BIAŁYSTOK 2010 Wydawnictwo przygotowane przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku w 65. rocznicę obławy augustowskiej – lipiec 1945 r. Redakcja: Ewa Rogalewska Recenzent: Andrzej Zawistowski Konsultacja: Jan Jerzy Milewski, Waldemar F. Wilczewski Fotografie ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej Opracowanie biogramów: Alicja Maciejowska Skład i przygotowanie do druku: NAVIGATOR studio s.c. ISBN 978-83-62357-16-1 65 lat temu, w trakcie obławy przeprowadzonej głównie siłami sowieckich Wojsk Wewnętrznych NKWD, przy pomocy polskich funk- cjonariuszy aparatu bezpieczeństwa i wsparciu „ludowego” Wojska Polskiego zaginęło bez śladu około 600 mieszkańców Augustowszczy- zny i Suwalszczyzny. Przez długie lata komunizmu rodziny pozbawione bliskich po cichu modliły się o ich powrót. Nieubłagany upływ czasu odebrał w końcu jednak i tę nadzieję. Pozostało tylko pragnienie po- znania pełnej prawdy: jak zginęli i gdzie są ich groby. Publicznie upo- mnieć się o tę prawdę można było dopiero po 1989 r. W lipcu 1991 r. w Gibach dokonano poświęcenia krzyża na sym- bolicznej mogile Zaginionych. Co roku, w trzecią niedzielę lipca, odby- wa się w tym miejscu uroczyste nabożeństwo. Od 2002 r. współorga- nizatorem uroczystości jest białostocki Oddział Instytutu Pamięci Na- rodowej. W 2005 r., w przypadającą wówczas 60. rocznicę obławy, Prezes IPN prof. Leon Kieres dokonał w Augustowie uroczystego otwarcia wystawy Zaginieni w obławie augustowskiej – lipiec 1945 r. przygoto- wanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku. Wystawie towarzyszył katalog oraz konferencja naukowa z udziałem pracowników Instytutu. Podczas głównych uroczystości w Gibach apel do narodu rosyjskiego o ujawnienie prawdy o losach ofiar obławy od- 3 czytał Jan Krzywosz, syn jednego z Zaginionych. W tymże roku ukaza- ła się książka Obława augustowska – lipiec 1945 r., zawierająca mate- riały z konferencji. Rok później, 21 lipca 2006 r., w gibiańskich uroczystościach uczestniczył nowo wybrany Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka. W przeddzień głównych obchodów, w Domu Pracy Twórczej w Wi- grach otworzył on wystawę o obławie. Miesiąc wcześniej ekspozycję mogli obejrzeć mieszkańcy stolicy - 21 czerwca została ona oficjalnie otwarta na Uniwersytecie Warszawskim. W 2007 r. obchody trwały trzy dni i po raz pierwszy wykroczyły poza granice kraju. 20 lipca w Wilnie Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka otworzył wystawę o obławie w siedzibie Muzeum Ofiar Ludobójstwa (mieszczącym się w budynku dawnego KGB). W uroczystości udział wzięli m.in.: Stanisław Cygnarowski – Konsul Generalny RP w Wilnie, Waldemar Tomaszewski – Poseł na Sejm RL, Tadeusz Andrzejewski – doradca premiera Litwy, Jarosław Niewierowicz – wiceminister spraw zagranicznych Litwy, Artur Liudkowski – wicemer Wilna, Michał Mac- kiewicz – prezes Związku Polaków na Litwie. W ramach obchodów w 2008 r., 19 lipca w Augustowie odbyło się spotkanie rodzin ofiar obławy z prokuratorami IPN oraz przedsta- wiono przegląd filmów dokumentalnych poświęconych obławie. Na- 4 stępnego dnia w kościele pw. Św. Anny w Gibach odbyła się uroczysta Msza święta celebrowana przez J.E. Księdza Biskupa Romualda Ka- mińskiego, Biskupa Pomocniczego Diecezji Ełckiej. W imieniu Prezy- denta RP Lecha Kaczyńskiego w uroczystościach uczestniczyła minister Anna Gręziak, która złożyła wieniec przy pomniku Zaginionych w Gi- bach oraz odczytała list Prezydenta RP. Przemawiał także marszałek Sejmu RP Bronisław Komorowski. W ubiegłym roku w uroczystościach uczestniczyli m.in. zastępca Prokuratora Generalnego, dyrektor pionu śledczego IPN – Głównej Ko- misji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Dariusz Gabrel, a także przedstawiciele władz lokalnych. Mszę świętą odprawił bp Je- rzy Mazur, ordynariusz ełcki. Tegoroczne obchody odbywają się w szczególnie smutnej atmos- ferze. Jedną z ostatnich decyzji śp. Lecha Kaczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podjętą 7 kwietnia 2010 r., było objęcie uro- czystości w Gibach swoim honorowym patronatem. Zgodę na wejście w skład Komitetu Honorowego obchodów wyrazili m.in. także śp. gen. Tadeusz Płoski, biskup polowy Wojska Polskiego, śp. Andrzej Przewoź- nik, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, śp. Janusz Kurtyka, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. Odpowiedzi nie zdążył udzielić śp. Janusz Krupski, minister ds. kombatantów... Wszyscy Oni 5 wspierali nas w staraniach o wyjaśnienie losów ofiar obławy augu- stowskiej. Liczyliśmy, że w 65. rocznicę tej zbrodni, silnym głosem upo- mną się o prawdę. Teraz, kiedy Ich nie ma, czujemy się bardziej osa- motnieni ale nie opuszczamy rąk. Będziemy się o nią upominać aż do skutku wierząc, że tak jak prawda o Zbrodni Katyńskiej, również cała prawda o obławie kiedyś ujrzy światło dzienne. Dr