po- tencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2002; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie zanieczyszczonych osadów na tarasy zalewowe powoduje wzrost st ęŜ enia metali ci ęŜ kich i trwałych zanieczyszcze ń organicznymi w glebach (Boja- kowska, Sokołowska, 1995; Bojakowska i in., 1996; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jako ści osa- dów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe st ęŜ enie ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL .

Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki monito- ringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś).

25 Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3- cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewsk ą, a oznaczenia zawarto- ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej z zat ęŜ aniem na amal- gamatorze. Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

26 Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicznego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu. Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Blanki i Symsar. Osady obu jezior charakteryzuj ą się podwy Ŝszonymi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, zwłaszcza chromu, ołowiu i cynku w porównaniu do warto ści ich tła geochemicznego. Osady jeziora Symsar zawieraj ą wielopier ścieniowe w ęglowodory aromatyczne w st ęŜ eniu wy Ŝszym ni Ŝ przeci ętnie obserwowane w osadach jezior. Jednak Ŝe stwierdzone zawar- to ści pierwiastków śladowych i WWA s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozpo- rz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń w osadach jeziornych (mg/kg) Symsar Blanki Parametr 2011 r. 1999 r. Arsen (As) 9 8 Chrom (Cr) 239 31 Cynk (Zn) 119 94 Kadm (Cd) 1,3 1 Mied ź (Cu) 22 13 Nikiel (Ni) 17 18 Ołów (Pb) 52 30 Rt ęć (Hg) 0,115 0,112 * WWA 11 WWA 2,091 n.o. ** WWA 7 WWA 2,575 n.o. PCB *** 0,0008 n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3- cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

27 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993, 1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N–S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 21 do około 59 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta w profilu zachodnim wynosi około 32 nGy/h i jest zbli Ŝona do średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 32 do około 56 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą około 44 nGy/h.

28 99 W PROFIL ZACHODNI 99 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

6003672 6001902 6001650 5998718 5999791 5995859 5995861 m m 5993780 5992862 5989629 5989712

5987688 5986631 0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 29

St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

6003672 6001902 6001650 5998718 5999791 5995859 5995861 m m 5992862 5993780 5989629 5989712

5987688 5986631 0 2 4 6 8 10 0 2 4 6 8 10 12 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

W profilu zachodnim gliny zwałowe zlodowacenia północnopolskiego (zalegaj ące wzdłu Ŝ północnego odcinka profilu) charakteryzuj ą si ę wyra źnie wy Ŝszymi warto ściami promieniowania gamma (35–59 nGy/h) w porównaniu z piaskami i Ŝwirami wodnolodowcowymi, z tego samego okresu zlodowacenia, wyst ępuj ącymi wzdłu Ŝ południowej cz ęści profilu pomiarowego (ok. 20–30 nGy/h). W profilu wschodnim pomierzone dawki promieniowania są generalnie nieco wy Ŝsze i bardziej wyrównane (przewaŜaj ą warto ści z przedziału 40– 56 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ profilu dominuje jeden typ osadów powierzchniowych: gliny zwało- we zlodowacenia północnopolskiego. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 1,8 do 8,0 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 1,1 do 9,7 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2003) i Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ącym rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporz ądzenie…, 2009). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych.

30 Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: • wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, • warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, • wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: ─ obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, ─ obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, ─ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: ─ izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, ─ rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymie- nione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

31 Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: ─ warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), ─ zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacje otworów wiert- niczych, których profile wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Lidzbark Warmi ński Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lidzbarski, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Lidzbark Warmi ński bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: ─ zabudowa Lidzbarka Warmi ńskiego, b ędącego siedzibą urz ędów miasta i gminy oraz starostwa powiatowego, ─ zabytkowy zespół architektoniczny w Lidzbarku Warmińskim, ─ obszar obj ęty ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 „Swajnie” PLH 280046 (ochrona siedlisk), ─ rezerwaty przyrody „Mokradła śegockie” i „Ustnik” (faunistyczne), ─ lasy o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów,

32 ─ tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego, ─ strefa ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 213 „Olsztyn”, ─ powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Symsarny, Łyny, Kirsnej i pozostałych cieków, ─ strefy (do 250 m) wokół jezior: Blanki, Symsar, Wielochowskie i pozostałych akwe- nów, ─ tereny o nachyleniu powy Ŝej 10° (rejon Wojdyt, Markajm, Pilnika, Nowosadów, Kra- szewa, Miłogórza, Kochanówka, Stryjkowa, Jarandowa, Suryt, Makowa, Tolnik Wiel- kich i Franknowa, ─ obszary zagro Ŝone powierzchniowymi ruchami masowymi ziemi: rejon Redy, wzdłu Ŝ doliny Łyny od Nowosadów do Wojdyt, wzdłu Ŝ doliny Symsarny od Medyny do Lidz- barka Warmi ńskiego, rejon Kł ębowa i Czarnego Kierza, Kolonii Kobiela, Tolnik Wiel- kich, śegot, Kochanówki – Miłogórza, Miłogórze – Nowosady, Kochanówki – Stryj- kowa i Kochanówki, Jarandowa, na południe od Kochanówki, Suryty, Blanki – Maków, Maków – Potryty, Frankowo (Grabowski, (red.) i in., 2007). Planuj ąc budow ę składowisk odpadów w granicach obszarów wskazanych w rejonie miejscowo ści Knipy, Klejdyny, Czarny Kierz, Konity, Kolonia Tłokowo nale Ŝy zwróci ć uwag ę na obecno ść licznych, drobnych oczek wodnych.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. Zasadnicz ą cz ęść omawianego terenu zajmuje wysoczyzna morenowa falista o deniwe- lacjach dochodz ących do 5–10 m w cz ęś ci północnej, do 25 m w cz ęś ci centralnej i połu- dniowej. W północno-zachodniej cz ęś ci wyst ępuje rozległa równina zastoiskowa (kontynu- acja obszaru z terenu obj ętego arkuszem Wojciechy). Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych wskazano w miejscach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych stadiału górnego zlodowacenia wisły.

