Objaśnienia Do Mapy Geośrodowiskowej Polski 1

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI

1:50 000

Arkusz SZTABIN (186)

Warszawa 2012

Autorzy: Katarzyna Król*, Janusz Olszak*, Tadeusz Sokołowski*, Joanna Świąder*, Izabela Bojanowska**, Paweł Kwecko**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Jerzy Król***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Bogusław Bąk** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Akademia Górniczo – Hutnicza, Al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków ** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „PROXIMA” SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…

Spis treści I. Wstę p (K. Król)...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (K. Król) ...... 4 III. Budowa geologiczna (T. Sokołowski) ...... 7 IV. ZłoŜa kopalin (T. Sokołowski)...... 10 1. Kopaliny okruchowe ...... 10 2. Torfy...... 14 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (T. Sokołowski)...... 14 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (T. Sokołowski) ...... 16 VII. Warunki wodne (J. Olszak)...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby (P. Kwecko) ...... 22 2. Osady (I. Bojakowska) ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi-Morawiec) ...... 28 IX. Składowanie odpadów (J. Król)...... 31 X. Warunki podłoŜa budowlanego (K. Król)...... 36 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (J. Świąder )...... 38 XII. Zabytki kultury (J. Świąder ) ...... 46 XIII. Podsumowanie (K. Król, J. Król)...... 48 XIV. Literatura ...... 49

I. Wstęp

Arkusz Sztabin Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Katedrze Analiz Środowiskowych, Kartografii i Geologii Gospodarczej Wydziału Geolo- gii, Geofizyki i Ochrony Środowiska Akademii Górniczo-Hutniczej im. Stanisława Staszica w Krakowie (plansza A) oraz Państwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie i w Przed- siębiorstwie Geologicznym PROXIMA S.A. we Wrocławiu (plansza B). Powstał on w ramach programu „Mapa geośrodowiskowa Polski w skali 1:50 000” realizowanego przez Pań- stwowy Instytut Geologiczny, a finansowanego przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowi- ska i Gospodarki Wodnej. Mapę wykonano zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośro- dowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja..., 2005). Opracowanie sporządzono na pod- kładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Powstało ono w wyniku aktualiza- cji arkusza Sztabin Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50000 (Breitmeier, Ró- Ŝański, 2006). Mapa geośrodowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem występowania kopalin oraz gospodarki złoŜami, na tle wybranych składników środowiska przyrodniczego oraz zabytków kultury objętych ochroną prawną. Uwzględnia takŜe wybrane elementy hydro- grafii, hydrogeologii i geologii inŜynierskiej. Składa się ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane treści Mapy geologiczno-gospodarczej Polski uzupełnione o system NATURA 2000, a plansza B nowe treści dotyczące geochemii środowiska i składowania od- padów. Plansza A zawiera dane zgrupowane w następujących warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo, wody powierzchniowe i podziemne, warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogorszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

3 Mapa przeznaczona jest głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działań gospodarczych. SłuŜyć ma instytucjom samorządu terytorialnego i administracji państwowej w podejmowaniu decyzji dotyczących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji posta- nowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Przedstawio- ne na mapie informacje mogą być wykorzystane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa, w opracowaniach ekofizjograficznych, a takŜe przy wyko- nywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz pla- nów gospodarki odpadami. MoŜe teŜ być takŜe przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczności oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. Arkusz Sztabin MGśP powstał w wyniku szczegółowej analizy materiałów archiwalnych i publikowanych, rekonesansu terenowego oraz kwerendy w: Centralnym Archiwum Geologicznym PIG w Warszawie, podlaskim Urzędzie Wojewódzkim, Urzędzie Marszałkow- skim województwa podlaskiego, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Bia- łymstoku, starostwach powiatowych w Augustowie i Sokółce, jak równieŜ w urzędach miasta i gminy w Augustowie, Sztabinie, Suchowoli i Dąbrowie Białostockiej oraz w urzędzie gminy w Płaskiej. Dane archiwalne zostały zaktualizowane w trakcie prac terenowych. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geośrodowiskowej Polski (MGśP) i jest zintegrowana z Systemem Informacji Przestrzennej (GIS). UmoŜliwia to wykorzystywanie tylko wybranych grup informacji, w zaleŜności od potrzeb. Dane dotyczące złóŜ kopalin pochodzą z dokumentacji geologicznych oraz z „Bilansu zasobów” (Szuflicki i in., 2011). Szczegółowe dane dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych i w komputerowej bazie danych o złoŜach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Sztabin ograniczony jest współrzędnymi geograficznymi 23°00’–23°15’ długości geograficznej wschodniej oraz 53°40’–53°50’ szerokości geograficznej północnej. Administracyjnie obszar arkusza leŜy w województwie podlaskim, w obrębie dwóch powiatów. Większą część obszaru arkusza obejmuje powiat augustowski (miasto Augustów, gminy: Augustów, Płaska, Sztabin), mały skrawek w południowo-wschodniej części na le- wym brzegu Biebrzy naleŜy do powiatu sokólskiego (gminy Suchowola i Dąbrowa Biało- stocka). Według podziału fizyczno-geograficznego Polski (Kondracki, 2001) obszar arkusza Sztabin połoŜony jest w całości w prowincji NiŜu Wschodniobałtycko-Białoruskiego. Pół-

4 nocna część obszaru arkusza zaliczana jest do mezoregionu Równina Augustowska, będącego częścią makroregionu Pojezierze Litewskie, które z kolei zaliczane jest do podprowincji Poje- zierzy Wschodniobałtyckich. W południowej części arkusza występują mezoregiony Kotliny Biebrzańskiej i Wzgórz Sokólskich zaliczane do makroregionu Niziny Północnopodlaskiej, będącej częścią podprowincji Wysoczyzna Podlasko – Białoruska (fig.1).

Fig.1. PołoŜenie arkusza Sztabin na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2001) 1 – granica podprowincji, 2 – granica makroregionu, 3 – granica mezoregionu, 4 – jeziora; 5 – granica państwa Podprowincja Pojezierza Wschodniobałtyckie: Mezoregiony Pojezierza Litewskiego: 842.72 – Pojezierze Zachodniosuwalskie, 842.74 – Równina Augustowska Mezoregiony Pojezierza Mazurskiego: 842.86 – Pojezierze Ełckie Podprowincja Wysoczyzna Podlasko-Białoruska: Mezoregiony Niziny Północnopodlaskiej: 843.32 – Kotlina Biebrzańska, 843.33 – Wysoczyzna Białostocka, 843.34 – Wzgórza Sokólskie

Mezoregion Równiny Augustowskiej jest rozległą równiną sandrową o wysokości 120– 130 m n.p.m. z rozległymi równinami jeziornymi i torfowymi. Jedynie w północno-zachodniej części arkusza, w obrębie tej jednostki, występuje wysoczyzna morenowa falista z towa- rzyszącymi jej drumlinami i pagórkami kemowymi. W północnej części arkusza równinę san-

5 drową rozcina rynna jeziora Sajno, w części zachodniej wytopiskowe jezioro Kolno. Jest to teren w duŜej mierze porośnięty lasami Puszczy Augustowskiej. Kotlina Biebrzańska obejmuje obszar pradoliny Biebrzy. W jej skład wchodzi współ- czesna, wypełniona torfami dolina rzeki o szerokości do 2 km i wysokości około 116 m n.p.m., oddzielona wyraźną kilkumetrową skarpą od równin tarasowych „Kępy Sztabińskiej” i „Kępy Jastrzębnowskiej” o rzędnych 120–150 m n p m., pokrytych wydmami. Obszar Kotliny Bie- brzańskiej jest północną częścią największego kompleksu torfowiskowego Europy Środkowej i Zachodniej. Forma ta powstała podczas zlodowacenia warty, a jej obecna rzeźba została ukształtowana przez wody roztopowe ostatniego zlodowacenia oraz akumulację torfów u schyłku ostatniego glacjału i w holocenie. W południowo-wschodniej części arkusza występują Wzgórza Sokólskie. Są to wysokie wzgórza morenowe, kemowe i ozowe, wznoszące się ponad 40 m nad równinę sandrową. W tym rejonie występuje takŜe maksymalna kulminacja obszaru – wzgórze o wysokości 166,5 m n.p.m. Omawiany obszar połoŜony jest w regionie klimatu mazursko-białostockiego, który na- leŜy do jednego z zimniejszych w Polsce. Charakteryzuje się długimi i mroźnymi zimami, krótkim przedwiośniem oraz najkrótszym okresem wegetacji. Średnia temperatura w lipcu wynosi 17,5°C, najzimniejszy jest luty ze średnią temperaturą -5°C. Średnie roczne sumy opadów wynoszą 500 mm. Pokrywa śnieŜna zalega na tym terenie ponad 100 dni w ciągu roku (Kondracki, 2001). Obszar arkusza jest silnie zalesiony. Większe kompleksy leśne naleŜą do Puszczy Au- gustowskiej. Dominują tu bory świerkowo-brzozowe i sosnowo-brzozowe. Gleby chronione na terenie badań występują w zwartym kompleksie tylko w północno- zachodniej części i w niewielkich płatach w rejonie Sztabina, Krasnyboru i Trzyrzeczek. Ogó- łem stanowią 15% wszystkich uŜytków. Są to głównie gleby brunatne właściwe. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują na charakteryzowanym terenie około 20% powierzchni. Występują przewaŜnie w dolinie rzeki Biebrzy, Lebiedzianki i Jastrzębianki, oraz na równinach torfowych i pojeziernych na południowy wschód od jeziora Kolno. W granicach arkusza Sztabin znajdują się południowe przedmieścia miasta Augustów. Jest to główny ośrodek usługowy oraz wypoczynkowo-turystyczny z siedzibą powiatu. Mia- sto to uznane zostało za uzdrowisko o korzystnych warunkach klimatycznych, z bogatymi złoŜami borowin oraz wodami mineralnymi (Augustowianka – poza arkuszem). Do więk- szych miejscowości oprócz Augustowa moŜna zaliczyć Sztabin, który pełni rolę gminnego ośrodka administracyjnego dla terenów rolniczych.

6 Zachodnią część obszaru arkusza przecina droga krajowa nr 8 Białystok-Suwałki. Obecnie planuje się jej modernizację i przekształcenie w drogę ekspresową Via Baltica. Przez północną i wschodnią część obszaru przebiega droga wojewódzka nr 664 Raczki – Augustów – przejście graniczne polsko–białoruskie w Lipszczanach. Rozwinięta jest takŜe sieć lokalnych połączeń drogowych. Jedyna linia kolejowa przecinająca arkusz łączy Sokółkę z Suwałkami.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną obszaru arkusza Sztabin opracowano na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50000 (Kacprzak, Lisicki, 2001, 2007). Obszar ten połoŜony jest w zasięgu wyniesienia mazurskiego (mazursko-suwalskiego) naleŜącego do platformy pre- kambryjskiej. Jej cokół budują skały magmowe, metamorficzne, wulkaniczne i osadowe, a ich strop znajduje się na głębokości około pięciuset metrów. Pokrywę platformy tworzą osady mezozoiku i kenozoiku. Ich profil rozpoczynają iłowce, mułowce, wapienie piaszczyste i margle jury środkowej. Przykrywają je wapienie jury górnej. Ponad nimi leŜy kreda pisząca oraz margle, opoki i gezy reprezentujące kredę górną. PowyŜej zalegają piaskowce, margle oraz opoki z glaukonitem wieku paleoceńskiego (Stupnicka, 2007; Kacprzak, Lisicki, 2007). Występujące powyŜej utwory czwartorzędowe tworzą ciągłą pokrywę o zmiennej miąŜ- szości. Większą, przekraczającą 225 m, osiągają w rowie tektonicznym, którego kopalna pół- nocna krawędź przebiega niemal zgodnie ze współczesną północną krawędzią doliny Biebrzy. W pozostałej części arkusza miąŜszość utworów czwartorzędu sięga maksymalnie 142 m (Kacprzak, Lisicki, 2001, 2007). Większa część osadów czwartorzędowych, reprezentująca jednostki od zlodowacenia narwi po zlodowacenie odry, znana jest wyłącznie z odwiertów. Najstarszymi są gliny zwałowe zlodowacenia narwi osiągające miąŜszość 25 metrów. Przy- krywają je mułki i piaski jeziorne zawierające miejscami wkładki torfu o łącznej o miąŜszości 32 m reprezentujące interglacjał augustowski. Nad nimi leŜą gliny zwałowe zlodowaceń nidy i sanu, tworzące cztery poziomy rozdzielone osadami wodnolodowcowymi, zastoiskowymi, a na południe od Sztabina interstadialnymi osadami jeziornymi i rzecznymi. Łączna miąŜ- szość utworów zlodowaceń południowopolskich sięga miejscami niemal 200 metrów. Z in- terglacjałem mazowieckim łączone są jeziorne mułki i piaski przewarstwiające się czasem z deluwialnymi mułkami i podścielone rzecznymi piaskami znanymi z odwiertów w rejonie Cisowa i Sztabina. Osady zlodowaceń środkowopolskich reprezentują gliny zwałowe rozdzielone osadami wodnolodowcowymi oraz zastoiskowymi o łącznej miąŜszości przekraczającej miejscami 120 metrów.

