P a g e | 1

MASTER PLAN SREBRENICA DRINA EUROREGION

P a g e | 2

Sadržaj

1. Polazne osnove ...... 3 1.1. Članovi Projektnog tima i njihovi zadaci ...... 3 2. Analiza aktuelnog stanja ...... 4 2.1. Opšte informacije ...... 4 2.2. Reljef ...... 6 2.3. Pristup odredištu ...... 7 2.4. SWOT analiza ...... 9 3. Turistički potencijali Srebrenica Drina Euroregion ...... 11 3.1. Opšte informacije ...... 11 3.2. SWOT analiza ...... 34 4. Ekonomski aspekti Srebrenica Drina Euroregion ...... 35 4.1. Opšti podaci ...... 35 4.2. Poljoprivreda i prerađivačka industrija ...... 38 4.3. Rudarstvo i potencijali za unapređenje grane ...... 47 4.4. Drvna industrija ...... 53 5. Zaključak...... 58

P a g e | 3

1. Polazne osnove

Cilj Master plana jeste da objektivno i stručno prikaže turističke, ekonomske i konkurentske mogućnosti Srebrenica Drina Euroregion. BiH se sve više otvara ka direktnim investicijama u funkciji smanjenja dispariteta regionalnog razvoja. U tom kontekstu Srebrenica Drina Euroregion obiluje kako turističkim, tako i ostalim potencijalima u različitim sektorima privrede kao što je: rudarstvo, drvna industrija, poljoprivreda, mlečena industrija, turizam i svakako banjski turizam čija je okosnica banja Guber.

1.1. Članovi Projektnog tima i njihovi zadaci

❖ EU Mission Sarajevo europa.ba ❖ UNDP Sarajevo www.ba.undp.org ❖ TUW Technical University Wien https://www.tuwien.ac.at ❖ AIT Austrian Institute of Technology https://www.ait.ac.at ❖ ISD Institute for Structured Development ❖ Republika Srpska https://www.republikasrpska.net/ ❖ Federacija BiH ❖ BiH Region ❖ Bauern helfen Bauern - http://www.bhb-sbg.at/

P a g e | 4

2. Analiza aktuelnog stanja 2.1. Opšte informacije

Euroregija Srebrenica obuhvata teorijotrije sledećih opština

CORE CITIES

Naziv grada Logo Web Page Srebrenica www.srebrenica.gov.ba

Bratunac www.opstinabratunac.com

Milići www.opstinamilici.org

PARTNER CITIES

Zvornik www.opstina-zvornik.org

Vlasenica www.opstina-vlasenica.org

P a g e | 5

Višegrad www.opstinavisegrad.com

Kanton Goražde www.bpkg.gov.ba

Bajina Bašta www.bajinabasta.rs

Ljubovija www.ljubovija.rs

Srebrenica Drina Euroregion nalazi se u najvećem dijelu istočno bosanosko podrinjske regije koja se na sjeveru graniči sa Dobojsko bijeljinskom regijom, na jugu sa Fočanskom regijom, na zapadu sa Federacijom BiH, a na istoku sa Srbijom. Strateški i geografska prednost regiona svakako čini rijeka Drina i planina Jahorina. Takođe, Srebrenica Drina Euroregion, pre svega Opština Srebrenica predstavlja raskrsnicu i vezu između Republike Srpske i Srbije i proteže se na ukupnoj površini od 3,15 Ha

✓ Srebrenica 533,4 km2 ✓ Milići 285 km2 ✓ Zvornik 372 km2 ✓ Vlasenica 234 km2 ✓ Višegrad 448 km2 ✓ Kanton Goražde 252 km2 ✓ Bajina Bašta 673 km2 ✓ Ljubovija 356 km2 P a g e | 6

2.2. Reljef

Prije svega sastoji se od planisnkih venaca Javor, Jahorina i nizijskih dijelova oko rijeke Drine. Klima je zbog izražene vertikalne konfiguracije reljefa povoljna i umereno kontinentalna, mogu se izdvojiti dva klimatska tipa: umjereno – kontinentalni u nižem dijelu i subplaninski u višem dijelu. Umjereno – kontitnentalni dio odlikuju umjereno topla leta i umjereno hladne zime. Srednja julska temperatura vazduha kreće se oko 18°C, a najniža temperatura vazduha oko - 15°C. Najniži dijelovi reljefa nalaze se u dolini rijeke Drine (oko 300 m.n.v.), a najviši u jugozapadnom dijelu opštine Srebrenica preko 1500 m.n.v. (Orlov kamen 1517 m.n.v.). Gradsko naselje nalazi se u dolini riječice Križevica na 448 m.n.v. Okružuju ga planinski masivi Sušice.

Osnovna hidrografska karakteristika Srebrenice je blizina rijeke Drine i akumulacionog veštačkog jezera Perućac na kome je izgrađena hidrocentrala. Površina jezera Perućac iznosi 12,4 km2, dužina 56 km, najveća dubina 70 m, a nadmorska visina 290 m. Ovo jezero predstavlja značajan hidroenergetski potencijal regije Srebrenica Drina Euroregion. Pored toga, na ovom području nalazi se i niz manjih rijeka i vodotoka kao što su Jadar, Križevica, Potočarska reka, Pusmulićka rijeka i druge.

Klima je umjereno-kontinentalna, odlikuje se dugim i toplim ljtom i hladnom zimom. Prosečna godišnja temparatura je 16 stepeni celzijusa, od čega je januar najhladniji mjesec u godini sa prosječnom temperaturom od 1-2 C, a jul najtopliji mesec u godini sa prosječnom temperaturom od 24 C. Prosečne godišnje padavine iznose 1000 ml/m2. Najčešće padavine su u jesen i proleće.

P a g e | 7

2.3. Pristup odredištu

Do Srebrenica Drina Euroregion može se stići

✓ vazdušnim saobraćajem od aeordroma Sarajevo, od čega se drumskim saobraćajem može stići do bilo koje destinacije u okviru regije, ✓ u bliskoj budućnosti novim autoputem Beograd Sarajevo, ✓ drumskim saobraćajem i ✓ putem železnice

• Srebrenica – Sarajevo 160 km • Srebrenica – Tuzla 110 km • Srebrenica – Bijeljina 110 km • Srebrenica – Beograd 210 km • Srebrenica – Zagreb 450 km

P a g e | 8

P a g e | 9

2.4. SWOT analiza

2.3.1. Analiza prednosti

✓ 20,000 ha poljoprivrednog zemljišta; ✓ visoko učešće šuma i šumskih zemljišta, sa značajnijim udjelom visokih šuma; ✓ energetski potencijal Zelenog Jadra i Drine; ✓ velika ležišta boksita, olova i cinka; ✓ značajna ležišta kvarcnog pijeska, ukrasnog kamena; ✓ mineralne vode "Crni Guber"; ✓ mogućnost izgradnje mini hidroelektrane na Zelenom Jadru na samoj granici opština Milići i Srebrenica; ✓ dobar kvalitet vode riječnih tokova; ✓ prirode ljepote planine Sušice i kanjona Drine (botanički rezervati Pančićeve omorike, spomenici prirode) i ✓ kulturno - istorijski spomenici.

2.3.2. Analiza slabosti - mogućnosti za investitore

✓ slabiji kvalitet poljoprivrednog zemljišta; ✓ stanovništvo u fazi demografske starosti; ✓ depopulacija seoskih naselja; ✓ lošija obrazovna struktura: ✓ loš kvalitet stambenog fonda; ✓ niska gustina putne mreže više kategorije i nizak stepen motorizacije; ✓ nerazvijenost kanalizacionih sistema izvan urbanog područja Srebrenice; ✓ nepostojanje postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda; ✓ nedostatak radnih mijesta i povećan broj nezaposlenih; ✓ nepostojanje sanitarne deponije otpada; ✓ nepostojanje monitoringa komponenti životne sredine (voda, tlo, vazduh, buka); ✓ nepostojanje turističkih objekata;

2.3.3. Analiza mogućnosti

✓ investicije za pošumljavanje na područjima sa jakom erozijom; ✓ investicije za formiranje ribnjaka; ✓ prekogranična saradnja sa Srbijom (korišćenje sredstava iz prekograničnih programa sa Srbijom i sredstava iz fonda IPA); ✓ perspektive razvoja turizma zasnovane na prirodnim potencijalima (planinski turizam, banja) i prirodnim vrijednostima (lovni, ribolovni turizam, turizam na vodama); ✓ perspektive razvoja seoskog, eko i kulturnog turizma; P a g e | 10

✓ ulaganje u sistem otpadnih voda, ✓ ulaganje u digitalizaciju monitoringa šumskih potencijala, ✓ ulaganje u deponiju, ✓ povećanje stepena digitalizacije javne uprave i ✓ izgradnja alternativnog aeorodroma.

2.3.4. Analiza opasnosti/ograničenja

✓ politička nestabilnost, česte promene upravnih struktura; ✓ nedostatak finansijskih sredstava; ✓ nedostatak edukacije stanovništva i nizak nivo ekološke svijesti; ✓ rizik rušenja brane deponije jalovine rudnika olova i cinka "Sase" (crna ekološka tačka RS); ✓ šumski požari; ✓ multietnička zajednica ✓ migracija stanovništva ✓ elementarne nepogode, klizišta, poplave, požari i sl.

P a g e | 11

3. Turistički potencijali Srebrenica Drina Euroregion

3.1. Opšte informacije

Što se tiče turističkog sektora u Republici Srpskoj postoje dvije ključne institucije koje se bave turističkom industrijom: Prva je Ministarstvo za trgovinu i turizam i njegovo pojedinačno odjeljenja unutar lokalnih vlada koja su pravno i administrativno odgovorna za sektor (zakoni, inspekcije, porezi, itd.). Na ovom nivou nismo naišli na značajnije turističke razvojne inicijative, niti institucije koje bi bile odgovorne za razvoj programa konkurencije i investicionih podsticaja. Što se tiče Srebrenica Drina Euroregion nadležene su turističke organizacije na nivou gradova: Srebrenica, Bajina Bašta, Viešgrad i drugo. Regulativa koja se odnosi na organizaciju turizma je slijedeća: ✓ Zakon o turizmu ("Službeni Glasnik Republike Srpske", broj 55/03, 63/07) ✓ Zakon o boravišnoj taksi ("Službeni Glasnik Republike Srpske", broj 118/05) ✓ Zakon o ugostiteljstvu ("Službeni Glasnik Republike Srpske", broj 03/04, 37/06, 63/07)

Druga je Turistička organizacija Republike Srpske, koja podstiče osnivanje turističkih organizacija na nivou opština Republike Srpske. Turistička organizacija Republike Srpske finansira se od prihoda prikupljenih od boravišne takse (30% od prikupljenih sredstava) i iz budžeta Republike Srpske. U skladu sa međunarodnom praksom, uloga države na razvoj destinacije koja je tek u pionirskoj fazi, mora biti proaktivna. Ovo je iz dva razloga:

P a g e | 12

✓ Republika Srpska ima formalno ovlašćenje za bavljenje procesom privatizacije i eventualnim programima finansijskih olakšica za buduće investicije; ✓ Takođe ima ovlašćenja da pogura sveukupnu legislativu oblasti koja je pod velikim pritiskom malih individualnih investitora i onih koji traže nekretnine.

Specifični i raznovrsni mineralni izvori, planinski pejzaži, povoljna klima, raznovrstan biljni i životinjski svet, rijeke Drina i Jadar, omogućavaju različite vrste turističke djelatnosti: ❖ banjsko-zdravstveni turizam, ❖ sportsko-rekreativni turizam, ❖ izletnički turizam, lovni turizam i ❖ ribolovni turizam.

Turizam i ekološki zdravo okruženje (vode jezera Perućac, prirodni krajolici Sušice, ski centar „Bukova glava “Komemorijalni turizam-Memorijalni centar Potočari), Kulturno istorijska nasleđa, banjski turizam i eksploatacija lekovite-mineralne vode (Gerijatrijska bolnica, Banja Guber) predstavljaju okosnicu turističkih potencijala Srebrenica Drina Euroregija.

Ljekovite vode su osnova razvoja turizma, a posebno banjskog. Regija raspolaže prirodnim bogatstvima i ljepotom koja čine značajan deo turističkih potencijala. Karakterišu je brdsko- planinski reljef, povoljni klimatski uslovi, raznovrsna flora i fauna, izuzetni potencijali iz oblasti lova i ribolova, i to što je ekološki čista sredina.

Regija je bogata prirodnim i kulturno-istorijskim nasleđem, i to:

P a g e | 13

• Jezero Perućac, • Rijeka, nacionalni park i kanjon Drine, • Ljekoviti izvori Gubera, • Lovište i nacionalni park “Sušica“; • Rezervati prirode, • Stari gradovi: Srebrenik, Klotjevac, Đurđevac, Šubin, Kličevac, • Arheološka nalazišta, • Kulturno- sportske i zabavne manifestacije: Regionalni park "Jadar - Drinjača - Zvorničko jezero" - dio banja "Guber, prostor zvan "Ljekobilje" i Zeleni Jadar, vrelo i obale. • REZERVATI ( "Strugovi", Pančićeva omorika - Drina, "Pliština", Pančićeva omorika - Drina, "Crni vrh", Pančićeva omorika - Drina, "Mećavni do", Pančićeva omorika - Drina, "Gradina", Pančićeva omorika - Drina, i drugi. • SPOMENICI PRIRODE: "Zaradovina", "Motke - kućišta", stablo omorike, "Velika voda", zvori u Klotjevcu, "Klotjevac", stablo crnog bora, "Kudret voda", saški hodnik.

Većina gore navedenih turističkih resursa su još uvijek na nivou neiskorištenih potencijala ili samo djelimično iskorištenih. Najviše posjetilaca tokom godine posjeti Memorijalni centar Potočari – Srebrenica, a mnogi od njih posjete i grad, odnosno turističku ponudu u gradu.

Na području opštine Srebrenica registrovano je preko 400 izvora pitke vode, a koji se ulijevaju u riječna korita Drine, Križevice, Jadra, Grabovička Rijeka, Bujakovića Rijeka. U vrijeme dugotrajnih suša veći dio izvorišta oscilira sa izdašnošću. Veći broj izvorišta se koriste za snabdjevanje vodom lokalnog stanovništva. Izvorišta pitke vode, koja se koriste za vodosnabdijevanje, osim Zelenog Jadra i Bujakovića Potoka.