33 Gliny zwałowe stadiału górnego pokrywaj ą przewa Ŝaj ącą cz ęść powierzchni wysoczyzny. Ich mi ąŜ szo ść jest zmienna, wynosi od kilku do 30 m. W obr ębie glin tkwi ą porwaki iłów i piasków mioce ńskich. Lokalnie gliny stadiału górnego zlodowacenia wisły poło Ŝone s ą bezpo średnio na gli- nach starszych zlodowace ń, wtedy ich mi ąŜ szo ść mo Ŝe by ć znacznie wi ększa (rz ędu 160 m – rejon Tolnik Wielkich). Obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych zlokalizowane s ą na terenie gmin: Lidzbark Warmi ński, Kiwity i Jeziorany. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdo- wych, co umo Ŝliwia lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej odległo ści od zabudowa ń. Ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk s ą; b – blisko ść zabudowy Lidzbarka Warmi ńskiego, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny i Ob- szaru Chronionego Krajobrazu Doliny Symsarny. Nie maj ą one charakteru bezwzgl ędnych zakazów. Powinny by ć jednak rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatora zabytków oraz administracji geologicznej. Na mapie wskazano równie Ŝ obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów pozba- wione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe o mi ąŜ szości nieprzekraczaj ącej 2,5 m. Lokalizacja składowisk odpadów w ich granicach wi ąŜ e si ę z konieczno ści ą zdj ęcia przepuszczalnego nadkładu. Wszystkie obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych znajduj ą si ę na terenach, dla których stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych okre- ślono na bardzo niski i niski. S ą one dobrze izolowane od zanieczyszcze ń powierzchniowych warstw ą osadów słabo przepuszczalnych (przy średniej i wysokiej odporno ści głównego poziomu wodono śnego). U Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą na gł ęboko ści 50–100 m, 100–150 m (podrz ędnie 15–50 m). Prawie cały analizowany teren znajduje si ę w zasi ęgu głównego zbiornika wód podziemnych nr 205 (Subzbiornik Warmia). W 2011 r. rozpocz ęto prace dokumentacyjne. Po ustaleniu obszaru zasilania zbiornika, a przede wszystkim stref jego ochrony mog ą zmieni ć si ę zasady zagospodarowania terenów poło Ŝonych w jego zasi ęgu. Wytypowane obszary mo- gą mie ć zmienione powierzchnie, lub mo Ŝe obowi ązywa ć zakaz lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜliwych dla środowiska (w tym składowisk odpadów) w ich obr ębie.

34 Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów innych ni Ŝ oboj ętne i niebezpieczne (komunalnych) Na powierzchni analizowanego terenu, w jego północno-zachodniej cz ęś ci wyst ępuje rozległa równina zastoiskowa zbudowana z iłów i mułków zastoiskowych stadiału górnego zlodowacenia wisły. Br ązowe osady zastoiskowe opisywane s ą jako iły, gliny pylaste lub gliny pylaste zwi ęzłe, ich mi ąŜ szo ść wynosi od kilku do ponad 40 m (okolice Lidzbarka War- mi ńskiego). O mo Ŝliwo ści wykształcenia opisywanych utworów w przewadze w facji ilastej świadczy fakt, Ŝe w otworze wykonanym w rejonie Koniewa do gł ęboko ści 35 m wyst ępowa- ły wył ącznie iły (Kacprzak, Honczaruk, 2009). Bardzo prawdopodobne, Ŝe jest to kontynu- acja istniej ącego w pobli Ŝu du Ŝego zastoiska. Ze wzgl ędu na mo Ŝliwo ść niejednorodnego litologicznie wykształcenia osadów zastoiskowych, ich wła ściwo ści izolacyjne mog ą by ć zmienne (mniej korzystne). Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych wskazano na terenie gminy Lidzbark Warmi ński oraz w granicach administracyjnych miasta, na niezabudowanych peryferiach. Wytypowane obszary maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy licznych drogach do- jazdowych. Umo Ŝliwia to lokalizacj ę składowisk odpadów w dogodnej, niebudz ącej konflik- tów społecznych odległo ści od zabudowy miejscowo ści. Ograniczeniami warunkowymi budowy składowisk odpadów w granicach obszarów wskazanych do deponowania odpadów komunalnych s ą: b – blisko ść zabudowy miasta Lidzbark Warmi ński, p – poło Ŝenie w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Dolnej Łyny. Obszary rekomendowane do składowania odpadów komunalnych znajduj ą si ę na terenach o średniej i wysokiej odporno ści głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych. Wy- st ępuj ą one na gł ęboko ści 50–100 m i 15–50 m i s ą dobrze izolowane od zanieczyszcze ń antropogenicznych warstw ą osadów słabo przepuszczalnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytko- wych poziomów wodono śnych okre ślono na bardzo niski i niski. Składowisko odpadów komunalnych w miejscowo ści Medyny zamkni ęto w 2009 r. Obiekt jest w trakcie rekultywacji, prowadzony jest monitoring wód podziemnych. Odpady z terenów obj ętych arkuszem wywo Ŝone s ą na składowisko w Wysiece w gminie Bartoszyce.

