BIAŁYSTOK 2010 Wydawnictwo przygotowane przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku w 65. rocznicę obławy augustowskiej – lipiec 1945 r.

Redakcja: Ewa Rogalewska

Recenzent: Andrzej Zawistowski

Konsultacja: Jan Jerzy Milewski, Waldemar F. Wilczewski

Fotografie ze zbiorów Instytutu Pamięci Narodowej

Opracowanie biogramów: Alicja Maciejowska

Skład i przygotowanie do druku: NAVIGATOR studio s.c.

ISBN 978-83-62357-16-1 65 lat temu, w trakcie obławy przeprowadzonej głównie siłami sowieckich Wojsk Wewnętrznych NKWD, przy pomocy polskich funk- cjonariuszy aparatu bezpieczeństwa i wsparciu „ludowego” Wojska Polskiego zaginęło bez śladu około 600 mieszkańców Augustowszczy- zny i Suwalszczyzny. Przez długie lata komunizmu rodziny pozbawione bliskich po cichu modliły się o ich powrót. Nieubłagany upływ czasu odebrał w końcu jednak i tę nadzieję. Pozostało tylko pragnienie po- znania pełnej prawdy: jak zginęli i gdzie są ich groby. Publicznie upo- mnieć się o tę prawdę można było dopiero po 1989 r. W lipcu 1991 r. w Gibach dokonano poświęcenia krzyża na sym- bolicznej mogile Zaginionych. Co roku, w trzecią niedzielę lipca, odby- wa się w tym miejscu uroczyste nabożeństwo. Od 2002 r. współorga- nizatorem uroczystości jest białostocki Oddział Instytutu Pamięci Na- rodowej. W 2005 r., w przypadającą wówczas 60. rocznicę obławy, Prezes IPN prof. Leon Kieres dokonał w Augustowie uroczystego otwarcia wystawy Zaginieni w obławie augustowskiej – lipiec 1945 r. przygoto- wanej przez Oddziałowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Białymstoku. Wystawie towarzyszył katalog oraz konferencja naukowa z udziałem pracowników Instytutu. Podczas głównych uroczystości w Gibach apel do narodu rosyjskiego o ujawnienie prawdy o losach ofiar obławy od-

3 czytał Jan Krzywosz, syn jednego z Zaginionych. W tymże roku ukaza- ła się książka Obława augustowska – lipiec 1945 r., zawierająca mate- riały z konferencji. Rok później, 21 lipca 2006 r., w gibiańskich uroczystościach uczestniczył nowo wybrany Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka. W przeddzień głównych obchodów, w Domu Pracy Twórczej w Wi- grach otworzył on wystawę o obławie. Miesiąc wcześniej ekspozycję mogli obejrzeć mieszkańcy stolicy - 21 czerwca została ona oficjalnie otwarta na Uniwersytecie Warszawskim. W 2007 r. obchody trwały trzy dni i po raz pierwszy wykroczyły poza granice kraju. 20 lipca w Wilnie Prezes IPN dr hab. Janusz Kurtyka otworzył wystawę o obławie w siedzibie Muzeum Ofiar Ludobójstwa (mieszczącym się w budynku dawnego KGB). W uroczystości udział wzięli m.in.: Stanisław Cygnarowski – Konsul Generalny RP w Wilnie, Waldemar Tomaszewski – Poseł na Sejm RL, Tadeusz Andrzejewski – doradca premiera Litwy, Jarosław Niewierowicz – wiceminister spraw zagranicznych Litwy, Artur Liudkowski – wicemer Wilna, Michał Mac- kiewicz – prezes Związku Polaków na Litwie. W ramach obchodów w 2008 r., 19 lipca w Augustowie odbyło się spotkanie rodzin ofiar obławy z prokuratorami IPN oraz przedsta- wiono przegląd filmów dokumentalnych poświęconych obławie. Na-

4 stępnego dnia w kościele pw. Św. Anny w Gibach odbyła się uroczysta Msza święta celebrowana przez J.E. Księdza Biskupa Romualda Ka- mińskiego, Biskupa Pomocniczego Diecezji Ełckiej. W imieniu Prezy- denta RP Lecha Kaczyńskiego w uroczystościach uczestniczyła minister Anna Gręziak, która złożyła wieniec przy pomniku Zaginionych w Gi- bach oraz odczytała list Prezydenta RP. Przemawiał także marszałek Sejmu RP Bronisław Komorowski. W ubiegłym roku w uroczystościach uczestniczyli m.in. zastępca Prokuratora Generalnego, dyrektor pionu śledczego IPN – Głównej Ko- misji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Dariusz Gabrel, a także przedstawiciele władz lokalnych. Mszę świętą odprawił bp Je- rzy Mazur, ordynariusz ełcki. Tegoroczne obchody odbywają się w szczególnie smutnej atmos- ferze. Jedną z ostatnich decyzji śp. Lecha Kaczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, podjętą 7 kwietnia 2010 r., było objęcie uro- czystości w Gibach swoim honorowym patronatem. Zgodę na wejście w skład Komitetu Honorowego obchodów wyrazili m.in. także śp. gen. Tadeusz Płoski, biskup polowy Wojska Polskiego, śp. Andrzej Przewoź- nik, sekretarz Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, śp. Janusz Kurtyka, Prezes Instytutu Pamięci Narodowej. Odpowiedzi nie zdążył udzielić śp. Janusz Krupski, minister ds. kombatantów... Wszyscy Oni

5 wspierali nas w staraniach o wyjaśnienie losów ofiar obławy augu- stowskiej. Liczyliśmy, że w 65. rocznicę tej zbrodni, silnym głosem upo- mną się o prawdę. Teraz, kiedy Ich nie ma, czujemy się bardziej osa- motnieni ale nie opuszczamy rąk. Będziemy się o nią upominać aż do skutku wierząc, że tak jak prawda o Zbrodni Katyńskiej, również cała prawda o obławie kiedyś ujrzy światło dzienne.

Dr hab. Cezary Kuklo dyrektor Oddziału IPN w Białymstoku Anna Pyżewska

OBŁAWA AUGUSTOWSKA 1945 R. – PRZEBIEG AKCJI I POSZUKIWANIE ZAGINIONYCH

W lipcu 1945 r. na dzisiejszych ziemiach północno-wschodniej Polski doszło do największej zbrodni dokonanej na ludności polskiej po zakończeniu II wojny światowej. Wskutek akcji połączonych sił so- wiecko-polskich (ze zdecydowaną przewagą tych pierwszych) zatrzy- mano kilka tysięcy obywateli polskich. Los około sześciuset z nich do dzisiejszego dnia pozostaje niewyjaśniony. Wydarzenia te określone zostały mianem „małego Katynia”. Aby zrozumieć wydarzenia z lata 1945 r., trzeba cofnąć się do początku wojny. Kampania wrześniowa 1939 r. oraz zawarte w końcu tego miesiąca ustalenia niemiecko-sowieckie sprawiły, że pojezierze suwalsko-augustowskie rozdzieliła granica: cały powiat suwalski wraz z północną częścią augustowskiego znalazł się w obrębie państwa niemieckiego, zaś miasto Augustów oraz południowa część powiatu

7 augustowskiego – w granicach ZSRR. W obu niemal od razu, bo już jesienią 1939 r., zaczęły powstawać pierwsze struktury konspiracyjne. Aktywność polskiego podziemia na tych terenach nieco się różniła: wprawdzie i na Suwalszczyźnie, i na Augustowszczyźnie gromadzono broń, prowadzono działalność propagandową, wywiadowczą, rozbu- dowywano struktury itp., ale inaczej traktowano działalność zbrojną. Po stronie niemieckiej konspiratorzy z rzadka przeprowadzali tego typu akcje, podczas gdy na Augustowszczyźnie likwidacja współpra- cowników NKWD i najaktywniejszych przedstawicieli władzy sowiec- kiej należała do podstawowych działań. Również na terenie powiatu augustowskiego szybko zaczęły powstawać oddziały partyzanckie – wpłynął na to zarówno charakter sowieckiej działalności represyjnej (zwłaszcza zagrożenie deportacjami), jak i uwarunkowania terenowe (lasy i bagna, które umożliwiały prowadzenie walki partyzanckiej). Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w czerwcu 1941 r. tak- że były powiat augustowski w całości znalazł się pod okupacją nie- miecką. Pozwoliło to polskiej konspiracji ujednolicić zarówno struktury podziemia (a dokładnie – działającego tu Związku Walki Zbrojnej, w lutym 1942 r. przemianowanego na Armię Krajową), jak też zakres działań prowadzonych przeciwko okupantowi na całym omawianym terenie. W pierwszym okresie priorytetem była praca organizacyjna,

8 ale także działalność wywiadowcza i propagandowa. Stopniowo roz- wijano także akcje dywersyjno-sabotażowe, czyli m.in. likwidowano agentów i gorliwych funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego, rozbraja- no posterunki żandarmerii. Skutkiem tych działań było uznanie przez władze niemieckie 21 czerwca 1943 r. obszaru Bezirk Bialystok (Okręg Białystok)1 za obszar „walki z bandami”. W końcu kwietnia 1944 r. na teren Puszczy Augustowskiej przy- była sowiecka grupa desantowa NKGB pod dowództwem mjr. Kon- stantego Cwietyńskiego „Orłowa”. Rozpoczęła ona działalność jako duży, silny oddział partyzancki, który szybko nawiązał kontakt z lokal- nymi strukturami AK. Efektem zawartego porozumienia było podejmo- wanie wspólnych działań przeciwko okupantowi niemieckiemu. Ofensywa Armii Czerwonej latem 1944 r., odwrót wojsk niemiec- kich, akcja „Burza” prowadzona przez podziemie niepodległościowe także na terenie Suwalszczyzny i Augustowszczyzny, przyniosły zmia- nę układu sił. Po wyparciu Niemców wojska sowieckie zaczęły ustana- wiać swoje porządki: od tej pory do codzienności należało rozbrajanie

1 Bezirk Białystok (Okręg Białystok) – jednostka administracyjna ustanowiona przez okupacyjne władze niemiec- kie w lipcu 1941 r., obejmująca zasięgiem większość przedwojennego województwa białostockiego (bez Su- walszczyzny) oraz skrawki powiatów Prużany i Brześć z woj. poleskiego. Bezirk Bialystok funkcjonował do końca okupacji niemieckiej na omawianych terenach, czyli do lata 1944 r.

9 oddziałów AK, aresztowania dowódców czy wcielanie żołnierzy do ar- mii Berlinga. Odmowa była karana wywózką do ZSRR. Ukrywający się żołnierze byli tropieni przez służby specjalne ZSRR – Smiersz2 i NKWD. Sytuację pogarszał fakt, że Sowieci nieźle rozpracowali konspiracyjne struktury na tym terenie – przyczyniła się do tego w dużej mierze wspomniana wyżej współpraca polskiego podziemia i sowieckiej par- tyzantki. W efekcie już w drugiej połowie 1944 r. omawiany obszar faktycznie znalazł się pod nową okupacją – sowiecką. Duża liczba ukrywających się przed władzami sowieckimi spra- wiła, że w odpowiedzi na represje, wiele osób zdecydowało się wrócić do lasu. Wiosną 1945 r. polskie podziemie zaczęło odbudowywać od- działy partyzanckie. Wcześniej nie było to możliwe, gdyż na terenie obu powiatów przebywało zbyt dużo wojsk sowieckich i trzeba było czekać, aż front przesunie się na zachód. Członkowie polskiego pod- ziemia na nowo podjęli działalność zbrojną: atakowali konwoje stad bydła pędzonego z Prus Wschodnich do ZSRR, rozbrajali posterunki Milicji Obywatelskiej, rozprawiali się z donosicielami i urzędnikami bu- dowanego przez komunistów państwa, rozbijali urzędy gmin, ustana- wiane przez nowe władze itp. Jak wynika ze sprawozdania Wojewódz-

2 Smiersz (skrót od ros. wyrażenia smiert’ szpionam - śmierć szpiegom) – sowiecki kontrwywiad woj- skowy, działający w latach 1943–1946.