Turistički potencijali, prirodno i kulturno-istorijsko naslijeđe (Drina i Zvorničko jezero, srednjovjekovna tvrđava Đurđev grad, rimski kamenolomi Dardagani, most kralja Petra I Karađorđevića, banjski turizam u Vitiničkom Kiseljaku i eksploatacija mineralne vode u Kozluku).

U Zvorniku se održava veliki broj manifestacija koje značajno upotpunjuju turističku ponudu ovog grada i doprinose sadržajnijem boravku posjetilaca. Brojni kulturni, sportski, vjerski, zabavni i drugi događaji čine grad „živim“ tokom cijele godine. Najviše posjetilaca tokom godine posjeti manifestaciju Zvorničko ljeto koja se održava u periodu od 02. do 08. avgusta. Ovu manifestaciju, koja je uvrštena u turističku ponudu BiH, posjeti više hiljada posjetilaca i to ne samo sugrađana nego i posjetilaca iz susjednih opština BiH i Srbije, kao i turista koji borave u Zvorniku u toku manifestacije. Kada se radi o promociji etno-gastronomskih vrijednosti ovog prostora, mogu se izdvojiti sledeći događaji: P a g e | 14

Kalendar događaja MESEC DOGAĐAJ JANUAR Svetosavska nedelja sa svetosavskim balom Zlatne ruke Zvornika http://zvornikturizam.org/v2/bs/rooms /zlatne-ruke-zvornika/

MAJ Gastro susreti Zvorničke džipijade1

JUL Državnog prvenstva u kajaku i kanuu na mirnim vodama Vidovdanski sabor

JUN Kaimijini dani2 Drinska regata Konferencija beba AVGUST Festival dječijeg folklora

NOVEMBAR DRISAMA fest 3

1 https://www.youtube.com/watch?v=D-h12ovzw5g 2 https://www.youtube.com/watch?v=nNCcqOHj7kE http://zvornikturizam.org/v2/bs/rooms/kaimijini-dani/ 3 https://www.youtube.com/watch?v=D-h12ovzw5g P a g e | 15

Banjsko-zdravstveni turizam

Banjsko-zdravstveni turizam ima dugu tradiciju još prije Rimljana, za lečenje kožnih oboljenja. Na bazi prvih naučnih istraživanja zdravstvenih vrijednosti izvora koja su izvršili bečki ljekari i kliničari, krajem 19-og vijeka. Austrougarska firma “Henrik mattoni” je uradila prvu kaptažu i počela sa eksploatacijom i flaširanjem (300 g), kao lijek za klinike u Beogradu, Sarajevu, Zagrebu, zatim je izvožena u Veliku Britaniju, Dansku, Holandiju, Švedsku i Ameriku. Istraživanja su potvrdila da u neposrednoj blizini Srebrenice postoji 48 izvora prirodne mineralne željezno-arsenske vode različite jačine i hemijskog sastava. Najpoznatiji je „Crni Guber“ čija se ljekovita svojstva upoređuju sa najčuvenijim mineralnim vodama Evrope. Voda iz Crnog Gubera izvire na nadmorskoj visini od 560 m, protoka 300 litara/min sa konstantnom temparaturom od 13 C. Prirodna mineralna željezno-arsenska voda Guber je naučno verifikovana i u praksi dokazana kao lijek protiv malokrvnosti. Voda Guber se pije u prirodnom stanju, a liječi: ✓ hipopromne anemije, ✓ neurovegetativne smetnje, ✓ esencijalne hipopromne anemije, ✓ nespecifični adneksitis, ✓ hronična oboljenja kože, ✓ sterilitet ✓ reumatizam zglobova i mišića, ✓ bolesti multiple skleroze. ✓ rahitis,

Istraživanja pokazuju da mineralni izvori banje “Crni guber” po svom sastavu predstavljaju jedinstven skup minerala u optimalnom odnosu, koji podjednako djeluju kod anemičnih stanja i nakon 10 dana pijenja, znatno se povećava broj crvenih krvnih zrnaca. Indikativna je za anemije nastale usled velikog gubitka gvoždja, neurovegetativne smetnje, kožna i reumatska oboljenja.

Kontraindikativna je za bolesti jetre, žuči, bubrega i sve akutne zarazne bolesti. Mineralna voda izvora “Crni guber” je po svom hemijskom sastavu željezno-arsenska, u sebi sadrži i druge važne komponente rijetkih metala: bakar, kobalt, nikal, mangan, aluminijum, magnezijum i dr. Značaj gvožđa se sastoji u sprečavanju anemije, aluminijum je tonik za srce i dobar je zaštitnik stomačne sluzokože, magnezijum je koristan za dobro funkcionisanje nervnog sistema i moždanih aktivnosti, pomaže i u dezintoksikaciji jetre, kalcijum je važan za pra vilan rad mišića, sprečava grčenje i fizički zamor, bakar i srebro sprečavaju infekciju grla i disajnih organa. P a g e | 16

Po hemijskoj analizi 1 kg vode sadrži: Kationa: Vodonika (H+) 0,0000167 Natrijuma (Na+) 0,004527

Kalijuma (K2)+ 0,005136

Kalcijuma (Ca2+) 0,01000

Magnezijuma (Mg2+) 0,003888

Stroncijuma (Sr2+) 0,0000022

Barijuma (Ba3+) 0,0002468 Aluminijuma (A1+) 0,04185

Gvozžđa (Fe22+) 0,1232

Mangana (Mn2+) 0,0008627

Cinka (Zn2 +) 0,007123

Olova (Pb2 +) 0,00004618

Bakra (Cu2+) 0,0001034

Nikla (Ni2+) 0,00001915 Kobalta (Co) 0,00003549 Aniona: Hlora (Cl -(SO42-) Sulfata (HAsO42-) 0,000544 Hidroarsenata (SiO22-) 0,5324 Silicijumoksida 0,008049 Temperatura vode 0,05589 Spec.težina 12 C Odobreno br. 1,00116

Navedena kombinacija minerala, efikasno aktivira metabolizam ćelija. Mineralna banja “Crni guber” najbolje rezultate postiže kada se njena voda koristi u prirodnom stanju u banjskom stacionaru “Argentarija”, liječilišni tretman određuje bansjki ljekar-specijalista, i najčešće traje 21 dan. Na nivou sadašnje tehničko-zdravstvene opremljenosti stacionara”Argentarija”, može se u liječenju primjenjivati hidroterapija, elektro- terapija, ručna masaža i oralna terapija. U oralnoj terapiji, dnevna doza se kreće 300-400 grama, pri čemu se postižu dobri rezultati u liječenju svih oblika anemije, bolesti krvnih sudova, stanje iscrpljenosti organizma, bazedova bolest, nervne bolesti i dr. Tretman kupkama obavlja se u zagrijanoj vodi (32-37 °C), pri čemu P a g e | 17 jedna kupka traje 60 minuta. Na ovaj način dobri rezultati se postižu u liječenju reumatskih stanja, hroničnih kožnih oboljenja, katar ženskih organa i sterilitet.

Kada stacionar „Argentarija” bude potpuno opremljen u liječenju reumatskih stanja primjenjivaće se i blatne kupke (peloidterapija), pri čemu ce banja”Crni Guber” dobiti znatno širu afirmaciju. Ova banja svojom mineraloškom specifičnošću i reijetkošću, predstavlja balneološku atrakciju, zbog čega uvijek ima nljansu zdravstvene vrijednosti više, u odnosu na druge banje, među kojima se na turističkom trižištu lako prepoznaje (jedina je na prostoru Evrope registrovana kao lijek za mnoga oboljenja). Ova banja je po svom mineralnom sastavu jedinstvena, onda je jasno kakvaje njena uloga u banjsko-zdravstvenom turizmu.

Višegradska Banja nalazi se 5 km sjeverno od Višegrada. Smještena je u gustoj borovoj šumi na nadmorskoj visini od 414 m. Zbog svoje nadmorske visine i prirodnog okruženja ima i karakteristike vazdušne banje.

Termalne vode Višegradske banje imaju karakteristike radioaktivne karbonatne homeoterme, temperature 34ºs. Osnovna ljekovita svojstva potiču od njene radioaktivnisti, čiji je nosilac radon i njegovi produkti raspadanja. Po radioaktivnosti Višegradska banja je na prvom mjestu u Bosni i Hercegovini, a na drugom mjestu u bivšoj Jugoslaviji. Stepen radijacije je terapijski optimalan, P a g e | 18 bez mogućnosti kumulacije i eventualnih neželjenih efekata. Radon smanjuje bol, podiže opštu otpornost organizma, povoljno djeluje na neke endokrine žlijezde, respiratorne i alergijske bolesti.

Vode Višegradske banje koriste se za prevenciju i liječenje svih starosnih grupa. Voda se koristi za liječenje reumatskih bolesti, neuroloških stanja, ortopedskih bolesti i deformiteta, ginekoloških oboljenja, oboljenja disajnih puteva, gerijatrijskih oboljenja.

Sportsko-rekreativni turizam

Sportsko-rekreativni turizam, kao vid turističkog kretanja, savremena medicina sve više inicira u banjskim centrima na čemu se bazira aktivan odmor savremenog čovjeka. Da bi se u Srebrenici ovaj vid turističkih kretanja mogao u potpunosti ostvarivati, potrebno je izgraditi raznovrsne sportsko-rekreativne sadržaje i neophodne dodatne objekte. Banjski gosti rekreaciju na otvorenom prostoru, najčešće svode na samoinicijativne šetnje, stazom dugačkom 2 km koja počihje od Hotela “Domavija” i završava na izvoru”Crni Guber”. Šetnja se odvija pored riječice Crvena Rijeka koja protiče kroz pejzaž bujne šumske vegetacije; svojim žuborom i ljepotom podstiče šetače da istraju u namjeri do kraja.

Deonica km težina Sezona

Šćepan Polje - Foča 25 km II (III)

Foča - Goražde 30 km I

Perućac - Rogačica 23 km I Drinska regata (sredina jula)

Rogačica - Ljubovija 40 km I Drinska regata (sredina jula)

Najpopularniji sprotsko rekreativni događaj je rafting Drinom i Drinska regata. Drina nastaje u Šćepan polju od reka Tare i Pive i duga 345.9 km od kojih Bajinoj Bašti pripada 60 km. Kod Šapca Drina se uliva u Savu i predstavlja jednu od najčistijih reka. U narodu Drina je nekada nazivana Zelenika (po zelenoj boji vode), a u srednjem veku Drinos-ime reke upisano je i na nastarijoj karti tvz. Pajtingerovoj tabli. Kanjon Drine čija je dubina 700-1000 m predstavlja drugi kanjon po ovom parametru u Srbji i Crnoj Gori posle kanjona Tare (1300 m) i treći u svijetu posle kanjona Kolorada (1800) koji se nalazi u SAD. Između Goražda i Višegrada, na dijelu gde je akumulaciono jezero se u Drinu uliva Lim. Ukupna dužina Drine je 346 kilometara. Za vožnju kajakom ili kanuom su interesantne leva pritoka Prača i desna pritoka Crni Rzav koji se u Višegradu uliva u Drinu.

P a g e | 19

Park Drina Kanjon

Nekada divlja reka, uvek bogata vodom, ukroćena je i pregrađena sa tri hidroelektrane (Višegrad, Perućac i Zvornik). Kanjon Drine je na dijelu između Višegrada i Perućca (52 km) među najdubljim na svijetu sa dubinom između 700 i 1000 metara. Na tom dijelu Drine se nalazi akumulaciono jezero Perućac na kome je izgrađena hidrocentrala. Površina jezera Perućac iznosi 12,4 km2, dužina 56 km, najveća dubina 70 m, a nadmorska visina 290 m. Ovo jezero predstavlja značajan hidroenergetski potencijal opštine Srebrenica.

Danas se na Drini organizuje veliki broj turističkih manifestacija, poznatijih kao "Drinske regate", od kojih su najpoznatije i najmasovnije u Bajinoj Bašti i u Ljuboviji, na koje dođe i po 20000 posetilaca. Drinska regata u Bajinoj Bašti je duga 23 km. Start je ispod brane Perućac, pauza u Bajinoj Bašti, a cilj je Rogačica. Drinska regata u Ljuboviji je duga 40 km. Start je u Rogačici, pauza na ušću Trešnjice a cilj je Ljubovija.

Izletnički turizam

Izletnički turizam dijeli se na jednodnevni, koji je zastupljeniji i višednevni, koji je manje zastupljen. Trodnevna izletnička kretanja su takođe rijetka iz gradskih centara Bosne i Hercegovine, Zapadne Srbije i Vojvodine, u kojima se nalazi gusta mreža turističkih agencija, koje su najčešće organizatori ovog vida turističkih kretanja. Za banjske goste koji u Srebrenici P a g e | 20 borave 7 i više dana, treba uvesti uobičajene poludnevne i cjelodnevne izlete autobusima do susjednih izletišta: jezero Perućac, manastir Svete Trojice u Sasama i Rača kod Bajine Bašte, planina Tara, legendarna Kadinjača i dr. Posebno su zanimljivi izleti- krstarenje motornim brodićima i splavovima po jezeru Perućac i kanjonu Drine do Višegrada sa brojnim kulturnim spomenicima u kombinaciji sa čuvenim vozom “Ćira” od Višegrada kružni izlet preko “Šarganske osmice” do Kremne, odatle autobusom preko Tarabića sa posjetom etno-kući čuvenih proroka Miloša i Mitra Tarabića, putovanje dalje ide preko Tare – Bajine Baste – Skelana, Zelenog jadra, sa povratkom u Srebrenicu.

Glavni motivi dolaska su posjeta višegradskoj ćupriji i kompleksu Andrićgrad, i izuzev posjeta radi liječenja u Višegradsku Banju, ostale atrakcije su uglavnom komplementarnog karaktera i služe kako bi gosti što sadržajnije proveli svoje vrijeme u Višegradu. To su krstarenje rijekom Drinom, posjeta manastiru Dobrun, obilazak kulturnih znamenitosti u gradu, kao i turističke manifestacije. (Višegradska Staza, Zlatne ruke Podrinja, Skokovi sa višegradske ćuprije, Višegradska regata, Likovno saborovanje, Drinski kotlić, Međunarodni festival folklora)

I dalje preovlađuje tranzitni i izletnički turizam, s tim što je iz godine u godinu evidentno povećanje organizovanih turističkih grupa, koje dolaze prekoturističkih agencija. Tu možemo posebno izdvojiti goste iz Srbije i goste iz RS.