35 Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych dla składo- wania odpadów Obszary rekomendowane do składowania odpadów wskazano w granicach powierzchniowego wyst ępowania glin zwałowych (odpady oboj ętne) oraz iłów i mułków zastoiskowych (odpady komunalne) zlodowacenia wisły. Utwory te spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla okre ślonych typów odpadów. Najbardziej korzystny jest wariant lokalizacji składowisk odpadów w północno- zachodniej cz ęś ci analizowanego terenu, w gminie Orneta – w miejscach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych. W profilach dwóch otworów hydrogeologicznych wykonanych w Koniewie w gminie Orneta (obszar pozbawiony naturalnej izolacji) stwierdzono wyst ępowania warstw ilasto- gliniastych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach (0–18 m ił, 18–63 m glina i 0–35 m ił, 35–64 m glina). W rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego (obszar rekomendowany do składowania odpadów komunalnych) pod 2 m warstw ą glin piaszczystych nawiercono 32 metrow ą warstw ę iłów, pod którymi wyst ępuj ą gliny o mi ąŜ szo ści 8 m, nast ępnie 4 m warstwa ilasta i 16 m warstwa glin. Gliny o mi ąŜszo ści 68–72 m nawiercono w rejonie Klutajn, w Czarnym Kierzu około 42 m warstw ę gliniast ą, w Lidzbarku Warmi ńskim gliny o 48 metrowej mi ąŜ szo ści. Tereny w bezpo średnim s ąsiedztwie tych otworów mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć pod k ątem składowania odpadów komunalnych. Konieczne jest ustalenie rozprzestrzenienia warstwy ilasto-gliniastej i warstw glin zwałowych o du Ŝych mi ąŜ szo ściach. Najkorzystniejsze warunki hydrogeologiczne dla składowania odpadów maj ą obszary wskazane w rejonie miejscowo ści Pilnik – Kł ębowo – Miłogórze – Suryty – Swajnie. S ą to tereny o wysokiej odporno ści głównego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego. Wyst ępuj ą tu trzy poziomy wodono śne, dwa czwartorz ędowe i trzeciorz ędowy. Głównym poziomem u Ŝyt- kowym jest poziom mi ędzymorenowy. Jest on dobrze izolowany od zanieczyszcze ń powierzchniowych nadkładem glin o ponad 50 m mi ąŜ szo ści, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Wyrobiska eksploatowanych złó Ŝ „Kobiela”, „Kobiela I”, „Konity” i „Konity I” s ą zawodnione. Punkty niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych na potrzeby lokalne maj ą niewielkie wymiary (<1 ha), w zwi ązku z tym, zgodnie z przyj ętymi kryteriami nie po- winno si ę ich przeznacza ć na składowiska odpadów.

36 Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia oraz Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 roku wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝy- nierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ę- powania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących dobr ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński dokonano oceny warunków geologiczno- in Ŝynierskich podło Ŝa budowlanego z wył ączeniem obszarów wyst ępowania złó Ŝ kopalin, gruntów wysokich klas (I–IVa), ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz terenu zwartej zabudowy Lidzbarka Warmi ńskiego. Obszary o korzystnych i niekorzystnych warunkach dla budownictwa wydzielone zosta- ły na podstawie map: topograficznej, geologicznej (Kacprzak, Honczaruk, 2009) i hydrogeologicznej (Lidzbarski, 2004). Obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa związane s ą z wyst ępowaniem gruntów spoistych: półzwartych i twardoplastycznych oraz gruntów niespoistych średnio za- gęszczonych i zag ęszczonych, na których nie wyst ępuj ą zjawiska geodynamiczne, a gł ębo- ko ść wyst ępowania wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Obszary tego typu wyznaczono w obr ębie lekko falistej wysoczyzny morenowej zbudowanej z nieskonsolidowanych glin zwałowych, pyłów i glin pylastych oraz w rejonach wyst ępowania piasków i Ŝwirów wodno-

