Testimonia Najdawniejszych Dziejów Słowian
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
TESTIMONIA NAJDAWNIEJSZYCH DZIEJÓW SŁOWIAN Pamięci Wincentego Swobody Prace Slawistyczne 127 Komitet Redakcyjny EWA RZETELSKA-FELESZKO (przewodnicząca) JERZY DUMA, JACEK KOLBUSZEWSKI, VIOLETTA KOSESKA-TOSZEWA, HANNA POPOWSKA-TABORSKA, JANUSZ SIATKOWSKI, LUCJAN SUCHANEK INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUK TESTIMONIA NAJDAWNIEJSZYCH DZIEJÓW SŁOWIAN SERIA GRECKA Zeszyt 5 PISARZE Z X WIEKU Przekład i opracowanie ALINA BRZÓSTKOWSKA SLAWISTYCZNY OŚRODEK WYDAWNICZY WARSZAWA 2009 Publikację opiniowali do druku SYLWESTER DWORACKI, KAZIMIERZ ILSKI, MACIEJ SALAMON Projekt okładki MAREK PIJET Redakcja JACEK SERWAŃSKI Łamanie BARBARA ADAMCZYK © Copyright by Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy Printed in Poland ISBN 978-83-89191-92-2 Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy (SOW) Instytut Slawistyki PAN 00-330 Warszawa ul. Nowy Świat 72 tel./fax 0 22 827-17-41 e-mail: [email protected] www.ispan.waw.pl WSTĘP Po długiej przerwie od ukazania się zeszytu 4. serii greckiej Testimoniów naj- dawniejszych dziejów Słowian przekazujemy czytelnikom kolejny zeszyt. Na po- czątku jego realizacji, jesienią roku 2000, zabrakło wieloletniego Kierownika nau- kowego Testimoniów i Autora komentarzy erudycyjnych, doc. dr. hab. Wincentego Swobody. Jego odejście poważnie osłabiło zespół badawczy, ale nie spowodowało wstrzymania prac. Pierwotne założenia naszego opracowania udało się zrealizować jednak tylko częściowo. Wybór przekazów kronikarskich przewidzianych dla tego zeszytu ograniczyliśmy początkowo do czterech źródeł: Kontynuacji Teofanesa, Kronik z kręgu Symeona Logotety, Dziejów Leona Diakona oraz Przeglądu dziejów Jana Skylitzesa. Ostatecznie, wobec braku zespołu opracowującego, zdecydowa- liśmy się na przesunięcie dzieła Jana Skylitzesa do zeszytu następnego. Stało się to konieczne z powodu znacznej objętości ekscerptów z tego dzieła oraz potrzeby rozszerzenia zakresu zagadnień badawczych. Dlatego w niniejszym zeszycie znala- zły się skomentowane fragmenty tylko trzech pierwszych wymienionych źródeł. Zgromadzony tu materiał źródłowy przedstawia dzieje władztwa bizantyjskiego na Bałkanach oraz wzrost znaczenia państwa bułgarskiego w IX i X wieku. Niektó- re ekscerpty potwierdzają omówione już w poprzednich zeszytach Testimoniów re- lacje lub zawierają dodatkowe elementy w opisach wydarzeń, które w tym czasie kształtowały stosunki bizantyjsko-bułgarskie. Spośród nich wymienimy takie, jak: udział Omurtaga w wojnie domowej wywołanej przez Tomasza Słowianina, kon- flikt bizantyjsko-bułgarski zakończony bitwą pod Bulgarofygon, zagadnienie do- mniemanej koronacji Symeona w 913 r., czy małżeństwo Piotra Bułgara z Marią Lakapeną. Wykorzystane teksty informują także o chrystianizacji Bułgarów oraz Rusów, w drugiej połowie IX wieku (z uwzględnieniem wątków legendarnych), oraz o aktywności tych ostatnich w ciągu X wieku. Szczególne znaczenie mają świadectwa Leona Diakona dotyczące stosunków bizantyjsko-bułgarskich oraz udziału Rusów, pod wodzą księcia Światosława Igorewicza, w konflikcie między obu stronami. Zamieszczamy także fragmenty poświęcone zamożnej mieszkance Peloponezu, wdowie Danelis, związanej, wedle niektórych hipotez, z ludnością słowiańską z okolic Patras, zawarte w Kontynuacji Teofanesa (wykorzystane póź- niej przez Jana Skylitzesa). 