Organizovane grupe iz Srbije posjećuju Višegrad obično na jedan dan, ili je ta posjeta u sklopu kružne ture, pa pored Višegrada posjećuju i Trebinje i Sarajevo. Tokom čitave godine primjetno P a g e | 21 je povećanje dolazaka izletničkih grupa koje borave na Zlatiboru i Tari, a koji jedan dan svog odmora odvoje i za posjetu Višegradu. Pored autobusa, organizovane turističke grupe sa planine Tare u Višegrad dolaze i brodom tokom ljetnjih mjeseci, krstareći kanjonom rijeke Drine.

Individualni gosti iz Srbije obično dolaze privatnim automobilom, najčešće su to u pitanju mladi parovi, ili porodice sa manjom djecom, koji obično ostvare jedno noćenje, najčešće u privatnom smještaju. Od organizovanih grupa iz Republike Srpske treba posebno izdvojiti školske ekskurzije, kao i sindikalne organizacije i razna udruženja koja organizuju posjetu za svoje članove. Gosti iz Crne Gore obično su u tranzitu, bez noćenja, ili su to gosti koji ostvaruju višednevni boravak radi liječenja u Višegradskoj Banji. Pored Fonda PIO R. Srpske hotel Vilina vlas potpisala je ugovor i sa Fondom PIO Crne Gore, o liječenju njihovih državljana u Višegradskoj Banji. Potrebno je sličnu akciju sprovesti sa PIO fondom iz Srbije.

P a g e | 22

Turistička pruga

Pruga uskog kolosijeka Višegrad – Vardište predstavljala je dio nekada čuvene „Istočne pruge“ (njem. „Bosnische Ostbahn“ ili pruga „Sarajevo – Ostgrenze “, odnosno Sarajevo- istočna granica) koju je izgradila Austro- Ugarska u periodu od 1903. do 1906. godine, povezujući na taj način istočnu Bosnu sa Sarajevom i ostatkom Austro-Ugarske Monarhije. Sa cijenom od 75 miliona zlatnih kruna (450 hiljada zlatnih kruna po kilometru) to je bila jedna od najskupljih pruga u svijetu izgrađenih do tog doba. Kada se preračunaju svi troškovi gradnje pruge dolazi se do nevjerovatne cijene od 1 kilograma čistog zlata za metar pruge. Izgradnja ove pruge bila je motivisana isključivo strategijskim značajem, budući da se Višegrad tada nalazio na granici između Austro-Ugarske i Srbije.

Kuća u kojoj je svoje djetiljstvo i školske dane proveo nobelovac Ivo Andrić. Za sada još uvijek u privatnom vlasništvu, može se vidjeti samo spolja.

Andrićgrad je nastao kao ideja prof. Kusturice o kamenom srednjovjekovnom gradu inspirisanog djelima i likovima nobelovca Ive Andrića. To je ustvari vizija kako je Višegrad mogao izgledati da ga nisu zaobišli renesansa i ostali istorijski periodi. U arhitektonskom pogledu sam grad je mješavina različitih epoha i stilova koji su je smjenjivali kroz istoriju ovog područija: vizantijski stil, otomanski period, renesansa, klasicizam.

Od stranih gostiju iz ostalih zemalja najbrojniji su mlade osobe koje koriste javni prevoz, koriste privatni smještaj koji su rezervisali unaprijed putem interneta (obično booking.com), kao i veliki broj backpakers u ljetnjim mjesecima. Od ostalih inostranih organizovanih grupa najbrojnije su japanske grupe na proputovanju kroz balkanske zemlje, a ove godine sve je više i Bugarskih P a g e | 23 grupa koje organizovano posjećuju Višegrad i Sarajevo. Iz ostalih zemalja broj organizovanih grupa je još uvijek jako mali, a to su Njemačka, Rusija, Letonija, Turska, koje uglavnom borave u Sarajevu, a u Višegrad dolaze na jedan dan.

Turizam Višegrada i dalje ima izražen sezonski karakter, sezona traje od početka aprila do kraja oktobra, sa špicem sezone krajem maja i početkom juna. U zimskom periodu turističke posjete su neznatne, sa izuzetkom u periodu novogodišnjih i božićnih praznika. Ovo se negativno odražava i na popunjenost smještajnih kapaciteta, u špicu sezone svi smještajni objekti su uglavnom puni, a u zimskom periodu imaju jako malo gostiju.

Pored sezonalnosti drugi najveći problem turizma Višegrada je i dalje izraženost tranzitnog karaktera turizma, manje od 5 % turista ostvari i noćenje u Višegradu, dok su svi ostali u posjeti na jedan dan bez ostvarenog noćenja, tako da oni ostvaruju dosta niži turistički promet.

Lovni turizam

Zbog izuzetnih stanišnih uslova (kanjon Drine), kao i brojnosti rijetke i visokovrijedne divljači na južnom dijelu opštine formirano je Posebno lovište "Sušica". U ovom lovištu prisutne su lovostajem zaštićene vrste divljači kao što su medvjed, divokoza, divlja svinja, srna, lještarka i kamenjarka. U lovištu se nalazi i odgovarajuća lovna infrastruktura. Lovište Sušica na korišćenje je dodijeljeno Šumskom gazdinstvu "Drina" iz Srebrenice.

U okviru centralnog i sjevernog dijela opštine formirano je Lovište "Javor", koje je dato na korišćenje istoimenom lovačkom udruženju. U ovom lovištu se takođe pojavljuju visokovrijedne vrste divljači kao što su medvjed i divokoza, kao i srne, patke i zečevi. Lovstvo kao privredna grana ima izuzetan razvojni potencijal u smislu unaprijeđenja turističke ponude jednim od najelitnijih vidova turizma.Izuzetno povoljna konfiguracija terena i ekološki uslovi, raznovrsnost flore i faune, doprinijeli su očuvanju i razvoju više lovišta na području opštine Srebrenica, gdje bi trebalo afirmisati safari i upotrebu foto-aparata, a ne oružja. Jedno od najznačajnijih lovišta u BiHje srebreničko lovište „Sušica“ koje održava i pazi šumsko gazdinstvo „Drina“, zauzima površinu od oko 8898 ha na brdsko-planinskim predjelima jugoistočnog dijela opštine. Južna P a g e | 24 granica ovog lovišta ide jezerom Perućac, odnosno kanjonom Drine prema istoku sve do mjesta Klotjevac koje je istočna granica lovišta. Sjevernu granicu predstavlja mjesto Podravanje a prema zapadu lovište se prostire do mjesta Krušev Do i Luka. Vrhunske ambijentalne karakteristike unutar ovog lovišta kod posjetilaca bude osjećaj neizmjerne ljepote, a brojni vidikovci prema nepreglednim šumskim predjelima, hranilištima, kanjonu i krivudavom zelenom toku rijeke Drine upotpunjuju takve doživljaje.

Lovište „Sušica“ sa izvanrednim lovnim i turističkim mogućnostima i optimalnim uslovima koje omogućava jedinstvena flora, bogato je mrkim medvjedima, divokozama, srnećom divljači, divljim svinjama i drugom niskom divljači po čemu je poznato mnogo godina unazad. Za potrebe lovaca i ostalih posjetilaca, sagrađene su tzv. „čeke“ sa kojih se pruža predivan vidik. Iz razloga dobrog bonitetnog razreda kad je u pitanju srneća divljač, osim zimskog prihranjivanja gdje postoji 23 hranilišta i više od 40 solilač članovi lovačkog društva individualno grade lovno- tehničke objekte po potrebi.

Što se tiče lovnih objekata, u lovištu je sagrađeno 15 visokih čeka za srneću divljač i 8 za divlje svinje odakle se i prehranjuju, i jedna zatvorena visoka čeka sa mrciništem za medvjede. U funkciji zaštite i očuvanja lovne divljači na ostalim dijelovima srebreničke opštine egzistira i lovalko društvo „Javor“ osposobljeno da profesionalno djeluje u samom lovnom turizmu i lovnoj djelatnosti. Lovačko društvo „Javor“ postoji već 60 godina a trenutno gazduje na površini od 40 000 ha. Ovo je veliko prostranstvo, ali je i razuđeno zbog velikog broja naselja, lovišta „Sušica“ i konfiguracije terena. Reljef je brdsko-planinski (nadmorska visina od 204 – 1087 metara) sa izraženom i horizontalnom i vertikalnom raščlanjenošću terena, karakterističan po mnogim usjecima, visoravnima i klisurama, što pogoduje gniježđenju mnogo vrsta ptica od kojih treba izdvojiti „Bjeloglavog orla“ kao ugroženu i zaštićenu vrstu.

P a g e | 25

Potencijali Opštine Bajina Bašta

Odgovarajuće klimatske karakteristike, bogata i raznovrsna flora, povoljne hidrografske prilike i odnos društva prema lovištu pogodovali su održanju i povećanju mnogih životinjskih vrsta.

Ribolovni turizam

Na prostoru opštine Srebrenica, povoljne uslove za razvoj ribolova pružaju rijeke: Drina i Jadar I jezero Perućac. Rijeka Drina sa jezerom Peručac, sa izuzetno čistom vodom, stanište je za mnogobrojne riječne ribe, među kojima se posebno ističu rijetke vrste mladica i lipljan. Drina je dobro poznata po ribolovu I na druge vrste: šaran, škobalj, klen, mrena, som i potočna pastrmka. Svake godine početkom ljetne sezone, organizuje se na Drini od Skelana i Bajine Bašte do P a g e | 26

Ljubovije, svjetsko prvenstvo u sportskom ribolovu na mladicu, koja je kao endem (rijetkost) strogo zaštićena, pod nazivom “Dani Mladice” Mladica je sačuvala svoje stanište u rijeci Drina, na dionici od ušća Bujakovića potoka kod Skelana, nizvodno do Ljubovije, zahvaljujući izuzetno čistoji zdravoj vodi. Iz pomenutog razloga, sportski ribolov na mladicu se odvija pod strogom kontrolom, jer joj je opstanak ugrožen, zbog čega je upisana u “Crvenu knjigu” ugroženih vrsta flore i faune u svijetu.

Ulovljeni primjerci mladice pokazuju da može dostići tezinu do 30 kg. Za razliku od ostalih vrsta riba, mladica ima osobinu da se sporo razmnožava, iz položene ikre za desetak dana razvije se mladj, koja postaje poslastica i plen drugim ribama, tako da se samo 3-5% mladji razvije u odraslu mladicu. Mladica spro raste, godišnje za 1 kg, I važi ribarsko pravilo, koliko je kilograma teška, toliko je godina stara. Sportski ribolovci mladicu nazivaju riječnom kraljicom ili biserom Drine, zbog čega je postala njen simbol.

Drugi značajan vodeni tok za ribolov, predstavlja rječica Jadar, koja svojim gornjim i srednjim tokom pripada opštini Srebrenica. Odlikuje se kritstalno čistom vodom, bogata je potočnom pastrmkom koja je čini privlačnom za Ijubitelje sportskog ribolova. Pogodna je za podizanje ribnjaka za potočnu pastrmku. U planovima i projektima daljeg privrednog razvoja opštine Srebrenica, turizam treba da zauzme prioritetno mjesto. Potpunom valorizacijom brojnih turističkih vrijednosti, Srebrenica moze dobiti fizionomiju razvijenog turističkog centra. Srebrenica ima prirodne uslove da preuzme konkretan poduvhat za nosioce razvoja ove privredne djelatnosti u Republilci Srpskoj (BiH).

Turistički potencijali i turistička infrastruktura Višegrada

Prirodni resursi: - Planine: Zvijezda- klisure: Međeđanska (na Drini; ujezerena sa HE Višegrad), klisurasta dolina rijeke Rzav- kanjoni: kanjon rijeke Drine- jezera: 2 vještačka jezera (Višegradsko i Perućac)- rijeke: Drina, Rzav- termalni i mineralni izvori: Višegradska Banja Vilina vlas. Flora: šume, prašume, rezervati ili druga specifična flora: Pančićeva omorika, (Picea omorika). Po mišljenju mnogih stručnjaka najljepša evropska četinarska vrsta. Reliktni je endem balkanskog poluostrva i njeno prirodno stanište je na području Velikog Stoca (1540 m n.v.) na teritoriji Višegrada, i Mitrovca na Tari. Vilina vlas, (Adiantum capillus veneris). Specifična vrsta paprati koja raste u Višegradskoj banji. Ime je dobila po vlaknastim i dugim listovima. Raste u specifičnom prirodnom ambijentu u blizini termalne vode. Paštirička oblogovka, Vizantijeva petoprsta, Prijatna kandilka (Aquilegia grata)

P a g e | 27

❖ Fauna: Zaštićene vrste divokoze(Rupicapra) i medvjeda(Ursus Arctos) ❖ Krupna i sitna divljač (vuk, lisica, divlja svinja, srneća divljač, zec,...) ❖ Mladica, salmonidna vrsta ribe koja naseljava rijeku Drinu, najatraktivnija riblja vrsta u bivšoj Jugoslaviji ❖ Preko 30 drugih ribljih vrsta rijeke Drine ❖ Ptice koje naseljavaju obale rijeke Drine ❖ (divlje patke, čaplje, kormoran(u zimskom periodu), ...) ❖ 2 registrovana lovišta: Lovište „Panos“(38 488ha) i Specijalno lovište „Kamenica“(3 842ha). ❖ atraktivni planinske pejzaži:

Planina Zvijezda-sjeverni dio opštine Višegrad, predio izuzetnih prirodnih odlika i biodiverziteta koji se graniči sa Nacionalnim parkom “Tara” u Srbiji, prirodno stanište Pančićeve omorike , postoji inicijativa da zajedno s NP “Tara” i kanjonom Drine u budućnosti postane dio međunarodnog rezervata biosfere. Kanjon rijeke Drine, drugi po veličini kanjon u Evropi, s 2 vještačka jezera, jezero HE Višegrad i jezero Perućac (He Bajina Bašta) pogodan za rječno krstarenje i ostale sportove na mirnim vodama.

Specijalno lovište „Kamenica“ specifično po tome što je to lokalitet nastanjen divokozom (Rupicapra), veoma traženom lovinom kod stranih lovaca. Rezervat Orline(u sklopu lovišta Panos) -stanište orlova (Aquilae).

P a g e | 28

Kulturno-istorijski resursi

✓ arheološke lokacije: više lokacija s nekropolama srednjovjekovnih stećaka, najznačajniji Velika i Mala Gostilja. Pisana stijena, lokalitet s piktogramskim znakovima urezanim na stijenu. ✓ istorijski gradovi, utvrde, urbani dijelovi i građevine: ostaci srednjovjekovnog grada Dobruna, ostaci zidina srednjovjekovnog Hrtar grada, ostaci grada Pavlovine (Markova kula.