37 lodowcowych zlodowacenia wisły i piasków rzecznych tarasów Łyny. Tereny korzystne dla posadowienia budowli zlokalizowane s ą w północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza (rejon Ro- gó Ŝa, Stoczka Klasztornego i Konit) oraz w cz ęś ci południowo-zachodniej w okolicy Stryj- kowa i na południe od Kochanówki. Rejony o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich zbudowane s ą z grun- tów słabono śnych tzn. gruntów organicznych, zwietrzelin gliniastych, gruntów sypkich i lu ź- nych oraz plastycznych i mi ękkoplastycznych. Niekorzystnymi warunkami dla budownictwa cechuj ą si ę ponadto takie tereny, gdzie zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko- ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. – rejony wyst ępowania torfów oraz piasków rzecznych tarasów zalewowych, zawieraj ących wkładki mułków i osadów organicznych. W obszarach wst ępowa- nia gruntów organicznych mo Ŝna si ę spodziewa ć wzrostu agresywno ści wód wzgl ędem betonu i stali. Najwi ększe rozprzestrzenienie gruntów o warunkach niekorzystnych wyst ępuje w pół- nocnej, środkowej i południowej cz ęś ci omawianego terenu i jest najcz ęś ciej zwi ązane z za- gł ębieniami bezodpływowymi i dolinami rzek Łyny i Symsarny, a tak Ŝe w bezpo średnim s ą- siedztwie jezior Wielichowskiego, Symsar i Blanki, gdzie znajduj ą si ę obszary lokalnie pod- mokłe, z płytko wyst ępuj ącym zwierciadłem wody (0–2 m p.p.t). Rejony niekorzystne dla budownictwa w północno-zachodniej cz ęś ci arkusza zwi ązane s ą z wyst ępowaniem osadów zastoiskowych nieskonsolidowanych (grunty spoiste w stanie plastycznym). Na stokach doliny Łyny i Symsarny w rejonach Lidzbarka Warmi ńskiego, Markajm, D ębca i Blanek rozpoznano obszary predysponowane do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych typu spełzywania i osuwania oraz niewielkie punktowe osuwiska (Grabowski red., 2007). Tereny te zaznaczono na mapie jako niekorzystne dla posadowienia budowli. Równie Ŝ niekorzystnymi warunkami bu- dowlanymi cechuj ą si ę zbocza wzniesie ń, w zwi ązku ze znacznymi lokalnymi nachyleniami powierzchni terenu (okolice Miłogórza i Kochanówki). Do obszarów o niekorzystnych warunkach geologiczno-in Ŝynierskich nale Ŝą równie Ŝ okolice odkrywek i tereny zrekultywowane (gdzie pierwotne grunty zostały naruszone) wyst ępuj ące w okolicy Kochanówki, Lidzbarka Warmi ńskiego, Miłogórza, Konit i Stoczka Klasztornego, w bezpo średnim s ąsiedztwie złó Ŝ kopalin i istniej ących tam starych wyrobisk poeksploatacyjnych, wykorzystywanych niejednokrotnie jako „dzikie” składowiska odpadów. W rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego w obr ębie glin zwałowych zlodowacenia wisły, wyst ępuj ą porwaki skał mioce ńskich. (iły i piaski). Na tak zaburzonych glacitektonicznie obszarach mo Ŝe zaistnie ć konieczno ść opracowania dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej w celu ustalenia warunków budowlanych.

38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński gleby chronione (II–IVa klasy bonitacyjnej) oraz łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą ponad 50% ogólnej powierzchni. Dominuj ą gleby kompleksu Ŝytniego od bardzo dobrego do słabego oraz kompleksu pszennego dobrego i wadliwego. Kompleks pszenny dobry występuje w środkowej i wschodniej cz ę- ści obszaru mapy. W północno-wschodniej i południowej cz ęś ci omawianego terenu przewa- Ŝaj ą gleby II i III klasy bonitacyjnej. Podrz ędnie wyst ępuj ą równie Ŝ gleby IVa klasy bonitacyjnej. Są to gleby brunatne i czarne ziemie (wła ściwe i wyługowane). W obni Ŝeniach terenu i w dolinach rzek Łyny i Symsarny wyst ępuj ą gleby glejowe, bagienne i mady. Na obszarach sandrowych, na piaskach gliniastych i lu źnych, wykształciły się gleby rdzawe i bielicowe – przewa Ŝnie poro śni ęte lasem. Lasy w granicach arkusza Lidzbark Warmi ński zajmuj ą około 20% ogólnej powierzchni. Dominuj ą lasy sosnowe z du Ŝym udziałem: buka, d ębu, grabu i olszy. Na piaskach i tor- fach wyst ępuj ą zbiorowiska sosnowo-świerkowe. Obszary cenne przyrodniczo zostały obj ęte ochrona w formie rezerwatów przyrody, ob- szarów chronionego krajobrazu, u Ŝytków ekologicznych i obszaru NATURA 2000. Rezerwat faunistyczny „Mokradła śegockie” utworzony w 1991 r. obejmuje swym zasi ęgiem zabagnione ł ąki i nieu Ŝytki b ędące miejscem l ęgowym i Ŝerowiskiem wielu gatun- ków ptactwa wodno-błotnego m.in bojownika bataliona, perkoza, błotniaka stawowego oraz cyranki. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment rezerwatu faunistycz- nego „Ustnik”, którego zasadnicza cz ęść znajduje si ę w granicach arkusza Jeziorany. Ten niedu Ŝy śródpolny zbiornik wodny zasiedla około 25 gatunków ptactwa wodnego. W granicach opracowania znajduj ą si ę fragmenty dwóch, powołanych rozporz ądzeniem wojewody warmi ński-mazurskiego z 2003 r. (ze zmianami w 2008 r.), obszarów chronionego krajobrazu Doliny Dolnej Łyny (16430 ha) i Doliny Symsarny (19329,8 ha). Celem ustano- wienia obszarów było zachowanie w stanie naturalnym wyró Ŝniaj ących si ę krajobrazowo i przyrodniczo terenów o cennych typach ekosystemów. We wschodniej cz ęś ci omawianego terenu znajduje si ę fragment u Ŝytku ekologicznego „Bartniki” chroni ącego pozostało ści ekosystemu unikatowych siedlisk ro ślin w formie bagien i mokradeł. W rejonie miejscowo ści Napraty, na obszarze torfowiska cechuj ącego si ę wyst ę- powaniem rzadkiej ro ślinno ści, utworzono u Ŝytek ekologiczny „Rosiczka koło Naprat”