10 Kościół w Studzienicznej, gdzie 20 maja 1945 r. żołnierze sowieccy dokonali aresztowań obywateli polskich podczas nabożeństwa.

11 kiej Rady Narodowej w Białymstoku, tylko od początku marca do 1 lipca 1945 r. w całym województwie białostockim podziemie nie- podległościowe przeprowadziło łącznie 186 akcji. W samym powiecie suwalskim do końca maja 1945 r. członkowie podziemia rozbili 17 z 18 posterunków MO, wykonali 23 wyroki śmierci na donosicielach i naj- gorliwszych współpracownikach nowych władz, a z 14 gmin w rzeczy- wistości funkcjonowały tylko 23. Podziemie atakowało także żołnierzy Armii Czerwonej i NKWD – np. w kwietniu 1945 r. zabity został dorad- ca sowiecki z Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Suwałkach. W odpowiedzi na te działania żołnierze Armii Czerwonej i funk- cjonariusze NKWD podejmowali akcje odwetowe, często dopuszczając się przy tym najróżniejszych przestępstw - kradzieży, gwałtów, podpa- leń, a nawet zabójstw. Mieszkańcy skarżyli się w lokalnych urzędach na ich samowolę, urzędnicy z kolei zwracali się do strony sowieckiej z prośbą o pomoc w zaprowadzeniu porządku – na próżno. Wiosną 1945 r. sytuacja była tak nabrzmiała, że 16 maja w Białymstoku zorga- nizowano naradę, w której uczestniczyły władze województwa oraz dowództwo Wojsk Wewnętrznych NKWD. Bardzo prawdopodobne, że

3 Zaginieni w obławie augustowskiej – lipiec 1945 r. (katalog wystawy), Białystok 2005, s. 4.

12 Tzw. Dom Turka w Augustowie, siedziba PUBP, gdzie przetrzymywano m.in. osoby zatrzymane podczas obławy augustowskiej.

13 to właśnie wtedy zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji w celu li- kwidacji polskiej konspiracji na terenie Puszczy Augustowskiej. Nie przeszkodziło to wcale w kontynuowaniu działań na mniejszą skalę. I tak np. 20 maja 1945 r. żołnierze sowieccy pojawili się w Studzienicz- nej, gdzie odbywały się uroczystości z okazji Zielonych Świątek. Ludzie zapamiętali strzały, strach, tłok, panikę. Zatrzymano grupę mężczyzn, których następnie przetrzymywano w Augustowie, w piwnicy tzw. Domu Turka – przedwojennej cukierni zamienionej w więzienie. Zasadnicze uderzenie, czyli operacja zatrzymania kilku tysięcy osób, znana jako obława augustowska, przyszło w lipcu 1945 r. Trud- no jest podać dokładne daty przeprowadzonej wówczas akcji, gdyż w dokumentach pojawiają się różne informacje na ten temat. Naj- wcześniejsza znana data rozpoczęcia obławy to 12 lipca, najpóźniejsza data jej zakończenia – 28 lipca. Akcję przeprowadzono na terenie trzech powiatów: augustowskiego, suwalskiego i w północnej części sokólskiego. Uczestniczyły w niej przede wszystkim wojska radzieckie – jednostki 50. armii III Frontu Białoruskiego i Wojsk Wewnętrznych NKWD, jakkolwiek wspierane były przez dwie kompanie Wojska Pol- skiego z 1 pułku praskiego dywizji im. T. Kościuszki. Do akcji włączyli się pracownicy lokalnych urzędów bezpieczeństwa publicznego i MO oraz tajni współpracownicy, których zadaniem było dostarczanie infor-

14 macji i pomoc w poruszaniu się po terenie. Faktem jest, że polscy funk- cjonariusze, mimo udziału w obławie, nie byli przez stronę sowiecką informowani o najbardziej istotnych kwestiach. Sama zaś operacja nie miała raczej charakteru jednej, masowej akcji, a szeregu pojedynczych, przeprowadzanych równocześnie w różnych rejonach wspomnianych trzech powiatów. Zatrzymania poszczególnych osób odbywały się w rozmaity spo- sób i o każdej porze dnia. Uczestnicy operacji przetrząsali lasy, wsie i miasta. Zabierali ludzi z mieszkań, miejsc pracy, ulic i pól. Niektóre rodziny odwiedzano dwukrotnie – jeśli za pierwszym razem nie zasta- no danej osoby w domu, przychodzono po nią po kilku dniach. Doko- nujący zatrzymań żołnierze i funkcjonariusze nie mówili wprost, o co chodzi, nie wyjaśniali, dlaczego aresztują ludzi. Część osób zatrzyma- no według przygotowanych wcześniej list, ale niektóre – zupełnie przypadkowo. Aby ułatwić sobie pracę, bardzo często aresztujący uspokajali, że zabierają kogoś tylko na chwilę, na jeden lub dwa dni. Czasami zatrzymaniom towarzyszyły rewizje. Po Dominika Okrągłego, gajowego z Leśnictwa Topiłówka w pow. augustowskim, przyszli do domu funkcjonariusze MO. Krysty- na Szumska i Maria Winnicka zostały zatrzymane w drodze z Sucho- woli do Sztabina, w miejscowości – po Szumskiej ślad

15 zaginął, Winnicką po dwóch tygodniach zwolniono. Niektóre osoby były „zwabiane” do lokalnych urzędów bezpieczeństwa publicznego pod pretekstem choćby sprostowania nieścisłych danych personalnych – taki los spotkał np. Tadeusza Pietrołaja z Suwałk, który zniknął w ten sposób 28 lipca 1945 r. Największą tragedię przeżywały rodziny, w których zatrzymano więcej niż jedną osobę. We wsi Dworczysko Sowieci zabrali trzech bra- ci Myszczyńskich: 27-letniego Bronisława (wcześniej spędził pięć lat na robotach w Niemczech), 22-letniego Waleriana i 20-letniego Witolda. Razem z nimi aresztowano też ich ojczyma Władysława Wołosa. W momencie, kiedy przyszli po nich Sowieci, cała czwórka pracowała przy budowie stodoły. W Białej Wodzie Sowieci zabrali Ludwika Wysockiego i jego dwie córki – 17-letnią Anielę i o kilka lat starszą Kazimierę. O ile obie córki w czasie okupacji aktywnie angażowały się w działalność polskiego podziemia, to ich ojciec przebywał w więzieniu w Królewcu za pomoc udzielaną jeńcom sowieckim. 25-letni Franciszek Masłowski z Lasanki rano 26 lipca poszedł pra- cować w polu. Kiedy przyszła po niego siostra, znalazła tylko kosę – brat zniknął. Od sąsiada dowiedziała się, że zabrali go trzej żołnierze sowiec- cy. Sąsiada zostawili, bo był za stary. 24-letni Stanisław Sobolewski

16 Teodor i Mikołaj – bracia Kuźniecow. Ich ojciec, oficer carski, zginął w czasie rewolucji, matka uciekła z synami do Polski. W momencie aresztowania mieli 32 i 33 lata. Mikołaj był kawalerem, a Teodor zostawił żonę i dwoje dzieci (3 i 8 lat).

17 został zatrzymany razem z ojcem Władysławem. 28-letniego Józefa Mo- roza z Białowierśni aresztowano jako pierwszego, kilka dni później za- brano jego ojca, też Józefa. Zaginęli także bracia Antoni i Franciszek Paszkiewicz z Białowierśni, Teodor i Mikołaj Kuźniecow, Sta- nisław i Jan Krzywosz, Eugenia Łazarska z córką Danutą z Nowinki – po- dobne przykłady można mnożyć. Do grona zatrzymanych dołączono także 69 partyzantów Armii Krajowej Obywatelskiej wziętych do niewo- li 12 lipca po bitwie nad jeziorem Brożane. W wyniku całej obławy augustowskiej zatrzymano kilka tysięcy osób. Część z nich zwolniono od razu, jeszcze tego samego dnia, po wstępnych wyjaśnieniach. Pozostałych zaaresztowano, ale w ciągu kolejnych kilku – kilkunastu dni, po wielu brutalnych przesłuchaniach, niektórych stopniowo wypuszczano do domów. To z ich relacji wiemy, jak przebiegała obława do chwili ich wypuszczenia z aresztu. Zatrzy- mane osoby były przetrzymywane w prowizorycznych punktach filtra- cyjnych: w piwnicach budynków, chlewach, szopach, stodołach, w Szczebrze nawet na cmentarzu. Na tym etapie zdarzało się, że rodzi- nom pozwalano jeszcze przekazać zatrzymanym ubranie i trochę żyw- ności. Bywało, że za łapówkę strażnicy pozwalali na chwilę rozmowy. Zdarzały się też inne sytuacje. Romualda Kirejczyk, siostra wspo- mnianego wyżej Tadeusza Pietrołaja, towarzyszyła bratu eskortowanemu

18 Stanisław Krzywosz (pierwszy z prawej), 36 lat, Bronisław Myszczyński – 27 lat, rolnik ze wsi Dworczy- urodził się i mieszkał w Kamiennej Nowej. sko. Przez 5 lat był na robotach w Niemczech. Brat Brat Jan także zaginął. Żona spodziewała się dziecka. Walerian miał 22 lata. Matka, jak na ironię, podjęła oprawców sutym obiadem. Ci zgarnęli całą czwórkę.

19 przez funkcjonariusza PUBP w Suwałkach w drodze do urzędu. Widziała, jak wchodził do budynku. Miał zostać zwolniony po trzydziestu minutach – siostra czekała ponad godzinę, ale brat z budynku nie wyszedł. Jeszcze tego samego dnia matka Tadeusza interweniowała w PUBP, dopytując się o losy syna – usłyszała, że nikogo takiego tam nie było. Tadeusz Pietrołaj nigdy już nie wrócił do domu. Funkcjonariusze UB zbywali rodziny dopytujące się o losy bli- skich, odpowiadając, że w danym miejscu poszukiwanej osoby nie ma, że nic im nie wiadomo o ich losie. Bywało i tak, że pytających odsyłano do domu, grożąc dalszymi konsekwencjami w przypadku natarczywości. Po kolejnych etapach przesłuchań wyselekcjonowano grupę około 600 osób, które uznano za członków polskiego podziemia nie- podległościowego i ludzi im sprzyjających. Z nimi kontakt był już niemożliwy. W rzeczywistości część spośród tych osób nie miała nic wspólnego z podziemiem. Niektórzy dopiero wrócili z robót w Niem- czech, nieraz po wielu spędzonych tam latach. Wśród ofiar byli także 15- i 16-letni chłopcy, tacy jak Stanisław Cieślukowski – został za- trzymany już na początku obławy, kiedy wracał do domu w Białogó- rach od stryja. Rodzinie po zaginionym szesnastolatku pozostało tylko jedno zdjęcie, zrobione, kiedy chłopiec był niemowlęciem. Naj-

20 Eugenia Łazarska trzyma pod ręką męża Aleksandra (pseudonim „Skorupka”). Eugenia Łazarska z domu Biernacka urodziła się w 1900 r., czyli miała 45 lat. Mieszkała w Nowince. Mąż Aleksander ps. „Skorupka” był komendantem obozu partyzanckiego. Zginął w walce z Niemcami. Eugenia razem z córką Danutą były także w lesie, a młodsi synowie ukrywali się u ludzi. Po raz pierwszy aresztowana w styczniu 1945 r. i zwolnio- na. Ponownie przyszli po nią do domu 17 lipca dwaj lejtnanci, jeden z NKWD. Danutę aresztowano kilka dni później w niewyjaśnionych okolicznościach. Tego samego dnia zabrano bratową Aleksandra Władysławę, również wdowę po partyzancie. Wszystkie zginęły bez śladu.