7 Reprezentujące środkowy stadiał zlodowacenia warty piaszczyste gliny zwałowe z przewarstwieniami piasków i Ŝwirów są najstarszymi spośród występujących na powierzchni utworów czwartorzędowych (Kacprzak, Lisicki, 2001, 2007). Tworzą one niewielką po- wierzchniowo wychodnię w południowo-wschodniej części obszaru arkusza. Resztę powierzchni terenu zajmują utwory pochodzące ze zlodowacenia wisły oraz z holocenu (fig. 2). Te pierwsze maksymalną miąŜszość 57 metrów osiągają koło Czarnuchy, zaś pod względem wieku reprezentują stadiał środkowy i górny. Starsze z nich rozprzestrze- nione są w centralnej i południowej części badanego obszaru. Profil rozpoczynają wodnolodowcowe piaski i Ŝwiry wypełniające kopalne rozcięcia erozyjne w Czarnusze i Domuratach. Nad nimi, tworząc kilka nieregularnych i róŜnej wielkości płatów, występują gliny zwałowe oraz ich rezydua, zawierające lokalnie przewarstwienia mułków zastoiskowych. Na powierzchni odsłaniają się one we wschodniej i południowo-wschodniej części terenu koło Ja- strzębnej, Jasionowa i Małowisty. Ciągi wysokich miejscami na 30 metrów wzgórz na pół- nocny wschód od Sztabina i koło Małowisty budują piaski, Ŝwiry, głazy oraz gliny zwałowe moren czołowych mających często charakter moren spiętrzonych. Pozostałe utwory reprezen- tują występujące koło Kuderowszczyzny piaski kemów oraz koło Lebiedzina Ŝwiry i gliny wodnomorenowe. Najrozleglejsze wychodnie od okolic Sztabina po Kryłatkę, oraz w okolicach Małowisty i Kuderowszczyzny w południowo-wschodniej części obszaru arkusza tworzą piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe formujące poziom sandrowy. Osady górnego stadiału, o miąŜszości przekraczającej miejscami 40 metrów, zajmują północną i zachodnią część obszaru arkusza. Najstarsze są mułki i iły zastoiskowe znane z otworów wiertniczych koło Czernichy, Augustowa i Balinki. W pobliŜu tej ostatniej miej- scowości tworzą teŜ niewielką wychodnię. Nad nimi w odwiertach pojawiają się w kilku miejscach piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Charakterystyczne pagórki drumlinowe na pół- nocny zachód od Kolnicy budują gliny zwałowe oraz piaski. Tworzące przewodni poziom górnego stadiału gliny zwałowe, zawierające miejscami przewarstwienia piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, tworzą dość rozległy płat ciągnący się od Kolnicy ku zachodowi i pół- nocnemu zachodowi. Na powierzchni tych glin oraz na południowy zachód od jeziora Kolno występuje kilka kemów zbudowanych z mułków, piasków i Ŝwirów. Największą powierzch- nię w północnej i zachodniej części terenu arkusza zajmują wychodnie piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych o miąŜszości sięgającej 25 metrów. Budują one kolejny poziom sandrowy. W dolinie Biebrzy oraz w dnach niewielkich bocznych dolinek występują piaski rzeczno- peryglacjalne.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Sztabin na tle Mapy geologicznej 1: 500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006). Kenozoik, czwartorzęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorzęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 9 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne; 11 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły, mułki i piaski zastoiskowe; 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 28 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Numeracja zgodna z oryginałem Okres późnego glacjału i częściowo holocenu reprezentują iły jeziorne budujące taras jeziorny wokół jeziora Kolno oraz piaski i gliny deluwialne. Znaczną część powierzchni wyŜ- szego poziomu sandrowego koło Sztabina, Janówka i Kryłatki przekształciły procesy eoliczne doprowadzając do utworzenia pokryw eolicznych, a w wielu miejscach pól wydmowych z przewagą dość rozległych wydm parabolicznych. Osady holoceńskie są wykształcone jako piaski i mułki jeziorne, piaski humusowe i namuły den dolinnych i zagłębień bezodpływowych jak równieŜ gytie i torfy niskie, przej-

9 ściowe oraz wysokie. Te ostatnie występują w zagłębieniach deflacyjnych. Torfy niskie i przejściowe w dolinie Biebrzy mogą osiągać miąŜszość 6 metrów.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze arkusza Sztabin rozpoznano 12 złóŜ piasków i Ŝwirów oraz jedno złoŜe tor- fów (Szuflicki i in. red., 2011). Zestawienie złóŜ, ich charakterystykę gospodarczą i klasyfi- kację ujmuje tabela 1, zaś zestawienie podstawowych parametrów geologiczno-górniczych i jakościowych kopalin okruchowych ujmuje tabela 2. ZłoŜe „Kamień II” (Sadowski, 1992) oraz „Cisów” (Sadowski, 1997b), po wyczerpaniu zasobów i zakończeniu eksploatacji, zosta- ły skreślone z bilansu zasobów odpowiednio w latach 2003 i 2005. Zasoby złóŜ rozliczono (Sadowski, 2002; Kuczyński, 2005a).

1. Kopaliny okruchowe Wszystkie złoŜa kopalin okruchowych są małe, o niewielkich zasobach, rozpoznanych zwykle dokumentacjami uproszczonymi i mają formy pokładowe. Większość złóŜ występuje w obrębie piaszczysto-Ŝwirowych osadów spiętrzonych moren czołowych, wiązanych ze sta- diałem środkowym zlodowacenia wisły. Tworzą one kilka izolowanych, niewysokich wzgórz. Tylko złoŜa „Krasnoborki” i „Krasnoborki III” znajdują się w zasięgu występowania osadów wodnomorenowych tego samego wieku (Kacprzak, Lisicki, 2001). ZłoŜa przewaŜnie są suche. Częściowo zawodnione są złoŜa „Krasnoborki”, „Krasnoborki III”, „Lebiedzin” oraz „Kamień IV”. Kopaliny o grubszym uziarnieniu, piaski i Ŝwiry, udokumentowano w złoŜach: – „Ci- sów II”, „Cisów III”, Cisów IV”, „Jasionowo”, „Kamień V”, „Krasnoborki IV”, „Krasnobor- ki” oraz „Krasnoborki III”. MiąŜszość dokumentowanej serii złoŜowej waha się od 1,8 do 26,0 m. Większość złóŜ dokumentowano powyŜej poziomu wód gruntowych. Tak więc nie rozpoznano całego profilu serii złoŜowej. MiąŜszość nadkładu równieŜ jest zmienna (0-2.5 m, tabela 2). Ten o niewielkiej grubości (poniŜej 1 metra) tworzą zwykle piaszczyste gleby i py- laste piaski, bardziej miąŜszy budują zaglinione piaski, czasem ze Ŝwirem. Utwory podściela- jące, którymi były zaglinione osady piaszczyste i piaszczysto-Ŝwirowe, czasem gliny zwało- we, nawiercono w złoŜu „Krasnoborki” i w części złoŜa „Cisów III”.

10 Tabela 1

ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Wiek kom- Zasoby Kategoria Stan zagospo- Wydo- Zasto- Nr Klasyfikacja Rodzaj pleksu geologiczne bilansowe rozpozna- darowania bycie sowanie Przyczyny kon- złoŜa Nazwa złóŜ kopali- litologiczno- [tys. t, tys. m3*] nia złoŜa [tys. t] kopaliny fliktowości na złoŜa ny surowcowe- Wg stanu na 31.12. 2010 Klasy Klasy złoŜa mapie go (Szuflicki i in., 2011) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 1 Kolnica t Q 584* B N - I 4 B L, N

3 Cisów II pŜ Q 489 C1 Z* 4 Sd 4 B N, K

4 Cisów III pŜ Q 211 C1 Z - Sd 4 B N, K

5 Cisów IV pŜ Q 343 C1 G 15 Sb, Sd 4 B N, K 6 Jasionowo pŜ Q 250 C1 G Sb, Sd 4 B N * 7 Lebiedzin p, pŜ Q 72 C1 Z - Sb 4 B N, K 8 Kamień IV p, pŜ Q 338 C1 G - Sb, Sd 4 B N 9 Kamień III pŜ, p, Q 498 C1 G - Sb, Sd 4 B N 11 10 Kamień V pŜ Q 187 C1 G* - Sb, Sd 4 B N * 11 Kamień pŜ, p Q 203 C1 Z - Sb 4 B N 12 Krasnoborki IV pŜ Q 110 C1 G* - Sb, Sd 4 B N 13 Krasnoborki pŜ Q - C1 Z - Sd 4 B N 14 Krasnoborki III pŜ Q 106 C1 G - Sd 4 B N Cisów p Q ZWB Kamień II pŜ Q ZWB - - - Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, t – torfy (borowina), Rubryka 4: Q – czwartorzęd plejstocen, * Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych B, C1, C2, złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) – C1 Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, G* – wydana została koncesja, eksploatacja nie została podjęta, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane, Z* – według Szuflickiego i in., 2011 złoŜe zagospodarowane (utrata waŜności koncesji w październiku 2010 roku), ZWB – złoŜe wykreślone z bilansu (zamieszczone na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych) Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, I – kopaliny inne (lecznicze), Rubryka 10: złoŜa: 4 – powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: B – konfliktowe Rubryka 12: przyczyny konfliktowości złóŜ: L – ochrona lasów, N – obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, K – ochrona krajobrazu

Parametry jakościowe piasków i Ŝwirów są zazwyczaj korzystne (tabela 2). Kopalina ze wszystkich złóŜ moŜe być wykorzystywana w stanie naturalnym w budownictwie na wymia- nę gruntów dla posadowienia obiektów budowlanych, czasem do produkcji betonu towarowego („Cisów IV”, „Jasionowo”). Po uszlachetnieniu (odsianiu grubszych frakcji) piaski mo- gą być wykorzystywane do zapraw budowlanych („Jasionowo”) lub po przesianiu na mo- kro i wypłukaniu zanieczyszczeń gliniastych mogą być wykorzystywane do produkcji betonu towarowego („Kamień”, „Krasnoborki IV”). W drogownictwie kruszywo moŜe być uŜywane do budowy nasypów drogowych i kolejowych, w tym teŜ do ich górnych warstw w strefie przemarzania („Jasionowo), do warstw odsączających i do robót ziemnych. MoŜe teŜ znaleźć zastosowanie do budowy i napraw dróg o nawierzchni Ŝwirowej („Cisów IV). W złoŜach „Lebiedzin” i „Kamień IV”, jako kopalinę główną, oraz w złoŜach „Kamień” oraz „Kamień III” jako kopalinę towarzyszącą, udokumentowano piaski. Reprezentują one takŜe osady spiętrzonych moren czołowych, wiązanych ze stadiałem środkowym zlodowacenia wisły (Kacprzak, Lisicki, 2001). RównieŜ i w ich przypadku, z wyjątkiem złoŜa „Kamień IV”, gdzie w podłoŜu stwierdzono zaglinione piaski i gliny zwałowe, podczas prac dokumen- tacyjnych nie rozpoznano całego profilu serii złoŜowej. Pod względem jakości piaski w stanie naturalnym nie spełniają zwykle wymogów norm z powodu domieszek Ŝwirów oraz zbyt wysokiej zawartości pyłów mineralnych (tabela 2). Dlatego w stanie naturalnym mogą być one wykorzystywane do budowy nasypów drogowych. Po odsianiu frakcji Ŝwirowej oraz wypłukaniu nadmiaru pyłów mineralnych moŜna uzyskać piaski do betonów i zapraw budowlanych. W granicach złoŜa „Kamień”, po uaktualnieniu zasobów i powierzchni (Sadowski, 2000a), udokumentowano złoŜa „Kamień III” oraz „Kamień V”. Po zakończeniu pierwszego etapu eksploatacji w złoŜu „Krasnoborki III”, na co zezwalała poprzednia, wygasła juŜ koncesja, równieŜ uaktualniono granice, powierzchnię oraz zasoby złoŜa (Lipiński, 2008). Mimo stosunkowo dobrej jakości (tabela 2) kopaliny okruchowe były i są wykorzystywane wyłącznie lokalnie i w niewielkiej ilości.

12 Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ i jakość kruszywa piaszczystego i Ŝwirowego Rodzaj Powierzch MiąŜszość Grubość Punkt piaskowy* Zawartość grudek Zawartość pyłów Gęstość nasypowa kopaliny: nia Numer Nazwa złoŜa nadkładu Stosunek od-do/śr gliny od–do/śr w stanie zagęsz- główna złoŜa złoŜa, od-do/śr od-do/śr N/Z czonym, złoŜa na mapie autor dokumentacji towarzyszą- śr od–do/śr od–do/śr

ca [m] [m] [%] [%] [%] [Mg/m3] [ha] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Cisów II pŜ 3 Tatarata, Ceckowski, 2004a 4,18 3,3–10,8/9,5 0,2–1,8/0,4 0,04 69,1–77,3/71,8 0,3–0,9/0,6 4,0–7,9/5,3 1,85–1,90/1,87 Cisów III pŜ 4 Tatarata, Ceckowski, 2004b 1,83 2,7–9,7/6,7 0,2–0,5/0,3 0,05 65,5–70,7/67,8 0,5–0,7/0,6 3,1–3,9/3,6 1,88–1,89/1,89 Cisów IV pŜ 5 Kuczyński, 2004b 1,91 8,7–14,2/11,5 0,2–0,3/0,2 0,02 56,0–91,5/73,4 0,0–8,1/1,9 0,4–1,3/0,9 1,58–1,75/1,67 Jasionowo pŜ 6 Kuczyński, 2004a 1,85 6,5–11,6/8,7 0,4–0,5/0,4 0,05 47,6–87,8/62,5 0,0 0,5–2,1/1,3 1,70–1,95/1,86 Lebiedzin p 0,72 4,1–6,5/5,2 0,9–1,5/1,1 0,22 91,0–100/95,5 0,0 1,2–2,0/1,7 1,69–1,78/1,74