39 Nieliczn ą grup ę obiektów podlegaj ących ochronie stanowi ą pojedynczych drzew oraz dwa głazowiska granitów uznane za pomniki przyrody nieo Ŝywionej (tabela 8). Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Kiwity Fn – „Mokradła śegockie” 1 R śegoty 1991 lidzbarski. (33,63) Jeziorany Fn – „Ustnik: 2 R Modliny 1991 olszty ński (32,5) Pn – G (głazowisko granitowe) Lidzbark Warm. 3 P Lidzbark Warm 2003 „Kr ąg Kamienn im. Herkulesa lidzbarski. Monte“ Lidzbark Warm. Lidzbark Warm. 4 P 1995 Pn – G (głazowisko granitowe) (park miejski) lidzbarski. Nowosady Lidzbark Warm. 5 P Le śn. Miłogorze 1997 PŜ – buki (2 szt.) lidzbarski.. (oddz. 192a) Dębiec Lidzbark Warm. 6 P 1957 PŜ – d ąb szypułkowy (las komunalny) lidzbarski. Dębiec Lidzbark Warm. 7 P 1995 PŜ – d ąb szypułkowy (las komunalny) lidzbarski. Dębiec Lidzbark Warm. 8 P 1997 PŜ – d ąb szypułkowy (las komunalny) lidzbarski. Lidzbark Warm. 9 P Miłogórze 1968 PŜ – cis pospolity lidzbarski. śegoty Kiwity PŜ – lipa drobnolistna (Św. 10 P 2004 (przy ko ściele) lidzbarski Jana) śegoty Kiwity 11 P 2004 PŜ – lipa drobnolistna (przy szkole) lidzbarski torfowisko Kiwity 12 U Napraty 2009 „Rosiczka koło Naprat” lidzbarski (1,98) rozlewisko wodne Kiwity 13 U Bartniki 1993 „Bartniki” lidzbarski (91,8)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny; Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – Ŝywej, Pn – nieo Ŝywionej, rodzaj obiektu: G – głaz narzutowy

Według systemu ECONET – Polska (Liro red., 1998) (fig. 5) wzdłu Ŝ doliny rzeki Łyna rozci ąga si ę krajowy korytarz ekologiczny „Łyny” ł ącz ący obszary w ęzłowe o znaczeniu krajowym, wyst ępuj ące poza granicami omawianego terenu.

Fig. 4. Poło Ŝenie arkusza Lidzbark Warmi ński na tle mapy systemu ECONET (Liro red., 1998) 1 – Mi ędzynarodowe obszary w ęzłowe, ich numer i nazwa: 13M – Zachodniomazurski 2 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa : 7m – Mazurski 3 – Korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 13k – Łyny

W obr ębie omawianego arkusza znajduje si ę fragment specjalnego obszaru ochrony siedlisk Swajnie (PLH 280046) (tabela 9). Ostoja Swajne charakteryzuje si ę wyst ępowaniem gr ądu subkontynentalnego oraz siedlisk wodnych w postaci niewielkiej śródle śnej rzeki (Kirsna), zbiorników eutroficznych, naturalnych zbiorników dystroficznych, podmokłych łąk i ł ęgów, sosnowych borów bagien- nych, borealnej świerczyny bagiennej oraz torfowisk wysokich i przejściowych. Jest to obszar wa Ŝny dla zachowania populacji organizmów zwi ązanych z siedliskami wodnymi i podmo- kłymi (bóbr, wydra, minóg strumieniowy) oraz przyrodniczymi (storczyki, mech – sierpowiec błyszcz ący i inne).