21 prawdopodobniej Sowieci poszukiwali jego ojca, także Stanisława, który w tym czasie się ukrywał. Zbieżność imion ułatwiła im pracę. Wydaje się, że dobrze wyjaśnił tę sytuację jeden z byłych żołnierzy AK, który wspominał: „Obława odbywała się z typowym sowieckim bałaganiarstwem (…) Żołnierze, oficerowie chyba też, nie mieli ochoty uganiać się po lasach za uzbrojonymi partyzantami. Ułatwia- li sobie robotę. Wyciągali ludzi z chałup. Mieli listy przygotowane przez szpicli. Gdy kogoś nie zastali w domu, brali innego. Żeby się zgadzała liczba. Poszukiwali nie tylko AK-owców. Aresztowali leśni- ków, sołtysów, bogatych gospodarzy. To byli dla nich wrogowie, spuścizna po »pańskiej« Polsce”4. Ku takiej samej tezie skłaniali się też mieszkańcy Augustowa, którzy w 1957 r., w piśmie wystosowa- nym do Prokuratury Generalnej w Warszawie, pisali: „Byli to [zagi- nieni w obławie – A.P.] ludzie niewinni, o czym świadczy powiedze- nie majora Zw[iązku] Radz[ieckiego], sprawującego pieczę nad aresz- towanymi, który powiedział 29 lipca na robione mu zarzuty, że: Wasze prawitielstwo prosiło nas oczyścic les, no my nie duraki, w les nie pójdziem5, no i przy pomocy miejscowych władz nabrali ludzi,

4 S. Kulikowski, I. Sewastianowicz, Nie tylko Katyń, Białystok 1990, s. 25. 5 Tłum. z ros.: „Wasze władze prosiły nas o oczyszczenie [z partyzantów] lasów, my jednak nie jesteśmy durnie i do lasu nie wejdziemy”.

22 Mieczysław Jatkowski (z prawej), Władysław Jedliński (w środku). Władysław Jedliński miał w 1945 r. 18 lat. Sam należał do AK, ale był też „obciążony” rodzinnie mając siostrę łączniczkę ps. „Sikorka” i szwagra partyzanta PS. „Gołąb”. W połowie lipca wstąpili po niego koledzy Mieczysław Jatkowski i Tadeusz Stelmasik, także członkowie AK. Jedliński wziął gitarę i poszli razem na zabawę. Obiecał wrócić przed godziną policyjną. Prawdopodobnie nie zdążyli – w drodze powrotnej zatrzymał ich patrol żołnierzy radzieckich. Nikt tego nie widział, a więc nieznane są okoliczności aresztowania. Znaleźli się w piwnicy u Dowgierdów, gdzie trzymano mnóstwo osób aresztowanych czasie obławy. Wypuszczeni później świadkowie opowiadali, że widzieli ich pobitych w śledztwie. Widzieli też, jak następnie załadowano ich na samochód ciężarowy i wywieziono w nieznanym kierunku.

23 skąd się dało”6. Niewykluczone też, że akcja miała na celu zastrasze- nie polskiego społeczeństwa, zniechęcenie go do podejmowania ja- kichkolwiek działań przeciwko nowym władzom czy żołnierzom ra- dzieckim. Trudno jest precyzyjnie określić liczbę wszystkich zatrzymanych wówczas osób. Źródła rosyjskie podają, że było to około 7 tysięcy lu- dzi, tymczasem część polskich historyków skłania się raczej ku liczbie 2 tysiące. Ta rozbieżność wynika stąd, że raz najprawdopodobniej li- czono wszystkie zatrzymywane osoby, kiedy indziej – tylko te zaaresz- towane, na dodatek za każdym razem podawane liczby dotyczyły in- nego obszaru. Co się stało ze wspomnianymi wyżej 600 osobami – w zasadzie nie wiadomo. Dokumenty milczą na ten temat. Jednak fakt, że przez kilkadziesiąt lat nie dała znaku życia ani jedna osoba z zaginionych, upoważnia do stwierdzenia, że ludzie ci zostali zgładzeni. Ale gdzie? Kiedy? Jak? Co zrobiono z ciałami ofiar? Gdzie są ich groby? Nie wiado- mo. Świadkowie tych wydarzeń wspominali, że wszyscy zaaresztowa- ni byli następnie ładowani na samochody ciężarowe i wywożeni

6 IPN Bi, Akta śledztwa S 69/01/Zk, Pismo mieszkańców Augustowa do Prokuratury Generalnej w Warszawie z prośbą o przeprowadzenie dochodzenia w sprawie zaginięcia osób aresztowanych w obławie augustowskiej, 4 II 1957, k. 1170-1171.

24 w kierunku granicy. Jest bardzo prawdopodobne, że zakończyli życie na dawnych terenach polskich włączonych do ZSRR, i to raczej niedłu- go po zatrzymaniu. Rodziny ofiar od razu przystąpiły do szukania swoich bliskich. Naj- pierw, nieraz jeszcze tego samego dnia, próbowano uzyskać jakieś infor- macje w miejscach, dokąd zabierano zatrzymanych. Następnie alarmowa- no władze samorządowe najniższych szczebli, które zresztą także i z własnej inicjatywy poszukiwały zatrzymanych obywateli – szczególną aktywność wykazała tu . Los zaginionych poruszany był na posiedzeniach gminnych rad narodowych, w ślad za tym szły pisma do władz wyższych szczebli (powiatowych rad narodowych, Urzędu Woje- wódzkiego Białostockiego), także centralnych (do Ministerstwa Admini- stracji Publicznej czy do premiera). wybrała nawet delegację, która miała interweniować w sprawie zaginionych u Bolesława Bieruta – nie wiadomo jednak, jak wysłannicy gminy zostali potraktowani. W każ- dym niemal wysyłanym do wyższych władz piśmie tłumaczono, że wsku- tek akcji zniknęli jedyni nieraz żywiciele rodzin, których bliscy znajdują się w bardzo trudnych warunkach materialnych, że zaginęli rolnicy, których gospodarstwa niszczeją bez właściwego dozoru, a także fachowcy, ludzie potrzebni w latach powojennej odbudowy kraju. Sugerowano, że jeśli są wśród zatrzymanych ludzie rzeczywiście winni – należy ich osądzić

25 Pismo PCK o poszukiwaniach Heleny Aldony Wnukowskiej, zaginionej w obławie augustowskiej.

26 i ukarać, a pozostałych wypuścić. Niestety, żaden adresat, żaden urząd nie udzielił nadawcom listów satysfakcjonującej odpowiedzi na nurtujące ich pytania. Nie odbierano im jednak nadziei na pozytywne załatwienie spra- wy: kiedy w grudniu 1946 r. władze gminy Giby wystosowały pismo do premiera, po dwóch tygodniach otrzymały odpowiedź z informacją, że zostało ono skierowane do polskiej ambasady w Moskwie. W ciągu kolej- nych kilku tygodni z kolei ambasada poinformowała zarząd gminy, że „(…) została podjęta specjalna interwencja, zmierzająca do zwolnienia w/wy- kazanych obywateli”7. To wszystko dawało nadzieję na szczęśliwe zakoń- czenie sprawy. Niestety – na deklaracjach się kończyło. W miarę upływu lat poszukiwania prowadzono z coraz mniej- szym impetem. Rzeczywistość epoki stalinowskiej nie sprzyjała takim działaniom. Obława augustowska była tematem zakazanym, zdarzało się, że rodziny „poprawiały” swoje życiorysy tak, aby nie pojawiło się w nich choćby najmniejsze powiązanie z wydarzeniami z lipca 1945 r. Były jednak osoby, które – nie zważając na zagrożenie – w dalszym ciągu docierały ze swoim problemem wszędzie, gdzie tylko to możli- we. Jadwiga Pietrołaj w 1952 r. wystosowała prośbę o interwencję w sprawie wyjaśnienia sprawy zaginięcia syna do Bolesława Bieruta

7 Archiwum Państwowe w Suwałkach, GRN w Gibach, 35, Pismo kierownika Wydziału Konsularnego Ambasady Rzeczypospolitej Polskiej w Moskwie do Zarządu Gminy Giby z 21 I 1947, k. 4.

27 – skutkiem jej starań było podjęcie dochodzenia prowadzonego przez ponad trzy lata. Niestety, często było tak, że nawet jeżeli urzędy po- dejmowały wskutek usilnych próśb jakieś działania, to szybko je uma- rzały. Tłumaczono się brakiem jakichkolwiek dokumentów poświad- czających sam fakt zatrzymania poszukiwanej osoby, koniecznością przekazywania zatrzymanych funkcjonariuszom sowieckim, którzy nie informowali strony polskiej o dalszych działaniach itp. – co zresztą nie musiało odbiegać od rzeczywistości. Zmiany polityczne zapoczątkowane w 1956 r. na nowo rozbudzi- ły nadzieje rodzin zaginionych. Informacje o repatriacji z ZSRR przeby- wających tam Polaków, w tym – osób odbywających kary pozbawie- nia wolności – skłoniły m. in. Józefę Lipską z Augustowa do wystoso- wania listu do Władysława Gomułki. Kobieta poszukiwała swoich dwóch synów, z których jeden, Mieczysław, został aresztowany w cza- sie obławy. Lipska alarmowała też w tej sprawie Polski Czerwony Krzyż – dowiedziała się tylko tyle, że PCK żadnych wiadomości o poszukiwa- nych nie posiada. Takie same odpowiedzi otrzymywały zresztą rodziny innych zaginionych, szturmujące kolejne urzędy. Sporadycznie, ale zdarzało się, że do bliskich przychodziła wiado- mość, że poszukiwana osoba żyje. Tak było np. w przypadku rodziny wspomnianego już Franciszka Masłowskiego – w 1959 r. jego bliscy

28 Sierpień 1987 r., ekshumacja w uroczysku Wielki Bór.

29 otrzymali wiadomość z PCK, że Franciszek mieszka we wsi Samara w rejonie Stalinskim. Niestety, mimo słania do niego kolejnych listów, na żaden nie otrzymano odpowiedzi. Taka sama sytuacja spotkała ro- dzinę Stanisława Niedźwieckiego z Augustowa – po latach otrzymała ona wiadomość, że Stanisław przebywa na terenie ZSRR, podano na- wet adres do korespondencji. Niestety, Stanisław nie odpowiedział na żaden list. Po 1956 r. zmęczeni kilkunastoletnią walką bliscy zaginionych za- częli kierować do sądów wnioski z prośbą o uznanie ofiary obławy za zmarłych. Wnioski te były załatwiane pozytywnie. Wydawało się, że ob- ława augustowska pozostanie jednym z tych tragicznych wydarzeń, któ- re powoli znikną z ludzkiej pamięci, gdyż o wydarzeniach z lipca 1945 r. nie można było głośno mówić. O obławie się nie mówiło i nie pisało, nie wspominały o niej ani podręczniki, ani opracowania historyczne, sami ludzie woleli milczeć, aby nie przysparzać sobie kłopotów. Cisza wokół największej powojennej tragedii, jaka spotkała spo- łeczeństwo polskie, trwała do drugiej połowy lat osiemdziesiątych. Latem 1987 r. północno-wschodni region Polski zelektryzowała wia- domość o odnalezieniu masowych grobów w uroczysku Wielki Bór między Gibami a Rygolem. Mieszkańcy Augustowszczyzny i Suwalsz- czyzny byli przekonani, że tam właśnie spoczywają ich bliscy. Informa-

30 cję o odnalezieniu grobów podały światowe agencje. Rozgłos wokół tego wydarzenia oraz rozbudzone nadzieje były tak wielkie, że kiedy przeprowadzone prace dowiodły, iż masowe groby to niemiecki cmen- tarz polowy, wiele osób nie przyjmowało tego do wiadomości. Nieod- parcie nasuwały się bowiem skojarzenia z zacieraniem przez komuni- stów prawdy o Zbrodni Katyńskiej. Ale to właśnie wtedy, latem 1987 r., obława augustowska chyba po raz pierwszy zaistniała w publicznym dyskursie. Na konferencji pra- sowej rzecznika rządu PRL Jerzego Urbana zagraniczni dziennikarze ciągle dopytywali się o losy ludzi, którzy zaginęli w lipcu 1945 r., o działania rządu podejmowane w celu ich odnalezienia itp. Odpo- wiedź rzecznika brzmiała: „Dzisiejsze władze polskie niczego w tej chwili nie wiedzą o tym, aby w przeszłości ktokolwiek w tajemniczy sposób zaginął, nie wiedzą też o tym, aby władze polskie poszukiwały i miały kogo poszukiwać”8. W tym samym roku pojawiło się kilka arty- kułów na temat obławy, także w drugim obiegu. Odkrycie grobów pod Gibami było bodźcem do podjęcia przez grupkę mieszkańców dalszych działań. Piotr Bajer, Mirosław Basiewicz i Stanisław Kowalczyk już na początku sierpnia 1987 r. rozprowadzali

8 Stenogram konferencji prasowej dla dziennikarzy zagranicznych rzecznika rządu Jerzego Urbana, „Rzeczpospo- lita”, 27 VII 1987, s. 5-6.