✓ Most Mehmed paše Sokolovića, spomenik sa UNESKO liste ✓ Spomen obilježja: spomenik Ivi Andriću, spomenik Palim borcima, Spomenik Mehmed paši Sokoloviću, Spomenik Ivi Andriću u Andrićgradu, Spomenik Nikoli Tesli, Spomenik Karađorđu u Dobrunu ✓ Nekropola sa stećcima na lokalitetu Grebenice, Drinsko, spomenik na listi Nacionalnih spomenika BiH

Ustanove kulture: Andrićev institut, Dom kulture Višegrad, Spomen biblioteka “Ivo Andrić”, Gradska galerija Višegrad, Galerija Lubarda, Andrićgrad i Spomen učionica Ive Andrića. Objekti u sklopu kompleksa manastira Dobrun: Muzej Prvog srpskog ustanka, Muzej mitropolije Dabrobosanske i Galerija slika Sakralni objekti: Manastir Dobrun iz 1343, Crkva Uspenja Presvete Bogorodice iz 1884. u Višegradu, Crkva Sv. Cara Lazara i svih srpskkih mučenika u Andrićgradu, Careva džamija u Višegradu, Gazanfer begova džamija u Višegradu, Džamija u Dobrunu, Crkva Svetog Jovana u Višegradskoj Banji, Crkva Sv. Save,Gornja Lijeska, Crkva na Gornjoj Lijesci, Manastir Sv. P a g e | 29

Nikolaja, Dobrunska Rijeka, Crkva u Blacama, Crkva brvnara u Selu Bijela i Spomen kapela u Starom Brodu.

U poslednjih 5 godina broj tursta se povećao za 2.5 puta od čega je to zbog broja inostranih turista. Broj noćenja se nije značajnije povećao. Turizam Višegrada i dalje ima izražen sezonski karakter, sezona traje od početka aprila do kraja oktobra, sa špicem sezone krajem maja i početkom juna. U zimskom periodu turističke posjete su neznatne, sa izuzetkom u periodu novogodišnjih i božićnih praznika. Ovo se negativno odražava i na popunjenost smještajnih kapaciteta, u špicu sezone svi smještajni objekti su uglavnom puni, a u zimskom periodu imaju jako malo gostiju. Pored sezonalnosti drugi najveći problem turizma Višegrada je i dalje izraženost tranzitnog karaktera turizma, manje od 5 % turista ostvari i noćenje u Višegradu, dok su svi ostali u posjeti na jedan dan bez ostvarenog noćenja, tako da oni ostvaruju dosta niži turistički promet.

Turistički potencijali i turistička infrastruktura Zvornik

Zvornik ima izuzetne prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti koje predstavljaju veoma značajne turističke potencijale. Rijeka Drina teče duž cijele teritorije grada Zvornik. Zbog hladne i providno-zelenkaste vode zvali su je Zelenika. Bogata je ribom (pastrmka, som, štuka, mladica, mrena, škobalj) pa pruža mogućnost za bavljenje ribolovom, ali i drugim sportovima na vodi kao što su rafting i splavarenje. U priobalju Zvorničkog jezera su male plaže i veliki broj vikend kuća. Na njegovima vodama se može baviti vožnjom kajaka, kanua i narodnih čamaca, te drugim rekreativnim aktivnostima. Područje grada je bilo naseljeno još prije 3.000 godina. Različite društvene grupe koje su tu živjele su za sobom ostavile tragove koji su danas vrijedni spomenici kulture.

P a g e | 30

Zvorničko jezero je površine oko 8,1 km2 (1.300 hektara), zapremine 90.000.000 m3 vode, a duboko je do 39 metara. Prosječna dubina jezera iznosi 5 do 8 metara. Dužina jezera iznosi oko 25 km, najmanja širina od 200 metara, a najveća širina oko 3 km. Zvorničko jezero se nalazi na 140 metara nadmorske visine. Jezero se drinskim kanjonom proteže uzvodno od Zvornika i Malog Zvornika, do ušća rječice Velike reke u istoimenom selu opštine Mali Zvornik.

U Rimsko doba ovuda je prolazila veoma značajna saobraćajnica koja je povezivala rimske rudnike u Srebrenici (Domaviji) sa Sremskom Mitrovicom (Sirmium) - važnim rimskom centrom u kome je bila kovnica novca, a izvijesno vrijeme i rezidencija careva4. Na njoj je bio smješten gusto naseljen i utvrdama zaštićen grad (AD Drinum). To dokazuje arheološko nalazište u Dardaganima za koje je utvrđeno da potiče iz perioda od 1. do 5. vijeka. Radi se o najvećem rimskom kamenolomu (neogenog krečnjaka) na Balkanu, a verovatno i najprostranijem i najbolje očuvanom rimskom kamenom spomeniku jamskog tipa u Evropi. Sastoji se od dva površinska i jednog podzemnog kopa sa stotinama metara galerija i hodnika u kojima se mogu vidjeti tragovi rimskog klesarastva i primerci sarkofaga, te svetilište posvećenu bogu Mitrasu (Mitri).

Od znamenitosti se izdvaja još Stari željezni most. Sagrađen je 1929. godine, a nosi ime po Kralju Aleksandru I Karađorđeviću koji je pomogao gradnju. Most, osim stalne upotrebe, ima istorijsku, estetsku i arhitektonsku vrijednost. Grad Zvornik proglasio je most zaštićenim istorijskim objektom.

Na području grada Zvornik se nalazi još mnogo izuzetno vrijednih ostataka materijalne kulture. Zavod za zaštitu kulturno-istorijskog i prirodnog nasljeđa Republike Srpske je na području grada Zvornik evidentirao 51 kulturno dobro5 među kojima su Andraševa vila, zgrada Mitorpolije i

4 Ostaci ove rimske ceste nađeni su sjeverno od Bratunca, kod Voljevice, i sjeverno od Zvornika, između Branjeva i Šepka u dužini od tri kilometra. 5 Od toga je devet stambenih objekata, 15 kuća, sedam pravoslavnih i jedno jevrejsko groblje, dvije crkve, četiri spomen kosturnice, jedna ambijetalna cjelina i još 12 drugih objekata. P a g e | 31 hram Rođenja Svetog Jovana Preteče (nekadašnje sjedište Zvorničke mitropolije), Kasina, Stara bolnica, itd.

Graditeljska cjelina Stari grad Zvornik (Đurđev grad) je proglašena za Nacionalni spomenik BiH. Izgrađena je krajem 13. ili početkom 14. vijeka. U 15. vijeku ju je zauzeo despot Đurađ Branković po kome i nosi ime. Za vrijeme svoje vladavine (1460-18778) su je proširili Turci, a nadograđivali Austrougari čija je posada ovdje bila smještena u periodu od 1878. do 1918. godine. Danas je čine tri međusobno povezana dijela: Donji, Srednji i Gornji grad.

Istovremeno je u evidenciju Zavoda uvedeno 37 arheološih lokaliteta sa područja grada Zvornik. Gore pomenuti Rimski kamenolom u Dradaganima je svakako najveći i najznačajniji među njima, ali tu je još 13 nalazišta iz praistorijskog perioda, dva iz vremena antike, devet iz rimskog doba i 14 iz srednjeg vijeka. U Prostornom planu Republike Srpske do 2015. godine stoji da u gradu Zvornik iz praistorije potiče sedam spomenika kulture, pet iz rimskog doba i četiri iz srednjeg vijeka. Takođe, utvrđeno je da svjedočanstvo svakog od ovih perioda predstvalja još 10 objekata.

U Zvorniku se održava veliki broj manifestacija koje značajno upotpunjuju turističku ponudu ovog grada i doprinose sadržajnijem boravku posjetilaca. Brojni kulturni, sportski, vjerski, zabavni i drugi događaji čine grad „živim“ tokom cijele godine.

P a g e | 32

Najviše posjetilaca tokom godine posjeti manifestaciju Zvorničko ljeto koja se održava u periodu od 02. do 08. Avgusta. Ovu manifestaciju, koja je uvrštena u turističku ponudu BiH, posjeti više hiljada posjetilaca i to ne samo sugrađana nego i posjetilaca iz susjednih opština BiH i Srbije, kao i turista koji borave u Zvorniku u toku manifestacije.

Turistički potencijali i turistička infrastruktura Bajina Bašta

Turstički potencijali Bajine Bašte6 su veliki. Izuzetna ljepota planine Tare, jezero Perućac, rečni tok Drine, kulturno-istorijski spomenici čine grad Bajinu Baštu sa okolinom turistički atraktivnim prostorom. Turističku ponudu upotpunjuje sedam hotela visoke kategorije: Hotel „Drina“ u gradu, hoteli „Jezero“-Perućac, „Omorika“, „Beli bor“ i „Javor“ na Tari, kao i dječje odmaralište na Mitrovcu. Grad Bajina Bašta je još 1882. urbanistički uređen tako da se u urbanom jezgru sve ulice sijeku pod pravim uglom. Posebno se ističe i arhitektura lokalnih graditelja, koja privlači turiste da dođu u ovaj grad, a tu je, takođe, i plaža na Drini koja se nalazi kraj samog mosta koji prelazi u Bosnu i Hercegovinu, što daje posebnu draž boravku na ovom mestu. Kao deo srpske kulturne baštine izdvajaju se ostaci Solotnika, crkva brvnara u Dubu i manastir Rača, koji upotpunjuju kulturnu baštinu nasleđenu iz vremena neolita, rimskog carstva i nekropole.

Brojni izvori stvaraju potoke i rečice koji se obrušavaju ka Drini. Najveće vrelo je Perućac, sa protokom od 300 litara u sekundi. Tako nastala riječica teče svega 365 metara, a onda se uliva u Drinu. Od nekoliko vodopada najpoznatiji su Veliki i Mali Skakavac. Sa zapadne i sjeverne strane Nacionalni park je oivičen sporim tokom rijeke Drine koja je pregrađena branom na Perućcu.

Oko šest kilometara na jug, među sjevernim obroncima Tare, nalazi se manastir Rača. Smatra se da je ovo jedna od zadužbina kralja Dragutina, koja je podignuta u 13. veku. Bio je centar prepisivanja i pisanja crkvenih spisa, a i danas se Račanska prepisivačka škola smatra čuvarem nacionalnog identiteta. U prvoj nedelji oktobra u Bajinoj Bašti i Rači održavaju se „Dani Rače ukraj Drine„. Bogat umjetnički program i naučni skupovi završavaju se dodelom Račanske povelje istaknutim stvaraocima. Područje Nacionalnog parka „Tara„ obuhvata planinu Taru, zapadno od nje planinu Zvijezdu, kao i deo kanjona Drine. Na Drini se, tradicionalno, splavari i peca, kao i na jezeru Perućac koje se pruža sve do Višegrada.

6 http://bajinabasta.rs/turizam/ P a g e | 33

Jezero Zaovine je zapravo akumulacija reverzibilne hidrocentrale. Brana na Perućcu je visoka 93 metra, pa jezero ima površinu od 28 m2, dužinu od 55 kilometara i dubinu od 88 metara. Zaovinsko jezero se nalazi na planini Tari kod mesta Zaovine i po svom nastanku je veštačko. Nastalo je u periodu od 1975. do 1983. godine, kada je tok Belog Rzava pregrađen branama kod vrha Kik (958 m nmv). Pri najvišem vodostaju, površina jezera se nalazi na nadmorskoj visini od 881.5 m. Najveća dubina je oko 110 metara.Jezero dopunjavaju dva potoka Konjska reka i Beli Rzav.

Jezero je akumulacija reverzibilne hidroelektrane „Bajina Bašta“ u Perućcu sa kojom je povezano vertikalnim cevovodom. Voda je veoma čista te uz malu preradu u postrojenjima za preradu vode koristi se za piće. Brana na Perućcu je visoka 93 metra, pa jezero ima površinu od 28 kvadratnih kilometara, dužinu od 55 kilometara i dubinu od 88 metara.

Kanjon Drine, uzvodno od brane, spada po dubini među najveće u svetu. Drinska Regata. Stogodišnju tradiciju splavarenja niz Drinu prekinula je izgradnja hidrocentrale, ali se i dalje uspješno organizuje spust niz Drinu u čamcima i splavovima kojima upravljaju iskusni kajakaši i splavari, nadaleko poznata «Drinska regata».

Za potrebe razvoja turizma, ali i za potrebe sportskih aktivnosti i takmičenja u Bajinoj Bašti su izgrađeni brojni sportski objekti: Gradski stadion sa tartan stazom, hala za sportove koji se obavljaju u zatvorenom prostoru i igrališta za male sportove na otvorenom.

P a g e | 34

3.2. SWOT7 analiza

Tabela koja slijedi prikazuje najvažnije snage i slabosti u pogledu turizma Srebrenica Drina Euroregion. Analiza je urađena na osnovu posjeta lokaciji, sastanaka i razgovora sa zainteresovanim stranama.

Swot analiza turističkih potencijala Snage Slabosti ✓ Prirodni krajolik sa panoramom ✓ Stanje saobraćaja i saobraćajni prilazi ✓ Umerena klima ✓ povećati smeštajne kapacitete ✓ Blizina i potencijali reke Drine, ✓ Nedostatak promocije turističkih sadržaja ✓ Banja Guber ✓ Ne postoji turistička organizacija u smislu (DMC- a; Destination Management Company) preduzeća ✓ Sveukupnost turističke ponude za upravljanje destinacijom

✓ Nekontrolisan rast smještajnih kapaciteta (npr. izgradnja novih objekata bez dozvole) ✓ Neiskorišćeni i djelimično uništeni smještajni kapaciteti negativno utiču na krajolik ✓ MICE 8 - segment (odn. segment sastanaka, konferencija i manifestacija) je slabo razvijen ✓ Nizak nivo popunjenosti u mnogim smještajnim Mogućnosti Pretnje ✓ Proširivanje i unapređenje MICE-segmenta ✓ Nejasno pozicioniranje u poređenju sa drugim ✓ Razvoj raznolike sportske ponude za ljetnu i regijama zimsku sezonu ✓ Nepostojanje snažne turističke organizacije za ✓ Organizacija sportskih takmičenja i razvoj i primjenu proizvoda manifestacija ✓ Potencijali za djačke ekskurzije ✓ Nepostojanje saobraćajnog koncepta sa ✓ Stvaranje ponude namijenjene porodicama u uporednim daljim razvojem ljetnoj i zimskoj sezoni ✓ Nepostojanje sposobnosti domaćih ✓ Sveobuhvatni Master plan, uključujući zainteresovanih strana za provođenje mjera razvojni plan, plan korišćenja terena, plan predloženih u odgovarajućim aktima razvoja turizma kako bi se osigurao održiv i pažljiv razvoj regije ✓ Izgradnja turističkih ibjekata bez dozvole ✓ Pažljivo korišćenje platoa u turističke svrhe ✓ Korišćenje postojećih prirodnih izvorišta ✓ Nastavak unapređenja kvaliteta u pogledu turističkog hardware-a i software-a ✓ Povećati broj prekoturističkih organizacija ✓ Povećati propagandne aktivnosti promocije regiona u Japanu, Koreji, Kini.