41 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Poło Ŝenie Nazwa obszaru centralnego Powierzchnia Poło Ŝenie administracyjne obszaru Typ Kod i Lp. punktu obszaru obszaru obszaru obszaru symbol ozna- Długo ść Szeroko ść (ha) Kod czenia na mapie Województwo Powiat Gmina geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Dobre Miasto, Swajnie 2 B PLH280046 E 20 ° 29’ 59’’ N 51 ° 00’ 10’’ 1186,5 PL622 warmi ńsko-mazurskie olszty ński Dywity, Jon- (S) kowo

Rubryka 2: B – wydzielone SOO bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: S – specjalny obszar ochrony siedlisk; 42 42

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków kultury na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński nale Ŝą stanowiska archeologiczne, reprezentuj ące epok ę neolityczn ą, Ŝelaza, br ązu, i wczesno średnio- wieczn ą. Pozostałości dawnych osad, cmentarzyska i kurhany zachowały si ę głównie w dolinie Łyny i Symsarny. Najstarsze stanowiska archeologiczne zlokalizowane s ą w Lidzbarku Warmi ńskim, Markajmach, Kraszewie i Miłogórzu. Bogactwo unikalnych form architektonicznych i zachowane dziedzictwo kulturowe decyduj ą o walorach omawianego regionu. Jednym z najstarszych miast Warmii jest poło Ŝony nad Łyn ą Lidzbark Warmi ński. Pierwsze wzmianki o pruskiej osadzie Lecbarg pochodz ą z 1241 r. kiedy to zaj ęli go Krzy Ŝa- cy, po czym umocnili i rozbudowali. Prawa miejskie Lidzbark otrzymał w 1308 r. a w 1350 r. rozpocz ęto budow ę zamku, który stał si ę siedzib ą biskupów warmi ńskich. Po zako ńczeniu wojny trzynastoletniej w 1466 r. miasto znalazło się w granicach Polski. Kolejni biskupi roz- budowywali swoj ą siedzib ę i przeprowadzali jego restauracj ę. W latach 1665–1673 wzniesio- no od strony południowej barokowy pałac, a biskup Ignacy Krasicki urz ądził ogrody i park. Obecna posta ć trójskrzydłowego zało Ŝenia przedzamcza, otwartego od strony zamku pocho- dzi z połowy XVIII wieku. W ci ągu wieków miasto było wielokrotnie niszczone przez kolej- ne wojny, a jego ludno ść gin ęła w trakcie epidemii. Najcenniejsze zabytki Lidzbarka Warmi ńskiego obj ęto ochron ą konserwatorsk ą. W granicach zabytkowego układu urbanistycznego znajduje si ę: zespół zamku biskupiego z pała- cem Grabowskiego, fortyfikacjami i zabudowaniami gospodarczymi, zespół ko ścioła para- fialnego pw. śś . Piotra i Pawła, klasztor ss. Katarzynek wraz z zespołem domu zakonnego, mury obronne miasta z Wysok ą Bram ą, letni pałac biskupi tzw. „Oran Ŝeria”, a tak Ŝe ponad 20 zabytkowych domów, most drogowy nad Łyn ą i młyn wodny. Poza granicami układu urbanistycznego do rejestru zabytków wpisano dawny ko ściół ewangelicki (obecnie cerkiew), kaplic ę pw. św. Katarzyny, wie Ŝa ci śnie ń i kilkana ście domów. W zachodniej dzielnicy miasta Lidzbarka-Pilnik znajduje si ę zespół ko ścioła filialnego pw. Świ ętego Krzy Ŝa z dwiema kaplicami, cmentarzem przyko ścielnym i zabytkowym ogrodzeniem. Do najciekawszych zabytków sakralnych le Ŝą cych poza Lidzbarkiem Warmi ńskim nale Ŝy zespół klasztorny bernardynów w Stoczku Klasztornym z XIV w. W jednej z cel klaszto- ru w latach 1953–1954 przetrzymywany był prymas Polski kardynał Stefan Wyszy ński. Obecnie w pomieszczeniach sanktuarium utworzono niewielkie muzeum, w którym zgroma-

43 dzono osobiste przedmioty codziennego u Ŝytku Prymasa , oraz wyposa Ŝenie celi wi ęziennej i sypialni. W rejestrze zabytków znajduj ą si ę tak Ŝe ko ścióły cz ęsto z cmentarzami przyko ścielny- mi w: śegotach, Blankach, Kochanówce, Kraszewie, Kł ębowie i Jurandowie oraz zabytkowe kaplice w: Czarnym Kierzu, Napratach i Knipach. Ochroną obj ęto zabytkowe cmentarze w Markajmach (z I wojny światowej) i Jurandowie. W Potrytach mie ści si ę zespół dworsko-folwarczny z pocz ątku XIX wieku, w skład któ- rego oprócz dworu wchodz ą oficyna, zabudowania mieszkalne i gospodarcze, młyn, ku źnia, tartak, stajnie, obory oraz kapliczka. Niewielki dwór z 1889 roku znajduje si ę tak Ŝe w Modli- nach. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęto równie Ŝ park wiejski (podworski) w Markajmach oraz wiadukt drogowy w Napratach.