13 13 7 Sadowski, 1985 pŜ 0,34 6,0–6,9/6,4 0,6–0,8/0,7 0,11 62,0–70,5/66,2 0,0 2,1–3,2/2,6 1,96–2,04/2,00 Kamień IV p 2,7–8,1/6,2 0–2,4/0,4 0,06 81,2–100/87,3 n,o 4,7–10,0/8,3 1,63–1,83/1,75 8 2,46 Kuczyński, 2003 pŜ 8,1–14,6/11,3 0,4–1,2/0,7 0,06 66,2–74,4/71,0 n,o 12,0–14,0/12,9 1,81–1,94/1,89 Kamień III pŜ 3,5–26,0/12,9 0–0,9/0,4 0,02 47,7–70,0/57,0 n,o 4,0–5,8/4,9 1,80–2,08/1,93 9 2,37 Sadowski, 2000b, 2000c p 3,2–17,8/8,8 0–2,2/1,1 0,25 75,8–94,2/83,8 n,o 3,4–7,6/4,7 1,72–1,79/1,74 Kamień V 10 Kuczyński, 2005b pŜ 1,22 9,6–11,6/10,8 0,4–0,4/0,4 0,03 32,4–63,4/48,8 n,o 0,2–0,7/0,5 1,78–1,98/1,85 Kamień pŜ 4,0–11,2/8,8 0–2,5/1,1 0,14 40,6–80,0/71,2 0,0–0,5/0,2 2,9–5,8/3,9 1,80–2,15/1,89 11 1,22 Sadowski, 1982 p 2,8–5,3/4,0 1,2–1,2/1,2 0,33 91,5–100/95,8 n,o 4,8–5,8/5,3 1,60–1,76/1,68 Krasnoborki IV 12 Kuczyński, 2005c pŜ 1,25 1,8–5,9/4,5 0,1–0,3/0,2 0,05 32,4–63,4/48,8 0,5–5,1/3,5 0,2–0,7/0,5 1,78–1,98/1,85 Krasnoborki 13 Sadowski, 1995 pŜ 0,62 2,8–5,0/4,0 0,5–2,5/1,1 0,27 60,0–65,0/62,9 0,45–0,95/0,70 10,5–16,5/13,5 2,00–2,10/2,04 Krasnoborki III 14 Sadowski, 1997 pŜ 1,37 1,8–7,1/4,2 0,3–1,4/0,8 0,28 53,0–70,0/64,1 0,80–1,95/1,30 7,0–22,0/14,9 1,88–2,15/1,99 Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, Rubryka 8: *– zawartość ziaren mniejszych od 2 mm Rubryka 9: n.o – nie oznaczono

2. Torfy ZłoŜe torfu niskiego „Kolnica” zajmuje część holoceńskiej równiny pojeziernej. Misy jezior rozwijały się w obrębie zagłębień końcowych przylegających od północy do wysoczyzny morenowej falistej (Kacprzak, Lisicki, 2007). Na powierzchni ponad 28 ha udokumentowano częściowo zawodnioną serię złoŜową podścieloną gytią detrytusową, miejscami wa- pienną, oraz w partiach brzeŜnych dawnej misy jeziornej lokalnie piaskami (Tulska, Szymak, 1993). Nadkład o grubości 0,1–0,8, średnio 0,4 metra tworzą gleba torfowa i torf słabo rozło- Ŝony. Serię złoŜową o miąŜszości od 1 do 3,7, średnio 2,1 metra buduje torf niski. Miejscami ponad nim rozwinął się torf wysoki. Te pierwsze są w przewadze turzycowo-mszyste, miejscami turzycowe lub turzycowo-trzcinowe. Torfy wysokie są zwykle wełniankowo-torfo- wcowe oraz torfowcowo-kępowe. Najczęściej na głębokościach 0,5 oraz 1 metra napotykano pnie i korzenie drzew. Czystość mikrobiologiczna (miano Coli pow. 1, miano B perfringens pow. 0,1), a takŜe stopień rozkładu H3-H4 wedle skali von Posta lub 19,6-22,1% oznaczanego mikroskopowo, zawartość substancji organicznej w suchej masie wynoszącej 92,5-98,2% i właściwości koloidowe wskazują, Ŝe torf z tego złoŜa jest dobrej jakości kopaliną leczniczą, balneologiczną (borowina) i nadaje się do wykorzystania w lecznictwie do kąpieli i okładów. Zgodnie z klasyfikacją sozologiczną (Zasady…, 1999) wszystkie złoŜa zaliczono do klasy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występujących i łatwo dostępnych w skali kraju. Z punktu widzenia ochrony środowiska złoŜa naleŜą do klasy B – konfliktowych, o czym decydują: połoŜenie złóŜ na obszarach specjalnych ochrony ptaków i ochrony siedlisk Euro- pejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, a takŜe w Obszarze Chronionego Krajobrazu Puszcza i Jeziora Augustowskie oraz Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Biebrzy, w których zgodnie z decyzją ówczesnego Wojewody Suwalskiego obowiązuje zakaz działal- ności powodującej trwałą zmianę powierzchni terenu.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Sztabin koncesjonowane wydobycie kopaliny aktualnie prowadzone jest przez osoby prywatne ze złóŜ: „Cisów IV”, „Jasionowo”, „Kamień III”, „Kamień IV” oraz „Krasnoborki III” (tabela 3). Jest to eksploatacja okresowa. W roku 2010 wydobycie prowadzone było w złoŜach „Cisów II” (do momentu wygaśnięcia koncesji w październiku) i „Cisów IV”. Wszędzie odbywa się systemem ścianowym, zwykle we wgłębnych wyrobiskach, jednym lub dwoma („Kamień III” i „Kamień IV”) poziomami wydobywczymi. Wyro- biska są zwykle suche, tylko w spągu wyrobiska w złoŜu „Krasnoborki III” występuje nie-

14 wielka ilość nieodprowadzanej i niewykorzystywanej wody. Wyrobiska złóŜ sąsiadujących są ze sobą połączone: „Kamień”, „Kamień III”, „Kamień IV” oraz „Cisów II” i „Cisów IV” two- rząc większe formy. Wydobycie ze złóŜ „Cisów IV” i „Jasionowo” rozpoczęto w roku uzyskania koncesji. W pozostałych rozpoczęto ją przed pracami dokumentacyjnymi. W Ŝadnej z kopalń nie prowadzi się przeróbki surowca. Mimo posiadania koncesji nie podjęto wydobycia ze złóŜ „Kamień V” oraz „Krasno- borki IV”. KaŜde z zagospodarowanych złóŜ ma ustanowione obszary i tereny górnicze (tabela 3). Tabela 3 Wykaz zagospodarowanych złóŜ Powierzchnia Decyzja koncesyjna obszaru Nr Nazwa terenu Okres waŜno- Planowany kierunek złoŜa złoŜa górniczego ści Organ decyzyjny rekultywacji [ha] decyzji 1 2 3 4 5 6 1,91 4.05.2005– Starosta 5 Cisów IV rolniczy 2,65 30.05.2025 Augustowski 1,85 3.03.2004– Starosta 6 Jasionowo rolniczy 2,75 30.03.2034 Augustowski 2,46 3.08.2005– Wojewoda 8 Kamień IV rolniczy 3,97 30.06.2015 Podlaski 2,37 21.06.2000– Wojewoda 9 Kamień III leśny 3,53 31.07.2018 Podlaski 0,86 29.11.2005– Starosta 10 Kamień V* leśny 1,32 30.11.2015 Augustowski 1,25 Krasnoborki 29.08.2005– Starosta 12 rolniczy IV* 2,21 30.08.2025 Augustowski 1,98 Krasnoborki 16.06.2009– Starosta 14 rolniczy III 1,98 30.06.2024 Augustowski Rubryka 2: * – złoŜa, w których nie podjęto wydobycia kopaliny

W latach ubiegłych prowadzono wydobycie w złoŜach „Cisów III”, „Cisów II”, „Lebie- dzin” oraz „Kamień”. W tym pierwszym wydobycie w latach 2005-2010, do momentu wyga- śnięcia koncesji, prowadził przedsiębiorca prywatny. Po zaniechaniu wydobycia zasoby rozliczono (Kuczyński, 2010). Dawne wyrobisko zostało częściowo zrekultywowane (wyrównanie spągu), ściany ulegają zapełznięciu, wkracza samorzutna roślinność. W tym samym okresie Augustowskie Przedsiębiorstwo Drogowe SA prowadziło eks- ploatację kruszyw ze złoŜa „Cisów II”. Spąg wyrobiska częściowo wyrównano. Ściany pod- legają samorekultywacji (samosiejki, zapełzywanie). Istniejące ślady wskazują na dalsze oka- zjonalne, niekoncesjonowane wydobycie kopaliny przez okoliczną ludność.

15 Wydobycie w złoŜu „Lebiedzin” rozpoczęto w roku 1986, zaniechano go po kilku latach. Dawne wyrobisko jest całkowicie zarośnięte drzewami, a jego ściany uległy zapełznię- ciu. Ze złoŜa „Kamień” prowadzono wydobycie od roku 1982, najpierw bez koncesji, póź- niej na podstawie koncesji udzielonej przez Wojewodę Suwalskiego. Eksploatację zakończo- no w momencie wygaśnięcia koncesji w roku 2000, a zasoby rozliczono (Sadowski, 2000a). Głębokie miejscami na 20 metrów wyrobisko połączone jest z wyrobiskami złóŜ „Kamień III” oraz „Kamień IV”. Koncesjonowane wydobycie ze złoŜa „Krasnoborki” rozpoczęto w roku 1996, a zaniechano go po wyeksploatowaniu zasobów. Częściowo zalane wodą wyrobisko, łączące się z wyrobiskiem złoŜa „Krasnoborki III”, ulega samorekutywacji (zapełzywanie ścian, poja- wianie się roślinności samorzutnej. Udokumentowane złoŜe torfu „Kolnica” nie zostało dotąd zagospodarowane. W kilkudziesięciu punktach była lub nadal okresowo jest prowadzona niekoncesjono- wana eksploatacja wydmowych piasków oraz piasków i Ŝwirów moren czołowych. Najwięk- sze wyrobiska, ze śladami prowadzonej eksploatacji, piasków wydmowych znajdują się w południowo-zachodniej części obszaru arkusza (ku północnemu zachodowi od Sztabina), a osadów morenowych koło Jasionowa i Małowisty. UŜytkują je dorywczo prywatni właści- ciele poszczególnych działek, surowiec jest wykorzystywany przez okoliczną ludność głów- nie do celów budowlanych oraz do wyrównywania nawierzchni dróg gruntowych. Eksploata- cja jest chaotyczna i powoduje degradację powierzchni terenu, w niektórych, zwykle zaro- śniętych wyrobiskach, składowane są odpady komunalne z okolicznych domostw. Dla więk- szych punktów, ze śladami eksploatacji w ostatnim roku sporządzono karty występowania kopaliny. Bez sporządzania kart zaznaczono na mapie kilka większych punktów, ale bez czy- telnych śladów eksploatacji.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Od ponad 40 lat na obszarze arkusza Sztabin prace poszukiwawcze w celu udokumentowania złóŜ kopalin prowadzono w bardzo niewielkim zakresie (Salachna, 1969; Samocka, 1984). Zbyt słabe rozpoznanie bazy surowcowej, poza istniejącymi złoŜami, skutkuje brakiem obszarów prognostycznych. Zaprezentowano więc tutaj propozycje obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów (tabela 4) oparte przede wszystkim na analizie Szczegółowej mapy geologicznej Polski, ark.

16 Sztabin (Kacprzak, Lisicki, 2001, 2007), dokumentacjach geologicznych złóŜ i własnych ob- serwacji terenowych, między innymi w punktach występowania kopalin.

Tabela 4

Zestawienie obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów

Elementy środowiska MiąŜszość Przypuszczalna Grubość w obszarze perspek- PołoŜenie obszaru per- serii su- jakość kopaliny Rodzaj nadkładu tywicznym mogące spektywicznego rowcowej (wartości średnie) kopaliny [m] stwarzać sytuacje [m] [%] konfliktowe 1 2 3 4 5 6 pŜ 67,8–73,4; p 0,9–5,3; pŜ, p Cisów śr, do 11,5 do 1,8 N, Gl, L, K g 0,6–1,9 pp 95,5, pŜ 66,2; p 1,7–2,6; Lebiedzin śr, 6,4 do 1,5 N, L, K p, pŜ, g 0,0 pŜ 71,8–73,4; p 0,9–5,3; pŜ, p Podcisówek pow, 8 ok, 0,5 N, L, K g 0,6–1,9? Jasionowo śr, 8,7 do 0,5 N, L, Gl pŜ 62,5; p 1,3; g 0,0 pŜ, p pp 83,8–95,8; pŜ 48,8–71,2; p, pŜ Kamień ok, 5 ok, 0,5 N, L, Gl p 0,5–12,9; g 0,2 Krasnoborki śr, 4,5 do 0,3 N pŜ 48,8; p 0,5; g 3,5 pŜ Rubryka 4: Gl – gleby, L – las, K – Obszary Chronionego Krajobrazu, N –obszary ochrony specjalnej Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, Rubryka 5: pp – punkt piaskowy piasków, pŜ – punkt piaskowy piasków i Ŝwirów, p – zawartość pyłów, g – zawartość grudek gliny, Rubryka 6: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, Wydaje się, Ŝe najlepsze pod względem jakości na omawianym terenie są kruszywa wiąŜące się genetycznie z osadami piaszczystymi i piaszczysto-Ŝwirowymi moren czołowych, czasem spiętrzonych, reprezentujących stadiał środkowy zlodowacenia wisły występujące głównie w centralnej części obszaru arkusza. Wyznaczono tam sześć obszarów perspektywicznych, których zasięg pokrywa się w duŜej części z wychodniami utworów morenowych. Ich jakość będzie zapewne zbliŜona do rozpoznanej w poszczególnych złoŜach (tabela 4). Najdalej ku północy połoŜony jest obszar perspektywiczny Cisów, wyznaczony na jed- nej z wychodni osadów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych moren czołowych (Kacprzak, Lisicki, 2001), wokół złóŜ „Cisów II”, „Cisów III” i „Cisów IV” oraz punktów występowania kopaliny. MoŜna się tutaj spodziewać piasków i Ŝwirów o średniej miąŜszości sięgającej w złoŜach 11.5 m (tabela 4) przy grubości nadkładu średnio do 0,4 metra. Średnie wartości punktu piaskowego w złoŜach kruszyw mogą wahać się od 67,8 do 73,4%, zaś zawartości pyłów od 0,9 do 5,3% (tabela 4). Ku wschodowi połoŜony jest kolejny obszar perspektywiczny – Lebiedzin. Wyznaczo- no go w otoczeniu złoŜa „Lebiedzin” oraz punktu występowania kopaliny, równieŜ w zasięgu wychodni osadów piaszczystych i piaszczysto-Ŝwirowych moren czołowych stadiału środko- wego zlodowacenia wisły (Kacprzak, Lisicki, 2001). W punkcie oraz w części złoŜa występu-