6 Zgodnie z zasadą przyjętą w tej serii, świadectwa podajemy w języku greckim z równoległym polskim tłumaczeniem. W omówieniu wielu wydarzeń i zagadnień w znacznym stopniu odwołujemy się do komentarzy erudycyjnych opracowanych przez Wincentego Swobodę w poprzednich zeszytach Testimoniów. W podjętym przez nas trudzie filologicznej i historycznej interpretacji źródeł pragniemy złożyć szczególne podziękowania Panu prof. dr. hab. Maciejowi Sala- monowi oraz Panu dr. hab. profesorowi UAM Kazimierzowi Ilskiemu za cenne spostrzeżenia i sugestie, które pomocne były w doprowadzeniu do końca tego opra- cowania. Za wgląd w poprawność polskiego przekładu dziękujemy Panu prof. dr. hab. Sylwestrowi Dworackiemu, a za współpracę w przygotowaniu tekstów greckich do publikacji – Pani dr Annie Lasek i Panu dr. Mateuszowi Stróżyńskie- mu. Wdzięczność winni jesteśmy także współpracownikom Zakładu Historii Insty- tutu Slawistyki PAN w Poznaniu – Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Wędzkiemu, Panu doc. dr. hab. Ryszardowi Grzesikowi i Pani dr Dorocie Leśniewskiej za pomoc i krytyczną lekturę zgromadzonych tu materiałów, a Pani mgr Barbarze Grunwald- -Hajdasz – za adiustację tekstów polskich w niniejszym zeszycie. Poznań, w grudniu 2009 roku Alina Brzóstkowska KONTYNUACJA TEOFANESA Theophanes Continuatus (οἱ µετὰ Θεοφάνην) lub Scriptores post Theophanem, czyli Kontynuacja Teofanesa, to umowna nazwa anonimowego zbioru dzieł histo- rycznych, nadana przez jego pierwszego wydawcę F. Combefisa. Jest to historyczna kompilacja kilku pierwotnie samodzielnych dzieł historycznych (Wasilewski 1971), zawierająca biografie cesarskie od Leona V do Romana II Lakapena (813- -961). Właściwą Kontynuację Teofanesa, bezpośrednio nawiązującą do kroniki Teofanesa, tworzą cztery pierwsze księgi tej kompilacji. Ta część, opatrzona tytu- łem Kronika napisana na polecenie Konstantyna, sięgająca do roku 867, powstała za panowania Konstantyna Porfirogenety w latach 945-959; jej autor pozostaje anonimowy. Autorstwo przypisywane wcześniej Teodorowi Dafnopatesowi zarów- no tej części, jak i tekstu końcowego omawianego dzieła (por. np. Krumbacher, Moravcsik, Dujčev, Swoboda, Jurewicz) jedni badacze skłonni są zaakceptować (Každan, Hunger), inni jednak je odrzucają jako wątpliwe i bezpodstawne (Kara- yannopulos – Weiss, Markopoulos, Schreiner). Część następna (księga V), opisują- ca panowanie Bazylego I (867-886), zatytułowana Żywot Bazylego, jest dziełem samego Konstantyna VII (lub jednego ze współpracowników cesarza), napisanym około roku 950. Natomiast część pozostała, obejmująca lata 886-961, zredagowana została przed rokiem 963 przez jednego lub kilku autorów anonimowych i dołączo- na do poprzednich jako księga VI. Autor pierwszej części tej księgi (886-948) ko- rzystał z tekstu końcowego poszerzonej redakcji Kroniki Symeona Logotety (zob.), zachowanej w wersji B Kontynuacji Jerzego Monachosa (Wasilewski, Hunger). Natomiast pozostały tekst niedokończonej księgi VI, przedstawiający wydarzenia z lat 948-961, to – zdaniem Každana – dzieło naocznego świadka wydarzeń (może Teodora