31 ulotkę, w której pisali m. in.: „Pragnąc dopomóc rodzinom w ich stara- niach o powrót zaginionych lub w ustaleniu ich losu, w przekonaniu, że wyjaśnianie »białych plam« w historii stosunków polsko-radzieckich leży w interesie obu krajów, powołujemy Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 roku. Komitet będzie dążył do ułożenia kompletnej listy zaginionych, ustalenia ich lo- sów i umożliwienia powrotu do domów. Komitet apeluje o pomoc w działaniu do władz PRL, ZSRR, Kościoła, Czerwonego Krzyża, wyspe- cjalizowanych instytucji polskich i międzynarodowych oraz wszystkich ludzi dobrej woli”9. Kilka dni później Rada Państwa otrzymała pismo będące apelem o udzielenie Komitetowi wszelkiej pomocy w jego dzia- łaniach. Pismo podpisało 56 osób ze świata kultury i nauki, wśród nich m.in. Jacek Bocheński, Marian Brandys, Ernest Bryll, Michał Głowiński, Krystyna Janda, Adam Michnik, Andrzej Stelmachowski. Na odpowiedź władz nie trzeba było długo czekać. Na początku września 1987 r. dyrektor Wydziału Społeczno-Administracyjnego Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach zakazał Komitetowi działalności. W uzasadnieniu decyzji podano, że Komitet działa nielegalnie, a jego działalność mogłaby zakłócić spokój lub porządek publiczny.

9 Oświadczenie informujące o powstaniu Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r., zbiory OBEP w Białymstoku.

32 Decyzja władz nie zniechęciła jednak członków Komitetu do dzia- łania. W listopadzie 1987 r. wystosowali pismo do Międzynarodowego Komitetu Czerwonego Krzyża w Genewie, wyjaśniając, czym była ob- ława augustowska i prosząc o interwencję u polskich władz. Przez ko- lejne miesiące członkowie i sympatycy Komitetu (powiększonego o działaczy opozycji z Warszawy – Alicję Maciejowską, Marię Chwali- bóg, Danutę i Jana Krzywoszów) odwiedzali mieszkańców Suwal- szczyzny i Augustowszczyzny (w tym tych, którzy rozproszyli się po całej Polsce), nagrywając rozmowy z nimi, kopiując fotografie zaginio- nych, dokumenty, pisma wymieniane z kolejnymi urzędami itp. Przemiany ustrojowe po 1989 r. pozwoliły na kontynuowanie działań mających na celu wyjaśnienie wszystkich kwestii dotyczących obławy augustowskiej w zupełnie innych warunkach. Ponownie prze- prowadzono ekshumację grobów pod Gibami – potwierdziła ona wcześniejsze ustalenia, że spoczywają tam żołnierze niemieccy. Śledz- two w sprawie obławy prowadziła m.in. Prokuratura Wojewódzka w Suwałkach, która otrzymała do dyspozycji kopie materiałów zebra- nych przez Obywatelski Komitet Poszukiwań. Niestety – prowadzone śledztwo zostało zawieszone w połowie lat dziewięćdziesiątych wsku- tek braku dostępu do nowych materiałów, zwłaszcza z archiwów ro- syjskich. W 2001 r. akta sprawy przejęła Oddziałowa Komisja Ścigania

33 34 Pismo Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej w sprawie zaginionych w obławie augustowskiej z dnia 7 I 1995.

35 Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku, rozpoczynając własne śledztwo. Niestety, mimo wielu starań, mimo zwracania się IPN z prośbą o pomoc do m.in. Prokuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej, los zagi- nionych w obławie do dziś pozostaje tajemnicą. Po tak wielu latach bez- owocnych poszukiwań ich rodziny chcą już tylko wiedzieć, jakie były okoliczności śmierci i gdzie spoczywają szczątki ich bliskich. Czy w forcie w Naumowiczach koło Grodna, jak mówi jedna z hipotez? Na razie ro- dziny honorują pamięć swoich bliskich modląc się u stóp krzyża ustawio- nego w 1991 r. na symbolicznej mogile zaginionych w Gibach. Obława augustowska przebiła się w końcu do publicznej świado- mości. Teraz tylko należy mieć nadzieję, że uda się poznać wszystkie towarzyszące jej okoliczności, a przede wszystkim – dowiedzieć się, co dokładnie stało się z kilkusetosobową grupą zaginionych. Andrzej Muczyński

PROPOZYCJE METODYCZNE DO PREZENTACJI MULTIMEDIALNEJ „OBŁAWA AUGUSTOWSKA”

Późną wiosną i latem 1945 r. Armia Czerwona i jednostki NKWD wspierane przez UB i Wojsko Polskie podległe komunistom przeprowa- dziły w powiatach augustowskim i suwalskim masowe aresztowania. Objęły one głównie członków i sympatyków Armii Krajowej. Największe nasilenie aresztowań przypadło na lipiec 1945 r. Około 600 aresztowa- nych zostało zamordowanych przez żołnierzy sowieckich. Do dzisiaj nie wiemy gdzie dokonano tego mordu i gdzie znajdują się ich groby. Fakty te nie są powszechnie znane, czasami odnotowują je podręcz- niki akademickie, nie ma o tym wzmianki w podręcznikach szkolnych. Pre- zentacja Obława augustowska stara się wypełnić tę lukę, dostarczając in- formacji o największej zbrodni dokonanej przez władze sowieckie na zie- miach polskich po zakończeniu II wojny światowej. Nie przypadkowo ob- ława lipcowa 1945 r. nazywana jest podlaskim Katyniem.

37 Prezentacja może być wykorzystana w całości lub we fragmen- tach na lekcjach historii w szkole ponadgimnazjalnej zarówno przy zakresie podstawowym, jak i rozszerzonym oraz na przedmiocie uzu- pełniającym Historia i społeczeństwo. Fragmenty prezentacji można wykorzystać również na lekcjach z Wiedzy o społeczeństwie w gimna- zjum i Historia i społeczeństwo w szkole podstawowej1. Ponadto jej fragmenty mogą być wykorzystywane na lekcjach innych przedmio- tów np. j. polskiego, religii, godzinach wychowawczych itp. oraz zaję- ciach pozalekcyjnych na trzecim i czwartym etapie nauczania. Prezentacja podzielona jest na wstęp i pięć części – Obława, Ofiary, Poszukiwania, Śledztwo IPN i Pamięć. Wstęp zawiera podstawowe informacje o obławie augustowskiej – czas jej trwania, zasięg, liczbę ofiar, siły sowieckie zaangażowane do jej przeprowadzenia. Jest też wzbogacony o trwający około 3 min. frag- ment filmu Ale czy o tym można mówić? w reż. Jacka Petryckiego. Są to trzy krótkie relacje świadków tych wydarzeń. Jeśli nauczyciel nie może poświęcić więcej czasu na przedstawienie faktów związanych z obławą, może się ograniczyć do zaprezentowania uczniom tylko wstępu.

1 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 XII 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół Dz.U. Nr 4, poz. 17 z dnia 15 I 2009 r.

38 Część pierwsza Obława dzieli się na sześć fragmentów: Mapa, Kontekst historyczny, Funkcjonariusze, Współpraca z Sowietami, Obła- wa w dokumentach UBP, Obława w dokumentach AKO. Część tę otwiera kolejny krótki tekst informujący o obławie. Fragment pierwszy Mapa obławy przedstawia teren powiatów augustowskiego i suwal- skiego z zaznaczonymi miejscowościami, gdzie dokonano aresztowań z podaniem liczby zatrzymanych. Na mapie zaznaczono też miejsca gdzie były tymczasowe areszty, w których przetrzymywano i przesłu- chiwano aresztowanych przed wywiezieniem ich do Suwałk lub Augu- stowa. Uczniowie mogą dokonać analizy mapy i uzyskać dodatkowe wiadomości i wyciągnąć wnioski – jak wyglądał teren gdzie przepro- wadzono obławę – lasy, jeziora, niewielkie zaludnienie. Był to obszar pozornie łatwy do ukrycia się, a jednak wojskom sowieckim udało się dokonać masowych aresztowań, dlaczego? Mapa pokazuje też miej- scowości, których ludność najbardziej ucierpiała podczas obławy. Uczniowie mogą wyszukać te miejsca i wypisać nazwy. Mapa stwarza też wiele innych możliwości wykorzystania jej na lekcji. We fragmencie Kontekst historyczny zawarte są informacje o przygotowaniach do ob- ławy prowadzonych przez władze sowieckie w maju i czerwcu 1945 r., o aresztowaniach Polaków poprzedzających obławę. W Bilansie otwar- cia scharakteryzowano AK w obwodach suwalskim i augustowskim,

39 omówiono przygotowanie i przeprowadzenie akcji „Burza” na tym te- renie i rolę działającej tu partyzantki sowieckiej. Informacje te są bar- dzo istotne dla uczniów, aby mogli oni lepiej zrozumieć przebieg obła- wy. Mogą też być dla młodzieży okazją do dyskusji – jak zachowywały się wojska sowieckie w tym czasie na innych obszarach Polski? Frag- ment trzeci Funkcjonariusze – Administracja lubelska pokazuje jak po- wstawała w powiatach suwalskim i augustowskim administracja i ko- munistyczny aparat represji UB i MO. Wymienia nazwiska kierowników i najważniejszych funkcjonariuszy PUBP i ich zdjęcia. Został tu też za- mieszczony specyficzny tekst źródłowy – odręczny życiorys Jana Szo- staka, współpracownika NKWD w latach 1940–41, potem żołnierza AK, a po wojnie aktywnego funkcjonariusza UB, który gorliwie denun- cjował i prześladował swoich dotychczasowych towarzyszy broni. Uczniowie mogą przeczytać i zanalizować ten tekst oraz dokonać oce- ny moralnej autora życiorysu. Kolejny, czwarty fragment Współpraca z Sowietami dostarcza informacji o „usługowym charakterze” UB i MO wobec NKWD i Armii Czerwonej. Znajdują się tu trzy zdjęcia, na dwu z nich pracownicy UB występują wspólnie z sowieckimi doradcami. Umieszczono w nim także tekst źródłowy – meldunek o zwalczaniu polskiego podziemia niepodległościowego, napisany po rosyjsku (i tłumaczony na polski), a podpisany wspólnie przez sowieckiego

40 Augustów, 9 V 1945 r. Fotografia funkcjonariuszy PUBP w Augustowie wraz z doradcami sowieckimi. Od lewej u góry: Aleksander Kuczyński, Mirosław Milewski, Ryszard Caban, Jan Szostak, od lewej w dole mjr Wasilenko i kpt. Wiekszyn, NN.