XIII. Podsumowanie

Ró Ŝnorodno ść form krajobrazowych (pagórkowate tereny wzgórz morenowych, pod- mokłe równiny, jeziora i lasy) wyst ępuj ących na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński w po- łączeniu z licznymi zabytkami architektury świeckiej i sakralnej decyduje o du Ŝej atrakcyjno- ści regionu. Podstaw ę zagospodarowania omawianego terenu stanowi przede wszystkim tury- styka i rekreacja, a tak Ŝe rolnictwo oraz zwi ązany z nim przemysł rolno-spo Ŝywczy. Baz ę zasobow ą omawianego obszaru tworzy 9 złó Ŝ kopalin okruchowych, z których 7 jest eksploatowanych. Zaspokaja to w pełni potrzeby lokalnego budownictwa i drogo- wnictwa. Potencjalne obszary perspektywiczne i prognostyczne kruszywa naturalnego znajduj ą si ę w środkowo-wschodniej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza – w rejonie udokumentowanych złó Ŝ. Obszary perspektywiczne i prognostyczne zwi ązane z wyst ępo- waniem torfów i gytii wapiennej wyst ępuj ą głównie w rejonie obni Ŝeń i dolin Łyny i Sym- sarny. Wody rzeki Łyny utrzymuj ą dobry stan ekologiczny, a rzeki Symsarny charakteryzowa- ły si ę umiarkowanym i słabym stanem ekologicznym głownie ze wzgl ędu na niskie st ęŜ enie tlenu. Wody podziemne na omawianym terenie zostały rozpoznane w utworach czwartorz ędowych i trzeciorz ędowych. Zasadnicze znaczenie dla zaopatrzenia regionu w wod ę ma pi ętro czwartorz ędowe, a w cz ęś ci północnej, w rejonie Lidzbarka Warmi ńskiego równie Ŝ trzeciorz ędowe.

44 Na obszarze arkusza Lidzbark Warmi ński gleby chronione oraz ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą ponad 50% ogólnej powierzchni. S ą to gleby brunatne i czarne ziemie (wła ściwe i wyługowane). Zwarte kompleksy le śne wyst ępuj ą na północny wschód i południowy zachód od Lidzbarka Warmi ńskiego oraz w południowo-zachodniej cz ęś ci omawianego terenu. Obszary o warunkach niekorzystnych dla budownictwa rozproszone na całej powierzchni omawianego terenu obejmuj ąc rejony zagł ębie ń bezodpływowych, dolin rzecznych oraz otoczenia jezior. Korzystne warunki dla posadowienia budynków rozpoznano głównie na obszarze wysoczyzny morenowej. Doliny rzek Łyny i Symsarny obj ęto ochron ą w formie obszarów chronionego krajobrazu. Rezerwaty faunistyczne „Mokradła śegockie” i „Ustnik” powołano w celu ochrony siedlisk ptactwa wodnego, a granicach u Ŝytków ekologicznych wyst ępuj ą unikatowe biocenozy bagienne i torfowiskowe. W ramach systemu NATURA 2000 ustanowiono specjalne obszary ochrony siedlisk Swajnie. Do najciekawszych zabytków architektonicznych nale Ŝy Zamek Biskupów Warmi ń- skich oraz Sanktuarium Maryjne z klasztorem w Stoczku Klasztornym. Na terenie obj ętym arkuszem Lidzbark Warmi ński wskazano obszary rekomendowane do składowania odpadów oboj ętnych i komunalnych. Naturaln ą barier ę geologiczn ą dla składowania odpadów oboj ętnych tworz ą gliny zwa- łowe zlodowacenia wisły. Wytypowane obszary zlokalizowane s ą na terenie gminy Lidzbark Warmi ński i na niezabudowanych peryferiach w granicach administracyjnych miasta. Odpady komunalne mo Ŝna składowa ć w granicach powierzchniowego wyst ępowania iłów i mułków zastoiskowych zlodowacenia wisły. Obszary rekomendowane dla tych celów wskazano w gminie Lidzbark Warmi ński. Warunki hydrogeologiczne dla składowania odpa- dów s ą korzystne. Wszystkie wytypowane obszary znajduj ą si ę na terenach o średniej lub wysokiej odporno ści głównych u Ŝytkowych poziomów wodono śnych, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo niski i niski. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe ka Ŝdorazowo decyzj ę o lokalizacji obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska (w tym składowisk odpadów) musi poprzedzić rozpoznanie geologiczno-in Ŝynierskie i hydrogeologiczne miejsca planowanej inwestycji.

45 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J. (1999) – Human Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Con- tamination After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Environmental Health Perspectives 107 (1), 37-43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C. (2001) – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13 – 35.

BOBEL T., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 zło Ŝa piasków „Konity”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BOBEL T., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków ze Ŝwirem, „Stoczek” w kat.