Dafnopatesa [?], inaczej Markopoulos). Kontynuacja należy – obok Ksiąg cesarskich Genesiosa – do promacedońskiego nurtu historiografii bizantyjskiej. Kontynuacja nie jest dziełem jednorodnym, a wartość poszczególnych części nie jest jednakowa. Cztery pierwsze księgi zredagowane na podstawie materiałów zgromadzonych przez Konstantyna VII są, obok Genesiosa, głównym źródłem dla okresu 813-867. Sylwetki cesarzy przedstawione są tu skrajnie krytycznie. Autor tej części Kontynuacji korzystał prawdopodobnie z kilku zaginionych źródeł: z jakie- goś dzieła historycznego z pierwszej połowy X wieku (wspólnego także dla Gene- siosa), ponadto z Vita Leonis imperatoris (w relacji o pokoju 30-letnim z Bułgarami w roku 815) oraz z biografii Michała III (Wasilewski 1971). Księga V zawierająca 8 9 Żywot Bazylego to, napisany przez wnuka cesarza, panegiryk na cześć założyciela dynastii macedońskiej, Bazylego I. Z kolei anonimowy autor pierwszej części ks. VI z uznaniem wypowiada się na temat przedstawicieli rodów Argyrosów, Kour- kouasów i Fokasów, powściągliwie natomiast o Romanie Lakapenie. Wynika to zapewne z powiązań tekstu z antymacedońską kroniką Symeona Logotety (Proso- pographie, Prolegomena). Część końcową charakteryzuje ton panegiryczny wobec Konstantyna VII; w centrum uwagi autora znajdują się też sukcesy Nikefora Foka- sa. Kronika ta, stanowiąc część prac encyklopedycznych podjętych przez Konstan- tyna VII, miała pełnić rolę podręcznika historii, zwłaszcza jej część pierwsza (Wa- silewski 1971). Ponieważ jednak wydaje się, że nie wartość poznawcza była dla twórców najważniejsza, lecz pochwała dynastii macedońskiej, zawarte w Kontynu- acji przekazy w wielu wypadkach pozbawione są obiektywizmu (Hunger). Dlatego też informacje w niej zamieszczone wymagają konfrontowania z innymi źródłami, przede wszystkim nurtu antymacedońskiego. Kompozycję omawianego dzieła cha- rakteryzuje łączenie bliskich tematycznie epizodów, w wielu miejscach przerywa się porządek chronologiczny (Ljubarskij). Mimo to kronika ta jest ważnym źródłem do dziejów wieku IX i X. Tekst zachował się w rękopisie: cod. Vatic. gr. 167 (XII w., według Hungera – XI w.) oraz jego XVI-wiecznym odpisie – cod. Barb. gr. 232. W tradycji rękopi- śmiennej tego tekstu wykorzystuje się także cod. Vatic. gr. 163 (XI w.), który prze- kazuje pierwsze cztery księgi Kontynuacji Teofanesa (obok Kontynuacji Jerzego Monachosa, redakcja B), ponadto cod. Par. gr. 1712 (z tekstem Pseudo-Symeona). Dla badaczy Słowiańszczyzny wartość mają szczególnie te fragmenty, które zawierają dodatkowe informacje na temat wydarzeń znanych już z innych źródeł. Zamieszczamy m.in. opis obrzędów towarzyszących zawarciu pokoju 30-letniego w 815 r., dwie opowieści na temat chrztu Borysa oraz chrystianizacji Rusów, po- nadto wzmianki o konfliktach bizantyjsko-bułgarskich z czasów Symeona i Piotra (przeniesienie targu bułgarskiego z Konstantynopola do Tesaloniki, bitwa pod Bul- garofygon), o wyprawie Rusów – Dromitów na Konstantynopol, a także ekscerpty poświęcone wdowie Danelis z Peloponezu. Wykorzystane wydanie: Theophanes Continuatus, Ioannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, ex re- censione I. Bekkeri, Bonnae 1838. Ważniejsza literatura: K r u m b a c h e r, GBL, s. 347-349; I.