41 doradcę mjr. Wasilenko i kierownika PUBP w Suwałkach ppor. Mossa- kowskiego. Zarówno zdjęcia funkcjonariuszy UB i sowieckich dorad- ców, jaki i tekst źródłowy mogą być materiałem do analizy dokonanej przez uczniów. Analizując zdjęcia można zadać przykładowe pytania np. kim są ludzie na zdjęciu, czy to cywile, czy wojskowi? Dlaczego ludzie ze zdjęcia są w różnych mundurach? Co to są za mundury? Jak sądzicie, dlaczego się wspólnie sfotografowali? Analiza zdjęć i tekstu źródłowego może być dla nauczyciela punktem wyjścia do omówienia dominacji sowieckiej w Polsce po 1944 r. Fragment piąty Obława w dokumentach UBP to pięć tekstów źródłowych. Pierwszy z nich Ra- port PUBP w Suwałkach do WUBP w Białymstoku z początku lipca 1945 r. zawiera informacje o dwu obławach przeprowadzonych w Su- wałkach 13 lipca i nocą z 17 na 18 lipca i o bitwie stoczonej 12 lipca przez oddział partyzancki Józefa Sulżyńskiego „Brzozy” i Władysława Stefanowskiego „Groma” z sowiecką obławą w okolicach jeziora Bro- żany. Dwa kolejne teksty źródłowe to Meldunki specjalne PUBP w Au- gustowie z 19 i 26 lipca 1945 r. do WUBP w Białymstoku mówiące o koncentracji wielkiej liczby wojsk sowieckich w Puszczy Augustow- skiej, o przekazaniu przez UB NKWD imiennych list żołnierzy AK aby ich aresztować, o przebiegu samej obławy i jej wynikach z podaniem codziennej ilości aresztowanych i przesłuchiwanych oraz informacjach

42 43 44 Na str. 43 meldunek sytuacyjny wywiadu AKO za miesiąc maj 1945 r., opisujący aresztowania w kościele w Studzienicznej.

Str. 44–45 raport kierownika PUBP w Augustowie o realizacji akcji przeciw AKO w dniach 10–25 lipca 1945 r.

45 uzyskiwanych podczas przesłuchań. W tekstach zawarte są też skargi kierownika PUBP w Augustowie na stronę sowiecką, że udziela ona bardzo mało informacji o aresztowanych i przebiegu obławy. Kolejny tekst źródłowy to Raport PUBP w Suwałkach do WUBP w Białymstoku z 7 lipca 1945 r. Zawiera on informacje o represjach sowieckich wobec członkach AK w Sejnach i okolicach, podaje nazwiska i pseudonimy aresztowanych członków AK, ich powiązania organizacyjne i pełnione funkcje. Piąty z prezentowanych dokumentów fragment Dziennika działań 1 praskiego pp. z lipca 1945 r. informuje o akcjach represyjnych wobec AK przeprowadzonych przez pułk na północy Suwalszczyzny na pograniczu polsko-litewskim. Fragment szósty Obława w dokumen- tach Armii Krajowej Obywatelskiej to trzy teksty źródłowe. Pierwszy i drugi to fragmenty Meldunku specjalnego Komendy Obwodu AKO z 30 czerwca 1945 r. i Meldunku sytuacyjnego Komendy Obwodu AKO Augustów z 28 maja 1945 r., informujące o dużej koncentracji wojsk sowieckich oraz funkcjonariuszy UB i MO w Augustowie i okolicach, o ruchach wojsk sowieckich z zachodu na wschód i przewożeniu „zdo- byczy wojennych” z terenów niemieckich do ZSRR, o budowie umoc- nień polowych i tworzeniu linii silnie obsadzonych posterunków wzdłuż drogi Augustów–Lipsk–Grodno i nowej granicy polsko-sowieckiej. Teksty mówią też o stosunku wojsk sowieckich do ludności polskiej,

46 nastrojach panujących wśród żołnierzy sowieckich i funkcjonariuszy polskich władz komunistycznych oraz o stosunku miejscowej ludności do Sowietów i polskiej „nowej władzy”. Zawierają informacje o gwał- tach i rabunkach sowieckich żołnierzy dokonywanych na Polakach, o bezczeszczeniu przez Sowietów miejsc kultu religijnego – 20 maja na odpuście w Studzienicznej koło Augustowa dokonano masowych aresztowań (lista aresztowanych). Trzeci tekst, uzupełniający dwa po- przednie, to Spis aresztowanych członków AKO – wykaz aresztowa- nych i zaginionych podczas obławy lipcowej 1945 r. sporządzony przez podziemne organizacje niepodległościowe. Prezentowane we frag- mencie piątym i szóstym teksty źródłowe, a więc dokumenty UB i AKO wzajemnie się uzupełniają. Dopiero ich łączna analiza przez uczniów dostarcza pełnego obrazu obławy – przyczyn, przygotowań, przebiegu i następstw. Aby ukierunkować właściwie pracę uczniów nauczyciel może przygotować do każdego tekstu odpowiednie pytania. Druga część prezentacji – Ofiary – zawiera listę zaginionych pod- czas obławy. Znajduje się na niej 490 nazwisk. Przy każdym z nich podano nazwę miejscowości, w której ofiara mieszkała przed areszto- waniem. Listę uzupełnia 230 zdjęć osób zaginionych i 38 krótkich bio- gramów. Wśród zdjęć przeważają zdjęcia legitymacyjne, wiele osób

47 Spis żołnierzy i członków AKO aresztowanych przez władze sowieckie oraz UBP, którzy nie powrócili (1946 r.)

48 zostało sfotografowanych w mundurach Wojska Polskiego sprzed 1939 r. Niektóre zdjęcia przedstawiają zaginionych w różnych sytu- acjach – zdjęcia ślubne, osoba zaginiona jako dziecko, w otoczeniu przyjaciół itp. Prezentowane zdjęcia poza informacją jak wyglądała osoba zaginiona, dostarczają wiedzy o życiu codziennym, modzie, uro- czystościach rodzinnych, spotkaniach towarzyskich w latach dwudzie- stych i trzydziestych XX wieku i mogą być wykorzystane podczas lek- cji, na których występuje ta problematyka. Biogramy zaginionych przybliżają uczniom postaci zwykłych żołnierzy walczących o wolność swej ojczyzny, których zamordowano tylko dlatego, że nie chcieli współpracować z Sowietami. Trzecia część prezentacji Poszukiwania dzieli się na trzy fragmenty: Powojenne poszukiwania, Obywatelski Komitet Poszukiwań Ofiar i Ekshu- macja. Fragment pierwszy Powojenne poszukiwania przedstawia działa- nia podejmowane przez rodziny ofiar obławy, aby ustalić los swych naj- bliższych. Mówi o tym tekst wstępny przedstawiający działania poszuki- wawcze podejmowane w latach 1945–1956. Uzupełnia go pięć tekstów źródłowych: Pismo mieszkańców Augustowa z 4 lutego 1957 r. do proku- ratury; Pismo PCK dotyczące poszukiwań Heleny Wnukowskiej; Pismo starosty suwalskiego do Urzędu Wojewódzkiego w Białymstoku; Pismo kierownictwa PUBP w Suwałkach, 14 września 1945 r.; Pismo

49 Nadleśnictwa , 8 sierpień 1945 r. Informują one, że poszukiwania zaginionych rozpoczęły się niemal tuż po obławie. Rodziny szukały najbliż- szych, instytucje swoich pracowników. Do poszukiwań zaangażowano administrację państwową, PCK a nawet Ambasadę Polską w Moskwie. Poszukiwania nasilały się w okresach „politycznej odwilży” – po paździer- niku 1956 r. Szósty z tekstów Postanowienie o umorzeniu śledztwa z 20 marca 1958 r. pokazuje rzeczywisty stosunek władz PRL do poszuki- wań ofiar obławy, podporządkowujący odkrycie prawdy dobrym stosun- kom z ZSRR. Pod koniec istnienia PRL poszukiwanie zaginionych przybrało nową formę – powstał Obywatelski Komitet Poszukiwań Mieszkańców Suwalsz- czyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. Skupiał on ludzi z całej Polski, którzy chcieli pomóc rodzinom w poszukiwaniu najbliższych. Mówi o tym frag- ment drugi Obywatelski Komitet Poszukiwań Ofiar zawierający cztery teksty źródłowe: Oświadczenie Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań; Pismo Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach, 30 wrzesień 1987 r.; „Tygo- dnik Mazowsze”, 30 wrzesień 1987 r. i Pismo z Instytutu J. Piłsudskiego w Nowym Jorku, 16 listopad 1989 r. Teksty mówią o powstaniu Obywa- telskiego Komitetu i jego programie, decyzji Urzędu Wojewódzkiego w Suwałkach z 5 września 1987 r., który nie zezwolił na działalność Obywatelskiego Komitetu, informacji o szykanach władz wobec

50 Oświadczenie Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r.

51 Obywatelskiego Komitetu zamieszczonej w „Tygodniku Mazowsze”, o po- zytywnej ocenie działalności Obywatelskiego Komitetu czego dowodem była nagroda przyznana mu przez Instytut im. J. Piłsudskiego w Nowym Jorku. Efektem działalności Obywatelskiego Komitetu Poszukiwań było odkrycie w czerwcu 1987 r. nieznanych grobów przy drodze Rygol – Giby, które uważano początkowo za groby ofiar obławy, a które okazały się grobami żołnierzy niemieckich z II wojny światowej. Mówi o tym trzeci fragment Ekshumacja. Zawiera on tekst informacyjny o tych wydarzeniach, wzbogacony o trzy fotografie z przeprowadzonej ekshumacji i tekst źró- dłowy Fragment sprawozdania z ekshumacji na uroczysku Wielki Bór w sierpniu 1989 r., przeprowadzonej z inicjatywy Zespołu Organizacyjne- go Ekshumacji Grobów w Puszczy Augustowskiej, z którego jednoznacz- nie wynika, że są to groby żołnierzy niemieckich. Omawiana część prezen- tacji zawiera bardzo rozległy materiał, z którego nauczyciel może wyko- rzystać np. fakty świadczące o tym, jak w różnych okresach PRL-u władze szykanowały rodziny poszukujące ofiar obławy. Po roku 1990 władze Rzeczypospolitej Polskiej kontynuowały po- szukiwania ofiar obławy, o czym mówi czwarta część prezentacji Śledztwo IPN. Informuje o śledztwie prowadzonym kolejno przez Okręgową Komi- sję Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Białymstoku, Pro- kuraturę Okręgową w Suwałkach i Oddziałową Komisję Ścigania Zbrodni

52 Warszawa, 19 czerwca 2007 r. Uroczystość wręczenia nagrody Kustosz Pamięci Narodowej Obywatelskiemu Komitetowi Poszukiwań Mieszkańców Suwalszczyzny Zaginionych w Lipcu 1945 r. Od lewej członkowie Komitetu: Jan Krzywosz, Piotr Bajer, Alicja Maciejowska, Mirosław Basiewicz, Stanisław Kowalczyk oraz ś.p. Janusz Kurtyka Prezes IPN, przewodniczący Kapituły nagrody.