17 ją piaski osiągające w drugim z wystąpień średnią miąŜszość 5,2 metra i odznaczające się wysokim punktem piaskowym (średnio ponad 95%) oraz niewielką ilością zanieczyszczeń pylastych ( średnio 1,7%). Obok piasków w złoŜu występowały równieŜ piaski i Ŝwiry o średniej miąŜszości 6,4 metra. Ich punkt piaskowy wahał się od 62 do 70,5%. Punkt piaskowy wynosił średnio 66,2%, zaś zawartość pyłów wynosiła średnio 2,6%. W przysiółku Podcisówek występuje kolejne, niewielkie wzgórze moreny czołowej (Kacprzak, Lisicki, 2001) z rozcinającym jego północny stok punktem eksploatacji. W ścia- nach wyrobiska występują piaski i Ŝwiry o widocznej miąŜszości przekraczającej 8 metrów. Niewykluczone, Ŝe jakość kruszyw moŜe być zbliŜona do tej z najbliŜej połoŜonych złóŜ („Cisów II” i „Cisów IV). Wokół złoŜa Jasionowo oraz punktu występowania kopaliny, w obszarze występowania osadów czołowomorenowych (Kacprzak, Lisicki, 2001), wyznaczono kolejny obszar perspektywiczny. Występujące tutaj piaski i Ŝwiry mogą osiągać średnio 8,7 metra miąŜszości. Ich punkt piaskowy zmienia się w dość znacznym stopniu, bo od 47,6 do 87,8%, przy niskiej za- wartości domieszek pylastych wynoszącej średnio 1,3% (tabela 4). Ku południowemu wschodowi wyznaczono kolejny obszar (Kamień) otaczający złoŜa „Kamień”, „Kamień III”, „Kamień IV” oraz „Kamień V”. W nim równieŜ występują piaski oraz piaski i Ŝwiry moren czołowych (Kacprzak, Lisicki, 2001). MiąŜszość serii złoŜowej moŜe w nim sięgać nawet 26 metrów, przy średnich w poszczególnych złoŜach wahających się od 4 do 12,9 metra. Punkt piaskowy odznacza się duŜymi wahaniami, bo dla kruszyw piaszczystych moŜe wynosić od 75,8 do 100%, a dla piaszczysto-Ŝwirowych od 32,4 do 80%. Ilość zanieczyszczeń pylastych moŜe przekraczać wartości dopuszczalne przez normy i wy- nosić nawet 14% (zob. tabela 2). Najbardziej na południe wysunięty jest niewielki płat osadów piaszczysto-Ŝwirowych moren czołowych w pobliŜu wsi Krasnoborki (Kacprzak, Lisicki, 2001). W występującym w jego zasięgu złoŜu „Krasnoborki IV” miąŜszość tych osadów wynosi średnio 4,5 metra. Ich punkt piaskowy jest niski, wynosząc średnio 48,8%. Niewielka jest teŜ zawartość zanieczysz- czeń pylastych – średnio 0,5%. Kopaliny okruchowe w obrębie terenu arkusza odznaczają się zwykle korzystną jako- ścią, jednak ich wydobycie i wykorzystanie są znikome, stwarzają jednak szanse udokumentowania złóŜ małych. Rola proponowanych obszarów perspektywicznych tych kopalin będzie więc jedynie lokalna. Wymagają one teŜ rozpoznania otworami wiertniczymi. Planowana budowa drogi Via Baltica, w zaleŜności od wariantu przebiegu, moŜe zwiększyć zaintereso- wanie tymi kopalinami.

18 Wynikiem negatywnym zakończyły się poszukiwania piasków pomiędzy Cisowem a Kamieniem oraz przy drodze Wrotki-Jaminy, w południowo-zachodniej części obszaru arkusza (Salachna, 1969). Ich miąŜszość okazała się zbyt zmienna, niekorzystna była teŜ jakość tych osadów. RównieŜ z wynikiem negatywnym ukończono poszukiwania surowców ilastych na zachód od Kamienia i na północ od Sztabina w obrębie wystąpień glin zwałowych zlodowacenia Wisły (Samocka, 1984). MiąŜszość nie spełniała wymogów kryteriów bilansowości. Niewielki był teŜ zasięg ich występowania. Nie wyznaczono obszarów perspektywicznych kopalin biogenicznych – torfów i pod- ścielających gytii. W przewadze są to torfowiska niskie – szuwarowe, szuwarowo-turzycowe, turzycowe, mszarne. Łącznie osiągają powierzchnię około 5 tys. ha zajmując największe obszary w dnie doliny Biebrzy i jej dopływów oraz obniŜenia pojezierne pomiędzy jeziorem Sajno a Kolnicą. Ich średnie miąŜszości zawierają się pomiędzy wartościami 1,7–2,7 metra, maksymalna moŜe sięgać 6,2 metra, a zasoby przekraczają 100 mln m3 (OstrzyŜek, Dembek, 1997). Jednak ze względu na połoŜenie w obszarach chronionych (Biebrzański Park Narodo- wy, obszary specjalne ochrony ptaków i ochrony siedlisk Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Biebrzy, Obszar Chronionego Kra- jobrazu Puszcza i Jeziora Augustowskie) nie są włączone do potencjalnej bazy zasobowej (OstrzyŜek, Dembek, 1997).

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Cały obszar arkusza Sztabin znajduje się w obrębie zlewni rzeki Narew – zlewnia II rzędu. W obrębie arkusza największą rzeką jest Biebrza, przepływająca przez południowo- wschodnią część obszaru. Jest to niskoenergetyczna rzeka nizinna o meandrującym rozwinię- ciu koryta. Stąd teŜ w dnie doliny znajdują się liczne starorzecza. Część z nich powstała jako efekt prostowania w XIX wieku koryta rzeki w związku z budową Kanału Augustowskiego. Biebrza ukształtowała rozległą dolinę z licznymi obszarami podmokłych łąk turzycowych, bagien oraz torfowisk. W czasie wezbrań wody Biebrzy występują z koryt powodując rozle- głe rozlewiska, nawet do kilkunastu kilo-metrów szerokości. Dolina Biebrzy ma największą w Polsce pojemność retencyjną, porównywalną z największymi zbiornikami wodnymi w kraju. Największymi dopływami Biebrzy na obszarze arkusza są Lebiedzianka i Jastrzębianka. Spośród jezior, na uwagę zasługują dwa największe: jezioro Sajno o powierzchni cał- kowitej 5,22 km² oraz jezioro Kolno o powierzchni 2,65 km². Jezioro Sajno połączone jest

19 kanałem Bystrym z Kanałem Augustowskim i jeziorem Necko. Północne brzegi jeziora sta- nowią obszar rekreacyjny dla Augustowa. W obrębie jeziora Kolno utworzono rezerwat faunistyczny. Na podstawie badań przeprowadzonych w 2008 r. w profilu przy moście na drodze Lipsk-Dąbrowa Białostocka (poza arkuszem Sztabin, około 10 km w kierunku wschodnim) oceniono jakość wód Biebrzy (Informacja..., 2011). Stwierdzono niezadowalające właściwo- ści wód dla bytowania ryb w warunkach naturalnych, wskaźnikami decydującymi o tym stanie były: tlen rozpuszczony, azotyny, fosfor ogólny. Nie wykazano przekroczenia wartości granicznych dla eutrofizacji wód powierzchniowych. Badania te nie objęły jednak stanu ekologicznego i chemicznego wód Biebrzy. Stan czystości jezior Sajno i Kolno badany przez WIOŚ (według Systemu Oceny Jako- ści Jezior stosowanego do 2007 r.) odpowiadał II klasie czystości, czyli jeziora średnio zanieczyszczone w granicach umiarkowanej eutrofii (Informacja..., 2011).

2. Wody podziemne Według podziału regionalnego słodkich wód podziemnych – jednolite części wód podziemnych (JCWPd), obszar arkusza Sztabin leŜy w obrębie regionu Narwi, Pregoły i Niemna (Paczyński, Sadurski, 2007). W granicach regionu tego wydzielono 10 JCWPd. Obszar arkusza Sztabin naleŜy do JCWPd nr 34 – zlewnia Biebrzy. Podstawowe warunki hydrogeolo- giczne tego obszaru przedstawia Szczegółowa mapa hydrogeologiczna Polski, arkusz Sztabin (Mikołajków, Kacprzak, 2004). Główny uŜytkowy poziom wodonośny na obszarze całego arkusza Sztabin występuje w osadach czwartorzędowych. Jedynie w rejonie Kolnicy poziom czwartorzędowy nie spełnia wymogów poziomu uŜytkowego. Profil tutejszych osadów czwartorzędowych zbudowany jest z glin zwałowych poprzedzielanych cienkimi przewarstwieniami piaszczystymi o miąŜ- szości 2–4 m. W osadach czwartorzędowych moŜna wyróŜnić trzy strefy charakteryzujące się róŜnymi uwarunkowaniami hydrogeologicznymi. W północnej części arkusza główny poziom uŜytkowy związany jest z występującymi na powierzchni terenu osadami piaszczysto-Ŝwirowymi sandrów zlodowacenia wisły. Jego miąŜszość waha się tu w granicach 20–40 m a w okolicach Augustowa (poza obszarem arkusza) przekracza 40 m. W części centralnej mapy poziom ten ma juŜ charakter podrzędny, a miąŜszość wynosi około 10 m. Zwierciadło wody ma charakter swobodny i występuje na głębokości 1–4 m. Na jakość wód tego poziomu poprzez wzrost zawartości substancji orga-

20 nicznej oraz amoniaku, mogą negatywnie wpłynąć liczne torfowiska występujące na obszarze Puszczy Augustowskiej (Mikołajków, Kacprzak, 2004). W rejonie jeziora Sajno na głębokości około 60 m występuje podrzędna warstwa wodo- nośna o miąŜszości kilku metrów. Jest ona związana z osadami zlodowacenia warty. Na przewaŜającej części arkusza Sztabin główny poziom uŜytkowy związany jest z międzymorenowymi osadami wodnolodowcowymi (piaszczysto-Ŝwirowymi) zlodowaceń wisły i warty. Występuje on na głębokości od 30 do ponad 40 m. PowyŜsze osady leŜą na zbliŜonej głębokości i mogą tworzyć jeden poziom wodonośny. Jego strop leŜy przeciętnie na wysokości 70–90 m n.p.m. Lokalnie osady te mogą być rozdzielone glinami zwałowymi lub osadami zastoiskowymi o miąŜszości kilku metrów. MiąŜszość osadów wodonośnych jest bardzo zmienna, waha się od kilkunastu do ponad 40 m. Największe miąŜszości występują w obszarach gdzie osady wodnolodowcowe zlodowaceń wisły i warty leŜą bezpośrednio na sobie. W miejscowości Sztabin opisane poziomy wodonośne nie występują, lub są bardzo zredukowane. Prawdopodobnie jest to związane ze strefą uskokową biegnącą równolegle do krawędzi doliny Biebrzy i sięgającą głębokiego podłoŜa (Kacprzak, Lisicki, 2001, 2007). W dolinie Biebrzy główny poziom wodonośny związany jest z osadami wodnolodowcowymi zlodowacenia warty, na głębokości 30–40 m. Nad tymi osadami znajduje się i warstwa glin zwałowych, która w rejonie Sztabina osiąga miąŜszość ponad 20 m. PowyŜej glin występuje płytszy, podrzędny poziom wodonośny o miąŜszości od kilkunastu do ponad 20 m. Częściowo jest on przykryty torfami o grubości do 2 m, co moŜe wpłynąć na jakość wód i dyskwalifikować go jako poziom uŜytkowy. W Kolnicy nawiercone zostały opoki zaliczone do paleogenu. MiąŜszość tej potencjalnie wodonośnej warstwy nie jest znana gdyŜ nie została przewiercona. Najgłębszym poziomem wodonośnym przypuszczalnie jest poziom związany z osadami górnej jury. Na obszarze arkusza Sztabin nie jest on rozpoznany, ale jego występowanie zo- stało stwierdzone w Augustowie, niedaleko od północnej granicy arkusza. LeŜy on na głębo- kości ponad 400 m, a jego miąŜszość wynosi około 50 m. Charakteryzuje się on podwyŜszo- nym zasoleniem do 120 mg/dm3 chlorków Wody podziemne głównego uŜytkowego czwartorzędowego piętra wodonośnego są ty- 3 pu HCO3-Ca, przy mineralizacji nieprzekraczającej 500 mg/dm . Powszechnie wody te są nadmiernie wzbogacone w związki Ŝelaza i manganu, przekraczając wartości dopuszczalne dla wód pitnych. W okolicach miejscowości Kamień stwierdzono podwyŜszone stęŜenia azo- tanów, prawdopodobnie pochodzenia rolniczego (Mikołajków, Kacprzak, 2004). Na terenie arkusza występuje kilkanaście ujęć wód podziemnych, z czego tylko trzy, w Sztabinie, Kamieniu i Nowej Kamiennej, są większymi ujęciami o wydajności powyŜej

21 25 m3/h. Największą wydajność 63 m3/h przy depresji 7,5 m ma ujęcie komunalne w Sztabi- nie. Ujęcie to jest eksploatowane przez wodociąg gminny w Sztabinie. Według opracowania Kleczkowskiego (1990) cały obszar arkusza Sztabin znajduje się poza głównymi zbiornikami wód podziemnych (GZWP; fig. 3). Południowym brzegiem jeziora Sajno przebiega granica strefy ochronnej C uzdrowiska Augustów.