7 SWOT = Strengths, Weaknesses, Opportunities and Threats 8 MICE = Meetings, Incentives, Conferences and Events P a g e | 35

4. Ekonomski aspekti Srebrenica Drina Euroregion

4.1. Opšti podaci

Dominantnu ulogu u predratnom ekonomskom razvoju opštine imala je industrija sa razvijenim sljedećim industrijskim granama: drvna industrija (proizvodnja rezane građe, finalna proizvodnja drveta), metalna industrija (proizvodnja metalnih proizvoda, obrada metala), mašinska industrija (proizvodnja autodijelova, proizvodnja akumulatora). Naprijed navedeni nosioci privrednog razvoja danas, uglavnom, ne rade ili rade sa minimalnim kapacitetom. Nizak stepen korištenja kapaciteta industrijskih preduzeća kontinuirano pada zbog nedostatka tržišta, sirovine, zastarjele opreme, nedostatka obrtnog kapitala, loše upravljačke strukture i dr.

Zahvaljujući obilnom šumskom bogatstvu na području opštine, u predratnom periodu je bila izuzetno razvijena drvna industrija i zasnivala se na značajnim i pogodnim zalihama drveta, profesionalnoj radnoj snazi, modernoj tehnologiji i dobrom domaćem i međunarodnom tržištu. U prijeratnom periodu proizvodnja namještaja je bila jedna od vodećih industrijskih aktivnosti. Drvna industrija je trenutno u fazi restruktuiranja i saniranja štete uzrokovane ratom, što je dovelo do smanjene aktivnosti sekundarne obrade drveta. Situaciju pogoršava nedostatak odgovarajućih finansijskih sredstava, nedostatak modernih tehnoloških unapređenja, gubitak tradicionalnog tržišta i nedostatak kvalifikovane radne snage.

P a g e | 36

Poljoprivredni potencijali Regije

Srebrenica9 Višegrad Milići Zvornik

Poljoprivreda i Ratarstvo, voće, Voćarstvo i Poljoprivreda i prehrambena povrće, stočarstvo, stočarstvo prehrambena industrija industrija pčelarstvo, meso i (ratarstvo, voćarstvo, mesne prerađevine, stočarstvo, prerada puževa, mlijeko i drugo otkup biljnih i šumskih plodova)

Na području opštine Srebrenica postoji profitabilna industrija jagodičastog voća, i to proizvodnja zamrznutog voća i u tom obliku se najveće količine izvoze u Evropu. Nakon rata, poljoprivreda je postala glavna komponenta ekonomskog razvoja i otvaranja radnih mjesta. U prehrambenoj industriji realizovana su značajna ulaganja, kao što je to hladnjača kompanije "Boss agro food", vinarija od strane ZZ Srebrenica i fabrika poslastica "Gusto-e-Sapore". Predviđa se povećanje kapaciteta rudnika i novi kop na novom rudištu (sa rudom koja ima nešto niži sadržaj olova i cinka, ali sadrži antimon) na lokalitetu u Čunovićima. U Zelenom Jadru je bila planirana fabrika namještaja u sektoru drvne industrije, dok je u Srebrenici planirana nova industrija za proizvodnju lake konfekcije u sastavu "Vezionice" iz Zvornika. Generalno, industrijski razvoj opštine Srebrenica je trebao počivati na korišćenju mineralnih sirovina. Razvoj privrede je trebao dovesti do promjene privredne strukture u pravcu većeg učešća uslužnih djelatnosti (povećanje kupovne moći i turističko aktiviranje područja čiju okosnicu bi predstavljale prirodne ljepote). Poljoprivreda je trebala dobiti veće značenje u budućem razvoju i veće učešće u strukturi materijalne proizvodnje. Srebrenica Drina Euroregija poseduje konkurentnost u mnogim oblastima, pre svega zbog svog geografskog položaja jer je okružena sa jedne strane Rekom Drinom, a sa druge strane planninskim vencima. Strateška prednost regije je komparativna prednost brojnih prirodnih resursa, koji su iskazani u narednoj tabeli.

9 Prema podacima Poreske uprave Republike Srpske u opštini Srebrenica u 2010. godini ukupno je evidentirano 248 malih i srednjih preduzeća (MSP) i preduzetničko - zanatskih radnji, što čini 11,67 MSP i radnji na 1000 stanovnika, što je ispod prosjeka Republike Srpske. Od ukupnog broja, 95 predstavljaju MSP ili 38,3%, dok su 153 radnje, odnosno 61,7%. U strukturi preduzeća najviše je mikro preduzeća i to 84 preduzeća ili 95,2%. P a g e | 37

Priodni resursi Srebrenica Drina Euroregija Srebrenica10 Višegrad Milići Zvornik

Hidro- Da Izvori i termalna voda potencijali Šumarstvo i Bor, jela, smrča, Prerađivačka industrija, drvna industrija hrast, bukva, grab tekstilna i obućarska proizvodnja Rudarstvo Olovo, cink, Mineralna sirovinska boksit, srebro, područja su velika zlato i drugi oko 27.530 ha i to: plemeniti metali, magnezit 3.320 ha, eksploatacija i niklonosna željezna prerada kamena ruda 1.250 ha, krečnjak 11.870 ha, eruptivne stijene 8.940 ha,termalne vode 2.150 ha Lov i ribolov Da

Najznačniji poslodavci koji obavljaju svoju poslovnu delatnosti u Srebrenica Drina Euroregija su: 1. Srebrenica: DOO Petroprojekt, ŠG Drina, DOO Petroprojekt. Posmatrano po djelatnostima najveći broj je registrovan i aktivan u sektoru industrije, rudarstva i energetike sa učešćem od 35,8%, zatim sektoru poljoprivrede i šumarstva sa 16,8%, dok sektor građevinarstva i trgovine imaju podjednako učešće u ukupnom broju MSP sa 12,6%. 2. Na području opštine Višegrad posluju privredni subjekti su: ZP „Hidroelektrana na Drini“ a.d. Višegrad, Unis-Usha a.d. Višegrad, doo. „Adria“ Višegrad, SG“Panos“Višegrad, doo“Omorika“ Višegrad , doo“Andrićev konak“ Višegrad, JU „Vilina Vlas Višegradska banja, „Drina trans „ doo Višegrad. 3. Najveći poslodavci Opštine Milić je kompanija Boksit ad Milići (osnovna djelatnost rudarstvo), Samatini doo Milići, Savox doo Milići, Woodipex doo Milići, 6 maj doo Milići, Promil doo Milići (svi iz sektora drvoprerade), Drina osiguranje, Mileks doo (proizvodnja hrane) i drugi. 4. Najveći poslodavci u Zvorniku su: Alumina, Studen prom, Obuća, Aleksandrija, Vitinka, Smrčak, Zvornik putevi, Drina trans, ZO-ŽI, Tisa mod, marketi Zvorničanka, Mega sistem, Global, Enikon mont i drugi

10 Prema podacima Poreske uprave Republike Srpske u opštini Srebrenica u 2010. godini ukupno je evidentirano 248 malih i srednjih preduzeća (MSP) i preduzetničko - zanatskih radnji, što čini 11,67 MSP i radnji na 1000 stanovnika, što je ispod prosjeka Republike Srpske. Od ukupnog broja, 95 predstavljaju MSP ili 38,3%, dok su 153 radnje, odnosno 61,7%. U strukturi preduzeća najviše je mikro preduzeća i to 84 preduzeća ili 95,2%. P a g e | 38

4.2. Poljoprivreda i prerađivačka industrija

Zbog geografskog područja, klime i reljefa jedna od grana koja može da bude atraktivna investitorima i lokalnoj saoupravi za dalje razvoj jeste poljoprivreda, i to pre svega u okviru opština Srebrenica, Bratunac, Milići i Zvornik. Ova grana zasniva se pre svega na prehrambenoj industriji i zdravoj hrani, lov i ribolov (ratarstvo, voće, povrće, stočarstvo, pčelarstvo, meso i mesne prerađevine, mlijeko i drugo).

Poljoprivreda predstavlja izraženi razvojni potencijal regije. Sa aspekta poljoprivredne proizvodnje regija se može podijeliti na ravničarsko - bregovitu oblast 200 - 400 m nadmorske visine koja se prostire od juga prema sjeveru i brdovito - planinsku oblast od 500 - 1200 m nadmorske visine od sjevera prema zapadu. Povoljne reljefne prilike stvorile su duboka, rastresita i umjereno vlažna tla dovoljno bogata humusom i mineralima u dolinama rijeka koje su istaložile polualuvijalne i aluvijalne naslage različite debljine.

Zemljišta uglavnom imaju dobra fizička svojstva i blago su kisele do neutralne reakcije i pogodna su za gajenje većine kontinentalnih biljnih kultura, kao i za uzgoj sitnih i krupnih grla stoke. Regije se u najvećem svom delu na istočnoj strani nalazi uz veliki zavoj srednjeg toka rijeke Drine. U sreduštu regije je opština Srebrenica koja zahvata površinu od oko 530 km2. Na istoku i jugoistoku graniči sa opštinom Bajina Bašta u Republici Srbiji, na krajnjem jugu sa opštinom Višegrad i Rogatica, na zapadu sa opštinom Milići te na sjeveru sa opštinom Bratunac. Gradsko naselje se nalazi u dolini rječice Križevica na 387 m.n.v. okruženo planinskim masivima Sušice. Kada se govori o zemljišnom pokrivaču, odnosno načinu korištenja zemljišta dominiraju šume sa 68,9%, pašnjaci obuhvataju oko 6% U svojinskoj strukturi poljoprivrednog zemljišta na području opštine dominantno učešće imaju privatna poljoprivredna gazdinstva i domaćinstva (skoro 80 %), dok je veoma mali dio ovih površina u državnom vlasništvu. Dominiraju mali privatni posjedi prosječne veličine 2,6 ha. Procjenjuje se da na ovom području ima blizu 10000 malih posjeda koji obuhvataju 70% proizvodnje. Na malim privatnim posjedima u regiji se uzgaja stoka i proizvode žita, koja se utroše na mjestu proizvodnje.

P a g e | 39

Opština Srebrenica ima registrovanih pet zemljoradničkih zadruga i više udruženja i NVO, uključujući i međunarodne razvojne agencije kao što su TIKA, JICA, UNDP, CARE i CESVI, koji se bave razvojem poljoprivredne proizvodnje (obnavljanje stočnog fonda, razvoj podsektora ovčarstva, razvoj podsektora mljekarstva, organizovanje proizvodnje konzumnih jaja, podizanje velikog broja voćnjaka jabuke, višnje, kruške, šljive, maline, kupine, jagode uz primjenu agrotehničkih mjera, razvoj plasteničke proizvodnje ranog povrća, uvezivanje poljoprivrednih proizvođača, organizovanje otkupa i plasmana poljoprivrednih proizvoda).

Na području opštine Srebrenica veterinarska zaštita obavlja se pod nadležnošću veterinarske službe koju vrši AD Veterinarska stanica Srebrenica i Veterinarska ambulanta u Skelanima. Svesrdnu podršku provođenju zdravstvene zaštite životinja daju Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, UNDP i opština Srebrenica. S aspekta poboljšanja i zaokruživanja u jednu cjelinu veterinarske zaštite domaćih životinja na području opštine, od velikog značaja će biti i otvaranje stočne pijace na lokaciji Kragljivode.

Osnovni klimatski parametri značajni za poljoprivredu

Grad Nadmorska Temperatura Trajanje Potencijalna Proečna visina vazduha vegetacionog evapotranspiraci vrednostpadavin perioda ja IV-IX a u mm

Srebrenica 400 Godišnja 9,5 192 545 1,027 IV-IX 16

Vlasenica 668 Godišnja 9,4 186 528 1,111 IV-IX 13

Poljoprivreda je uvek zauzimala veoma značajno mjesto kao važan sektor ekonomskog razvoja i zamena za zaposlenje s obzirom na kolaps industrije u poslijeratnim godinama. Regija raspolaže velikim prirodnim potencijalom za bavljenje ovom granom proizvodnje. Povoljne reljefne prilike stvorile su duboka, rastresita i umjereno vlažna tla dovoljno bogata humusom i mineralima a u dolinama rijeka istaložile su se polualuvijalne i aluvijalne naslage različite debljine. Zemljišta uglavnom imaju dobra fizička svojstva i blago su kisele do neutralne reakcije i pogodna su za gajenje većine kontinentalnih biljnih kultura kao i za uzgoj sitnih i krupnih grla stoke. P a g e | 40

Oko 50% obradivog zemljišta se smatra visokokvalitetnim i pogodnim za intenzivnu proizvodnju. Ovo zemljište je većinom smešteno u Podrinju i na platoima. Uglavnom je ravno uz nagib manji od 8% i sa nadmorskom visinom manjom od 300 m. Drugi delovi, na padinama brda i planina sa nadmorskom visinom od 400m do 1500 m prvenstveno su pogodni za stočarsku i voćarsku proizvodnju. Velike su mogućnosti za bavljenje organskom proizvodnjom s obzirom na ekološku očuvanost područja opštine. Nažalost usitnjenost posjeda predstavlja otežavajuću okolnost za bavljenje intenzivnijom poljoprivrednom proizvodnjom. Dominiraju mali privatni posjedi prosječne veličine 2,6 ha. Na primjer, Opština Srebrenica raspolaže sa ukupno 53340 hektara zemljišta.

Najvažnije grane poljoprivredne proizvodnje su: ✓ stočarstvo (ovčarstvo, govedarstvo, peradarstvo, svinjarstvo), ✓ voćarstvo (jagodičasto i drvenasto voće), ✓ ratarstvo, ✓ povrtlarstvo (krastavac, paprika, plastenička proizvodnja) i ✓ pčelarstvo.