53 przeciwko Narodowi Polskiemu Instytutu Pamięci Narodowej w Białym- stoku. Do części informacyjnej dodano dwa teksty źródłowe – Pismo Pro- kuratury Generalnej Federacji Rosyjskiej (tekst rosyjski i tłumaczenie pol- skie) i Postanowienie o zawieszeniu śledztwa przez Prokuraturę Okręgową w Suwałkach, 12 października 2001 r. Informacje w nich zawarte są dobrą ilustracją olbrzymich trudności, na jakie natrafiają do dziś ci, którzy poszu- kują odpowiedzi na pytanie o losy Polaków zaginionych podczas obławy augustowskiej. Ta część prezentacji może też pomóc uczniom w odpowie- dzi na pytanie: Czym zajmuje się IPN? Część piąta Pamięć zawiera sprawozdanie z obchodów 60. i 62. rocznicy obławy w roku 2005 i 2007. Jest ona obchodzona corocznie od roku 1991 r. Do sprawozdania dołączono 34 zdjęcia z tych uroczy- stości w tym zdjęcie Krzyża – pomnika upamiętniającego ofiary, odsło- niętego w Gibach latem 1991 r. Zbrodniarze sowieccy mordując około 600 Polaków w lipcu 1945 roku nie przewidywali, że pamięć o zbrodni i ofiarach przetrwa tak dłu- go wśród mieszkańców powiatów augustowskiego, suwalskiego i sej- neńskiego. Chcielibyśmy, aby ta prezentacja, zawierająca kilkaset zdjęć i dwadzieścia trzy oryginalne dokumenty (teksty źródłowe), była źró- dłem wiedzy o tych wydarzeniach dla wszystkich zainteresowanych. Alicja Maciejowska

LISTA ZAGINIONYCH W OBŁAWIE 1. Ambrosiewicz Marian – Krasnopol 27. Bożewicz Kazimierz – Janówka 2. Andraka Marian – 28. Browolejt Antoni – Balenięta 3. Andrulewicz Franciszek – Bosse pod Grodnem 4. Andrulewicz Janina – Bosse 29. Brozio Jan – Osińska Buda 5. Andrulewicz Witold – Posejanka 30. Bućko Konstanty – Krasnybór 6. Andruszkiewicz Mieczysław – 31. Bujnowski Kazimierz – Ponizie 7. Andruszkiewicz Stanisław – Suwałki 32. Buksa Mieczysław – Józefowo (Filipów) 33. Burzyński Antoni – Pomorze 8. Bakuniewicz Jan – Serwy 34. Butkiewicz Ludwik – 9. Baranowski Franciszek – 35. Chalecki Zygmunt – Rakówek 10. Baranowski Józef – 36. Chełmiński Jan – Augustów 11. Baranowski Władysław – Gruszki 37. Chilicki Zygmunt – 12. Barszczewski Wacław – Krasne 38. Chiliński Czesław – Augustów 13. Bednarski Leon – Wierśnie 39. Chiliński Stefan – Serwy 14. Białous Stanisław – Wyżarne 40. Chlebanowski Stanisław – Jasionowo 15. Bielawski Jan – Jaziewo 41. Chodakiewicz Józef – Balinka 16. Bielecki Aleksander – Wielki Bór 42. Chodakiewicz Józef – Płaska 17. Biziewski Antoni – Daniłowce 43. Chomiczewski Stanisław – Nowy Lipsk 18. Biziewski Józef – Krasnopol 44. Chrulski Bronisław – Pomorze Wielkie 19. Błażewicz Władysław – Balinka 45. Chylicki Franciszek – Sztabin 20. Bobrukiewicz Jan – Karolin 46. Cichor Mieczysław – Augustów 21. Bobrukiewicz Józef – Karolin 47. Ciechanowicz Aleksander – Augustów 22. Bobrukiewicz Stefan – Karolin 48. Ciemny Leon – 23. Bochyńska Bogumiła – Milanowizna 49. Cieślukowski Stanisław – Białogóry 24. Bondzio Jan – 50. Cychanowicz Piotr – Tartaczysko 25. Bondziul Stanisław – Augustów (Ostęp) 26. Borucki Franciszek – Augustów

56 Jan Brozio – 32 lata, robotnik leśny z Osińskich Bud. Żonaty. Aresztowany 26 lipca, po raz ostatni widziany w Cimochach.

57 51. Cychanowicz Stanisław – Tartaczysko 76. Dźwilewski Jan – Sobolewo (Ostęp) 77. Fabisiak Jan – Rygol 52. Cymon Józef – Zelwa 78. Fiećko Feliks – Kopanica 53. Czeszkiewicz Józef – Poćkuny 79. Fiećko Stefan – Serski Las 54. Czokajło Antoni – Kopanica 80. Fiećko Walerian – Serski Las 55. Czokajło Wiktoria – Daniłowce 81. Filar Antoni – Augustów 56. Danowski Józef – Kopanica 82. Filipowicz Antoni – Augustów 57. Daraszkiewicz Adolf – Jasionowo 83. Fimowicz Wacław – Giby 58. Dąbrowski Franciszek – Suwałki 84. Fiodorowicz Wacław – Kopanica (Żywa Woda) 85. Frąckiewicz Bolesław – Sucha Rzeczka 59. Deguć Stefan – (Zaruby) 86. Galicki Stanisław – Topiłówka 60. Dębski Feliks – Wiżajny 87. Gąglewski Tadeusz – Suwałki 61. Dobrowolska Kazimiera – Mały Borek 88. Gąsiorowski Antoni – Balinka 62. Dobrowolski Stanisław – Płaska 89. Gąsiorowski Edward – Balinka 63. Dobrowolski Zygmunt – Kopiec 90. Gąsiorowski Jerzy – Augustów 64. Domiński Jan – Raczki 91. Giedrojć Dominik – Osowy Grąd 65. Doroszko Zofia – Nowy Lipsk 92. Giedrojć Wincenty – Balenięta 66. Drossel Kazimierz – Sztabin 93. Gliniecki Aleksander – Stary Bród 67. Duchiński Jan – Kopiec (Biała Woda) 68. Dyczewski Franciszek – Augustów 94. Gładysz Stanisław – Augustów 69. Dyczewski Henryk – Augustów 95. Godlewski Mieczysław – Giby 70. Dyjak Józefa – Krasnoborki 96. Gołkowski Stanisław – Strzelcowizna 71. Dylnicki Piotr – Karolin 97. Gowś Jan – Kamienna Nowa 72. Dytkowski Zygmunt – Cisów 98. Grabowski Józef – Filipów 73. Dziądziak Stanisław – Jaziewo 99. Gramacki Stanisław – Lebiedzin 74. Dzienisiewicz Celina – Suwałki 100. Gramacki Tadeusz – Jasionowo 75. Dzienisiewicz Wanda – Suwałki 101. Granacki Czesław – Jastrzębna

58 102. Gruszewski Wiktor – Przewięź 128. Jaworowski Zygmunt – Serwy 103. Gumieniak Stanisława – Suwałki 129. Jedliński Władysław – Augustów 104. Gutowska Bronisława – Białogóry 130. Jejer Henryk – Strzelcowizna 105. Guziejko Antoni – Jaziewo 131. Judycki Aleksander – Augustów 106. Halicki Aleksander – Serski Las 132. Jungiewicz Czesław – Degucie 107. Hańczuk Eugeniusz – Płaska 133. Juszkiewicz Aleksander – Dalny Las 108. Haraburda Edward – Czarny Las 134. Juszkiewicz Józef – Dalny Las 109. Haraburda Eugeniusz – Jaziewo 135. Kalinowski Bronisław – Wierśnie 110. Haraburda Józef – Krasnybór 136. Kalisz Wacław – Małyszówka 111. Harasimowicz Bronisław – Rygol 137. Kamiński Antoni – Kopiec 112. Hoffman Stanisław – Sztabin 138. Kamiński Franciszek - Filipów 113. Hołubowicz Stanisław – Kopanica 139. Kamiński Józef – Daniłowce 114. Hornowski Karol – Krasnybór 140. Kamiński Józef – Janówka 115. Huber Mieczysław – Augustów 141. Kamiński Ludwik – Daniłowce 116. Jadeszko Stanisław – Sejny 142. Kanty Antoni – Kamień 117. Jadeszko Zygmunt – Białogóry 143. Karp Leon – Jaziewo 118. Jagłowski Piotr – Kopiec 144. Karp Stanisław – Krasnoborki 119. Jakubowski Feliks – Filipów 145. Karp Stanisław – Krasnybór 120. Jakubowski Józef – Krejwińce 146. Karpienia Stanisław – Nowa Wieś 121. Jakubowski Władysław – Gorczyca 147. Kazimierczyk Kazimierz 122. Janczewski Franciszek – Giby – Strzelcowizna 123. Janik Jan – Jaziewo (Mogilnice) 148. Kąkiel Józef – Balinka 124. Janik Lucjusz – Augustów 149. Kochanowski Antoni – Rygol 125. Januszko Bronisław – Ponizie 150. Kolenicz Jerzy Stefan – Augustów 126. Jarzębowicz Mieczysław – Osada 151. Koncewicz Jan – Serski Las Kanałowa Sosnówek 152. Koncewicz Stanisław – Iwanówka 127. Jatkowski Mieczysław – Augustów 153. Kondracki Kazimierz – Krasnoborki

59 Jan Kornacki (pierwszy z prawej), obok Mieczysław Jarzębowicz. Jan Kornacki – 46 lat, robotnik leśny i rolnik w Rygolu. Związany z partyzantami w czasie okupacji. Zabrany 12 lipca z podwórza. Mieczysław Jarzębowicz – 56 lat, śluzowy z Sosnówka. Pomagał partyzantom. Siedział w areszcie gestapo w Suwałkach. Miał konia, krowy i świnie, więc nazwano go kułakiem. W połowie lipca zabrali go na „ryby”, z których nigdy nie wrócił.

60 154. Kondracki Paweł – Augustów 178. Krzywicki Jan – Krasnybór 155. Kondracki Zygmunt – Motułka 179. Krzywosz Jan – Kamienna Nowa 156. Konopko Franciszek – Białowierśnie 180. Krzywosz Stanisław – Kamienna 157. Konopko Józef – Białowierśnie Nowa 158. Kopańko Ignacy – 181. Kubicka Jadwiga – Białorzeczka Biebrzańskie 182. Kubryn Albin – Gruszki 159. Korenkiewicz Lucjan – Kopanica 183. Kucharzewska Zyta – Giby 160. Korenkiewicz Lucjan – Leszczewek 184. Kugiel Adam – Jaziewo 161. Korenkiewicz Stefan – Dalny Las 185. Kuklewicz Józef – Podgibki (Serski Las) 186. Kukowski Franciszek – Balinka 162. Kornacki Jan – Rygol 187. Kulbacki Jan – Płaska 163. Korniłowicz Zygmunt – Balinka 188. Kulik Józef – Krasnybór 164. Kowalewski Antoni – Wiłkopedzie 189. Kulpan Józef – Aleksiejówka 165. Kowalewski Wacław – Wiłkopedzie 190. Kułak Józef – Małyszówka 166. Kozakiewicz Czesław – Jaziewo 191. Kułak Stanisław s. Klemensa 167. Kozakiewicz Wincenty – Hamulka – Strzelcowizna 192. Kułak Stanisław s. Macieja – Hamulka 168. Kozielski Stanisław – 193. Kułak Wacław – Hamulka 169. Kozłowski Jan – Giby 194. Kułakowski Kazimierz – Jaziewo 170. Krajewski Czesław – Czarny Bród 195. Kunda Edward – Jaziewo 171. Krejczman Czesław – Giby 196. Kupiński Michał – Kryłatka 172. Krejczman Stanisław – Giby 197. Kuryło Jan – Gruszki 173. Krupiński Szymon – 198. Kuźmicki Stanisław – Lebiedzin 174. Krysiuk Czesław – Krasne 199. Kuźnicki Leon – Krasnybór 175. Krysiuk Remigiusz – Krasne 200. Kuźnicki Piotr – Jastrzębna II 176. Krysiuk Stanisław – Krasne 201. Kuźniecow Mikołaj – Augustów 177. Krysztofik Jan – Jasionowo 202. Kuźniecow Teodor – Augustów