Fig.3. PołoŜenie arkusza Sztabin na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, 3 – jeziora; 4 – granica państwa Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 217 – Pradolina rz. Biebrza, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie…, 2002). Do-

22 puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 186 – Sztabin, umieszczono w tabeli 5. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r.

23 Tabela 5 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Wartość prze- Zakresy zawar- Wartość przeciętnych ciętnych (me- tości w glebach (median) w glebach Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie dian) w gle- na arkuszu 186 – obszarów niezabu- lub ziemi (Rozporządzenie Ministra bach na arku- Sztabin dowanych Polski 4) Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu 186 –

Sztabin N=6 N=6522 Metale N=6 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) 1) Mineralizacja Grupa A HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 9–31 18 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 11–62 19 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–1 <1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–4 2 4 Ni Nikiel 35 100 300 1–3 2 3 Pb Ołów 50 100 600 5–11 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 186 – Sztabin 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 6 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 6 wy Prawo wodne, Cr Chrom 6 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 6 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 6 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 6 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 6 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 6 2) Pb Ołów 6 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 6 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 186 – Sztabin do poszczególnych grup uŜytkowania zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 6 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopusz- czalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 5).

24 Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powstałego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz wy- trącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współ- cześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfery oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lindström, 2001; Pulford i in., 2009; Rama- moorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Wstępujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapieŜników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników zawartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemiesz- czane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Przemieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in.., 2004; Middel- koop, 2000).

25 Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14 maja 2002 r.). Dla oceny jakości osa- dów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartoś ci PEL (ang. Probable Effects Levels – przypuszczalne szkodliwe stęŜ enie) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osa- dów na organizmy wodne. W tabeli 6 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regu- lacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartoś ci PEL. Tabela 6 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ).

26 Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejszą niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto- ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej przy z zatęŜaniem na amalgamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)- antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, indeno(1,2,3- cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartoś ciach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu badane zostały osady jezior Kolna i Sajna. Osady jeziora Sajno charakteryzują się bardzo niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiastków, porównywalnymi z wartościami ich tła geochemicznego (tabela 7). W osadach jeziora Kolna stwierdzono stosunkowo wysoką zawartość arsenu, wyŜszą niŜ wartość PEL tego

27 pierwiastka. Odnotowane w osadach jeziora Kolno zawartości wielopierścieniowych węglowo- dorów aromatycznych są niŜsze od przeciętnie spotykanych w osadach jezior, a w osadach jeziora Sajno porównywalne z średnią ich zawartością w osadach jezior Polski. Stwierdzone za- wartości pierwiastków śladowych i WWA w osadach obu jezior są niŜsze od ich dopuszczal- nych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartoś ci PEL (za wyjątkiem stęŜenia arsenu w osadach jeziora Kolno), po- wyŜej której obserwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 7 Zawartość pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg) Kolno Sajno Parametr 2009 r. 2009 r. Arsen (As) 28 4 Chrom (Cr) 7 3 Cynk (Zn) 99 41 Kadm (Cd) <0,5 <0,5 Miedź (Cu) 12 8 Nikiel (Ni) 6 3 Ołów (Pb) 26 17 Rtęć (Hg) 0,141 0,147 * WWA 11 WWA 0,424 1,794 ** WWA 7 WWA 0,260 1,443 PCB*** < 0,0007 < 0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, indeno- [1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180 Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości do- puszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na

28 wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez). Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w prze- dziale od około 12 do około 43 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 27 nGy/h i jest niŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 9 do około 50 nGy/h i przeciętnie wynoszą około 33 nGy/h. W profilu zachodnim najwyŜsze dawki promieniowania gamma (ok. 40 nGy/h) są związane z glinami zwałowymi zlodowacenia północnopolskiego, pośrednie (ok. 20– 30 nGy/h) – z osadami wodnolodowcowymi (piaski i Ŝwiry) i rzecznymi (mady, mułki, piaski i Ŝwiry) z tego samego okresu zlodowacenia oraz z torfami, namułami i piaskami eolicznymi, a najniŜsza wartość (12 nGy/h) – pochodzi najprawdopodobniej od osadów kemów (piaski, mułki, iły i Ŝwiry). W profilu wschodnim, osady wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) i gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego (zalegające w południowo-wschodniej części arkusza), charakteryzują się wartościami promieniowania gamma z zakresu ok. 40–50 nGy/h. Pozostałe osady zalegające wzdłuŜ tego profilu – przewaŜnie torfy i namuły – cechują się niŜszymi wartościami promieniowania (ok. 10–30 nGy/h). StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są gene- ralnie bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 2,2 do 5,8 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 1,2 do 5,5 kBq/m2.

29 186 W PROFIL ZACHODNI 186 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5967735 5963757

5966695 5961739 m 5965809 m 5958685 5957705

5956716 5956785

0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50 60 nGy/h nGy/h 30 30

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5967735 5963757

5966695 5961739 m 5965809 m 5958685 5957705

5956716 5956785

0 1 2 3 4 5 6 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Sztabin (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozpo- rządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać po- szczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyjęto zmody- fikowane rozwiązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością póź- niejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 8). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 8; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przykryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jedno- rodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

31 Tabela 8 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów

Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość filtracji k Rodzaj gruntów [m] [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Jasionówka Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Mikołajków, Kacprzak, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (od- porności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagro- Ŝeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Sztabin około 98% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączenie bezwzględne, obejmujące niemal całą powierzchnię arkusza wynika przede wszystkim z jego połoŜenia w granicach obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Są to: obszary specjalnej ochrony ptaków PLB 200002 „Puszcza Augustowska” (w północnej części arkusza) i PLB 200006 „Ostoja Biebrzańska” (w południowej części), a takŜe częściowo pokrywające się z OSO specjalne obszary ochrony siedlisk: PLH 200005 „Ostoja Augustowska” i PLH 200008 „Dolina Biebrzy”. Granice obszarów „Ostoi Biebrzań- skiej” i „Doliny Biebrzy” odpowiadają granicy zasięgu Biebrzańskiego Parku Narodowego i jego strefy ochronnej.

32 Na terenach połoŜonych w obrębie obszarów NATURA 2000 istnieją dodatkowe uwarunkowania środowiskowe powodujące wykluczenie ich z moŜliwość lokalizacji składowisk odpadów. NaleŜą do nich: − rozległe kompleksy leśne, obejmujące około 60% obszaru arkusza; − rezerwaty przyrody: „Jezioro Kolno”, „Kozi Rynek” i „Glinki”; − otoczenie jezior (w odległości 250 m od linii brzegowej): Sajno i Kolno; − obszary występowania utworów holoceńskich, wykształconych głównie jako torfy, a takŜe: gytie, piaski humusowe i namuły oraz piaski i mułki jeziorne, akumulowane w dnach dolin i zagłębieniach bezodpływowych; − tereny występowania łąk na glebach pochodzenia organicznego (podlegających ochronie), zlokalizowane głównie w dnach dolin cieków: Biebrzy, Lebiedzianki, Jastrzębian- ki i Olszanki, wraz ze strefą 250 m; − podmokłe doliny cieków i zabagnione obniŜenia, częściowo przekształcone w zmelio- rowane łąki, gdzie zwierciadło wód gruntowych połoŜone jest na głębokości mniejszej niŜ 5 m; − obszary predysponowane do powstawania osuwisk i ruchów masowych (Grabowski (red.), 2007; − obszary zwartej zabudowy miejscowości gminnej Sztabin oraz niewielki fragment poło- Ŝony w bezpośredniej bliskości zabudowy Augustowa (w północno-zachodniej części); − obszary o spadkach terenu przekraczających 10°, wyznaczone w rejonach występowa- nia krawędzi wysoczyzny morenowej; − obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜyt- kowego poziomu wodonośnego, gdzie obecność pierwszego zwierciadła wód podziemnych (zasilanego przez infiltrację wód opadowych) stwierdzono na głębokości do 5 m (Mikołajków, Kacprzak, 2004). Poziom ten wykazuje bardzo niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne; − obszary zagroŜone podtopieniami w dolinie Biebrzy, wskazane na „Mapie obszarów zagroŜonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki (red.), 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmują jedynie 1,5% obszaru arkusza i zlokalizowane są w jego południowo-wschodnim skraju. Preferowane

33 do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 8). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery izolacyjnej spełniają plejstoceń- skie gliny zwałowe, których zasięg powierzchniowy określono na mapie geologicznej (Kac- przak, Lisicki, 2001, 2007). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowi- ska odpadów obojętnych. Na waloryzowanym fragmencie równiny sandrowej w strefie przy- powierzchniowej, w okolicy miejscowości Małowista, Kuderowszczyzna i przysiółka Mie- dzianowo odsłaniają się piaszczyste gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Na przekroju geologicznym przebiegającym w rejonie Ko- lonii Domuraty przedstawiono je w postaci poziomu glacjalnego o miąŜszości dochodzącej do 10 metrów, co potwierdza zlokalizowany tam otwór wiertniczy. Lokalnie (Miedzianowo), bezpośrednio pod glinami zwałowymi zlodowacenia wisły, występuje kolejny poziom gla- cjalny korelowany ze zlodowaceniem warty. Gliny te charakteryzują się ogólną zmiennością litologiczną i zwiększoną zawartością frakcji ilastej, a ich miąŜszość w omawianym rejonie moŜe przekraczać 35 metrów. Łącznie z poziomem glacjalnym zlodowacenia wisły tworzą one naturalną barierę geologiczną (NBG) grubości dochodzącej do 40–50 m. Na ogół jednak oba róŜnowiekowe poziomy glin zwałowych rozdzielone są przepuszczalnymi osadami wodnolodowcowymi. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworzących naturalną barierę izolacyjną wystę- pują piaszczyste osady wodnolodowcowe (sandrowe) o miąŜszości nie przekraczającej 2,5 m. Obecność utworów przepuszczalnych przykrywających gliny zwałowe została stwierdzona na południe od miejscowości Kuderowszczyzna. Lokalizacja składowisk w tym rejonie będzie wymagać usunięcia 1–2 metrowej warstwy piaszczystej, zalegającej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych. W przypadku występowania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych o miąŜszości przekraczającej 2,5 metra, na mapie wskazano obszary pozbawione naturalnej bariery geologicznej. Tworzą one niewielkie powierzchnie na wschód od Kuderowszczyzny. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach będzie moŜliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów obojętnych znajduje się czwartorzędowe uŜytkowe piętro wodonośne (GPU) związane z wodnolodowcowymi utworami piaszczysto-Ŝwirowymi, mającymi charakter osadów międzymorenowych (Mikołajków, Kacprzak, 2004). Na obszarze występowania rejonów POLS strop warstwy wodonośnej poło-

34 Ŝony jest na głębokości 30–63 m i izolowany jest od wpływów powierzchniowych głównie glinami zwałowymi zlodowacenia warty. Stopień zagroŜenia GPU określono tam jako niski. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska i zbadanie przestrzennej budowy pakietu słabo przepuszczalnego.

Problem składowania odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lokalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalne), dla których wymaga- na jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (iłów) o współczynniku wodoprze- puszczalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. Osadów tego typu brak jest równieŜ na obszarach sąsiadujących z omawianym arkuszem. W przypadku konieczności realizacji tego typu inwestycji naleŜy przeprowadzić szcze- gółowe badania geologiczne umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. Będzie się to wiązać równieŜ, z koniecznością za- stosowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych, co wykluczy moŜliwość skaŜenia wód powierzchniowych i podziemnych. Jednak z uwagi na bezpośrednie sąsiedztwo obsza- rów o duŜych walorach przyrodniczych lokalizowanie na omawianym terenie obiektów uciąŜ- liwych dla środowiska nie jest wskazane.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni występują grunty spełniające wymagania przyjęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania składowisk odpadów obojęt- nych. Brak jest utworów mogących stanowić barierę izolacyjną dla składowiska odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych). Stosunkowo najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskazać naleŜy w miejscu występowania wychodni glin zwałowych zlodowacenia wisły na południe od Małowisty. Wskazany obszar, zajmujący powierzchnię zaledwie około 15 ha jest zwarty, a naturalna bariera geologiczna osiąga w tym miejscu miąŜszość około 10 metrów. Występu- jący w tych miejscach kolejny poziom glin zwałowych (powyŜej zwierciadła wód podziemnych poziomu uŜytkowego) decyduje o niskim stopniu zagroŜenia GPU. Wymienione rejony nie posiadają ograniczeń warunkowych.