Najznačajnija aktivnost u oblasti stočarstva je proizvodnja mlijeka. Proizvedeno mlijeko se najvećim dijelom proda mljekarama, a jedan manji dio na pijaci i troši za vlastite potrebe u domaćinstvima. Posljednjih godina napravljena je oko 55 mini farmi i znatno je poboljšan genetski potencijal životinja kao i primjena novih tehnologija uzgoja. P a g e | 41

U 2013. godini proizvedeno je i predato mljekarama 580.735 litara mlijeka, a u 2014. godin. 695.418 litra mlijeka. Otkup mlijeka na području opštine vrše 3 mljekare: „Tuzlanska mljekara“ , “ Zott“ see i „Inmer“ Gradačac. U narednom periodu neophodno je raditi na povećanju broja mliječnih grla visokog genetskog potencijala, povećanoj proizvodnji krmnog bilja, većoj primjeni agrotehničkih mjera pri uzgoju, podizanju mini pogona za preradu mlijeka.

Planiraju se investicije u mlekarsku industriju kroz direktna ulaganja inostranih kompanija. Ukupna vrednost investicije može da se kreće prema preliminarnim istraživanjima oko 2.5 milina evra. Ulaganje u mlečnu industriju doprinelo bi smanjenju stope rasta nezaposlenosti i organizovanju prikupljanja mlijeka od oko 200 registrvovanih poljoprivrednika – kooperanta. Ukupna godišnja prerada mlijeka procenjuje se na oko 2.000.000 litara mleka. Struktura proizvodnog programa bi sadržala, pasterizovano mlijeko, litarski jogurt, jogurt u čašama, razne vrste voćnih jogurta, razne vrste sireva, pavlake i kafe.

Mljekarstvo Agroklimatski uslovi u Srebrenici i okolnim opštinama prikladni su za proizvodnju mlijeka, pri čemu, takođe, dominiraju mali privatni posjedi. Na području opštine Srebrenica, 43 proizvođača bavi se organizovanom proizvodnjom mlijeka na 4 otkupne stanice i to: Potočari. Gostilj, Jadar i Skelani. Proizvođači mlijeka iz Sućeske mlijeko predaju na otkupnu stanicu u Derventi, opština Milići, zbog blizine iste.

Iako je tokom rata većina stada bila uništena (77% gubitaka), proizvodnja mlijeka po grlu nije značajno opala. UNDP-ovim projektom razvoja podsektora mljekarstva, pokrenutim 2005. godine, uz finansiranje Vlade Holandije, uveliko je poboljšana situacija u ovom sektoru (proizvodnja mlijeka 2004. godine je iznosila 1500 litara po grlu godišnje, dok je u 2008. iznosila oko 5000 litara). Jedan od ograničavajućih faktora u proširenju je neredovno isplaćivanje premije od strane Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS, te nepostojanje podsticaja od strane opštine. Manji broj proizvođača, pored mlijeka, proizvodi i isporučuje i ostale mliječne proizvode.

P a g e | 42

Najveće mljekare koje otkupljuju mlijeko sa područja Opštine Srebrenica

Mljekare Broj muznih grla Broj Količina otkupljenog mlijeka (mjesečno u proizvođača litrima)

PMP Tuzla 13 5 5070

Inmer Gradačac 66 15 25740

Stočarsku proizvodnju prate određeni problem kao: mali stepen finalizacije proizvoda, nedovoljan nivo opremljenosti objekata za proizvodnju, preradu i skladištenje poljoprivrednih proizvoda. Ovčarstvom se stanovništvo uglavnom još uvijek bavi na tradicionalan način uz vrlo nizak stepen uvođenja tehnoloških promjena. Niska produktivnost uslovljena je lošom ishranom i neadekvatnim upravljanjem pašnjacima. Manji uzgajivači ovaca se obično nalaze u brdovitom području gdje su dostupni pašnjaci. Veličina stada iznosi od jedne do trideset životinja. Većina životinja su lokalna Vitinger i Pramenka pasmina i/ili Pramenka - Merino. Opšti učinak je nizak, posebno u pogledu proizvodnje mlijeka, koji je u prethodnom periodu iznosio prosječno 20 litara po grlu godišnje. Niska produktivnost uveliko je uslovljena lošom ishranom i neadekvatnim upravljanjem pašnjacima. Generalno, tradicionalna praksa spriječila je bilo kakav razvoj domaće proizvodnje. U protekle četiri godine, međunarodne organizacije donirale su više od 8.000 ovaca sa visokim genetskim potencijalom što je povećalo veličinu stada i proizvodnju mesa. Ulaganja bi se mogla ostvariti u pogledu klaonice, prerade mesa, prerade vune i proizvodnji poljoprivredne opreme i usluga.

Agroklimatski uslovi našeg podneblja idealni su za proizvodnju jagodičastog voća. Pod zasadima maline i kupine se nalazi oko 100 hektara a prosječan prinos je oko 850 kg po dulumu. Razlozi za ovako niske prinose treba tražiti u tradicionalnom načinu proizvodnje. Mogućnosti ulaganja u ovaj sektor su ogromna naročito u oblasti povećanje površine zasada, proširenje već postojećih zasada, navodnjavanja, pakovanja i prerade. Prosječna proizvodnja maline i kupine je oko 500.000kg. Organizovan otkup se sprovodi od strane hladnjača „Bos agro food“ i OPZ „Srebrenica“, kao i hladnjača sa teritorija drugih opština.

Voćarsku proizvodnju karakteriše ekstenzivan oblik uzgoja, neadekvatan sortiment, slaba primjena agrotehničkih mjera. Međutim, od 2010.god. zahvaljujući donatorima pristupilo se rekultivaciji starih voćnjaka i podizanju novih uz upotrebu kvalitetnijeg sortimenta i agrotehničkih mjera.

P a g e | 43

Zbog potencijala za rast sektora jagodičastog voća u široj regiji, uključujući i susjedne opštine u Srbiji, od 2005. godine realizovana su jedno domaće i dva strana direktna ulaganja u rashladne objekte, kao i jedno domaće ulaganje u vinariju jagodičastog voća (ZZ "Srebrenica"). Od navedenih rashladnih objekata, dva se nalaze na području opštine Bratunac ("Insieme" ZZ Bratunac i "Agross" d.o.o.), dok se jedan nalazi u Srebrenici ("Bos Agro Food" d.o.o.). Pored navedenih rashladnih objekata, na području opštine Srebrenica ne postoji infrastruktura specijalizirana za preradu sirovina iz poljoprivrede. U tom pogledu, potrebno je uložiti značajnija ulaganja, kako bi se podstakao razvoj prehrambene industrije, a samim tim smanjio problem farmera iz regiona u pogledu otkupa njihovih proizvoda. "Bos Agro Food" d.o.o. otkupljuje najveći dio proizvodnje jagodičastog voća na području opštine Srebrenica i u obliku smrznutih poluproizvoda plasira na tržište EU, Kanade i SAD - a. Samo u Švedskoj snabdijevaju 60 marketa. Hladnjača vrši otkup maline, kupine, jagode, šumske borovnice, šumske kupine i komercijalne kupine. Organsku jagodu (Zenga Zengana) otkupljuje od 25 kooperanata iz Goražda. Hladnjača svojim kapacitetom ne može da zadovolji potražnju kupaca. Kapacitet proizvodnje iznosi 2.000 tona, a mogućnosti proširenja u narednom periodu postoje uz izgradnju novih objekata. Posjeduju standarde kvaliteta HACCP i ISO 9001. Otkup je organizovan preko posrednika, a za Srebrenicu su zaduženi ZZ "Srebrenica" i ZZ "Osat". Hladnjača ne preuzima ništa direktno od proizvođača. Osnovni problem sa kojim se hladnjača suočava je nedostatak sirovinske baze. Na godišnjem nivou hladnjača otkupi cca 700 tona maline iz Srebrenice i 300 tona maline iz Bratunca, a dodatnih 1000 tona potrebnih za ovu godinu uvezeno je iz Srbije. Veoma su zainteresovani za malinu sa ovog područja zbog izuzetnog kvaliteta, te postoji interesovanje za enormno povećanje ove proizvodnje kako u Srebrenici, tako i u susjednim opštinama.

Hladnjača preko zadruga daje pomoć proizvođačima u repromaterijalu, sredstvima za zaštitu, đubrivu, ukupan katalog zahtjeva u pogledu kvaliteta, vrste i cijene, avansa i druge podsticaje. Zadruge upravljaju ostatkom zemljišta i proizvodnjom. ZZ "Srebrenica" posjeduje 12 ha vlastitog zemljišta i 22 ha pod koncesijom izdatoj od strane opštine Srebrenica. Zadruga posjeduje sopstvene plantaže malina i kupina i broji 470 kooperanata na osnovu ugovora i kooperantskih pristupnica. Zadruga posjeduje sopstvenu vinariju za proizvodnju voćnih vina. P a g e | 44

Kako u proizvodnji sadnog materijala, tako i u proizvodnji vina, najviše je zastupljena kupina. Zasadi pod kupinama iznose 11 ha, maline 8 ha, a ostatak od 3 ha nalazi se pod rasadnicima maline i kupine, dok sirovinu višnje nabavlja od preduzeća "Bosna plod" iz Brčkog. Proizvodnja se bazira na tehnikama organskog uzgoja koju je odobrila švedska organizacija za certifikaciju - KRAV koja dva puta tokom godine provjerava poštivanje ovih standarda. Vizija organizacije je usmjerena ka usklađivanju ISO i HACCP standarda za vinariju čime bi se uspostavili uslovi za izvoz i kontinuirana proizvodnja voćnih vina. U proizvodnom asortimanu mogu se naći vino od maline, vino od kupine i kupine s medom, vino od višanja koja su za sada, dok se ne usklade sa standardima, namijenjena samo za tržište BiH. Godišnja količina proizvodnje voćnih vina je 200.000 litara godišnje i to 25% se odnosi na vina od maline, 50% vina od kupine i 25% vina od višnje. Na području opštine Srebrenica drvenasto voće zauzima prostor od 100 ha obradivih površina, od toga je u poslijeratnom periodu zasađeno cca 50 ha novih zasada, a ostalih 50 ha su postojeći zasadi na kojima je započeo proces revitalizacije.

Ratarska proizvodnja obuhvata oko 60% ukupne biljne proizvodnje. Stanovništvo se uglavnom bavi proizvodnjom za sopstvene potrebe. Struktura zastupljenih kultura je slijedeća: • žita na površini 275 ha • stočno krmno bilje 136 ha • međuusjevi i podusjevi 61 ha

P a g e | 45

Povrtarstvo zauzima 13% ukupne biljne proizvodnje i odvija se na oko 167 hektara obradivih površina. Najvažnije povrtarske kulture su krompir, grah, krastavac, paradajz, paprika, luk. Posljednjih godina počelo se sa intenzivnijom proizvodnjom krastavaca kornišona za potrebe prerađivačke industrije. Prosječna proizvodnja je oko 56.000kg, a otkup je vršio „Voćar“, Kozluk. Plastenička proizvodnja se uglavnom odnosi na zasade krastavaca, paprika i paradajza. Za ostale poljoprivredne djelatnosti nema organizovanog otkupa, ali se kompletna proizvodnja proda na pijacama. U okviru pijace, između ostalog, predviđeno je postavljanje kancelarije tržišnog inspektora koji će raditi za vrijeme pijačnih dana i vašara te vršiti kontrolu prometa stoke i ostalih proizvoda. Ovo će u velikoj mjeri doprinijeti zaštiti životinja u smislu sprečavanja, unošenja i širenja bolesti na području opštine.

Područje regiona Srebrenice je švedski KRAV Institut sertifikovao kao region pogodan za proizvodnju ekološki zdravije hrane. Na području Srebrenice identifikovano je preko 200 vrsta ljekovitog bilja. Područje je bogato samoniklim voćem: borovnica, kupina, šumska jagoda, divlja malina, smreka, divlja jabuka-zukva, divlja kruška, jarebika. Na planinskim padinama u čistom okolišu rastu aromatične biljne vrste: majčina dušica, hajdučka trava, origano i valerijana, a kanjoni Drine bogati su endemskom vrstom – Pančićevom omorikom.

P a g e | 46

Lavanda, šipurak, matičnjak, nana, luk srijemoš i bijeli sljez su najprisutnije vrste ljekovitog bilja u otkupu od dvije stotine pronađenih na teritoriji opštine. Uglavnom su zastupljene na području Skelana zbog povoljne klime i nadmorske visine pogodne za njihov rast. Popularno je i sezonsko sakupljanje šumskih gljiva i ostalih šumskih plodova. U ovom području je aktivna organizacija JICA, koja je već donirala sušnicu za ljekovito bilje, a u planu je i konstrukcija destilatora u svrhu proizvodnje eteričnih ulja. Postoji veliki interes inostranih otkupljivača za povećan izvoz. Područje Srebrenice je bogato bagremovom šumom, velikim površinama livada i pašnjaka sa obiljem medonosnog bilja čime su stvoreni uslovi za bavljenje pčelarstvom i sve je veći broj zainteresovanih ljudi koji bi se bavili ovom granom poljoprivrede. Na području naše opštine djeluju dva udruženja pčelara i to udruženje “Osat” i udruženje “Skelanka”, koja su zainteresovana za pronalaženje investitora za formiranje pogona za pakovanje proizvoda od meda kako bi mogli pored proizvodnje meda da se bave i proizvodnjom ostalih pčelarskih proizvoda. Na kraju 2014. godine bilo je ukupno 52 pčelinjaka upisana u evidenciju Ministarstva PŠV a procjenjuje se da na području opštine ima 3000-4000 košnica. Prosjek proizvedenog meda po jednoj kosnici na stacioniranom pčeljnjaku je 20-30 kg.

Japanska agencija za međunarodni razvoj /JICA/ raspisala je javni poziv za dodjelu stoke i pčelarske opreme stočarima i pčelarima u srebreničkoj opštini. Bratunac i Rogatica.

http://www.capital.ba/japanci-podsticu- stocarstvo-i-pcelarstvo-u-srebrenici/

P a g e | 47

Značajno je lovište Sušica koje se prostire na 10.000 hektara u kanjonu Drine između planina Sušica i Tara. Bogato je kapitalnom divljači gdje su posebno poznati odstrijeljeni primjerci medvjeda, srndaća i divojaraca. Drinsko jezero od Bajine Bašte do Višegrada pogodno je za ribolov, te za izgradnju ribnjaka za proizvodnju pastrmke. Od ukupne površine grada Zvornik koja iznosi 37.195ha, poljoprivrednog zemljišta je 21.539 ha. To znači da ima 0,33ha poljoprivrednog zemljišta po stanovniku, što je gotovo dva puta više od minimuma za obezbjeđenje egzistencije. Od toga oko 16.703 ha čine bašte i oranice. Pod voćnjacima nalazi oko 1.130 ha, dok je neobrađenog poljoprivrednog zemljišta oko 2.750ha. Uz povoljne agroekološke i klimatske uslove, to ostavlja prostora za unapređenje poljoprivredne, prije svega povrtlarske i voćarske proizvodnje koju treba da prati dodatna izgradnja prerađivačkih kapaciteta.