61 203. Laskowski Bronisław – Daniłowce 228. Malinowski Wacław – Krasnopol 204. Laskowski Wacław – Daniłowce 229. Małkowski Lucjan – Kopiec 205. Leśniewski Fabian – Chomaszewo 230. Marcinkiewicz Stanisław – Białogóry 206. Lipnicki Józef – Danowskie 231. Margiewicz Paweł – Ponizie 207. Lipski Mieczysław – Augustów 232. Markiewicz Antoni – Berżałowce 208. Lisiewicz Czesław – Krasnopol 233. Markiewicz Jan – Berżałowce 209. Luto Franciszek – Zaruby 234. Markowski Józef – Balinka 210. Luto Hieronim – Zaruby 235. Martynko Edward – Krusznik 211. Luto Józef – (Karolin) 212. Luto Józef – Zaruby 236. Masłowski Franciszek – Lasanka 213. Luty Aleksander – Krasnopol 237. Matukin Wiktoria – Suwałki 214. Łazarska Danuta – Nowinka 238. Matuszewski Bolesław – Nowy Lipsk 215. Łazarska Eugenia – Nowinka 239. Matyskieła Stanisław – Jaziewo 216. Łazarska Władysława – Nowinka 240. Michalski Czesław – Daniłowce 217. Łebski Franciszek – Gorczyca 241. Michalski Romuald – Białowierśnie 218. Łejmel Józef – Grudziewszczyzna 242. Michalski Stanisław – Daniłowce 219. Łozowska Anna – Nowy Lipsk 243. Michalski Wincenty – Daniłowce 220. Łuckiewicz Feliks – Kielminy 244. Michałowski Feliks – Ateny 221. Makar Antoni – Gruszki 245. Michałowski Hilary – Serski Las 222. Makarewicz Jan – Dalny Las 246. Michniewicz Witold – Kolnica 223. Makarewicz Stanisław – Jastrzębna II 247. Mieczkowski Antoni – Gruszki 224. Makowski Konstanty s. Antoniego 248. Mieczkowski Józef – Gruszki – Rudawka 249. Mieczkowski Wincenty – Białogóry 225. Makowski Konstanty s. Konstantego 250. Mieczkowski Witold – Gruszki – Rudawka 251. Mieczkowski Zygmunt – Gruszki 226. Malinowski Konstanty – Białorzeczka 252. Miezio Franciszek – Komaszówka 227. Malinowski Stanisław – Jastrzębna II 253. Miezio Józef – Komaszówka

62 254. Mikołajczyk Wacław – Augustów 279. Myszczyński Mieczysław – Daniłowce 255. Milanowski Konstanty – Pruska 280. Myszczyński Walerian – Dworczysko Wielka 281. Myszczyński Witold – Dworczysko 256. Milewski Jan – Krejwince 282. Myszczyński Witold – Orzechowo 257. Milewski Stanisław – Białogóry 283. Myśliwski Wacław – Chomaszewo 258. Milinkiewicz Marian – Giby 284. Myśliwski Zygmunt – Chomaszewo 259. Milinkiewicz Stanisław – Giby 285. Nazarowski Władysław – Serski Las 260. Miszkiel Edward – Posejnele 286. Niedźwiecki Stanisław – Augustów 261. Miszkiel Eugeniusz – Iwanówka 287. Niemkiewicz Stanisław – Giby 262. Miszkiel Franciszek – Okółek 288. Nowalski Stanisław – Krasnopol 263. Miszkiel Janina – Posejnele 289. Nowik Aleksander – Ponizie 264. Miszkiel Mieczysław – Iwanówka 290. NN Michał 265. Miszkiel Wacław – Budwieć 291. Obuchowski Edward – Lasanka 266. Molner Albin – Sumowo 292. Obuchowski Jan – Lasanka 267. Molner Antoni – Sumowo 293. Okrągły Dominik – Mazurki 268. Molner Bolesław – Sumowo 294. Okulanis Witold – Gawieniańce 269. Molner Wacław – Sumowo 295. Okuniewski Józef – Jastrzębna II 270. Moroz Józef s. Antoniego 296. Olechnowicz Stanisław – Augustów – Białowierśnie 297. Olszewski Józef – Nowa Wieś 271. Moroz Józef s. Józefa – Białowierśnie 298. Olszewski (vel Bielenica) Piotr 272. Moroz Józef – Giby – Mikaszówka 273. Moroz Stanisław – Sumowo 299. Omielan Wacław – Suchowola 274. Mroziewski Witold – Augustów 300. Orłowski Antoni – 275. Murawski Władysław – Kamień 301. Orłowski Mieczysław (s. Antoniego 276. Myszczyński Bronisław – Dworczysko i Bronisławy) – Fiedorowizna 277. Myszczyński Edmund – Daniłowce 302. Orłowski Mieczysław (s. Antoniego 278. Myszczyński Edward – i Elżbiety) – Fiedorowizna

63 303. Ostapowicz Ildefons – Kamień 328. Radzewicz Antoni – Berżałowce 304. Pachucki Antoni – Danowskie 329. Radzewicz Józef – Żwikiele 305. Pachucki Piotr – Danowskie 330. Radziewicz Bolesław – Budwieć 306. Pacykiewicz Jan – Augustów 331. Rapczyński Franciszek – Białowierśnie 307. Paszkiewicz Antoni – Białowierśnie 332. Rapczyński Stanisław – Sumowo 308. Paszkiewicz Franciszek 333. Renkiewicz Feliks – Białowierśnie – Białowierśnie 334. Rogalski Izydor – Sajenek 309. Pawełko Zofia – Czarniewo 335. Romanowski Bolesław – Augustów 310. Pietrołaj Tadeusz – Suwałki 336. Romanowski Franciszek – Wiżajny 311. Piętko Bronisław – 337. Romatowski Aleksander – Giby 312. Piktel Rajmund – Wrotki 338. Roszkowski Izydor – Kopiec 313. Piktel Stanisław – Wrotki 339. Roszkowski Stanisław – Kopiec 314. Plewiński Stefan – Lasanka 340. Rowiński Czesław – Sucha Rzeczka 315. Podchajski Stefan – Gremzdy Polskie 341. Rowiński Mieczysław – Białowierśnie 316. Prawdzik Jadwiga – Ponizie 342. Różański Romuald – Mikaszówka 317. Pryzmont Kazimierz – Dąbrowa 343. Rudzewicz Edward – Augustów Białostocka 344. Rukść Izydor – Juryzdyka 318. Przekopowski Józef – Kudrynki 345. Rupiński Józef – Sumowo 319. Przekopski Antoni – Daniłowce 346. Rupiński Witold – Sumowo 320. Przekopski Franciszek – Daniłowce 347. Rutkowski Bernard – Kamień 321. Puczyłowski Franciszek – Dalny Las 348. Rutkowski Bolesław – Filipów 322. Puczyłowski Jan – Przewięź 349. Rutkowski Stanisław – Filipów 323. Puczyłowski Józef – Płaska 350. Rutkowski Stanisław – Kopiec 324. Puczyłowski Piotr – Sucha Rzeczka 351. Rzepecki Jan – Augustów 325. Puczyłowski Tadeusz – Serwy 352. Rzepka Marian – Mogilnice 326. Pużyński Henryk – Augustów 353. Sawicki Bronisław – Krasne 327. Pycz Władysław – Czarniewo 354. Sawicki Władysław – Krasne

64 355. Siarkowski Witold – Kopiec 381. Stelmach Sylwester – Suchowola 356. Sidorowicz Stanisław – Sumowo 382. Stelmasik Tadeusz – Augustów 357. Siedlecki Antoni – Balinka 383. Stroczkowski Paweł – Kamienna 358. Siedlecki Wacław – Balinka Nowa 359. Siedlecki Władysław – Balinka 384. Suchwałko Ludwik – Jaziewo 360. Siedzik Kazimierz – Małyszówka 385. Surkont Stanisław – Krasnoborki 361. Sienkiewicz Bolesław – Augustów 386. Sutuła Józef – Brzozowo 362. Sienkiewicz Henryk – Raczki 387. Syperowicz Stanisław – Karolin 363. Sienkiewicz Remigiusz – Mikaszówka 388. Szarejko Bronisław – Giby 364. Sitkowski Eugeniusz – Iwanówka 389. Szarejko Stanisław – Wierśnie 365. Sitkowska Jadwiga – Iwanówka 390. Szczytko Czesław – Jasionowo 366. Sitkowski Stanisław – Iwanówka 391. Szczytko Eugeniusz – Jasionowo 367. Siwicki Zygmunt – Kopiec 392. Szczytko Kazimierz – Wolne 368. Skrocki Bronisław – Karoliny 393. Szestyński Antoni – Sztabin 369. Skrocki Julian – Karoliny 394. Szmygel Franciszek – Jaziewo 370. Sobolewski Piotr – Gatne II 395. Szmygiel Kazimierz – Mogilnice 371. Sobolewski Stanisław – Gorczyca 396. Sznejkowski Józef – Augustów 372. Sobolewski Wacław – Kamienna 397. Szumska Krystyna – Czarniewo Nowa 398. Szumski Ignacy – Mogilnice 373. Sobolewski Władysław – Gorczyca 399. Szumski Zygmunt – Mogilnice 374. Sołtys Leonard – Augustów 400. Szusta Władysław – Nowa Wieś 375. Specjall Karol – Gruszki 401. Szybiński Jan – Pomorze 376. Stankiewicz Piotr – Suwałki 402. Szybiński Tadeusz – Pomorze 377. Stankiewicz Stanisław – Wierśnianka 403. Szygiel Henryk – Augustów 378. Statkiewicz Kazimierz – Krusznik 404. Szymański Czesław – Krasnybór 379. Stefanowski Fabian – Mały Borek 405. Szymański Czesław – Rudawka 380. Stefanowski Izydor – Paniewo 406. Szymkuć Antoni – Krasnoborki

65 407. Szyper Józef – Krasnybór 434. Warakomski Aleksander 408. Szyper Kazimierz – Krasnoborki – Leszczewek 409. Szyperski Tadeusz – Kamień 435. Warakomski Franciszek – Nowinka 410. Szypulski Jan – Filipów 436. Wasilczyk Piotr – Gruszki 411. Szyszkiewicz Stanisław – Kopiec 437. Wasilczyk Zygmunt – Gruszki 412. Śliwa Stanisław – Jasionowo 438. Wasilewski Antoni – Osowy Grąd 413. Ślużyński Józef – Gruszki 439. Wasilewski Bolesław – Osowy Grąd 414. Świerzbiński Klemens – Jaziewo 440. Wasilewski Czesław – Osowy Grąd 415. Święcicki Dominik – Białowierśnie 441. Wasilewski Piotr – Wychodne 416. Święcicki Stanisław – Karolin 442. Wasilewski Stanisław – Osowy Grąd 417. Święcicki Szymon – Białowierśnie 443. Wasilewski Władysław – Augustów 418. Święcicki Wincenty – Białowierśnie 444. Wasilewski Władysław – Krasnoborki 419. Tarasewicz Edward – Długie 445. Waszkiewicz Ildefons – Mogilnice 420. Tarasewicz Stanisław – Długie 446. Węgrzynowicz Marian – Daniłowce 421. Terlecki Bronisław – Karolin 447. Wierzbicki Leon – Sztabin 422. Toczko Aleksander – Nowa Wieś 448. Wiszniewski Józef – Płaska 423. Tomkiewicz Bronisław – Serwy 449. Wiszniewski Władysław – Płaska 424. Truszkowski Stanisław – Janówka 450. Wiśniewski Bronisław – Płaska 425. Tujakowski Marian – Berżniki 451. Wiśniewski Jan – Augustów 426. Turowski Józef – Rygol 452. Wiśniewski Józef – Augustów 427. Tyszkiewicz Józef – 453. Wiśniewski Stanisław – Augustów 428. Ugolik Bronisław – Kamienna Nowa 454. Wnukowska Helena Aldona – 429. Ugolik Jan – Kamienna Nowa Ostrowie nad Biebrzą 430. Ugolik Wincenty – Kamienna Nowa 455. Wnukowski Albin – Małyszówka 431. Ulikowski Józef – Topiłówka 456. Wnukowski Dominik – Małyszówka 432. Usnarski Jan – Jaziewo 457. Wojno Hanna – Suwałki 433. Waluś Witold – Gruszki (Białogóry) 458. Wojno Mieczysław – Suwałki

66 Anna i Mieczysław Wojno (Suwałki) – ona z d. Nowicka, lat 28, on 34 lata. Ślub wzięli tuż przed wojną. Mieczysław, oficer 41 pp w Suwałkach dostał się do oflagu IIc w Wolden- bergu, do Suwałk wrócił wiosną 1945 r. Na 26 lipca przygotowali z okazji imienin Anny i rocznicy ślubu uroczystość rodzinną. Obydwoje zostali aresztowani 24 lipca w czasie pracy w Starostwie. Podobno sam starosta przyprowadził żołnierzy NKWD. Anna spodziewała się dziecka.

67 459. Wojtanis Mieczysław – Posejnele 486. Żukowski Władysław – Księży 460. Wołągiewicz Jadwiga – Wiżajny Mostek k. Gorczycy 461. Wołąsewicz Michał – Augustów 487. Żyliński Jan – Augustów 462. Wołczek Antoni – Kamienna Nowa 488. Żyliński Witold – Rudawka 463. Wołos Władysław – Dworczysko 489. Żynda Antoni – Wierśnie 464. Wójcik Bolesław – Ponizie 490. Żywna Bernard – Komaszówka1 465. Wydra Władysław – Dworczysko 466. Wydrycki Jan – Turzec k. Stołpców 467. Wysocka Aniela – Białowoda 468. Wysocka Kazimiera – Białowoda 469. Wysocki Ludwik – Białowoda 470. Wysocki Stanisław – Gruszki 471. Wyszyński Jan – Ponizie 472. Wyszyński Lucjan – Ponizie 473. Zakrzewski Józef – Augustów 474. Zalewski Symeon – Balinka 475. Zaranek Władysław – Nowa Wieś 476. Zaremba Tadeusz – Suwałki 477. Zawistowski Józef – Wolne 478. Zaworski Piotr – Dubowo 479. Zdunko Jan – Krasnoborki 480. Zieliński Jan – Sejny 481. Zubowicz Stanisław – Giby 482. Zysko Antoni – Krasnybór 483. Żabicki Stanisław – Zelwa

484. Żukowski Jan – Nowinka 1 wg prokuratorów OKŚZpNP IPN w Białymstoku 485. Żukowski Konstanty – Kopiec w obławie augustowskiej zaginęły 583 osoby. FOTOGRAFIE ZAGINIONYCH W OBŁAWIE 1–4

5–8 1. Ambrosiewicz Marian 2. Andrulewicz Franciszek 3. Andrulewicz Witold 4. Baranowski Władysław 5. Barszczewski Wacław 6. Białous Stanisław 7. Biziewski Józef 8. Bobrukiewicz Jan 9. Bobrukiewicz Józef 9–10 10. Borucki Franciszek

70 11–14

15–18 11. Bożewicz Kazimierz 12. Brozio Jan 13. Bujnowski Kazimierz 14. Chełmiński Jan 15. Chilicki Zygmunt (z lewej) 16. Chiliński Stefan 17. Chomiczewski Stanisław 18. Chylicki Franciszek 19. Cichor Mieczysław 20. Ciechanowicz Aleksander 19–20

71 21–24

25–28 21. Ciemny Leon 22. Cieślukowski Stanisław (dziecko) 23. Czeszkiewicz Józef 24. Dąbrowski Franciszek 25. Deguć Stefan 26. Dobrowolska Kazimiera 27. Domiński Jan 28. Drossel Kazimierz 29. Dyczewski Henryk 29–30 30. Dylnicki Piotr

72 31–34

35–38 31. Dytkowski Zygmunt 32. Dźwilewski Jan 33. Fiećko Feliks 34. Fimowicz Wacław 35. Fiodorowicz Wacław 36. Frąckiewicz Bolesław 37. Galicki Stanisław 38. Gąglewski Tadeusz 39. Giedrojć Dominik 40. Gowś Jan 39–40

73 41–44

45–48 41. Gruszewski Wiktor 42. Gumieniak Stanisława 43. Guziejko Antoni 44. Haraburda Eugeniusz 45. Hołubowicz Stanisław 46. Hornowski Karol 47. Jadeszko Zygmunt 48. Jakubowski Feliks 49. Jakubowski Józef 49–50 50. Januszko Bronisław

74 51–54

55–58 51. Jarzębowicz Mieczysław 52. Jatkowski Mieczysław 53. Jungiewicz Czesław 54. Juszkiewicz Aleksander 55. Juszkiewicz Józef 56. Kamiński Józef 57. Kamiński Józef 58. Kamiński Ludwik 59. Karp Antoni 60. Karp Leon 59–60

75 61–64

65–68 61. Karp Stanisław 62. Karp Stanisław 63. Kochanowski Antoni 64. Kolenicz Jerzy Stefan 65. Kondracki Paweł 66. Konopko Franciszek 67. Konopko Józef 68. Korenkiewicz Lucjan 69. Kornacki Jan 69–70 70. Korniłowicz Zygmunt

76 71–74

75–78 71. Kozielski Stanisław 72. Krejczan Czesław 73. Krejczman Stanisław 74. Krupiński Szymon 75. Krzywosz Jan 76. Krzywosz Stanisław 77. Kucharzewska Zyta 78. Kuklewicz Józef 79. Kulbacki Jan 80. Kulik Józef 79–80

77 81–84

85–88 81. Kulpan Józef 82. Kułak Józef 83. Kułakowski Kazimierz 84. Kunda Edward 85. Kuryło Jan 86. Kuźnicki Leon 87. Kuźnicki Piotr 88. Kuźniecow Mikołaj 89. Kuźniecow Teodor 89–90 90. Laskowski Bronisław

78 91–94

95–98 91. Laskowski Wacław 92. Lipnicki Józef 93. Lipski Mieczysław 94. Lisiewicz Czesław 95. Luto Franciszek 96. Luto Józef 97. Luto Józef 98. Łazarska Eugenia 99. Łejmel Józef 100. Łozowska Anna 99–100

79 101–104

105–108 101. Makar Antoni 102. Makarewicz Jan 103. Makarewicz Stanisław 104. Makowski Konstanty 105. Marcinkiewicz Stanisław 106. Margiewicz Paweł 107. Markiewicz Jan 108. Masłowski Franciszek 109. Michałowski Feliks 109–110 110. Michałowski Hilary

80 111–114

115–118 111. Michniewicz Witold 112. Mieczkowski Witold 113. Miezio Franciszek 114. Miezio Józef 115. Milanowski Konstanty 116. Milewski Stanisław 117. Miszkiel Edward 118. Miszkiel Franciszek 119. Molner Albin 120. Molner Bolesław 119–120

81 121–124

125–128 121. Moroz Józef 122. Moroz Józef 123. Moroz Stanisław 124. Mroziewski Witold 125. Murawski Władysław 126. Myszczyński Bronisław 127. Myszczyński Walerian 128. Myśliwski Zygmunt 129. Niedźwiecki Stanisław 129–130 130. Niemkiewicz Stanisław

82 131–134

135–138 131. Nowalski Stanisław 132. Obuchowski Edward 133. Okulanis Witold 134. Olechnowicz Stanisław 135. Olszewski Józef 136. Omielan Wacław 137. Orłowski Mieczysław 138. Pawełko Zofia 139. Pietrołaj Tadeusz 140. Piętko Bronisław 139–140

83 141–144

145–148 141. Pryzmont Kazimierz 142. Puczyłowski Jan 143. Puczyłowski Józef 144. Puczyłowski Tadeusz 145. Pużyński Henryk 146. Radzewicz Józef 147. Radziewicz Bolesław 148. Rapczyński Stanisław 149. Romanowski Franciszek 149–150 150. Romatowski Aleksander

84 151–154

155–158 151. Roszkowski Izydor 152. Rowiński Mieczysław 153. Różański Romuald 154. Rukść Izydor 155. Rutkowski Bernard 156. Rutkowski Stanisław 157. Rutkowski Stanisław 158. Rzepecki Jan 159. Rzepka Marian 160. Sidorowicz Stanisław 159–160

85 161–164

165–168 161. Sienkiewicz Bolesław 162. Sitkowska Jadwiga 163. Sitkowski Eugeniusz 164. Sitkowski Stanisław 165. Skrocki Bronisław 166. Skrocki Julian 167. Sobolewski Stanisław 168. Sobolewski Wacław 169. Sobolewski Władysław 169–170 170. Sołtys Leonard

86 171–174

175–178 171. Specjall Karol 172. Stankiewicz Piotr 173. Stelmasik Tadeusz 174. Stroczkowski Paweł 175. Suchwałko Ludwik 176. Surkont Stanisław 177. Syperowicz Stanisław 178. Szarejko Bronisław 179. Szczytko Eugeniusz 180. Szestyński Antoni 179–180

87 181–184

185–188 181. Szmygel Franciszek 182. Szmygiel Kazimierz 183. Szumski Zygmunt 184. Szusta Władysław 185. Szybiński Jan 186. Szybiński Tadeusz 187. Szymański Czesław 188. Szyperski Stanisław 189. Szypulski Jan 189–190 190. Szygiel Henryk

88 191–194

195–198 191. Ślużyński Józef 192. Świerzbiński Klemens 193. Święcicki Stanisław 194. Tarasewicz Stanisław 195. Terlecki Bronisław 196. Tomkiewicz Bronisław 197. Truszkowski Stanisław 198. Tujakowski Marian 199. Ulikowski Józef 200. Usnarski Jan 199–200

89 201–204

205–208 201. Warakomski Franciszek 202. Wasilczyk Piotr 203. Wasilczyk Zygmunt 204. Wasilewski Czesław 205. Wasilewski Stanisław 206. Waszkiewicz Ildefons 207. Wąsowicz Michał 208. Węgrzynowicz Marian 209. Wierzbicki Leon 209–210 210. Wiszniewski Józef

90 211–214

215–218 211. Wiśniewski Józef 212. Wiśniewski Stanisław 213. Wnukowska Helena Aldona 214. Wojno Hanna 215. Wojno Mieczysław 216 Wołągiewicz Jadwiga 217. Wołąsewicz Michał 218. Wołczek Antoni 219. Wydra Władysław 220. Wydrycki Jan 219–220

91 221–224

225–228 221. Wysocka Aniela 222. Wysocka Kazimiera 223. Wysocki Ludwik 224. Wysocki Stanisław 225. Wyszyński Lucjan 226. Zdunko Jan 227. Żabicki Stanisław 228. Żukowski Jan 229. Żukowski Władysław 229–230 230. Żyliński Jan

92 231. Żywna Bernard (pierwszy z lewej) WYKAZ SKRÓTÓW:

AK – Armia Krajowa Pow. Kom. – powiatowa komenda AKO – Armia Krajowa Obywatelska PPR – Polska Partia Robotnicza (Obywateli) ps. – pseudonim Dz. U. Nr. – Dziennik Ustaw Numer PUBP – Powiatowy Urząd IPN – Instytut Pamięci Narodowej Bezpieczeństwa Publicznego KRN – Krajowa Rada Narodowa PZP – Polski Związek Powstańczy KPA – Kodeks Postępowania RKU – Rejonowa Komenda Uzupełnień Administracyjnego „Smiersz” – sowiecki kontrwywiad MO – Milicja Obywatelska wojskowy „śmieć szpiegom” nieczyt. - nieczytelny UB – Urząd Bezpieczeństwa NKWD – sowiecka policja polityczna, UBP – Urząd Bezpieczeństwa Narodowy Komitet Spraw Publicznego Wewnętrznych WiN – Zrzeszenie „Wolność NN – nieznany i Niezawisłość” NSPJ – Najświętsze Serce Pana Jezusa ZBoWiD – Związek Bojowników PCK – Polski Czerwony Krzyż o Wolność i Demokrację PKWN – Polski Komitet Wyzwolenia ZSRR – Związek Socjalistycznych Narodowego Republik Radzieckich pp. – pułk piechoty Zw. Radz. – Związek Radziecki pow. – powiat

94 SPIS TREŚCI:

Cezary Kuklo Przedmowa...... 6 Anna Pyżewska Obława augustowska 1945 r. – przebieg akcji i poszukiwanie zaginionych ...... 7 Andrzej Muczyński Propozycje metodyczne do prezentacji multimedialnej „Obława augustowska” ...... 37 Alicja Maciejowska Lista zaginionych w obławie ...... 55 Fotografie zaginionych w obławie ...... 69 Wykaz skrótów ...... 94

95