35 Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano jedno wyrobisko po niekoncesjonowanej eksploatacji kruszywa naturalnego, które mogłoby spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów. PołoŜone jest ono na obszarze po- zbawionym warstwy izolacyjnej. Punktowe ograniczenie warunkowe dla tego wyrobiska związane jest z sąsiedztwem zabudowy wiejskiej.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Warunki podłoŜa budowlanego na obszarze arkusza Sztabin opracowano na podstawie map topograficznych, Szczegółowej mapy geologicznej Polski, arkusz Sztabin w skali 1:50 000 (Kacprzak, Lisicki, 2001) i mapy osuwisk (Grabowski (red.), 2007), a takŜe obser- wacji terenowych. Ze względu na skalę prezentowanej mapy waloryzacja warunków geologiczno-inŜynierskich podłoŜa budowlanego ma charakter orientacyjny. Wydzielono dwa ro- dzaje podłoŜa budowlanego – obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa i obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Z uwagi na występowanie na znacznej części powierzchni arkusza lasów, gleb o wysokich klasach bonitacyjnych, łąk na glebach pochodzenia organicznego, Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz rezerwatów przyrody waloryzacja warunków budowlanych obejmuje jedynie około 10% omawianego terenu. Z waloryzacji wyłączono takŜe obszary, na których udokumentowano złoŜa kopalin. Tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa wyznaczono w miejscach występo- wania gruntów spoistych: w stanie zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym oraz grun- tów sypkich średnio zagęszczonych i zagęszczonych, na których nie występują zjawiska geo- dynamiczne, a głębokość wody gruntowej przekracza 2,0 m p.p.t. Na analizowanym obszarze warunki te spełniają obszary występowania zagęszczonych piasków sandrowych, glin zwało- wych, utworów morenowych i kemów. W rejonie Kolnicy, Jastrzębnej, Długiego i Balinki korzystne podłoŜe budowlane sta- nowią średnio zagęszczone górne piaski sandrowe, natomiast nadające się pod zabudowę, zagęszczone piaski dolnego poziomu sandrowego na większych obszarach występują na pół- nocnym brzegu Biebrzy w szerokim 1,5–4 km pasie pomiędzy miejscowościami Sztabin i Krasnybór oraz w południowo- wschodniej części arkusza w rejonie Kuderowszczyzny. Gliny zwałowe, stanowiące korzystne podłoŜe budowlane zajmują stosunkowo niewielkie obszary. Odsłaniają się one na powierzchni około 13 km2, na północ od jeziora Kolno oraz w środkowej i południowej części arkusza w postaci niewielkich 3-4 km2 płatów (w re-

36 jonie miejscowości Krasnybór, Małowiste i Trzyrzeczki). Są to osady o konsystencji od zwartej do twardoplastycznej, niejednolite, z przerostami piaszczystymi lub Ŝwirowymi i otocza- kami. Gliny występujące w części północno-zachodniej są silnie wapniste, nieskonsolidowane, natomiast gliny w centralnej i południowej części cechuje większa ilość grubszych frakcji i lepsze skonsolidowanie (mało skonsolidowane i nieskonsolidowane). Dominującą formą na obszarze arkusza są moreny czołowe spiętrzone i akumulacyjne zbudowane z piasków, Ŝwirów i glin. Są to utwory średnio zagęszczone i zagęszczone przy- kryte cienką warstwą glin spływowych. Często formy te budują wyłącznie nieskonsolidowane gliny wytopnieniowo-spływowe. W wypadku moren czołowych spiętrzonych warstwy są sfałdowane, silnie zaburzone, przewaŜnie w mniejszym stopniu zagęszczone czy skonsolidowane. W środkowej części obszaru arkusza w rejonie ograniczonym miejscowościami Długie, Kamień, Krasnybór występują moreny spiętrzone natomiast na południe od Biebrzy w połu- dniowo-wschodniej części arkusza są to głównie moreny akumulacyjne. Zbudowane z piasków i mułków lub piasków i Ŝwirów kemy występują sporadycznie w północno-zachodniej części arkusza oraz w południowo-wschodniej jego części w rejonie Grabowego Borku. Wszystkie te formy glacjalne tworzą mniejsze lub większe wzgórza o na ogół łagodnych stokach. Stanowią korzystne podłoŜe budowlane o ile nachylenie ich stoków nie przekracza 12%. W centralnej i południowo-zachodniej części arkusza stwierdzono zaburzenia glacitek- toniczne osadów plejstoceńskich (Kacprzak, Lisicki, 2001). Dlatego teŜ prace budowlane na tych terenach powinny być poprzedzone rozpoznaniem geologiczno-inŜynierskim. Tereny o warunkach niekorzystnych dla budownictwa to rejony, gdzie występują grunty słabonośne (organiczne, spoiste plastyczne i miękkoplastyczne) oraz niespoiste luźne, a takŜe wszystkie rejony gdzie zwierciadło wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. Do utworów tych zaliczają się torfy, iły, piaski i mułki jeziorne, piaski humusowe, na- muły torfiaste i piaszczyste oraz zawodnione osady piaszczysto-Ŝwirowe. PrzewaŜają zdecy- dowanie torfy występujące na rozległych dolinach torfowych w północnej części arkusza, w dolinach rzecznych (Biebrzy, Olszanki, Lebiedzianki i Jastrzębianki) oraz w całym szeregu obniŜeń i zagłębień na powierzchni sandrów i wysoczyzn. Większość torfowisk znajduje się na obszarach leśnych i łąkowych gdzie nie rozpatrywano warunków budowlanych. DuŜe fragmenty obszaru arkusza zajmują występujące na równinach jeziornych iły, piaski i mułki jeziorne oraz wypełniające zagłębienia bezodpływowe i dna dolinne, piaski humusowe, namuły torfiaste i piaszczyste.

37 Do terenów gdzie występują warunki utrudniające budownictwo naleŜą takŜe tereny piaszczystych sandrów poprzecinane gęstą siecią drobnych cieków wodnych, gdzie zwiercia- dło wód gruntowych występuje na głębokości mniejszej niŜ 2 m p.p.t. oraz wydmy i pola pia- sków przewianych. Te ostatnie zlokalizowane są przewaŜnie na terenach leśnych. Ze względu na występowanie na waloryzowanym terenie licznych obszarów pokrytych torfami i namułami torfiastymi naleŜy wziąć pod uwagę, Ŝe płytko występujące wody gruntowe mogą się cechować wysoką agresywnością w stosunku do betonu i stali. Największe skupiska terenów nieprzydatnych dla budownictwa znajdują się na południe od jeziora Kolno, pomiędzy miejscowościami Jastrzębna i Długie oraz na północny zachód od Sztabina. Na analizowanym obszarze nie stwierdzono występowania ruchów masowych (Gra- bowski, 2007).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru arkusza Sztabin są znaczące w skali krajowej i międzynarodowej. Cały opisywany obszar jest objęty róŜnymi formami ochrony praw- nej. Na terenie arkusza Sztabin do obszarów chronionych naleŜą: Biebrzański Park Narodo- wy; dwa Obszary Chronionego Krajobrazu: Dolina Biebrzy oraz Puszcza i Jeziora Augustow- skie; rezerwat leśny „Kozi Rynek”; rezerwat faunistyczny „Jezioro Kolno”; rezerwat florystyczny „Glinki”; 10 pomników przyrody Ŝywej oraz uŜytek ekologiczny, utworzony dla zachowania w naturalnym stanie fragmentu torfowiska niskiego. Prawie cała powierzchnia arkusza jest włączona w Europejską Sieć Ekologiczną – Natura 2000. Około 30% obszaru arkusza Sztabin obejmują łąki na glebach pochodzenia organicznego oraz gleby chronione (klasy III i IVa). Gleby chronione występują w północno-zachodniej części arkusza, przewaŜnie są to gleby brunatne właściwe wykształcone z gliny lekkiej, obok nich występują gleby brunatne wyługowane, niewielki procent stanowią gleby pseudobieli- cowe wykształcone z piasków gliniastych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego wystę- pują w dnach dolin cieków wodnych. Przedstawione na mapie zasięgi występowania wyso- kowartościowych gleb chronionych uŜytków rolnych oraz łąk na glebach pochodzenia organicznego, wyznaczono na podstawie map glebowych i uŜytków zielonych opracowanych w Instytucie Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach. Biebrzański Park Narodowy jest największym w Polsce (59 223 ha) i jednym z najwięk- szych w Europie. Został on utworzony w 1993 roku i obejmuje niemal całą dolinę Biebrzy. Najcenniejsze walory Parku to szeroka dolina mająca charakter naturalny silnie meandrującej

38 rzeki Biebrzy, z największym zespołem torfowisk w Polsce, zwanych Bagnami Biebrzańskimi. Wraz z unikatową mozaiką i strefowością siedlisk mokradłowych, a takŜe ekstensywnym rol- nictwem zachowały się tu rzadkie, zagroŜone i ginące w kraju i Europie gatunki roślin, ptaków i innych zwierząt. Charakterystyczne dla Biebrzańskiego Parku Narodowego są równieŜ rozle- głe krajobrazy, ekosystemy i siedliska, które gdzie indziej zostały juŜ bezpowrotnie zniszczone, w wyniku melioracji, osuszania bagien i torfowisk. Bagna Biebrzańskie są uznawane za jedną z najwaŜniejszych w kraju i w Europie Środkowej ostoi ptaków wodno-błotnych. Jako niezwykle cenny obszar wodno-błotny Biebrzański Park Narodowy w roku 1995 został wpisany na listę Konwencji Ramsar o obszarach wodno-błotnych mających znaczenie międzynarodowe, zwłaszcza jako środowisko Ŝyciowe ptactwa wodnego. O międzynarodowej randze walorów przyrodniczych doliny Biebrzy świadczy równieŜ uznanie jej za ostoję ptaków o randze europejskiej, wg klasyfikacji BirdLife International. W 2004 dolinę Biebrzy włączono do sieci Na- tura 2000. Obecnie jest to Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków (PLB 200006 Ostoja Biebrzań- ska) i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk (PLH 200008 Dolina Biebrzy). Szata roślinna Parku charakteryzuje się duŜą róŜnorodnością i wysokim stopniem natu- ralności z dominacją roślinności torfowiskowej i wodnej. Wśród torfowisk dominują torfowiska niskie, w mniejszym stopniu przejściowe, natomiast torfowiska wysokie są rzadkie. Kory- to rzeki Biebrzy z licznymi meandrami i starorzeczami w róŜnym stadium zarastania ma charakter naturalny, czego rezultatem są rozległe, coroczne zalewy. Długo utrzymujące się zalewy, jak teŜ zasilanie wodami podziemnymi sprawia, Ŝe duŜe obszary torfowisk objęte są czynnym procesem torfotwórczym, a zbiorowiska torfowiskowe ciągną się kilometrami. Z powodu silnego uwilgotnienia, a tym samym trudnego dostępu, były one przez stulecia uŜytkowane w sposób bardzo ekstensywny. Występują tu warunki sprzyjające rozwojowi roślin pochodzenia północnego i reliktów glacjalnych. Są one reprezentowane przez 17 ga- tunków roślin naczyniowych m.in.: brzozę niską, wierzbę lapońską, wełnianeczkę alpejską, skalnicę torfowiskową, turzycę strumieniową i 8 gatunków mszaków. Na obszarze Parku stwierdzono występowanie 48 gatunków saków. Jest tu największa w kraju ostoja łosia (ok. 400 sztuk). Innymi występującymi tu ssakami są m. in.: nornik północny, wilk, wydra, bóbr i 10 gatunków nietoperzy. Występuje tu równieŜ: 12 gatunków płazów, 5 gatunków gadów i 36 gatunków ryb, oraz spotkać moŜna wielką rzadkość – minoga ukraińskiego, gatunek cha- rakterystyczny dla wschodniej części Morza Czarnego. Liczebność i biomasa ryb jest tu znacznie wyŜsza niŜ w innych nizinnych rzekach Polski. W dolinie Biebrzy obserwowano 271 gatunków ptaków, w tym ponad 180 lęgowych. W granicach Parku znajduje się osiem wyłączonych z niego enklaw, obejmujących głównie wyspy mineralne w obrębie Kotliny

39 Biebrzańskiej, zajęte pod uprawy, łąki i osadnictwo. Powierzchnia otuliny wokół Parku obejmuje obszar 66 824 ha. Obszar Parku i jego otuliny objęty został Obszarem Chronionego Kra- jobrazu Dolina Biebrzy, ustanowionym w 1998 roku decyzją Wojewody Suwalskiego. Osią i głównym czynnikiem stanowiącym o krajobrazie i unikatowej w skali Europy przyrodzie tego terenu jest rzeka Biebrza wraz z jej dopływami. W części północnej arkusza znajduje się, ustanowiony tą samą decyzją, Obszar Chronio- nego Krajobrazu Puszcza i Jeziora Augustowskie. Zajmuje on powierzchnię 65 475 ha, z czego ponad 50 000 ha przypada na lasy. Obszar obejmuje znaczną część Puszczy Augustowskiej wraz z jeziorami w jej obrębie i na obrzeŜach. Najcenniejszym obiektem kulturowym i histo- rycznym obszaru jest Kanał Augustowski, będący równieŜ atrakcyjnym szlakiem kajakowym. Utworzenie tego obszaru miało na celu ochronę i zachowanie jednego z największych i najcen- niejszych pod względem przyrodniczym kompleksu leśnego Puszczy Augustowskiej. Na terenie arkusza Sztabin zostały utworzone trzy rezerwaty przyrody (tabela 9). Utwo- rzony w 1959 roku rezerwat leśny „Kozi Rynek” obejmuje obszar o powierzchni 146,63 ha. Ochroną jest w nim objęty fragment Puszczy Augustowskiej, gdzie na znacznej powierzchni zachowała ona swój naturalny charakter. Na około 50 ha – w części zachodniej i północnej znajdują się zbiorowiska leśne powstałe po zupełnych wyrębach, z "młodym" około 80-letnim drzewostanem. Największą powierzchnię rezerwatu zajmują olsy i łęgi jesionowo-olszowe rosnące na zabagnionym terenie. Rezerwat chroni równieŜ istniejące tu stanowiska łosia i bo- ciana czarnego. Z innych zwierząt moŜna spotkać tu: jelenie, sarny, dziki, wilki, kuny, borsu- ki, wiewiórki i lisy. Faunistyczny rezerwat „Jezioro Kolno” został utworzony w 1960 roku na powierzchni 269,26 ha dla zachowania miejsc lęgowych ptactwa wodnego, głównie łabędzia niemego. Wśród ponad 60 gatunków ptaków, najczęściej występują: kaczka krzyŜówka, cyranka, łyska, bąk, perkoz dwuczuby, Ŝuraw, rybitwa rzeczna, czajka, kobuz, krogulec, remis, wąsatka oraz liczne ptactwo przelotne. Rezerwat obejmuje całe jezioro Kolno wraz ze strefą przybrzeŜnego szuwaru. Przy zachodnim brzegu, przy rozległym pasie torfowisk występują rzadkie gatunki roślin: wierzba lapońska, turzyca bagienna i strunowa, rosiczka i kruszczyk błotny. W 1971 roku został powołany florystyczny rezerwat „Glinki” dla zachowania ze wzglę- dów naukowych i dydaktycznych jedynego na terenie Puszczy Augustowskiej stanowiska paproci – pióropusznika strusiego (orientacyjna liczba paproci wynosi 750 szt.). Osobliwością tego rezerwatu jest równieŜ występowanie czosnku niedźwiedziego. Jedyny typ lasu występu- jący na terenie rezerwatu to grąd czyśćcowy i murszowy.