4.3. Rudarstvo i potencijali za unapređenje grane

Prirodni resursi na kojima se temeljio ekonomski razvoj su: rudno bogatstvo (srebro, zlato, cink, olovo, boksit, ukrasni kamen). Boksitna ležišta na srebreničko-vlaseničkom području su jedna od najvećih u Evropi. Sem boksita, postoje i nalazišta olova, cinka, kadmiuma, šljunka, pijeska, krečnjaka, opekarske gline i mala nalazišta srebra i zlata. Na teritoriji opštine Srebrenica otkriveno je više ležišta i pojava različitih mineralnih sirovina i može se reći da je opština bogata sa ovim resursom. Kao glavna mineralna sirovina na teritoriji opštine Srebrenica mogu se izdvojiti ležišta boksita, olovo i cink, zatim pojave gvožđa, mangana, kaolina, ukrasnog kamenja i mineralne vode. U okolini Ljubovije otkriveno je mnoštvo Fe-orudnjenja unutar paleozojskih klastita. Značajnije pojave registrovane su u području Krnića, oko 15 km jugoistočno od Srebrenice. Svi litološki članovi su dobrim dijelom metamorfisani, te se javljaju mermeri, kvarciti, a kod sela Krnići i Tokoljak i magnetiti. Sjeverozapadno od ovih lokaliteta, izdanci su predstavljeni manganom i hematitskim škriljcima. Produktivna serija ima debljinu oko 20 m a ruda se javlja u obliku izduženog sočiva Ruda gvožđa ovdje je, najvjerovatnije, primarno - sedimentnog postanka. Kvalitet rude dobijen je na osnovi rezultata nekoliko hemijskih analiza koje su dale: 25-35% i rijetko kada 40% Fe. Sadržaj SiO2 kreće se od 25-55%. Mangan rijetko prelazi 1%. Pošto nije vršeno istražno bušenje kojim bi se utvrdila rasprostranjenost Fe-mineralizacija nisu vršena proračunavanja rudnih rezervi. Potencijalnost je značajna s obzirom da je stepen rudonosnosti veliki i da pojave pokazuju sve karakteristike sedimentnih obrazovanja na dužini od oko 10 km. Od ostalih pojava ruda gvožđa, veće naslage "okera", odnosno, "limonita" nalaze se u centralnim dijelovima Pb - Zn rudnog područja Srebrenice, naročito na lokalitetima Velikog Gubera i Malog Gubera. Ove pojave su nastale kao izvorski sedimenti oko vrela jako mineralizovanih fero- sulfatnih voda koje ističu iz starih rudarskih radova, iz perioda rimskog i srednjevjekovnog rudarenja.

P a g e | 48

Podbraćan ekspolataciona mesta

Minerali mangana su veoma često zastupljeni u paragenezi olovo - cinkanih tijela rudnika Srebrenica. U rudnim žicama kod Ćumurnice, Kutlića, Kazana, Olovina i Mutnjače utvrđena je velika koncentracija ruda mangana. Formirane su izolovane manganosideritne zone, koje ponekad dostižu debljinu i preko 40cm. U svim rudnim tijelima utvrđeno je značajno učešće mangana u zonama debljine i do 40cm, što se vidi iz rezultata ispitivanja proba uzetih iz pojedinih rudnih tijela srebreničkog rudnog revira. Pored mangana u rudnim tijelima rudnika Srebrenica zastupljeno je i gvožđe (u dvostruko većim količinama). Prema proračunima izvršenim u toku 1968. godine, srebrenička ruda sadrži u prosjeku oko 12% mangana siderita, odnosno 4,5% mangana, što daje povoda za izdvajanja tog P a g e | 49 metala pri flotacijskoj koncentraciji olovo - cinkanih ruda. Procjenjuje se da bi se pored olova i cinka moglo dobiti oko 500.000 t mangana i 1.000.000 t gvožđa15. Područje Srebrenice predstavlja najranije istraživane i rudarski aktivirane terene u Bosni i Hercegovini. Pretpostavka je da je izvađeno oko milion tona olovo - cinkove rude u ranom peridu eksploatacije iste.

P a g e | 50

Rudarstvo U Srebrenici se eksploatacija mineralnih sirovina obavlja u dva rudnika: "Rudnik boksita", a.d. Srebrenica i Rudnik Sase, "Gross", P.J. (rudnik olova i cinka). "Rudnik boksita", a.d. Srebrenica zapošljava 39 radnika. Ukupna proizvodnja prodaje se kompaniji Glinica iz Zvornika koja prerađuje boksit eksploatisan na području Srebrenice i Milića (Vlasenica). Kompanija ima dozvolu Vlade Republike Srpske za eksploataciju boksita na području Srebrenice. Rudnik Sase (rudnik olova i cinka) zapošljava 445 radnika. Vlada Republike Srpske potpisala je ugovor sa kompanijom "Mineco" iz Velike Britanije i na nju prenijela pravo upravljanja nad državnim kapitalom u rudniku (Rudnik Sase, a ne kompanija iz Velike Britanije, ima koncesiju na eksploataciju ruda). Rudnik Sase ostvaruje godišnji prihod od € 4,9 miliona. Olovo i cink se većinom izvoze u kompaniju "Zorka" iz Šapca (Republika Srbija), a tamo se dalje prerađuju i izvoze na međunarodno tržište. Energetika Distribucijom električne energije na području opštine Srebrenica se bavi preduzeće "Elektro - Bijeljina" a.d., odnosno Radna jedinica "Elektrodistribucija Bratunac" koja "pokriva" područje opština Bratunac i Srebrenica, putem svoje poslovnice u Srebrenici. Prema dosadašnjem stepenu istraženosti, u području Srebrenice registrovana je 151 rudna žila, a veliki broj žila su ogranci većih žila. Debljina žila je veoma promjenljiva (od nekoliko cm do 5 m) i samo na ukrštanjima žile dostižu i do 10 m. Drobinske, mineralizovane zone debele su mjestimično do 15 m, ali im je tada nizak sadržaj olova i cinka. Ovakve mineralizovane zone nekada imaju povišen sadržaj antimona (Kazani). Na području srebreničkih ležišta olova i cinka izdvojeni su sljedeći reviri: Sase, Vitlovac, Kazani i Olovine. Područje Milići predstavlja jedno od najznačajnih sa aspekta pojava i ležišta rude boksita u Republici Srpskoj i na ovoj teritoriji je otkriveno preko 80 ležišta i pojava boksita različitog kvaliteta i dimenzija. Ovaj boksitonosni region je u odnosu na ostale boksitonosne regione u BiH po prostranstvu najmanji, ali u odnosu na utvrđene rezerve i godišnju proizvodnju daleko ispred svih ostalih regiona. Samim tim, i njegov ekonomski značaj je najveći. Boksit predstavlja osnovnu mineralnu sirovinu za dobijanje glinice, a kasnije se iz glinice dobija aluminijum. Ovaj metal ima široku primjenu i to: vazduhoplovna industrija, industrija vatrostalnih materijala, industrija cementa, u proizvodnji čelika, hemijskoj industriji, kao abraziv i dr. Pored ovih minerala u nekim boksitima dolaze: getit, hematit, kaolinit, pirofilit, kvarc, rutil, cirkon, apatit, turmalin, granat, korund i dr. koji, takođe, imaju veliku primjenu u različitim vidovima industrije. U ovom području, geološkim istraživanjem otkriven je veliki broj ležišta i pojava boksita, a iz većine ležišta boksit je otkopan: Korovi, Bogodol, Markovići, Ilići, Jovanovići, Jasici, Krunići, Grabici - sjever, Grabici - Javor, Grabici - Pogledala, Lokve, Mlakve, Ljeskovačke ravni i Ljeskovik. Ležišta Nikolići i Bijele vode su istraživana u periodu od 1996 - 2005. godine i u ovim ležištima boksit je otkopan. U ovom području ostala su neotkopana ležišta boksita Kosturi i Šumarnica, te boksitne pojave Žedanjsko, Kutuzero i Pribojevići. Eksploataciju boksita u ovom području vrši "Rudnik boksita" - Srebrenica, koji ostvaruje prosječnu godišnju proizvodnju od oko 20.000 t. Eksploataciono polje Podbraćan se nalazi u jugozapadnom dijelu opštine Srebrenica trenutna eksploatacija se vrši na teritoriji opštine Srebrenica, ali eksploataciju vrši preduzeće "Boksit" a.d. iz Milića. Površinski i podzemni kop ''Podbraćan'' se nalazi na teritoriji opštine Milići dok se P a g e | 51 površinski i podzemni kop '''Braćan'' nalazi na teritoriji opštine Srebrenica. Mineralna sirovina na ležištu je bemitski mrko - crveni boksit. Bemit je glavni nosilac aluminijuma.

Kvalitet boksita na površinskom kopu Podbraćan

Količina Al2O3 SiO2 Fe2O3 TiO2 Cao G.Ž t % % % % % % 2309 227 54,02 4,17 27,28 2,84 0,006 11,38

Pojave boksita Kutuzero nalaze se jugoistočno od Žedanjskog, između zaseoka Bijelo polje na jugu i Kutuzera na istoku, kanjona Toluše na zapadu i brda Kak na sjeveru. Prema urađenim hemijskim analizama sadržaj Al2O3 se kreće od 44-56% i SiO2 od 2-12%. Pojave boksita Pribojevići nalazi se u neposrednoj blizini istoimenog sela. Sadržaj Al2O3 se kreće od 37,83 - 64,57% a za sadržaj SiO2 nemamo podataka. Ukupne rezerve boksita na ovim pojavama procjenjuju se na 250.000 t. Ležište ukrasne breče "Stublić" kod Srebrenice Jugozapadno, oko 12 km vazdušne linije, od Srebrenice, na istočnim padinama brda Brestovik (1518 m) nalazi se ležište ukrasne šarene breče "Stublić". Pozicija samog ležišta ukrasne breče se nalazi na trasi pomenutog puta, koji prolazi desnom kanjonastom obalom Crnog potoka na nadmorskoj visini 1100 m na dužini 200 - 250 m. Na osnovu rezultata fizičko - mehaničkih ispitivanja može se reći da ovaj materijal predstavlja vrlo kvalitetan ukrasni kamen sa širokim mogućnostima upotrebe, za izradu ploča za sva unutrašnja oblaganja. Procijenjene rezerve su oko 1.500.000 m3. Ležište crnog ukrasnog krečnjaka "Podosmače" kod Srebrenice Jugoistočno, oko 12 km vazdušne linije od Srebrenice, nalazi se ležište ukrasnog (crnog) paleozojskog krečnjaka. Ležište se nalazi zapadno od sela Osmača na desnoj obali Zelenog Jadra. Krečnjak je pločast i bankovit, a moćnost rijetko prelazi preko 1m. Veoma je povoljan za obradu. Glačanjem se dobija visok sjaj, a presjeci kalcitskih vena daju veoma finu ornamentiku zbog čega je izuzetno dekorativan.

Rezerve boksita na kopu Podbraćan - podzemna eksploatacija B rezerve 803 000 t C1 rezerve 3 000 814 UKUPNO 3 803 814

Početak eksploatacije rude u rudniku Sase spominje se u pisanim dokumentima u III veku naše ere. Rimljani su eksploatisali olovo i srebro, a Argentarijum se spominje kao kovnica novca za vladare Starog Rima. Kovnica je kovala novac i za Dubrovačku republiku, za Nemanjiće, a od 1464.godine i za Stefana Lazarevića. Prvi rudari su bili Sasi iz tadašnje Germanije. Rudnici su najveću proizvodnju dostigli 1990/1991.godine kada su proizveli 300.000 tona koncentrata olova, cinka i srebra. Na osnovu rudarske proizvodnje su se razvijali i industrijski P a g e | 52 kapaciteti. Broj zaposlenih u rudnicima i vezanim fabrikama je dostigao 2.300 radnika a godišnja vrijednost proizvodnje 30 miliona KM. Ukupne utvrđene rezerve rude iznose oko 6 milona tona. Istražene reserve boksita su 4,5 miliona tona, koliko iznose i istražene reserve olova i cinka Koncentracija rudne ekspolatacije najveća je u Opštini Srebrenica i Milići. Sam naziv Srebrenica dobio je upravo zbog nalazišta srebra. Dok je opština Milići poznata po rudi Boksita, zatim proizvodnja i prerada nemetalnih sirovina - kvarcnog pijeska, kamenih agregata (krečnjak, kvarcit, zeolit). Na primjer Sektor Rudarstvo u svojoj 57 godina dugoj rudarskoj tradiciji, u sektoru je proizvedeno preko 30 miliona tona rude boksita, otkopano više od 180 miliona tona otkrivke i proizvedeno više od 3 miliona tona nemetalnih sirovina (krečnjak, kvarc, kvarcni pesak). Svojevremeno je Sektor Rudarstvo bio najveći proizvođač boksita u bivšoj Jugoslaviji, sa proizvodnjom rude boksita od 1.500.000 tona godišnje i pratećim radovima na otkrivci od 5 miliona m³. Godišnja proizvodnja: 600.000 t rude boksita i 2 miliona m³ otkrivke; 60.000 t rovnog kvarcnog pijeska i 50.000 m³ otkrivke. Ležišta u eksploataciji: Podbraćan, Crvene stijene, Braćan (boksit) i Bijela stijena - Skočić (rovni kvarcni pijesak). Rudarski radovi na više površinskih kopova, a kop "Podbraćan" je najveći površinski kop boksita u Evropi. Povodom 50. godišnjice postojanja i uspešnog rada Kompanije "Boksit" 2009 god je u Domu rudara u Milićima svečano otvoren Muzej rudarstva i impozantni komercijalno-turistički objekat "Rajkov toranj". Na području grada Zvornik postoje nalazišta nekoliko vrsta mineralnih sirovina koja su bila predmet osnovnih i detaljnih geoloških istraživanja. Urađeni su elaborati o klasifikaciji i kategorizaciji rezervi nemetaličnih mineralnih sirovina na određenim lokalitetima: • tehnički građevinig kamen krečnjak koji odgovara zahtjevima industrijse šećera i punila. • 1,4 miliona tona rezervi kvarcnih konglomerata i pješčara koji sadrže 99,65% SiO2 kao korisne komponente za staklarsku industriju • mineralne vode u Kozluku koje spadaju u hidrokarbonatno-natrijum-hloridske vode, mineralizacije od 3726-5556 mg/l, temperature 12°C, pH=6,5 i izdašnosti 1,3 l/sec. • mineralne vode u Kiseljaku su takođe hidrokarbonatno-natrijum-hloridske vode sa malo drugačijom mineralizacijom od 2959-7634 mg/l, temperature 12°C, PH=6,5 sa gasnim eshalacijama CO2-CO-O2 i izdašnosti 1,2 l/sec. • opekarska montmormonistsko ilitsko-kaolinska glina i • pijesak i šljunak u aluvijalnim nanosima rijeke Drine, Sapne i u manjim aluvijonima ostalih pritoka Drine.