hab. Cezary Kuklo dyrektor Oddziału IPN w Białymstoku Anna Pyżewska OBŁAWA AUGUSTOWSKA 1945 R. – PRZEBIEG AKCJI I POSZUKIWANIE ZAGINIONYCH W lipcu 1945 r. na dzisiejszych ziemiach północno-wschodniej Polski doszło do największej zbrodni dokonanej na ludności polskiej po zakończeniu II wojny światowej. Wskutek akcji połączonych sił so- wiecko-polskich (ze zdecydowaną przewagą tych pierwszych) zatrzy- mano kilka tysięcy obywateli polskich. Los około sześciuset z nich do dzisiejszego dnia pozostaje niewyjaśniony. Wydarzenia te określone zostały mianem „małego Katynia”. Aby zrozumieć wydarzenia z lata 1945 r., trzeba cofnąć się do początku wojny. Kampania wrześniowa 1939 r. oraz zawarte w końcu tego miesiąca ustalenia niemiecko-sowieckie sprawiły, że pojezierze suwalsko-augustowskie rozdzieliła granica: cały powiat suwalski wraz z północną częścią augustowskiego znalazł się w obrębie państwa niemieckiego, zaś miasto Augustów oraz południowa część powiatu 7 augustowskiego – w granicach ZSRR. W obu niemal od razu, bo już jesienią 1939 r., zaczęły powstawać pierwsze struktury konspiracyjne. Aktywność polskiego podziemia na tych terenach nieco się różniła: wprawdzie i na Suwalszczyźnie, i na Augustowszczyźnie gromadzono broń, prowadzono działalność propagandową, wywiadowczą, rozbu- dowywano struktury itp., ale inaczej traktowano działalność zbrojną. Po stronie niemieckiej konspiratorzy z rzadka przeprowadzali tego typu akcje, podczas gdy na Augustowszczyźnie likwidacja współpra- cowników NKWD i najaktywniejszych przedstawicieli władzy sowiec- kiej należała do podstawowych działań. Również na terenie powiatu augustowskiego szybko zaczęły powstawać oddziały partyzanckie – wpłynął na to zarówno charakter sowieckiej działalności represyjnej (zwłaszcza zagrożenie deportacjami), jak i uwarunkowania terenowe (lasy i bagna, które umożliwiały prowadzenie walki partyzanckiej). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. tak- że były powiat augustowski w całości znalazł się pod okupacją nie- miecką. Pozwoliło to polskiej konspiracji ujednolicić zarówno struktury podziemia (a dokładnie – działającego tu Związku Walki Zbrojnej, w lutym 1942 r. przemianowanego na Armię Krajową), jak też zakres działań prowadzonych przeciwko okupantowi na całym omawianym terenie. W pierwszym okresie priorytetem była praca organizacyjna, 8 ale także działalność wywiadowcza i propagandowa. Stopniowo roz- wijano także akcje dywersyjno-sabotażowe, czyli m.in. likwidowano agentów i gorliwych funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego, rozbraja- no posterunki żandarmerii. Skutkiem tych działań było uznanie przez władze niemieckie 21 czerwca 1943 r. obszaru Bezirk Bialystok (Okręg Białystok)1 za obszar „walki z bandami”. W końcu kwietnia 1944 r. na teren Puszczy Augustowskiej przy- była sowiecka grupa desantowa NKGB pod dowództwem mjr. Kon- stantego Cwietyńskiego „Orłowa”. Rozpoczęła ona działalność jako duży, silny oddział partyzancki, który szybko nawiązał kontakt z lokal- nymi strukturami AK. Efektem zawartego porozumienia było podejmo- wanie wspólnych działań przeciwko okupantowi niemieckiemu. Ofensywa Armii Czerwonej latem 1944 r., odwrót wojsk niemiec- kich, akcja „Burza” prowadzona przez podziemie niepodległościowe także na terenie Suwalszczyzny i Augustowszczyzny, przyniosły zmia- nę układu sił. Po wyparciu Niemców wojska sowieckie zaczęły ustana- wiać swoje porządki: od tej pory do codzienności należało rozbrajanie 1 Bezirk Białystok (Okręg Białystok) – jednostka administracyjna ustanowiona przez okupacyjne władze niemiec- kie w lipcu 1941 r., obejmująca zasięgiem większość przedwojennego województwa białostockiego (bez Su- walszczyzny) oraz skrawki powiatów Prużany i Brześć z woj. poleskiego. Bezirk Bialystok funkcjonował do końca okupacji niemieckiej na omawianych terenach, czyli do lata 1944 r. 9 oddziałów AK, aresztowania dowódców czy wcielanie żołnierzy do ar- mii Berlinga. Odmowa była karana wywózką do ZSRR. Ukrywający się żołnierze byli tropieni przez służby specjalne ZSRR – Smiersz2 i NKWD. Sytuację pogarszał fakt, że Sowieci nieźle rozpracowali konspiracyjne struktury na tym terenie – przyczyniła się do tego w dużej mierze wspomniana wyżej współpraca polskiego podziemia i sowieckiej par- tyzantki. W efekcie już w drugiej połowie 1944 r. omawiany obszar faktycznie znalazł się pod nową okupacją – sowiecką. Duża liczba ukrywających się przed władzami sowieckimi spra- wiła, że w odpowiedzi na represje, wiele osób zdecydowało się wrócić do lasu. Wiosną 1945 r. polskie podziemie zaczęło odbudowywać od- działy partyzanckie. Wcześniej nie było to możliwe, gdyż na terenie obu powiatów przebywało zbyt dużo wojsk sowieckich i trzeba było czekać, aż front przesunie się na zachód. Członkowie polskiego pod- ziemia na nowo podjęli działalność zbrojną: atakowali konwoje stad bydła