40 Tabela 9 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i uŜytków ekologicznych Nr Forma ochro- Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowość ny zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie Powiat 1 2 3 4 5 6 Sztabin L – „Kozi Rynek” 1 R Krasnybór 1959 augustowski (146,63) Augustów Fn – “Jezioro Kolno” 2 R Kolnica 1960 augustowski (269,26) Sztabin Fl – „Glinki” 3 R Balinka 1971 augustowski (1,65) Płaska 4 P Grobelka 1986 PŜ – 2 sosny pospolite augustowski Sztabin 5 P Brzozowe Grądy 1986 PŜ – sosna pospolita augustowski Sztabin PŜ – grupa drzew: 6 P Wilkownia 1986 6 jesionów wyniosłych augustowski 2 dęby szypułkowe Augustów PŜ –świerk pospolity, 7 P Podborowa 1983 augustowski sosna pospolita Augustów 8 P Kolnica 1980 PŜ – sosna pospolita augustowski Augustów 9 P Kolnica 1980 PŜ – 2 sosny pospolite augustowski Sztabin 10 P Krasnybór 1985 PŜ – dąb szypułkowy augustowski Augustów 11 P Komaszówka 1993 PŜ – 2 jesiony wyniosłe augustowski Augustów 12 P Kolnica 1980 PŜ – sosna pospolita augustowski Sztabin 13 P Glinka 1952 PŜ – dąb szypułkowy augustowski Sztabin torfowisko 14 U Krasnoborki 2004 augustowski (0,88) Rubryka 2 – R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – uŜytek ekologiczny Rubryka 6 – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny; Fl – florystyczny; L – leśny – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Na obszarze arkusza ustanowionych zostało 10 pomników przyrody Ŝywej (tabela 9). Są to pojedyncze drzewa lub ich skupiska, szczególnie te wiekowe i okazałych rozmiarów – sosny zwyczajne i pospolite, świerki pospolite, dęby szypułkowe i jesiony wyniosłe. W lesie Sztabińskim na północ od miejscowości Krasnoborki znajduje się uŜytek ekologiczny utworzony na torfowisku. Spośród licznych głazów narzutowych na mapę naniesiono jedynie kilka najokazal- szych, są to najczęściej granity i granitognejsy. Głazy te nie są objęte ochroną prawną. Prawie cały obszar arkusza Sztabin objęty jest ochroną Europejskiej Sieci Ekologicznej – Natura 2000. Występują tu dwa Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO) – „Ostoja Bie- brzańska” i „Puszcza Augustowska”, oraz dwa Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk (SOO) – „Dolina Biebrzy” i „Ostoja Augustowska” (tabela 10).

41 Tabela 10 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000

PołoŜenie centralnego Powierzchnia Nazwa obszaru PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru obszaru Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru na mapie Długość Szerokość Kod (ha) Województwo Powiat Gmina geograficzna geograficzna NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Augustów, miasto Augu- Puszcza Augustowska 1 J PLB200002 E 23°10’49’’ N 53°54’46’’ 134 377,7 PL345 podlaskie augustowski stów, Płaska, Sztabin, (P)

42 PL343 augustowski Sztabin Ostoja Biebrzańska 2 F PLB200006 E 22°59’38’’ N 53°38’57’’ 148 508,8 PL344 podlaskie sokólski Dąbrowa Białostocka, (P) PL345 Suchowola,

Augustów, miasto Augu- Ostoja Augustowska 3 K PLH20005 E 23°09’57’’ N 53°45’58’’ 107 068,7 PL345 podlaskie augustowski stów, Płaska, Sztabin, (S)

PL343 augustowski Sztabin, Dolina Biebrzy 4 K PLH20008 E 22°59’28’’ N 53°36’55’’ 121 206,2 PL344 podlaskie sokólski Dąbrowa Białostocka, (S) PL345 Suchowola

Rubryka 2: F – OSO, całkowicie zawierający w sobie SOO J – OSO, częściowo przecinający się z SOO; K – SOO, częściowo przecinający się z OSO Rubryka 4: P – obszar specjalnej ochrony ptaków (OSO) S – specjalny obszar ochrony siedlisk (SOO)

OSO Ostoja Biebrzańska (PLB 200006) połoŜona jest w Kotlinie Biebrzańskiej na obszarze Niziny Północnopodlaskiej. Stanowi ona rozległe, zatorfione obniŜenie terenu, oto- czone wysoczyznami morenowymi i równinami sandrowymi. Jest to obecnie największy kompleks dobrze zachowanych torfowisk niskich w Europie Środkowej. Lasy zajmują ok. 25% powierzchni ostoi, rosną zarówno na gruntach podmokłych (olsy porzeczkowe i tor- fowcowe, łęg olszowo-jesionowy czy bór bagienny), jak teŜ na gruntach mineralnych (bory i grądy). Na całym terenie ostoi występują zarośla wierzbowe, w tym wierzby lapońskiej i brzozy niskiej. W ostoi stwierdzono występowanie co najmniej 43 gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Liczebności 19 gatunków mieszczą się w kryteriach wyznaczania ostoi ptaków wprowadzonych przez BirdLife International. Po- nadto 25 gatunków zostało zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze zwierząt. Ostoja Biebrzańska jest najwaŜniejszą w Polsce i Unii Europejskiej ostoją wodniczki i orlika gru- bodziobego. Największą liczebność w Polsce i jedną z największych w Unii Europejskiej osiągają ponadto: błotniak stawowy, cietrzew, derkacz, dubelt, uszatka błotna, kropiatka, rybitwa czarna i rybitwa białoskrzydła. Jest to bardzo waŜna ostoja ptaków drapieŜnych (kania ruda, kania czarna, bielik, błotniak zboŜowy, gadoŜer, orzeł przedni i orzełek). Z Ostoją Biebrzańską ściśle powiązany jest Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Do- lina Biebrzy”. Dominującymi siedliskami w tym obszarze są siedliska mokradłowe: zalewane wodami rzecznymi lub podtapiane wodami podziemnymi torfowiska niskie ze zbiorowiskami turzycowymi i turzycowo-mszystymi, corocznie zalewane wodami rzecznymi mułowiska i torfowiska porośnięte szuwarami właściwymi, bagienne olsy, okresowo zalewane przyrzeczne równiny madowe oraz odwodnione i zagospodarowane torfowiska ze zbiorowiskami łąkowymi. Najbardziej naturalnymi zbiorowiskami roślinnymi doliny Bie- brzy są zbiorowiska leśne: bory bagienne, bór bagienny mechowiskowy, olsy, a takŜe msza- ry i niektóre zbiorowiska szuwarowe. Naturalność doliny wyraŜa się teŜ w dobrze wykształ- conej poprzecznej i podłuŜnej strefowości ekologicznej. Głównym zagroŜeniem dla walo- rów przyrodniczych Doliny Biebrzy jest odwodnienie tego terenu, trwające od początku XIX w. i kontynuowane przez prawie cały wiek XX. Skutkiem odwodnienia jest obniŜenie poziomu wód gruntowych, prowadzące do przesuszenia torfowisk i ich mineralizacji, co powoduje ustępowanie roślinności typowo bagiennej i wkraczanie gatunków i zbiorowisk charakterystycznych dla siedlisk bardziej suchych. Skutkiem odwodnienia są takŜe rozległe i długotrwałe poŜary, niszczące nie tylko roślinność, ale i złoŜe torfowe. Obszarowi powaŜ- nie zagraŜa planowana rozbudowa drogi krajowej nr 8 „Via Baltica” oraz skierowanie na tę

43 drogę ruchu międzynarodowego. Inne zagroŜenia to kłusownictwo w otulinie Biebrzańskie- go Parku Narodowego, osuszanie lub likwidacja małych zbiorników wodnych, rabunkowe pozyskiwanie surowców zielarskich w otulinie oraz na gruntach prywatnych, eksploatacja torfu w otulinie. OSO „Puszcza Augustowska” (PLB 200002) obejmuje kompleks leśny Puszczy Au- gustowskiej, leŜący na pograniczu Równiny Augustowskiej i Kotliny Biebrzańskiej. Jest to ostoja ptasia o randze europejskiej E 24. Występuje tu co najmniej 40 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 18 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków pta- ków: bąk, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, bocian czarny, cietrzew, dzięcioł białogrzbie- ty, dzięcioł trójpalczasty, dzięcioł zielonosiwy, gadoŜer, głuszec, kania czarna, kania ruda, kraska, łabędź krzykliwy, orlik krzykliwy, Ŝuraw, włochatka, podgorzałka, puchacz, trzmie- lojad; w stosunkowo wysokim zagęszczeniu występuje bielik. Obszarem powiązanym z OSO „Puszczą Augustowką” jest Specjalny Obszar Ochro- ny Siedlisk „Ostoja Augustowska” (PLH 200005), która obejmuje swym zasięgiem obszar prawie całej polskiej części Puszczy Augustowskiej. Dominują tu bory sosnowe i sosnowo- świerkowe, częściowo o zachowanym charakterze naturalnym. Mniejszą powierzchnię zaj- mują bory mieszane, w tym ciepłolubne. Rozległe obszary, zwłaszcza w południowej czę- ści Puszczy (pradolina Biebrzy), zajmują olsy. Szczególnie dobrze zachowane i charakterystyczne dla ostoi są lasy na torfowiskach (świerczyny na torfie, bagienne, subborealne lasy brzozowo-sosnowe, bory bagienne z drzewostanami o wieku przekraczającym niekie- dy 180 lat i z licznymi gatunkami związanymi ze strefą borealną w runie. DuŜą wartość przedstawiają teŜ jeziora ostoi. Znajduje się tu wiele polihumotroficznych (dystroficznych) jezior z otaczającymi je torfowiskami przejściowymi. Jeziora ostoi wykazują znaczne zróŜ- nicowanie względem trofii; występują tu jeziora eutroficzne, mezotroficzne, polihumotro- ficzne, a takŜe róŜnego typu zbiorniki astatyczne. W dolinach niektórych rzek oraz nad Kanałem Augustowskim wykształciły się rozległe torfowiska niskie mechowiskowe, zasi- lane przez wody bogate w związki wapnia, w tym torfowiska nakredowe. Wraz z przyle- głymi obszarami leśnymi na Litwie i Białorusi Puszcza Augustowska tworzy jeden z naj- większych zwartych kompleksów leśnych na nizinach środkowej Europy. Jest to równieŜ niezwykle waŜny korytarz migracyjny dla leśnych gatunków flory i fauny, łączący lasy Europy środkowej i wschodniej. Spośród rzadkości florystycznych w Puszczy Augustow- skiej zwracają uwagę storczyki, oraz turzyce, a takŜe reliktowe mchy. Oprócz bagiennych

44 lasów szczególną wartość przedstawiają zagroŜone ekosystemy otwartych torfowisk róŜne- go typu, wykazujące znaczne zróŜnicowanie względem trofii (eutroficzne, mezotroficzne), zawartości związków wapnia oraz zawartości tzw. kwasów humusowych. Na terenie ostoi występuje 7 gatunków roślin z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG, z czego dla czterech – aldrowandy pęcherzykowatej, skalnicy torfowiskowej, lipiennika i sasanki otwartej obszar ma zasadnicze znaczenie w skali Polski, a tutejsze populacje stanowią zna- czącą część krajowych zasobów, będąc często najobfitszymi w Polsce. Liczne są stanowiska rzadkich i zagroŜonych w skali kraju gatunków roślin naczyniowych (35 gatunków z polskiej czerwonej księgi i czerwonej listy). Występują tu 24 gatunki storczykowatych. RównieŜ jedyne znane w ostatnich dziesięcioleciach miejsce występowania w Polsce ma tu paproć podejźrzon wirginijski (Botrychium virginianum). Najwięcej rzadkich gatunków związanych jest z mszysto-turzycowymi torfowiskami niskimi i przejściowymi, a tutejsze populacje wielu zagroŜonych roślin torfowiskowych są największe w Polsce. RóŜnorod- ność i bogactwo flory torfowiskowej jest wynikiem róŜnorodności torfowisk, w większości przypadków nienaruszonych przez gospodarkę człowieka. W runie widnych borów mie- szanych i lasów o charakterze świetlistej dąbrowy występują liczne, zanikające gdzie indziej, gatunki światłoŜądne, w tym wschodnioeuropejskie, po części związane ze strefą lasostepu. Według krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska (Liro, 1998), północna część arkusza znajduje się w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym – (16M) Obszaru Suwalskiego (fig. 5). Natomiast południowa część arkusza mieści się w obszarze węzłowym o znaczeniu międzynarodowym – (26 M) Obszaru Biebrzańskiego.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Sztabin na tle systemów ECONET (Liro, 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa:16 M – Obszar Suwalski, 26 M – Ob- szar Biebrzański; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 22k – Korytarz Rospudy; 3 – jeziora; 4 – granica państwa.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Sztabin znajduje się niewiele zabytków kultury, co związane jest niewielkim osadnictwem spowodowanym występowaniem duŜego kompleksu leśnego jakim jest Puszcza Augustowska oraz terenów bagiennych doliny Biebrzy. Większa część obszaru arkusza została objęta Archeologicznym Zdjęciem Polski, a przeprowadzone badania archeologiczne wykazały obecność człowieka na tym terenie juŜ od epoki kamienia. Na mapie zaznaczono 12 stanowisk o duŜej wartości poznawczej, jednak niewpisanych do rejestru zabytków archeologicznych. Są to głównie ślady osadnictwa z epoki kamienia (kundyjski krąg kulturowy (mezolit): Komasówka, Czarnucha; krąg kultur strefy leśnej – mezolit – wczesna epoka brązu: Kolnica), osadnictwo wczesnej epoki brązu, epoki Ŝelaza, ślady osadnictwa kultury jaćwieskiej z wczesnego średniowiecza w okolicach miej-

46 scowości Czarnucha, oraz osady i obozowiska od późnego średniowiecza do nowoŜytności w rejonie Sztabina i Małowisty. Największe miejscowości na obszarze arkusza to wsie Sztabin i Krasnybór. Tereny obecnej Gminy Sztabin zamieszkiwali niegdyś Jaćwingowie – wymarły w XVI wieku lud bałtycki, blisko spokrewniony z Prusami i Litwinami. W 1506 roku król Aleksander Jagiel- lończyk nadał część tych ziem rodowi Chreptowiczów. Wieś załoŜył Adam Chreptowicz przed 1598 rokiem, przy przeprawie rzecznej, na trakcie z Augustowa do Knyszyna. Na początku istnienia przez ponad półtora wieku nosiła nazwę Osinki. Nazwa Sztabin została wprowadzona w 1760 roku przez Joachima Chreptowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego. Pod koniec XVII wieku zaczęto osadę prze- kształcać w ośrodek miejski. Wówczas Sztabin stał się centrum handlowym dóbr krasnopol- skich (Chreptowiczów, a później Brzostowskich). Dzięki działalności hrabiego Karola Brzo- stowskiego w 1895 roku powstała parafia, oraz zbudowano przystań na Biebrzy. W Sztabinie znajduje się zabytkowy, neogotycki, murowany kościół parafialny pw. św. Jakuba z 1910 roku. Zbudowano tu równieŜ pomnik Joachima Chreptowicza, kanclerza Wielkiego Księstwa Litewskiego, załoŜyciela miasta. W tym samym czasie co Sztabin powstała miejscowość Krasnybór. Nazwą tą począt- kowo określano część Puszczy Grodzieńskiej, którą wielki ksiąŜę Aleksander Jagiellończyk nadał w 1492 r. leśniczemu Koledzie, a w 1506 r. podskarbiemu litewskiemu Bohdanowi Chreptowskiemu. Początkowo znajdował się tu dwór myśliwski, ale w latach 1585–1598 Adam Chreptowicz załoŜył folwark i wieś do jego obsługi. Do osady sprowadzono Bazylia- nów, dla których wybudowano cerkiew. W latach sześćdziesiątych XVII w. ich miejsce zajęli bernardyni, a w 1684 r. dominikanie, którzy musieli opuścić te tereny w roku 1825. Kościół, obecnie p.w. Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, jest najstarszym obiektem sakralnym Suwalszczyzny. Budowla ta stanowi oryginalne połączenie renesansu z późnym gotykiem, nawiązując jednocześnie do średniowiecznego budownictwa prawosławnego. ZałoŜony na planie krzyŜa greckiego, zaokrąglonego na końcach w kształt trójliścia. Najcenniejszym ele- mentem wyposaŜenia jest olejny obraz matki Boskiej z Dzieciątkiem pochodzący co najmniej z połowy XVII wieku. W miejscowości tej znajduje się równieŜ kaplica pw. św. Rocha z koń- ca XVIII wieku oraz zabytkowy cmentarz parafialny. W Cisowie znajduje się zabytkowy zespół dworski, w skład którego wchodzi dwór murowany z 1835 roku, zrekonstruowana oficyna murowana oraz park podworski. W północnej części rezerwatu przyrody „Kozi Rynek” znajdują się mogiły powstańców z 1863 roku. W czasie powstania styczniowego rozegrała się tu bitwa z wojskami carskimi.

W Sztabinie i Krasnymborze znajdują się pomniki poświęcone ofiarom walk partyzanckich podczas II wojny światowej.

XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Sztabin z uwagi na silne zalesienie (Puszcza Augustowska), bogatą sieć hydrograficzną, oraz sprzyjające warunki klimatyczne jest regionem o charakterze głównie turystyczno-wypoczynkowym. Sieć osadnicza jest słabo rozwinięta, brak równieŜ znaczących zakładów przemysłowych. Rolnictwo stanowi funkcje podrzędną ze względu na niewielką obszarowo ilość gruntów rolnych. Na obszarze arkusza kopalinami uŜytecznymi są piaski i Ŝwiry oraz piaski moren czo- łowych, rzadziej osadów wodnomorenowych pochodzących ze zlodowacenia wisły. Szcze- gólne znaczenie mają niskie torfy wieku holoceńskiego, ze względu na moŜliwość wykorzystania w celach leczniczych. Prace geologiczne doprowadziły do udokumentowania 12 złóŜ kopalin, okruchowych, w pięciu z nich prowadzone jest na niewielką skalę okresowe wydobycie. Dwa kolejne posiadają wydane koncesje, jednak nie podjęto w nich wydobycia. Suro- wiec wykorzystywany jest do zaspokajania lokalnych potrzeb budownictwa i drogownictwa. Oprócz kruszywa naturalnego na terenie arkusza występuje równieŜ złoŜe torfu leczniczego (borowiny) „Kolnica”. Zaproponowano sześć obszarów perspektywicznych występowania piasku i piasku ze Ŝwirem, jako kopalin o znaczeniu lokalnym. Na obszarze arkusza najwaŜniejsze uŜytkowe piętra wodonośne związane są z utworami czwartorzędowymi. Główną rolę odgrywa poziom związany z piaskami sandrowymi zlodowacenia warty i wisły. Jest on powszechnie eksploatowany na omawianym arkuszu, i posiada zasoby wystarczające do zaspokojenia miejscowych potrzeb. Niemal cała powierzchnia arkusza Sztabin została bezwzględnie wyłączona z moŜliwo- ści składowania wszystkich typów odpadów. W granicach arkusza wyznaczono rejony predysponowane do lokalizowania jedynie składowisk obojętnych. Rozmieszczone są one na niewielkim obszarze zlokalizowanym w południowo-wschodniej jego części, w okolicach Małowisty i Kuderowszczyzny. Na powierzchni odsłaniają się tam gliny zwałowe zlodowacenia wisły o miąŜszości dochodzącej do 10 metrów. Miejscami tworzyć mogą one kilkudzie- sięciometrowy kompleks osadów słabo przepuszczalnych, w skład którego wchodzą równieŜ starsze gliny zwałowe zlodowacenia warty. Tworzą one naturalną barierę geologiczną, umoŜ- liwiającą składowanie odpadów obojętnych. Są to obszary o niskim stopniu zagroŜenia głów- nego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Lokalizacja składowisk odpadów na wskazanych obszarach powinna być poprzedzona szczegółowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi

48 i hydrogeologicznymi, które pozwolą na dokładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwałowych oraz ich miąŜszość i rozprzestrzenienie. Warunki budowlane na obszarze arkusza ze względu na charakter powierzchni rozpa- trywane były na niewielkim obszarze. Korzystne warunki budowlane występują na obszarach sandrowych, gdzie poziom wód gruntowych znajduje się głębiej niŜ 2 m oraz na wysoczy- znach. Większe obszary podłoŜa nadającego się pod posadowienie budowli znajdują się w rejonie: Kamienia, Jasionowa i Długiego. Obszary o niekorzystnych warunkach budowlanych związane głównie z obecnością osadów organicznych w dolinach rzek i obniŜeniach terenu, występują w dolinkach rzek: Biebrzy, Lebiedzianki oraz Jastrzębianki. Cały obszar arkusza objęty jest róŜnymi formami ochrony przyrody. NajwyŜszą formą ochrony jest Biebrzański Park Narodowy, obejmujący tereny o unikatowych walorach przyrodniczych i krajobrazowych. Północną i centralną część terenu arkusza obejmuje Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Biebrzy, oraz Obszar Chronionego Krajobrazu Puszczy i Jeziora Augustowskiego. Utworzenie ich ma na celu zachowanie największego i najcenniej- szego kompleksu leśnego Puszczy Augustowskiej oraz poszerza ochronę środowiska w dolinie Biebrzy. Cały teren arkusza został włączony do systemu NATURA 2000, ustanowiono tu 2 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) i 2 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) Podstawowym zaleceniem dla planowania przestrzennego gmin jest rozwój gospodar- czy oparty na wykorzystaniu walorów przyrodniczych, krajobrazowych i turystyczno – wy- poczynkowych, co wymaga jednak rozwoju infrastruktury turystycznej, zwiększenia bazy noclegowej oraz uregulowania gospodarki ściekowej poprzez zwiększenie stopnia skanalizo- wania obszaru arkusza. Wskazana jest odpowiednia promocja, propagująca informacje o walorach przyrodniczych. NaleŜy dąŜyć do trwałego zachowania równowagi ekologicznej w środowisku przyrodniczym, które jest największą wartością, mogącą przynieść wymierne korzyści temu regionowi.

XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993-1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1-2): 13–35.

BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 — Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. BREITMEIER B., RÓśAŃSKI P., 2006 – Objaśnienia do Mapy geologiczno – Gospodarczej w skali 1:50 000 arkusz Sztabin. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. DONAHUE R., HENDRY M., LANDINE P., 2000 – Distribution of arsenic and nickel in uranium mill tailings. Applied Geochemistry 15: 1097–1119. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774-781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), 2007 – Mapa osuwiski terenów predysponowanych do występowa- nia ruchów masowych w województwie podlaskim. – Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa HOWSAM M., JONES K.,1998 — Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137- 174 Informacja…, 2011 – Informacja Podlaskiego Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środo- wiska o stanie środowiska na terenie powiatu augustowskiego. Wojewódzki Inspek- torat Ochrony Środowiska w Białymstoku, Delegatura w Suwałkach. Instrukcja…, 2005 – Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000. Państwowy Instytut Geologiczny. Warszawa. KACPRZAK L., LISICKI S., 2001 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Sztabin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KACPRZAK L., LISICKI S., 2007 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: 50 000, ark. Sztabin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A.S., 1990 – Mapa Obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony w skali 1:500000. AGH, Kraków.

KONDRACKI J., 2001 – Geografia regionalna Polski. PWN Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2003 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień

IV” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2004a – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Jasiono- wo” w kat C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2004b – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Cisów

IV” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2005a – Dodatek nr 3 do uproszczonej dokumentacji geologicznej złoŜa

kruszywa naturalnego „Cisów” w kat C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2005b – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku ze Ŝwirem „Kamień V”

w kat C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2005c – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego – piasku

ze Ŝwirem „Krasnoborki IV” w kat C1. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa

KUCZYŃSKI A., 2010 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Cisów III” w związku z wygaśnięciem koncesji na eksploatację złoŜa. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIPIŃSKI L., 2008 – Dodatek nr 1 do Dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa naturalne-

go „Krasnoborki III” w kategorii C1. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383. LIRO A., (red.), 1998 – Koncepcja Krajowej Sieci Ekologicznej ECONET – Polska. Wyd. Fundacja IUCON-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

MARKS. L., BER A., GOGOŁEK.W., PIOTROWSKI. K., 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230. MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MIKOŁAJKÓW J., KACPRZAK L., 2004 – Szczegółowa mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Sztabin. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. NOWICKI Z. (red.), 2007 – „Mapa obszarów zagroŜonych podtopieniami w Polsce”. Infor- mator Państwowej SłuŜby Hydrogeologicznej. Warszawa. OSTRZYśEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfowych w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględ- nieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska. IMiUZ, Falenty. PACZYŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski, t. I – Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009 – Source term characterization using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656 RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86.

Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw nr 165, poz. 1359, z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. \ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 39, poz. 320 z dnia 13 marca 2009 r. SADOWSKI W., 1982 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień” wraz z u- proszczonym planem racjonalnej gospodarki złoŜem. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 1985 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Lebiedzin” wraz z uproszczonym projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb budownictwa gminnego. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 1992 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego Kamień II. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 1995 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Krasnoborki”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 1997a – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Krasnoborki III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 1997b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Cisów”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 2000a – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień” wraz z uproszczonym planem racjonalnej gospodarki złoŜem. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 2000b – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

SADOWSKI W., 2000c – Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 2002 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SADOWSKI W., 2003 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Kamień IV” w kat.C1 w miejscowości Kamień. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. War- szawa. SALACHNA P., 1969 – Sprawozdanie z prac geologiczno poszukiwawczych za surowcami ceramicznymi ilastymi i piaskami kwarcowymi. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol. Warszawa. SAMOCKA B., 1984 – Sprawozdanie z prac zwiadowczych w celu wstępnego zlokalizowa- nia złóŜ surowców ilastych na terenie gmin. Prostki, Nowina, Lipsk, Sztabin, połu- dniowa część gminy Augustów oraz złóŜ surowców ilastych i kruszywa naturalnego na terenie Bargłów Kościelny. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B. 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Wyd. Państw. Inst. Geol., Warszawa. STUPNICKA E., 2007 – Geologia regionalna Polski. Wyd. Uniw. Warsz. SZUFLICKI M., PIOTROWSKA A., MIŚKIEWICZ W., śUKOWSKI K., DYLĄG J., WO- SIŃSKA A., 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2010. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., CECKOWSKI T., 2004a – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Cisów II”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

TATARATA M., CECKOWSKI T., 2004b – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Cisów III”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. TULSKA I., SZYMAK M., 1993 – Dokumentacja geologiczna w kat. „B” złoŜa torfu leczniczego / borowiny/ „Kolnica”. Centr. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol. Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 185, poz. 1243 z dnia 5 października 2010 r. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950. WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87. Zasady..., 1999 – Zasady dokumentowania złóŜ kopalin stałych. Ministerstwo Środowiska, Warszawa