Utvrđeno je da postoje i metalične mineralne sirovine: olovo, cink, galenit, sfalerit i olovo. Ostale mineralne sirovine koje se potrebno još istražiti su ukrasni kamen, siga, ciglarska i bentonitska glina.

P a g e | 53

4.4. Drvna industrija

Drvo za BiH doslovno život znači. Bez njega ne bi bilo hiljada radnih mjesta u Bosni i Hercegovini. Drvna industrija tradicionalno je jedna od najjačih u ovoj državi. Najjači je izvoznik i danas: 1,3 milijarde eura vrijednosti proizvoda prešlo je preko granice prošle godine. Namještaj u tom segmentu obara rekorde jer izvoz je 350 posto veći od uvoza. No, iako su perjanica bh. izvoza – problema ne manjka.

Šumske površine zahvataju 31.867 ha i/ili 64,8% ukupne teritorije i po tome je Srebrenica jedna od najbogatijih opština u regiji Severoistočna Bosna. Racionalna godišnja seča iznosi 70.000 m3. Godišnja vrednost sječe i prerade drveta iznosila je devedesetih godina 15 miliona KM. Velika šumska prostranstva mogu se koristiti i za prikupljanje šumskih plodova (borovnica, gljiva, ljekovitog bilja) i njihovu preradu, turizam, lov i ribolov. Pod jelom/smrčom se nalazi 7.350 ha, pod bukvom 22.867 ha, a plemeniti lisičari zahvataju površinu od 1.650 ha.

Opština Zvornik pod šumama je 13.741 ha (što je oko 37% od ukupne površine grada), od čega na privatne šume otpada 9.616,30 ha ili 70% od ukupne šumske površine grada. Osim drvnom masom, one obiluju ne-drvnim resursima (gljive, ljekovito i aromatično bilje), te utiču na P a g e | 54 sprečavanje klimatskih promjena i erozivnih procesa. Na taj način, doprinose stvaranju stabilne i zdrave životne sredine. Višegrad obliuje sa bor, jela, smrča, hrast, bukva, grab itd.

Šume Zapuptene šume

Milici Šumski resursi : 17585 ha od čega od kojih su 12.366 ha u državnom vlasništu, a 5.219 ha nalaze se u privatnom vlasništvu . Od ukupne površine državnih šuma 54,67% su visoke ekonomske šume, 8,29% su visoke degradirane šume, 8,39% su šumske kulture, 8,14% su izdanačke šume13,48% su površine nepodesne za gazdovanje,0,48% su goleti i 6,55% su uzurpacije. Godišnji sječivi etat za period 2011-2020 godina je 45.659 m3 sveukupne drvne mase. Zaliha drvne mase na površinama kojima se gazduje iznosi 2.634,779 m3 (71,82% liščari i 28,18% četinari), a prosječan godišnji zapreminski priras svih kategorija šuma je 8 m3/ha.Šume zauzimaju 62% ukupne površine opštine. Ukupna drvna zaliha u šumama u BiH iznosi 317, 5 miliona m3 ili 203,6 m3/ha (62% lišćari i 38% četinari). Godišnji zapreminski prirast bh. šuma je 9,5 miliona m3 ili 6,1 m3/ha, a mogući godišnji obim sječe je 7,4 miliona m3, iako je tokom 2009. godine dobiveno samo 4,5 miliona m3/ha Problematika zaštite prirode na teritoriji opštine Srebrenica aktuelna je kroz duži vremenski period. Prvi formalni akti o zaštiti iz 1955. godine se odnose na staništa Pančićeve omorike na loklitetima Strugovi i potezu Pliština - Igrišnik. Uvođenjem FSC standarda u šumarstvo Srpske aktuelizirala se i problematika šuma visoke zaštitne vrijednosti. Na teritoriji opštine Srebrenica u tom smislu su predložena sljedeća područja: P a g e | 55

❖ u kategoriju vzv 1a svrstane su sastojine (sjemenske) Pančićeve omorike i to odjeli 14 i 15 a,d PJ "Luka – Klotijevac" površine 20 ha, kao i odsjek 37d u PJ "Sase – Žabokvica" – sjemenska kultura Pančićeve omorike u površini od 3 ha. ❖ sjemenske kulture duglazije izdvojene su u PJ "Gornji Jadar" u odsjeku 37b površine 2,6 ha, kao i u PJ "Sase – Žabokvica" u odsjeku 231a površine 1,6 ha, dok su sjemenske kulture ariša izdvojene u odjelima 59 i 60 u PJ "Gornji Jadar" u površini od 1,4 ha. ❖ u PJ "Križevica" izdvojeni su odjeli 18,19,21 površine 197 ha koji se odnose na zaštitnu zonu izvorišta i banje Crni Guber. ❖ u PJ "Luka - Klotijevac" izdvojeni su kanjoni Drine i Crnog potoka i strmi tereni u ovom području u ukupnoj površini od 2126 ha. Riječ je o odjelima 1-3, 33-35, 39-48, 59, 65-74, 76 i 77 (vzv 4b), te odjelima 38,52,75 (vzv 4a). Potrebno je naglasiti da se u toku 2010. godine započelo sa pripremom dokumentacije za postupku izdvajanje kanjona Drine kao zaštićenog kulturnog pejzaža na teritorijama opština Rogatica, Srebrenica i Višegrad, kao i da se započelo sa procedurama za formiranje Nacionalnog parka "Drina" u dijelu kanjona na teritoriji opštine Srebrenica.

Stanje šumskog fonda

Kategorije šuma Državne Privatne Ukupno

Visoke šume sa prirodnom obnovom 14.461 2.282 16.743

Visoke šume sa prirodnom obnovom -M 880 - 880

Visoke degradirane šume 1.598 - 1.598

Visoke degradirane šume - M 86 - 86

Šumske kulture 2.152 16 2.168

Šumske kulture M 214 214

Izdaničke šume 3.516 4300 7816

Izdaničke šume - M 246 246

Površine podesne za pošumljavanje i gazdovanje 1.171 66 1.237

Površine podesne za pošumljavanje i gazdovanje - 37 - 37 M

Površine nepodesne za pošumljavanje i gazdovanje 2.730 62 2.792

Površine nepodesne za pošumljavanje i gazdovanje 141 - 141 - M

Ukupno 27.233 33.959 P a g e | 56

Imajući u vidu da je većina potencijala upravo u prirodnim resursima to stvara uslove za proizvodnju određenih proizvoda i davanje specifičnih usluga poput: proizvodnje obojenih, retkih i plemenitih metala, proizvodnju rezane građe, šperploča i lesonit ploča, drvene i limene ambalaže, kamenih podnih ploča, pločica i stepenice), ne samo za tržište BiH nego i šire. Zbog geografske blizina, sličnog kulturnog nasleđa i nepostojanja jezičke barijere, ovo područje je ekonomski tradicionalno dobro povezano sa Srbijom i Crnom Gorom te se stječu uslovi za plasman robe u regionu.

Klasični i alternativni energetski izvori

Drvo predstavlja zasigurno najznačajniji energetski izvor na području opštine Srebrenica. Šume i šumska zemljišta čine značajan deo teritorije regije. U sadašnjem trenutku prosječni godišnji prirast drvne mase iznosi oko 190102 m3 drvne mase. Na ogrevno drvo otpada značajan dio te drvne mase. Hidroenergija Bosna i Hercegovina i Republika Srpska imaju značajan neiskorišćeni hidropotencijal. Generalno, najveći energetski potencijal uz drvo na području opštine Srebrenica ima energija vode, rijeka Drina i njene pritoke. Nažalost, ovaj potencijal nije u dovoljnoj mjeri iskorišten. Trenutno, u funkciji je jedna hidroelektrana na prostoru opštine, HE Bajina Bašta, iako postoje planovi za izgradnju hidroelektrana većih i/ili manjih kapaciteta. U prostorno - planskoj dokumentaciji (Prostorni plan opštine Bajina Bašta u Republici Srbiji) je predviđena izgradnja protočne niske HE "Mala Bajina Bašta" tako da ne ugrožava okolni prostor. Alternativni izvori energije na području obuhvata plana imaju potencijal koji se nedovoljno koristi. To se naročito odnosi na biomasu i sunčevu energiju. Geotermalna energija bi mogla predstavljati potencijalni energetski izvor, ali u oblasti geotermalnog potencijala je najmanje urađeno u smislu geoloških istraživanje, tako da ne postoje čak ni posredni podaci. Biomasa Biomasa kao energetski izvor obuhvata živu organsku materiju. Ogrevno drvo predstavlja dio biomase u širem smislu koji je već obrađen u okviru konvencionalnih energetskih izvora. Na području opštine Srebrenica najznačajniji vidovi biomase su drvni otpad i otpad iz poljoprivredne proizvodnje. Ovi segmenti biomase su veoma prisutni na području opštine. To je prije svega rezultat značajne sirovinske baze, izražene u velikim šumskim prostranstvima (oko 34300 ha šume i šumskog zemljišta), postojanju prerade drveta, biljnoj i animalnoj poljoprivrednoj proizvodnji. Otpad iz poljoprivredne proizvodnje (prvenstveno stočarske proizvodnje) se može koristiti za proizvodnju bio – gasa, dok se poljoprivredne kulture kao što su uljana repica, kukuruz i soja mogu koristiti za dobijanje bio - dizela i bio - etanola. Problem predstavlja nepostojanje zasijanih površina pod industrijskim biljem na području opštine, iako generalno postoji potencijal za značajnu proizvodnju industrijskog bilja (uljana repica, soja itd.). Proizvodnja bio – gasa, bio - dizela i bio - etanola na području opštine nije zabilježena, iako je prisutna određena proizvodnja kukuruza. Inače, proizvodnja bio – gasa, bio - dizela i bio - etanola u Zapadnoj Evropi je veoma unosna i podržana od države, tako da poljoprivredna gazdinstva koja se bave proizvodnjom ovog goriva veći dio prihoda ostvaruju od ovog vida aktivnosti. Godišnja ozračenost vodoravne površine ukupnim sunčevim zračenjem na području opštine Srebrenica iznosi 1300 - 1350 kWh/m2. Korišćenje sunčeve ili solarne energije je svedeno na P a g e | 57 pojedinačne slučajeve. Ona se prevashodno može koristiti za pripremu tople vode. Većem korišćenju ovog alternativnog izvora energije moraju prethoditi detaljnija istraživanja u okviru studije. Energija vjetra Za korišćenje vjetra kao izvora energije potrebni su određeni preduslovi u pogledu učestalosti, brzine, promjene smjera itd. Srednja godišnja snaga vjetra na visini 50 m iznad površine za period 1997 – 2006. godina za šire područje opštine iznosi oko 110 W/m2. Brzine vjetra neophodne za racionalno i ekonomično korišćenje vjetra u energetske svrhe iznose u prosjeku 3 - 4 m/s na maloj visini iznad površine uz stalnost smjera vjetra. Osnovni meterološki podaci govore da na područja opštine Srebrenica ne postoji potencijal za korišćenje energije vjetra zbog malih brzina vjetra. Istraživanja pokazuje da postoji veliki broj drvnih ostataka, koji se mogu iskoristiti za proizvodnju biomase. Stoga, poseban segment zauzima i deo privrede proizvodnja i izvoz biomase.

P a g e | 58

5. Zaključak

Kako bi se iskoristili potencijali potrebno je uložiti sredstva i zaposliti radnu snagu. Predlaže se: ✓ investicije u opremu i gradjevinske objekte, ✓ zapošljavanje i prekvalifikacija radne snage, ✓ investicije u sistem nadzora šumskih površina kako bi se smanjilo ilegalno sečenje šuma, ✓ investicije u alternativne izvore energije, ✓ privlačenje stranih investitora pre svega u domenu poljoprivrede i zdrave hrane, ✓ investicije u sistem otpadnih voda11 i ✓ brendiranje nacionalnih proizvoda.

Takođe, zbog koncentracija većeg broja kompanija na manjoj površini predlaže su u svrhu prvlačenja inostranih kompanija koje bi investirale u region formiranje klastera12 i slobodnih

11 Naseljeno mjesto Srebrenica ne posjeduje izgrađen sistem za prečišćavanje otpadnih voda. Produkcija zagađenja na području opštine Srebrenica i danas potiče dijelom od industrijskih otpadnih voda, čiji je kvalitativni i kvantitativni uticaj na površinske i podzemne vode moguće odrediti kontrolom kvaliteta otpadnih voda. Nedostatak sistematskog monitoringa kvaliteta i količina efluenata privrednih zagađivača rezultira da se ocjene tereta zagađenja pojedinih vodotoka zasnivaju na tipu i obimu proizvodnje pojedinih privrednih subjekata (aktivnosti iz oblasti industrije, trgovine, saobraćaja, šumarstva, poljoprivrede, te građevinarstva koje se nalaze u opštini). Otpadne vode industrijskog porijekla sadrže toksične materije, najčešće teške metale, cijanide, fenole, mineralna ulja i emulzije, kao i opasne organske supstance koje mogu dovesti do potpunog uništenja ekosistema. Znatno zagađenje voda nastaje i usljed ispuštanja maziva i ulja radnih mašina i vozila sa manipulativnih površina bez separatora. Ove činjenice uvećavaju značaj vođenja katastra zagađivača ili poznavanja broja potencijalnih izvora zagađenja u svrhu daljeg razvoja infrastrukture, odnosno vodovodnog i kanalizacionog sistema. P a g e | 59 zona. Suština fomiranja slobodnih zona jeste da se koristeći podsticaje od strane opštine privole inostrane kompanije. Prednosti od zona su višestruke: rast broj zaposlenih, međusobna korist povezanih kompanija, korišćenje relativno sličnih resursa i drugo. 13

12 Primjer dobre prakse: Klaster: Regionalni klaster drvne industrije „Drina-drvo“ Srebrenica (opštine Srebrenica, Milići i Bratunac) koj se sastoji od 23 kompanije. 13 Primer Slobodna zona Pirot, Srbija