C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BOBEL T., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego piasków i pia-

sków ze Ŝwirem „Kobiela I” w kat. C 1, Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. BOBEL T., 2011a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa piasków „KONITY”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

BOBEL T., 2011b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasków „KONITY I” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale ci ęŜ kie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BORDAS F., BOURG A. (2001) – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391-400. GABLER H., SCHNEIDER J. (2000) – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W. (2001) – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721.

46 GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007 – Mapa osu- wisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w woje- wództwie warmi ńsko-mazurskim. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HELWAK L., 1986 – Karta rejestracyjna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kochanówka II” w miejscowo ści Kochanówka. Archiwum Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HELWAK L., 2008 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku ze Ŝwirem, „Kochanówka III”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KACPRZAK L., HONCZARUK M., 2009 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Lidzbark Warmi ński z Obja śnieniami. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. KLECZKOWSKI A., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Akademia Górniczo Hutnicza, Kraków.

KOKOCI ŃSKI M., 2001 – Dokumentacja geologiczna – uproszczona – w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku ze Ŝwirem, Ŝwiru, otoczaków) „Stoczek Warmi ński”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. KONDRACKI. J., 2001 – Geografia regionalna Polski, PWN. Warszawa. KWA ŚNIEWSKA J., 1983 – Czwartorz ędowe osady w ęglanowe województwa olszty ńskie- go. Archiwum PG POLGEOL S.A, Warszawa. LIDZBARSKI M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1 : 50 000 arkusz Lidzbark Warmi ński (z obja śnieniami). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. LINDSTRÖM M. (2001) – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3- 4 p. 363 – 383. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej. Wyd. Fundacja IUCN -Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

47 LIU H., PROBST A., LIAO B. (2005) – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1-3):153- 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T. (2000) – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31. MARCINIAK A., 1979 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w zachodniej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Archiwum PG POLGEOL S.A, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S. (2001) – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1-4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H. (2000) – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411-428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2-3):189-209. MUSZY ŃSKA E., 1989 – Orzeczenie o wyst ępowaniu gytii wapiennej w rejonie miejscowo- ści Blanki. Archiwum PG POLGEOL S.A, Warszawa. MUSZY ŃSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kredy jeziornej w po- łudniowej cz ęś ci województwa olsztyńskiego. Archiwum PG POLGEOL SA, War- szawa. NOWAKOWSKI C., SZELEWICKA A., CZERWI ŃSKA M., SUCHARZEWSKA., W Ę- GRZYN A., 2007 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla usta- nowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Olsztyn (GZWP nr 213). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa OLIK J., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa Ŝwiru z piaskiem i piasku „Modliny” w kat

C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OLIK J., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa Ŝwiru z piaskiem i piasku „Kochanówka

IV” w kat C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

48 OSENDOWSKA E., NOWACKI K., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50000 arkusz Lidzbark Warmi ński (99). Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Fa- lenty. PACZY ŃSKI B. (red.), 1995 − Atlas hydrogeologiczny Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A., 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – wody słodkie. Pa ńst. Inst. Geol. POPRAWA P., 2010 Potencjał wyst ępowania złó Ŝ gazu ziemnego w łupkach dolnego paleozoiku w basenie bałtyckim i lubelsko-podlaskim. Prz. Geol. (58) 3:226. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L. (2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649-1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S. (1997) – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2006 roku, 2007 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2007 roku, 2008 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2009 roku, 2010 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn Raport o stanie środowiska województwa warmi ńsko-mazurskiego w 2010 roku, 2011 – Wo- jewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Olsztynie, Biblioteka Monitoringu Śro- dowiska. Olsztyn REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M. (2004) – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution vol 159: 101-113.

49 ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G. (2004) – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67-86. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. (DzU nr 55, poz, 498) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. W sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359) Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 11 lutego 2004 r. w sprawie klasyfikacji dla prezentowania stanu wód powierzchniowych i podziemnych, sposobu prowadzenia monitoringu oraz sposobu interpretacji wyników i prezentacji stanu tych wódz. DzU nr 32, poz. 284). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. (DzU nr 162, poz. 1008). Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniaj ące rozporz ądzenie w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów. (DzU nr 39, poz. 320). SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173-194. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa st ęŜ enia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010 r. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.

50 ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BOR ŮVKA L.(2003) – Effects of heavy metal concentrations on biological activityof soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU nr 185, poz. 1243 z 2010 r.) VINK J. 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519-527. WENG H., CHEN X. 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945-950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PERROUD A., PEYTREMANN C. – 2004. River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban WISZNIEWSKI W., CHEŁCHOWSKI W., 1975 – Charakterystyka klimatu i regionalizacja klimatyczna Polski. Biuletyn Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warsza- wa. ZALEWSKA E., 2010 – Koncesje na poszukiwanie i rozpoznawanie złó Ŝ w ęglowodorów w Polsce w tym shale gas i tight gas. Prz. Geol. (58) 3:213. ZAPRZELSKI Z., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kobiela”

w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. ZDROJEWSKA E., 1991 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kredy jeziornej w pół- nocnej cz ęś ci województwa olszty ńskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa.