Dreigt er tussen MAANDBLAD Europa en Amerika VAN DE een wapenwedloop?

WIARD I A. STEMERDINK

BECKMAN

STICHTING RECHTS-POPULISME IN ITALIE EN OOSTENRIJK De woestijnjaren van JAARGANG S8 progressief Italie

A . HEERING

De 'normalisering' van Oostenrijk 2001 ]. VANBEEK Anderhalf jaar na de Oostenrijkse Wende

E. FROSCHL '

Nationale parlementen een Europese stem?

F. TIMMERMANS VERSUS

M. VAN DEN BERG

Het democratisch gehalte van Amerika

G. IRWIN

De burger wel de baas in het onderwijs!

M. BARTH INHOUD In Ka C. TEULINGS de Ka versus Ka 2 9 3 gw ko1

A. STEMERDINK in rei Europa en de VS, een wapenwedloop tussen Vat bondgenoten? 2 9 5 he1 ee1

A. HEERING He de

De woestijnjaren van progressiefltalie 305 m~ kla J. VANBEEK da1 Haider en de normalisering van Oostenrijk 3 I 2 Ian SOCIALISM£ dn zie E. FROSCHL &. kla DEMOCRATIE Anderhalf jaar na de Oostenrijkse 'Wende' 3 25 tie SUI MAANDBLAD G. IRWIN nir VAN DE Het democratisch gehalte van Amerika dr; WIARD! BECKMAN die STICHTING Over de presidentsverkiezinaen 3 3 6 sta DENKTANK VAN DE F. TIMMERMANS vri PARTIJ VAN DE ARBEID Gewenst: een Senaat van nationale W; pri JAARGANG .)8 vertegenwoordigers 342 De NUMMER 7 I 8 Or 2 00 I M. VAN DEN BERG na; De Europese stroomversnelling 347 ISSN 003]-8135 de en M. BARTH ter Een krachtige overheid stelt haar burgers centraal ffi( - ook in het onderwijs 352 dig SO< Pen op papier H. KampiP. Tesser &._C. van Praaal ter da1 E. Ersanilli &._K. Pattipilohy I A. van der Z wan I wr P. Bordewijk 362-373 rin leg Poezie 3 74-3 7 5 NR Boeken Oost-Europa en de sociaal-democratie 3 76 len HerwaarderinB van cultuur 3 7 8 Vo ge< Hoofden & Zinnen B. Tromp I F. Becker 3 8 3-3 8 5 ex1 In memoriam Wim Thomassen 3 8 6 ni€ sec s &t.o 7/8 2oo1

[n de Volkskrant heeft in juni/juli een heftig debat gewoed tussen Paul Kalma en Frank Kalshoven, over de klant als koning, de zegeningen van de markt en wat al niet meer. Zelf mocht ik in dit debat in een bijrol fi­ gureren. lk heb het debat met verbazing gevolgd. 'De aanbidding van koning klant' was de titel van Kalma's openingszet. Spreek een auteur in een krant nooit aan op de titel van zijn bijdrage, die is immers voor rekening van de koppensneller. Maar in dit geval gaf de kop de strekking van het betoog goed weer. 'Valt van de consument een maatschappij­ hervormer te maken ( ... )?' opent Kalma's bijdrage. Zijn antwoord is een nauwelijks gekwalificeerd nee. Met afschuw citeert hij Noreena Hertz, die schrijft dat je je stem tegenwoordig beter kunt Iaten horen in Ka de supermarkt dan bij de verkiezingen. Sommige van Kalma's argu­ menten snijden hout, maar gaan dan niet over het koningschap van de versus klant. Zij gaan gewoon over externe effecten of over kwesties van soli­ dariteit, zaken waarvan iedereen weet dat de overheid daarbij een be­ langrijke rol heeft te spelen. Voor de rest schept Kalma met zijn bij­ Ka drage vooral verwarring over zijn intenties. Het valt immers niet in te zien waarom je een burger als kiezer serieus zou nemen, als je hem als klant liefst zou willen negeren. Vroeger hanteerde de sociaal-democra­ tie nog de term 'bemoeigoederen' (meritaoods): zaken waarvan de con­ sument niet wist dat het goed voor hem was, maar de PvdA wei. Wo­ ningbouw was het geijkte voorbeeld. Die tijd leek voorbij. Kalma's bij­ COEN TEULINGS drage zaait echter weer tvvijfel. Wie op dit punt twijfellaat bestaan ver­ dient een uitbrander, zoals Kalma die kreeg van Kalshoven. Redacteur S&D In Kalma's repliek (4 juli) mocht ik figureren, nog wei als 'vooraan­ staand cconoom'. 'Kalshoven lijkt zich te verkijken op de opmars van de vrije markt-ideologie in de economische wetenschap.' zo weet Kalma. Waarom? Omdat Lans Bovenberg en Coen Teulings hebben gezegd dat private monopolies vaak te verkiezen zijn hoven publieke monopolies. De politiek blijkt slecht in staat de macht van monopolies te beheersen. Onze analyse van ruim een jaar gel eden betrof specifiek de Spoorwegen, naar nu blijkt een zeer relevant voorbeeld (EsB, 24-3-2ooo ). Onze diagnose is omstreden, ook onder economen, zoals blijkt uit de verraste reactie van Kalshoven. Over de argumenten van Bovenberg en mij kun je van mening verschillen, en het gewicht van die argumen­ ten verschilt van geval tot geval. Het zoeken naar goede organisatievor­ men is nu eenmaal geen kwestie van droogzwemrnen, maar van gedul­ dige analyse van specifieke omstandigheden. Kalma volgt een ander soort redenering: onze analyse is een voorbeeld van een doorschie­ tende vrije markt ideologie, en moet daarom worden bestreden. Tsja, dat is ook een argument. Kalma's betoog past in het huidige tijdsge­ wricht. We houden niet op te spreken over 'doorgeschoten privatise­ ring'. Vanaf nu zal de slinger weer de andere kant uit bewegen. Een ge­ legenheidscoalitie van Freek de Jonge en Arjo Klamer sprak zich in de NRC in soortgelijke bewoordingen uit. Maar, zou Klamer werkelijk wil­ len dat in plaats van de klant het Tweede Kamerlid weer koning werd? Voorlopig zag Tony Blair na zijn klinkende verkiezingsoverwinning I geen ander alternatief dan om zorg en onderwijs uit het slop te hal en via ~ experimenten met marktwerking en privatisering. Het zoeken naar nieuwe coi:irdinatiemechanismen in voorheen politick aangestuurde sectoren zal doorgaan. Met of zonder Paul Kalma. .• 1 - ~

Na daa nis: der van opl sch rna we· Bij1 anc als siel sto de vol rna ten S®( ver ict1 de wa sui:

wa me me we var: wa ver stij de bo1 dre

lijk de1 snc: stn de1 roe

Foto: j.tN BoGAERTS I HH s &_o 7/8 2oo•

Europa en de VS, een wapenwedloop Na de val van de muur en de van de muur het verval van daarop volgende gebeurte­ de Sovjetstrijdkrachten was nissen die uiteindelijk leid­ tussen begonnen maar dat, om het den tot de ineenstorting beeld van de alsmaar toene­ van de Sovjet-Unie en de bondgenoten? mende kracht van de Sovje­ opheffmg van het War­ tunie te onderstrepen, in- schaupact veranderden de lichtingendiensten als de machtsverhoudingen op CIA gemanipuleerde gege­ wereldschaal drastisch. vens ter beschikking van de BRAM STEMERDINK Bijna van de ene dag op de diverse regcringen stelden? andere vie! de Sovjet-Unie Tijdens een werkbezoek als supermacht, in de klas- aan Polen, enkele jaren na sieke betekenis van het woord, weg. De economie de ineenstorting van de Sovjet-Unie, bracht ik een stortte in metals gevolg dat ook de geldstroom naar bezoek aan het controlecentrum van de luchtverde­ de krijgsmachtdelen nagenoeg opdroogde. De ge­ diging van Centraal Europa van het Warschaupact. volgen lieten zich raden. Het materieel van land­ Vol gens de westelijke inlichtingendiensten waren de macht, luchtmacht en marine veranderde in hoog houten barakken op het vliegveld slech~s camouflage tempo in een hoop oud roest; het personeel werd voor het ondergrondse hypermoderne controlecen­ soms wei soms niet betaald en aan vervanging van trum. Tijdens het bezoek bleek dat de sleetse barak­ verouderde wapensystemen werd nauwelijks nog ken het centrum herbergden en dat de ramen met iets gedaan. Het enige onderdeel dat nog redelijk op krantenpapier waren dichtgeplakt om de computer­ de been werd gehouden was de afdeling nucleaire schermen te kunnen lezen. Misschien iets om reke­ wapens. In ieder geval werd een poging gedaan een ning mee te houden bij de beoordeling van nieuwe substantieel dee! in bedrijf te houden. dreigingen en de daarbij aanbevolen bewapening. Het algemene oordeel in de westelijke wereld Ook zonder de dreiging van een massale aanval was al vrij kort na de val van de muur dat Rusland, blijft Rusland een probleem voor de westelijke we­ met eventueel een handjevol bondgenoten, niet reid. De interne ontwikkelingen geven weinig hoop meer in staat was een grootscheepse aanval op de op een beweging in de richting van een democrati­ westelijke wereld te lanceren. Werd in de periode sche staat. Het tegendeel is eerder het geval. De van de Koude Oorlog rekening gehouden met een persvrijheid lijkt langzaam maar zeker aan band en te waarschuwingstijd van uren en dagen, in de nieuwe worden gelegd en maffia-achtige organisaties heb­ verhoudingen werd dat al snel een waarschuwing­ ben een belangrijke positie verworven binnen het stijd van vele jaren voor het geval Rusland weer op economisch Ieven. De directe bedreiging voor de de gedachte zou komen een militair apparaat op te westelijke wereld is gelegen in het in bedrijf zijn van bouwen van een zodanige omvang dat opnieuw van een groot aantal onveilige kerncentrales, het weg­ dreiging zou kunnen worden gesproken. roesten van vele nucleair voortgestuwde onderzee­ Opvallend was wei dat het beeld dat in de weste­ boten met als gevolg een dreigende milieuramp en lijke wereld bestond van de geweldige mogelijkhe­ het gebrek aan onderhoud aan het huidige kernwa­ den van de Sovjetstrijdkrachten onwaarschijnlijk penbestand. Daar komt nog bij dat het kernwapen­ snel veranderde. Binnen enkele jaren waren de arsenaal onvoldoende is beveiligd zodat niet moet strijdkrachten die in enkele uren de Noordzee zou­ worden uitgesloten dat onbevoegden zich toegang den kunnen bereiken dus veranderd in een hoop oud kunnen verschaffen tot dit potentieel. Om iets aan roest. Of was het misschien zo data! lang voor de val deze problematiek te kunnen doen is het noodzake- s &..o 7/8 2ooz

Ujk dat de Europese Unie in een te ontwikkelen ge­ Franse politick in het algemeen ten aanzien van de bij zamenlijk buitenlands-, veiligheids- en defensiebe­ Verenigde Staten. zou leid geen prioriteit geeft aan uitbreiding van de Navo In de tijd van de Koude Oorlog resulteerde dat in pes en het opzetten van een raketschild in samenwer­ het buiten de deur zetten van het hoofdkwartier van 27 king met de vs, maar aan nucleaire ontwapening, de Navo en het zich terugtrekken uit de samenwer­ we1 ontmantellng van onveilige kerncentrales, het op­ king op militair gebied binnen de Navo. Te grote ger ruimen van roestende onderzeeboten en het beveili­ Amerikaanse invloed binnen het Europese theater Em gen van het nuclaire arsenaal van Rusland. Elke gul­ werd niet geaccepteerd en wordt niet geaccepteerd, cor, den hieraan besteed verhoogt in aanzienlijke mate de ofbeter gezegd, Amerikaanse invloed wordt eigen­ vlo veiligheid van Europa. Ujk helemaal niet op prijs gesteld. ber Van Amerikaanse kant is het beeld ook helder. De zeg Dude problemen bevrijder van Europa, generaal Eisenhower, wond er Vee! is veranderd, vee! is hetzelfde gebleven. Jaren in zijn functie van opperbevelhebber van de geal­ dag geleden werd aan de toenmalige hoogste militair lieerde strijdkrachten in Europa (tot mei 1952) al tre• binnen de Navo, de generaal Norstad ( 1956-1963), geen doekjes om: hij noemde het gebrek aan defen­ ten de vraag gesteld waarom er binnen de Navo niet sie inspanning van de kant van de Europese Ianden mit meer uniformiteit in de bewapening en eenheid in disaustinB. Deze kijk op de Europese bondgenoten is Ian strategisch denken was. Zijn antwoord:'Er zijn drie sinds die tijd niet wezenlljk veranderd. Ook was Ei­ no1 redenen. De eerste is de Verenigde Staten, de senhower van mening dat als het tot een Europese net tweede is het Verenigd Koninkrijk en de derde is Defensie Gemeenschap mocht komen, de Amerika­ ger Frankrijk'. Zoveel jaren later lijkt er weinig veran­ nen en de Engelsen uitstekend als strategische re­ fen derd. Oude sentimenten, oude verschillen van me­ serve zouden kunnen functioneren. Dit Europese ning over de aanpak van vraagstukken op het gebied Ieger zou uiteraard wei binnen de Navo moeten blij­ bet van vrede en veiligheid blijken nog volop te Ieven. ven opereren. En hier lag dan ook precies de grens Een aantal jaren gel eden raakte ik tijdens een re­ waarbinnen het Amerikaanse enthousiasme voor ceptie in gesprek met de Franse president Mitter­ een grotere Europese defensie inspanning zich be­ rand over de verhouding Frankrijk-Verenigde Sta­ woog. De Europese bijdrage moest altijd wei een ten. Zijn betoog was buitengewoon verhelderend. In beetje 'disgusting' blijven omdat een Europees Ieger no• de Frans-Duitse oorlog ( 187o/ 71) had het Franse met alles erop en eraan de Amerikaanse invloed in gin Ieger een zware nederlaag geleden, met name bij Europa te zeer zou aantasten en dat was nu ook weer ge1 Sedan. De helft van het glorieuze Ieger had zich daar niet de bedoeling. Vijftig jaar later is de situatie pre­ leit overgegeven, inclusief de keizer. Aan het einde van des hetzelfde. Ook nu weer kritiek op de prestaties gie de Eerste Wereldoorlog ( 1914- 1918) deed zich de op militair gebied van de Europese Ianden zoals tot vas gelegenheid voor de schande van Sedan uit te wis­ uitdrukking kwam met bettrekking tot Kosovo, ook vet sen, maar door een volstrekt misplaatst gevoel voor nu weer indringendc pleidooien voor een grotere ser competitie en karakteristieke tactloosheid van de Europese inspanning en ook nu weer de angst dat de (ar kant van de Amerikanen ging dat niet door. De Europese Ianden er echt in zullen slagen een eigen de1 strijdkrachten van de VS stootten snel door naar buitenlands- veiligheids- en defensiebeleid te ont­ be: Sedan en ontstalen daarmee de Fransen de symboli­ wikkelen met een gewapende arm. Wordt de Navo ku sche inname. De zoete wraak van de Fransen werd niet onderrnijnd als er binnen afzienbare tijd sprake Z01

verstoord door botte Amerikanen. Daar kwam vol­ is van eigen Europese commandostructuren, een VO< gens Mitterrand nog bij dat de Amerikanen zich pas eigen strijdmacht en eigen inzetprocedures? En wat m< daadwerkelijk in de strijd wierpen, hoewel zeal we­ als de Europese Unie zich ontwikkelt tot een echte Ra kenlang klaar waren voor die strijd, toen het Franse supermacht met alles erop en eraan? aa1 Ieger bijna was doodgebloed. Eenzelfde betoog De opvattingen van Eisenhower sloten naadloos liu hield hij in relatie tot de Tweede Wereldoorlog, te aan bij de denkbeelden van de Engelse oorlogsleider laat mee bemoeid, te laat aan het front. Aan het slot Churchill. In de Raadgevende Vergadering van de te1 van zijn betoog keek hij me aan met een gezicht van Raad ven Europa hield de laatste een warm pleidooi 'de situatie is toch glashelder' en zei: dit zijn de voor een Europees Ieger ( 1950) na al eerder gepleit Amerikanen. Mitterrand vertolkte niet aileen zijn te hebben voor de Verenigde Staten van Europa, eigen gevoelens maar gaf weer water leeft binnen de maar in beide gevallen zei Churchill er met nadruk s &.o 7/8 2oo1

van de bij dat het Verenigd Koninkrijk uiteraard niet mee den gedurende een periode van een jaar. Voor de I zou doen met deze Europese projecten. Het Euro­ luchtmacht wordt gedacht aan 300 tot 350 vliegtui­ ,edatin pese Defensie Gemeenschap Verdrag werd op gen en voor de marine aan So schepen. tier van 2 7 mei 1 9 .P ondertekend maar het trad nooit in Door onder deze aanpak zijn schouders te zetten len wer­ werking omdat het verdrag niet door Frankrijk werd maakte Blair aan de ene kant duidelijk betrokken te e grote geratificeerd. De reden hiervan was duidelijk: het willen zijn bij een Europees buitenlands-, veilig­ theater Europese Ieger zou blijven functioneren binnen de heids- en defensiebeleid maar aan de andere kant liet pteerd, context van de Navo en dus zou de Amerikaanse in­ hij ook niet na zichtbaar te maken dat het Verenigd teigen- vloed te groot blijven. Fransen waren en zijn aileen Koninkrijk zich nog steeds beschou wt als de speciale bereid soevereiniteit in te leveren als ze er volledige partner van de vs, een partner die als scharnierpunt der. De zeggenschap voor terug krijgen. fungeert tussen Europa en de vs. Het duidelijkst :Vond er Op het eerste gezicht lijkt het dat er sinds de komt dat tot uitdrukking in het gezamenlijk beleid ~e geal- dagen van Churchill een totale verandering is opge­ met de vs ten aanzien van lrak, resulterend in con­ 19S2) al treden in de houding van het Verenigd Koninkrijk trole van de veilige zones in dat land vanuit de Iucht 1 defen- ten opzichte van Europa. Tony Blair, de Labour pre­ met de bijbehorende bombardementen en de re­ 1 Ianden mier, wil kennelijk op een of andere manier een be­ cente voorstellen om tot een andere aanpak van de no ten is langrijke rol spelen op het Europese ton eel en nu dat boycot te komen. De houding van de Conservative ;was Ei­ nog niet lukt via de weg van de Economische en Mo­ Party onder de huidige Ieiding is duidelijk: Churchill uropese netaire Unie, wordt gekozen voor de weg van een zonder Europese correctie. Het spagaatbeleid van merika­ gemeenschappelijk buitenlands-, veiligheids- en de­ Blair zal in ieder geval op de proef worden gesteld als iche re­ fensiebeleid. de Europese Unie een strategische visie met een uropese Tijdens de Brits-Franse top in St.Malo (decem­ daaruit volgende operationele doelstelling voor de ten blij­ ber 199 8) spraken beide Ianden zich niet aileen uit te ontwikkelen militaire capaciteit op tafel moet leg­ le grens voor een snelle implementatie van de algemeen ge­ gen. 1e voor formuleerde doelstellingen van het Verdrag van Tijdens de Europese Raad in Nice (december zich be­ Amsterdam (in werking in 1999) op dit beleidsge- 2 coo) werd de spagaatpositie van het Verenigd Ko­ we! een • bied (art. 1 r) maar ook voor de in dat verdrag ge­ ninkrijk weer duidelijk toen werd benadruktdat'een ~ es Ieger noemde instrurnenten zoals vaststelling van de be­ Europees veiligheids- en defensiebeleid niet bete­ 1vloed in ginselen van, en algemene richtsnoeren voor, het kende dater een Europees Ieger op komst was.' .okweer gemeenschappelijke buitenlands- en veiligheidsbe­ ;ttie pre­ leid, vaststelling van gemeenschappelijke strate­ Eenheid van beleid? restaties gieen, vaststelling van gemeenschappelijke acties, Zo op het eerste gezicht gaat alles naar wens. In 199 2 ~oals tot vaststelling van gemeenschappelijke stand pun ten en werden in het kader van de West Europese Unie de DV0 1 ook versterking van de systematische samenwerking tus­ Petersberg-taken aangenomen die vervolgens in het grotere sen lidstaten bij de uitvoering van het beleid Verdrag van Amsterdam werden opgenomen als de •stdatde (art. 1 2). Sinds de Brits-Franse top ging het snel. Tij­ hoofdtaken voor het gemeenschappelijk defensiebe­ l'!n eigen dens de Europese Raad van Keulen (juni 1999) werd leid van de Europese Unie. Het gaat hierbij om drie I te ant­ besloten dat de Europese Unie zelf in actie moest taken, te weten humanitaire hulp en reddingsacties, Ide Navo kunnen komen met militaire middelen, uiteraard vredesbewarende operaties en taken voor gevechts­ ~ sprake zonder de Navo voor de voeten tel open, en datdaar­ eenheden met inbegrip van vredesafdwinging. Het jen, een voor de nodige besluitvormingsmechanismen begrip 'vredesafdwinging' (peacemaking) kwam in de ? En wat moesten worden ontworpen. Tijdens de Europese plaats van een tekst die voor de Bondsrepubliek en echte Raad van Helsinki (december 1999) werden een moeilijk te aanvaarden was en waarin duidelijker aantal concrete afspraken gemaakt metals harde mi­ man en paard werden genoemd. De woorden ' ... li­ naadloos litaire kern een troepenmacht van so.ooo-6o.ooo mited armed conflict and armed conflict', de oor­ ~gsleider man, gereed in 2oo3, in staat om binnen 6o dagen spronkelijke tekst, geven duidelijker weer wat ei- g van de ter bestemder plekke te zijn en de actie vol te hou- pleidooi ·r gepleit 1. Nederlands lnstituut voor Europa, lnternationale Betrckkingen 'Clingendael', De mi/itaire staat van de t nadruk Europese Unie. s &..o 7/8 2oor

genlijk de bedoeling was en nog steeds is. 2 publiek hebben bescheidener ambities. De Duitse van Deze taken moeten dan worden uitgevoerd door de minister van Defensie suggereerde een afstand van stre al eerder genoemde landmacht van so.ooo-6o.ooo 4ooo krn, maar het zal voor iedereen duidelijk zijn WOI man, een marine van 8o schepen, een luchtmacht dat hoe groter de afstand is waarop de operaties vsi! van 3oo-35o vliegtuigen en een politiemacht van moeten worden uitgevoerd, des te meer Iucht- en rati• sooo man. Er zijn natuurlijk nog wat problem en die zeetransport nodig zal zijn. Ook zullen tekortko­ no a overwonnen moeten worden. Turkije blokkeert de mingen op andere gebieden zoals het vergaren van onb samenwerking met de Navo omdat hetland zich niet strategische inlichtingen, interoperabiliteit en stan­ gen betrokken voelt bij de besluitvorming binnen de Eu­ daardisatie van procedures en materieel, Europese stm ropese Unie. Zweden wil zich meer richten op niet­ faciliteiten voor commandovoering enzovoort, con militaire crisisbeheersing en het institutionele meer pregnant naar voren komen met de daarbij be­ syst bouwwerk om tot afspraken te komen met Ianden horende kosten om er iets aan te doen. Voor de ven die geen lid zijn van de Europese Unie lijkt nu al on­ PvdA- fractie in de Tweede Kamer spelen dit soort den werkbaar, maar de gedachte overhecrst toch dat het problemen niet. In hun nota 'De Europese Toets' sen simpele bestaan van de krijgsmacht in 2003 als kata­ moeten de 'bijdragen van de 1 s afzonderlijke Euro­ me• lysator zal werken om tot een gezamenlijk beleid te pese Ianden inderdaad binnen zestig dagen waar ook sch komen. ter wereld aanwezig zijn' (biz. 3). Met name bij de landmacht komt dan natuurlijk De Europese dcfensie industrie is zich intussen vlie a! snel de vraag op welke operaties je eigenlijk met aan het voorbereiden op het grote werk. In navol­ en 6o. ooo manJmnt uitvoeren. Bij een strijdmacht van ging van de vs waar a! eerder grote concentraties tot gen deze omvang is slechts 1 I 3 beschikbaar voor het stand kwamen, hebben ook een aantal Europese be­ een echte werk, de gevechtstaken , 1 I 3 is nodig voor ge­ drijven de handen in elkaar geslagen en EADS ge­ me vechtsondersteunende taken en 1 I 3 vour logistieke vormd (European Aeronautic Defence and Space), he!: ondersteuning. Met 2o.ooo man voor het echte een Frans-Duits-Spaans samenwerkingsverband. De werk ben je natuurlijk snel uitgepraat. Daarom Achter Boeing en Lockheed-Martin het derde be­ om wordt er, als het gaat om grotere vredesbewarende drijf op wereldschaal. Om het politieke belang van Sm operaties, al rekening mee gehouden dater 2o.ooo deze samenbundeling aan te geven waren Schroder ](!ic militairen extra nodig zijn voor logistieke onder­ en Jospin aanwezig bij de ondertekening van het de steuning. De Franse minister van defensie, Alain Ri­ contract. De bedoeling van dit samengaan werd dui­ voc chard, ging in een hoorzitting van het 'Committee delijk verwoord bij de plechtige gebeurtenis: de sap ger on Foreign Affairs, Human Rights and Common Se­ met de vs moest worden overbrugd. De Britse pre­ ceF curity and Defence Policy' van het Europees Parle­ mier Blair was niet aanwezig bij dit vreugdevolle sa­ wo ment ( 24 oktober 2ooo) nog een stapje verder door menzijn en daar was ook aile aanleiding voor. British spr naar voren te brengen dat wanneer rekening wordt Aerospace miste op het laatste moment de boot en be­ VO< gehouden met het meest vergaande scenario van de sloot sam en te gaan met het Amerikaanse bedrijf Ge­ pe1 Petersberg-taken en de inzet daarvoor gedurende neral Electric Company. De spagaatpolitiek van Blair Pas. een periode van een jaar, er ongeveer 2oo.ooo mili­ (Europa-vs) werd er door deze misser niet eenvou­ so~ tairen nodig zijn. Overeenstemming over een een­ diger op. De nieuwe Europese gigant op het gebied OV~ heid van 6o. ooo militairen als opstapje naar een vee! van Iucht- en ruimtcvaart en aanverwante terreinen lit~ grotere eenheid? Het lijkt er vee! op. werd ook voor So% eigenaar van Airbus. de Naast deze discussie komt ook de discussie op De gevolgen van deze samenbundeling zullen ge1 gang over de vraag 'hoever van Brussel' er met de duidelijk zijn. Om te overleven heeft de nieuwe lee troepenmacht van de Europese Unie moet en kan combinatie orders nodig, op de binnenlandse (Euro­ bn worden opgetreden. Frankrijk doet ook in dit kader pese) markt en op de exportmarkt. De Europese haJ weer het hoogste bod. Azie en Afrika moeten kun­ Snelle Interventiemacht kan ook hier als katalysator mi nen worden bestreken hetgeen inhoudt dat afstan­ dienen. Om zelfstandig te kunnen optreden zijn VCJ den van 6ooo tot 1 o. ooo kilometer moeten worden vliegtuigen, spionagesatellieten en radarsatellieten VOl overbrugd. Andere Ianden waaronder de Bondsre- nodig, maar daar blijft het niet bij. Als overbruggen Me de me 2. W. van Eekelen, Debating European Security, blz.r 27 jec s &_o 7 / 8 2oot 299

Duitse van de 'gap' met de vs betekent dat moet worden ge­ mentcle kwestie tot nu toe niet aan de orde is ge­ md van streefd naar strategische gelijkwaardigheid dan steld: moet de Europese Unie streven naar strategi­ lijk zijn wordt het verlanglijstje nog aanzienlijk groter. In de sche gelijkwaardigheid met de vs metals gevolg een >eraties vs is men er van overtuigd dat voor de militaire ope­ ongeremde wapenwedloop tussen bondgenoten, cht- en raties van de toekomst vooruitgang op drie gebieden Europa als grootrnacht met alles er op en er aan; of tortko­ noodzakelijk is; inlichtingen (sensors in satellieten, moet er gestreefd worden naar een Europa dat zijn ren van onbemande vliegtuigen), verwerking van inlichtin­ betekenis niet in de eerste plaats ontleent aan stra­ !n stan­ gen en wapensystemen om te reageren (satelliet ge­ tegische gelijkwaardigheid op militair gebied met Jropese stuurde kruisraketten). Ook nieuwe middelen om de vs? bvoort, computernetwerken, financiele systemen, telecom :rbij be­ systemen en air trcifJic control systemen te kunnen Civiele arootmacht met militaire component foor de verstoren staan hoog op het verlanglijstje. Men De twee uitersten in denken als het gaat om de toe­ h soort denkt hierbij aan virussen, electromagnetische pul­ komst van Europa worden vertegenwoordigd door : Toets' sen, microwave beams en gerichte bommen, dit alles Paul Frank, een voormalig Duits staatssecretaris van e Euro­ meer geavanceerd dan nu op enkele gebieden al be­ Buitenlandse Zaken, en de schrijvers van het hoek ·aarook schikbaar is. Europe's Military Revolution met als meest bekende De wensenlijst op militair gebied is oneindig. Van auteur Christoph Bertram, direteur van de Duitse ntu sen vliegtuigen uitgerust met anti-satelliet projectielen St!ftuna Wissenschcift und Politik. 1 navol­ en 'killer' satellieten tot nieuwe verticaal opstij­ In de visie van Frank zijn de feiten van de wereld­ llties tot gende transportvliegtuigen voor 1 oo militairen met politiek zo ingrijpend veranderd 'dat het onvergeef­ ~ese be­ een afstandsbereik van 2ooo mijl, wapensystemen lijk zou zijn, geen rekening te houden met de nieuwe ADS ge­ met een draadloze link naar de doelopsporende factoren. De belangrijkste daarvan is de onmetelijk Space), helm, energie producerende uniformen enzovoort. gegroeide economische macht van de westerse in­ erband. De vs hebben al deze nieuwe systemen niet nodig dustriestaten. Die moet worden ingezet om interna­ 1rde be­ om de vijand voor te blijven, zoals in het verleden de tionale conflicten op te lossen' .. .'In wezen is het di­ •ang van Sovjet-Unie, maar om de positie te handhaven als lemma heel eenvoudig: rnilitaire interventies leve­ chroder • Ieider in welke coalitie dan ook, structureel binnen ren de bewapeningsindustrie winst op; een geweld­ van het de Navo of ad hoc zoals in de Golfoorlog. Een goed loze politick vergt economische offers'. Volgens erd dui­ voorbeeld van meegezogen worden in ontwikkelin­ Frank is het buitenlandspolitieke denken van de ;: deaap gen zonder te beschikken over een strategisch con­ Amerikanen naar Europa overgeslagen, met als ge­ ttse pre­ cept waarbinnen een en ander gerealiseerd moet volg dat te snel naar militaire oplossingen van pro­ volle sa­ worden, is het Galileo-project. Dit project is in oor­ blemen wordt gegrepen. Enkele kenrnerkende cita­ 'r. British sprong een civiel satellietnavigatiesysteem voor bij ten uit zijn betoog: 'industriestaten moeten gaan be­ )ten be­ voorbeeld het lokal iseren van vrachtwagens en sche­ seffen dat hun economische macht niet aileen goed is drijf Ge­ pen, een alternatief voor het Amerikaanse Global voor winstbejag maar ook als drukmiddel tegen vre­ tan Blair PositioninB System. Tijdens de Golfoorlog en de Ko­ desverstoorders', 'met de middelen van de oorlog eenvou­ sovo-crisis blokkeerden de Amerikanen zonder enig kan men oorlog voeren maar geen vrede tot stand t gebied over leg het civiele gebruik van dit in oorsprong mi­ brengen'. Met instemming haalt Frank de voorma­ erreinen litaire systeem zodat het voor de hand lag dat binnen lige minister van Buitenlandse Zaken Genscher aan de Europese Unie naar een civiel alternatief werd die in een interview zei dat geweld en beschaving g zullen gezocht. Maar nu ligt het in de bedoeling het Gali­ niet te verenigen zijn. Frank is er van overtuigd dat 1 nieuwe leo-systeem ook geschikt te maken voor militair ge­ de westerse industriestaten in hun economisch po­ e (Euro­ bruik. De Europese interventiemacht kan dan onaf­ tentieel over een 'wapen' beschikken dat doel­ .uropese hankelijk optreden van de Amerikaanse waarne­ treffender is dan ieder militair wapensysteem: 'Als talysator mingssatellieten. Het klassieke patroon tekent zich ze dit potentieel vastbesloten en solidair inzetten in tlen zijn vervolgens binnen Europa af; Frankrijk is een groot de strijd voor vrede, kunnen ze met de middelen van ltellieten voorstander, het Verenigd Koninkrijk is tegen. het embargo en het isolement iedere rustverstoor­ bruggen Mocht dit militaire Galileo-systeem er komen dan is der uit de kring van beschaafde staten bannen en een de volgende vraag natuurlijk hoe het beschermd sombere toekomst bezorgen. De staat mag zich moet worden. Uit de laatste discussie over dit pro­ slechts van militair geweld bedienen als het gaat om ject binnen de Europese Unie blijkt dat de funda- de verdediging van het eigen land'. 3 S&_D7/8200I 300

Diametraal tegenover de visie van Frank staat de Een onlangs uitgebracht rapport van de sociaal-de­ een visie van Bertram cs. Kort door de bocht geformu­ mocraten in het Europees Parlement sluit goed aan Na1 leerd komt hun mening er op neer dat Europa een bij de hoofdlijnen van beleid als voorgestaan door ges grootmacht moet worden in de brede betekenis van Patten. In dat rapport, 'Nieuwe dimensies van vei­ Jarr het woord. En dat kan aileen maar als Europa c.q de ligheid', wordt in het hoofdstuk getiteld 'De uitda­ mo Europese Unie op militair gebied autonoom wordt. ging' helder uiteengezet dat de Ianden van de Euro­ op In de discussie over de militaire macht van de Euro­ pese Unie meer verantwoordelijkheden op zich de pese Unie speelt de Europese Commissie tot nu toe moeten nemen en dat daar ook een rnilitaire dimen­ De een bescheiden rol. Oat komt uiteraard omdat de in sie aan vast zit, maar dater niet uitsluitend ofhoofd­ Helsinki genomen besluiten cen intergouverne­ zakelijk vanuit die invalshoek moet worden geke­ menteel karakter dragen en het ziet er niet naar uit ken. 'Wij moeten niet-militaire concepten, beleids­ ver: dater bij de diverse regeringen op dit moment vee! maatregelen en strategieen ontwikkelen en die ten­ ing animo bestaat om de commissie een grotere rol te minste dezelfde prioriteit verlenen als die welke wij der Iaten vervullen. De regeringen doen zaken met de nu aan de militaire dimensie geven'. Volgens de ten Hoge Vertegenwoordiger Solana en daar blijft het in schrijver van het rapport berust de veiligheid in Eu­ he€ belangrijke mate bij. Oat is jammer omdat nude dis­ ropa op drie principes: gemeenschappelijke veilig­ sta1 cussie vooral gaat over de invulling van een gemeen­ heid (samcnwerking op basis van gelijkheid, recht­ het schappelijk buitenlands-, veiligheids- en defensiebe­ vaardigheid en wedcrkerigheid), duurzame veilig­ wo leid met rnilitaire middelen. heid (oorzaken van onveiligheid wegnemen) en de­ Oat is te meer jammer omdat de Eurocommissa­ mocratische veiligheid (bevorderen van de rechts­ he! ris voor externe betrekkingen, de Brit Chris Patten, staat, eerbiediging van de mensenrechten, stabiliteit afg buitengewoon actief is in het belichten van de an­ van de democratische instellingen en een democra­ m dere, civiele kant van de medaille. tische cultuur). Voor de invulling van deze begrip­ sta· Met als basis de vijf doelstellingen die de Euro­ pen wordt teruggegrepen op het gedachtegoed van de pese Commissie heeft geformuleerd op het gebied de vroegere premier van Zweden Olof Palme en de VOl van buitenlands beleid, veiligheid en defensie (acti­ vroegere bondskanselier Willy Brandt. Op basis van lijk vely involved in policy shaping in all pillars, to lead deze principes wordt een beleid voorgesteld metals do, where we have competence, improve capacity for prioriteit een betere conllictpreventie. 'De Euro­ be1 rapid implementation and delivery, enhance com­ pese Unie beschikt met haar economisch en politick OIT munity policy for conflict prevention, and to ensure potentieel over tal van mogelijkheden om conllicten tek the industrial base of a credible security and defence te voorkomen', maar de sociaal-democraten realise­ clu policy) vraagt hij telkens weer aandacht voor niet­ ren zich dat de Europese Unie op dit moment nog de1 militair crisismanagement en conllictpreventie. In niet beschikt over de benodigde beleidsinstrumen­ vol een speech gehouden op een congres in Berlijn over ten. Dit komt niet in de laatste plaats omdat het be­ nir het ontwikkelen van een gemeenschappelijk Euro­ leid wordt gemaakt binnen de drie pijlers van de Eu­ pees veiligheids- en defensiebeleid (december ropese Unie, een gemeenschapspijler en twee pijlers eru 1999)4 noemde hij uiteraard ook het gebruik van onder competentie van de lidstaten. Eurocommissa­ de militaire middelen een optie maar schonk hij vooral ris Patten en Hoge Vertegenwoordiger Solana slagen vol aandacht aan de niet militaire middelen. Hij wees er er nog steeds niet in een samenhangend beleid te no met name op dater 'less fire fighting and more con­ presenteren. De voostellen in het rapport op het ge­ tin centration on the causes of the fires' diende te zijn. bied van humanitaire interventie, het dringend be­ sin 'We must find ways to use strategically our immense roep de ontwapeningsonderhandelingen weer op ffif economic influence so as to prevent new fires from gang te brengen, het pleidooi de sanering en hervor­ va1 starting and addressing the reasons they started in ming van de nucleaire industrie in de Ianden van het ka1 the first place. Europe needs not only a crisisma­ Gemenebest van Onafhankelijke Staten (Gos) nagement capability but also a conflict prevention krachtdadiger te ondersteunen, meer hulp te bieden policy'. bij het vernietigen van . wapenvoorraden waarover 'M VCI

3. Trouw, 8 mei 1993 . 4· Chris Patten, The future'![ the European Security (ESDP) and the role '![the European Commission. s &..o 7/8 2oo1 J O I aal-de­ een overeenkomst is gesloten en het afwijzen van het gens verstanrug zijn Iaten zich begoochelen door ted aan Nationaal Raket Afweersysteem (NAR) zoals voor­ grandeur' .. .' en de gedachte dat wij voor de hele we­ 1 door gesteld door president Bush, verruenen aile steun.S reid verantwoordelijk zijn schijnt ons verblind te an vei­ Jammer is dat het rapport als het gaat om de echt hebben en heeft de mogelijkheid geschapen voor het uitda- moeiHjke kwesties zoals de Europese samenwerkjng ontstaan van wat ik noem: de arrogantie van de · Euro­ op het gebied van defensie of de betrekkjngen met macht'. Aldus formuleerde senator Fulbright in p zich de Verenigde Staten ruet tot heldere keuzes komt. 1966 het uitgangspunt van zijn boek The arroaance if :limen­ De Snelle Interventiemacht van 6o.ooo man wordt power. Met Bush in het Witte Huis schijnen oude tij­ hoofd­ terecht beschouwd als een beleidsinstrument van den terug te keren met dien verstande dat de arrog­ t geke­ crisispreventie, crisisbeheer en humanitaire inter­ antie van de macht nu met name tot uitdrukkjng deids­ ventie. Uit de zinsnede dat zo'n krijgsmacht vooral komt in de maruer waarop de bondgenoten in Eu­ 'e ten­ ingezet moet worden in Europa maar dat het Mid­ ropa worden benaderd. Zonder enig overleg wordt Ike wij den-Oosten en Afrika ruet moeten worden uitgeslo­ meegedeeld dat Amerikaanse soldaten er niet zijn ens de ten blijkt echter dat men niet het geringste idee om de Balkan-speeltuin te bewaken, wordthetdoor in Eu- heeft wat het betekent een krijgsmacht op een af­ Clinton ondertekende klimaatverdrag (Kyoto-pro­ 1 veilig­ stand van vele duizenden kj]ometers in te zetten als tocol) in de prullenbak gekjcperd en wordt de pijler recht­ het gaat om vrede afdwingende acties, oorlog in ge­ onder het internationale wapenbeheersingssysteem veilig­ woon nederlands. (het ABM-verdrag uit 1972 dat anti-raketsystemen en de­ Over de relaties met de Verenigde Staten wordt verbiedt) uitgehaald. Deze Hjst is bij lange na niet rechts­ helaas aileen maar in algemene termen gesproken compleet. Afwijzing van het Internationaal Strafhof, tbiliteit afgezien van de afwijzing van het NAR. De preble­ afwijzing van het verdrag m.b.t. biologische wa­ mocra- men die er zijn tussen de vs en Europa brengje geen pens, herintroductie van het begrip 'schurkensta­ egrip­ stap dichter bij een oplossing met een opmerkjng dat ten' ter ondersteurung van de plannen voor het in­ >ed van de Europese Urue en de vs wat de politieke besluit­ richten van een Nationaal Raket Afweersysteem, e en de vorming betreft gelijken moeten worden. Die ge­ het pleidooi voor uitbreiding van de Navo tijdens het a is van lijkheid zou dan tot stand gebracht moeten worden recente gesprek met Poetin, het past aUemaal naad ­ rmet als • door 'een betere taakverdeling met het oog op een loos in het beeld dat de vs ru et van plan zijn zich ook t Euro­ betere lastenverdeling op regionaal en wereldruveau maar iets aan te trekken van hun Europese bondge­ ~olitiek om de veiligheid in het algemeen te vergroten'. Be­ noten. De bezwerende woorden van nlinister van illictcn tekent deze passage, die in de samenvattende con­ Buitenlandse Zaken Powell dat er ideeen moeten realise­ clusies is opgenomen, dat toch gestreefd moet wor­ komen voor 'een rueuw kader voor onze verhouding ent nog den naar een autonome Europese Unie met aile ge­ met de Navo, Rusland en andere Ianden' kunnen dat rumen­ volgen van dien, niet in de laatste plaats een bewape­ beeld ruet wegnemen. Tegen deze achtergrond ligt 'het be­ ningswedloop tussen bondgenoten? de bijna-heiligverklaring van voormalig president t de Eu ­ Ook de laatste samenvattende conclusie roept Clinton voor de hand, maar dat zou toch iets te ge­ epijlers enige vraagtekens op. De nieuwe buitengrenzen van makkelijk zijn. Ook Clinton zou het Kyoto-protocol nnlissa­ de Europese Unie (en de Navo?) mogen niet tot ge­ ruet door de Amerikaanse Senaat hebben gekregen, aslagen volg hebben dat Europa oprueuw wordt opgedeeld, ook Clinton stelde vele dollars beschikbaar voor het eleid te noch in de richting van het oosten, noch in de rich­ nemen van proeven om te komen tot een anti-raket­ hetge­ ting van het zuidoosten. Oat is mooi gezegd maar schild en ook Clinton stelde zich aanvankelijk in de end be­ sinds wanneer vormen grenzen geen scheiding beste Amerikaanse traditie passief op ten aanzien ;eer op meer, sinds wanneer betekent het a! of ruet lid zijn van de oorlogen in Kroatie en Bosnie. Tijd voor hervor­ van de Europese Unie niet meer het verschiJ tussen enige nuchterheid dus. lvan het kans op welvaart of achterblijven in ontwikkeling? Geef president Bush gelijk waar hij gelijk heeft. (Go) Het gevaar van kernwapens in verkeerde handen is : bieden HervorminB van de Navo reeel maar de vraag is natuurHjk of het door Busch laarover 'Macht heeft de eigenschap om het beoordelings­ geformuleerde antwoord juist is en of de manier vermogen aan te tasten; mensen en naties die overi- waarop de plannen naar buiten worden gebracht bij -

5 . Jan Marinu Wiersma, Nieuwe dimensies van veilisheid. s &..o 7/8 2oo• 302

draagt aan de oplossing van het probleem. De Mid­ met zich mee dat er volgens de Amerikaanse ziens­ inh den-Europese !eden van de Navo (en toekomstige wijze oorlog werd gevoerd. Dat had op twee gebie­ ma1 !eden van de Europese Unie) zijn voor een anti-ra­ den grote gevolgen. Ondanks verzet van een aantal wo ketsysteem omdat ze Rusland nog steeds als een be­ Europese Ianden, met name Frankrijk, kreeg het in der dreiging zien, Frankrijk is mordicus tegen en Groot­ 19 9 2 opgerichte Kosovo Bevrijdingsleger ( usK) een voc Brittannie aarzelt. Het conflict ligt binnen de Navo sleutelrol toebedeeld in de strijd tegen Servie. Het op tafel maar wordt in het daarvoor geschikte USK behoorde als gevolg van dit beleid na afloop van gur forum, de Atlantische Raad, niet besproken. Het ge­ de oorlog tot de overwinnaars en met de gevolgen het volg is dat de cliscussie zich niet toespitst op de in­ hiervan wordt de helc regio nog elke dag geconfron­ ge~ houd van bet probleem maar op de vraag of de presi­ teerd. De situatie in Macedonie is een rechtstreeks Ian dent van de vs wei goed bij zijn hoofd is en of er met gevolg van de machtspositie van bet usK, in 1999 OV{ deze man wei en serieus gesprek mogelijk is. Alsof omgedoopt in Kosovo Beschermingskorps, in Ko­ zui de Europese Ianden de keuze hebben. sovo. ope Voor wat de inhoudelijke kant betreft is het In de tweede plaats ontbrandde tussen de vs en Aft merkwaarclig dat er kennelijk van wordt uitgegaan zijn bondgenoten een soms heftige strijd over de aar: dat de bron van bet kwaad, productie en bezit van vraag hoe de luchtoorlog gevoerd moest worden. de kernwapens door Ianden als Irak en Noord-Korea en Het Geneefs Oorlogsrecht van 1945 omvat twee leveranties aan clie Ianden door o.a. Rusland en Oek­ protocollen, het ene protocol gaat over internatio­ rai'ne, niet kan worden uitgeschakeld of geneutrali­ nale conflicten en het andere over interne conflic­ In seerd. Voor clit soort problemen bestaat een uiter­ ten. In de loop van de jaren bleek dat aanscherping Ne mate geschikt forum, de Rusland-Navo Raad. Ook noodzakelijk was om in te kunnen spelen op nieuwe de1 van dit overlegorgaan wordt nauwelijks gebruik ge­ ontwikkelingen en in '97 7 werden dan ook twee ge1 maakt. Waar behoefte aan is, is het in kaart brengen aanvullende protocollen aan de verdragen toege­ da1 van huiclige en toekomstige bedreigingen van vrede voegd. De vs weigerden echter deze protocollen te ru1 en veiligheid en de daarbij passende antwoorden. ondertekenen, ze zouden te vee! belernmeringen gel Dan zal al snel duidelijk worden dat in een tijd dat bio­ opwerpen bij het voeren van oorlog. De gevolgen Oc logische en chem.ische wapens op eenvouclige wijze bleken toen de doelen moesten worden gekozen. vlio gemaakt kunnen worden en elk willekeurig land bij Tijdens de operatic Allied Force werd er vaak heftig sni ~jze van spreken per postpakket binnengebracht gestreden over het juriclisch toelaatbaar zijn van het ter kunnen worden, een peperduur raketschild voor een bombarderen van bepaalde doelen. Ook in clit geval tet bedreiging van relatief beperkte omvang niet het was Frankrijk weer de belangrijkste opponent van str juiste antwoord is. Deze Rusland-Navo Raad is overi­ de vs. Op basis van hun machtspositie konden de vs ter gens ook een uitstekend forum om de witwaspraktij­ in belangrijke mate hun zin doordrijven metals ge­ no

ken van Rusland en de leveranties van gevoelig mate­ volg dat ook de Europese bondgenoten die deelna­ re~ riaal aan Irak en Iran aan de orde te stellen. men aan de oorlog gingen functioneren binnen het de Een ander punt dat dringend moet worden be­ ruimere Amerikaanse kader. Het hoeft geen betoog de sproken is de kwestie van de machtsverhoudingen dat het van de gekke is dat op het hoogtepunt van een pe binnen de Navo. Voor de val van de muur was de si­ oorlog tussen bondgenoten juridische gevechten sp• tuatie duidelijk. De Navo was een bondgenootschap uitbreken over het al of niet toelaatbaar zijn van be­ su gericht op de verdediging van bet grondgebied van paalde bombardementen en dat uiteindelijk op Eu­ lijl de aangesloten Ianden. Welke combinatie in geval ropees grondgebied een oorlog wordt uitgevochten rei van oorlog de aanvallende partij zou zijn was aan volgens de Amerikaanse opvattingen van het Ge­ nic geen twijfel onderhevig: bet Warschaupact zou de neefse Oorlogsrecht. tie aanval openen. Na de operatie-Kosovo ligt clit een De ervaringen opgedaan in de Kosovo-oorlog reJ slag anders. Zonder mandaat van de Verenigde Na­ kunnen op het gebied van oorlogvoering maar tot ee ties greep de Navo gewapenderhand in en toen werd een conclusie leiden: militaire operaties door de tis al snel duideHjk dat daadwerkelijk oorlogvoeren Navo op Europees grondgebied uitgevoerd dienen voor een organisatie als de Navo niet eenvoudig was. volgens Europese maatstaven te worden gevoerd ze De dominante positie van de vs binnen de structuur tegen de achtergrond van het volledige 'pakket' Ge­ va van de Navo gekoppeld aan een grote inbreng van neefs Oorlogsrecht. Om dat zeker te stellen is euro­ lit geavanceerd militair materieel door de vs, bracht peanisering van de Navo noodzakelijk hetgeen o.a. ac s &.o 7/8 2oo1 3° 3 •ziens­ inhoudt dat de functie van hoogste militaire com­ naamste argument dat een meer onafhankelijke po­ gebie­ mandant binnen de Navo (SACEUR) vervuld gaat sitie zou leiden tot verzwakking van de Navo. Pas taantal worden door een Europeaan. De belangrijkste Ian­ toen het zelfs het Ministerie van Buitenlandse Zaken ·het in den kunnen bij toerbeurt deze functie vervullen, bij duidelijk werd dat alle lichten langzamerhand op K) een voorbeeld om de twee jaar. groen gingen staan voor een meer Europees getint e. Het Voor dcze europeartisering is nog een ander ar­ beleid werden de bakens verzet. Van kritiekloos At­ opvan gument aan te voeren. Op rtiet al te lange termijn zal lantisch werd in korte tijd overgeschakeld naar kri­ mlgen het grootste dee! van de nu nog op europees grond­ tiekloos Europees. nfron­ gebied (Bondsrepubliek) verblijvende Amerikaanse De Partij van de Arbeid heeft geprobeerd in een treeks landmachteenheden terugkeren naar de vs. Het tweetal nota's alternatieven aan te dragen voor het I 1999 overblijvende dee! zal worden verplaatst naar meer huidige beleid maar slaagt daar maar zeer ten dele in. m Ko- zuidelijk gelegen Ianden om van daaruit makkelijker De voorstellen om te komen tot een beter gestruc­ operaties te kunnen uitvoeren in bij voorbeeld tureerde centrale defensieorganisatie verdienen : vs en Afrika en het Midden-Oosten. De op Amerikaanse steun en ook de voorstellen om de samenwerking in verde aanwezigheid gebaseerde invloed van de vs binnen het kader van het Duits-Nederlandse legerkorps om )rden. de Navo neemt dan duidelijk af. te vormen en voort te zetten in een multinationaal : twee Europees kader zijn de moeite waard. Maar dat is het ·natio­ De Nederlandse positie dan ook wei. Wat de fundamentele keuzes betreft is onflic­ In een reeks van nota's hebben achtereenvolgende er geen reden tot jwchen. erping Nederlandse regeringen voorstellen gedaan de Ne­ Volgens de nota 'Een plan voor de krijgsmacht' tieuwe derlandse strijdkrachten te herstructureren om ze (Defensiecommissie PvdA, september 1999) is de c twee gereed te maken voor de 'rtieuwe tijd'. Probleem is versterking van de Europese defensiesamenwerking toege­ dat de omvang van de strijdkrachten aanzienlijk is te­ niet bedoeld om de vs de loef af te steken (blz.s), ,llen te ruggebracht maar dat aard en structuur volledig zijn maar dat blijkt rtiet uit de concrete voorstellen. Als ringen gehandhaafd. Alles uit de peri ode van de Koude het gaat om de Nederlandse inzet in het gewelds­ volgen Oorlog is er nog, onderzeeboten, tanks, artillerie, spectrum wordt geen enkel niveau uitgesloten. bij kozcn. • vliegtuigen, metals gevolg dater een geweldige ver­ internationale militaire operaties. 'Nederland zal al­ heftig snippering optreedt. Heel vee! kleine eenheden kos­ tijd moeten kunnen deelnemen aan operaties in ran het ten heel vee! extra geld. Daar komt bij dat vee! ma­ zowel het !age als het hoge dee! van het geweldsspec­ tgeval terieel in gebruik is genom en dat voordien niet in de trum' (biz. 1 3). In de nota van de Tweede Kamer­ nt van strijdkrachten voorkwam, zoals gevechtshelicop­ fractie van de PvdA 'De Europese toets' (november 1 de vs ters, met als gevolg dat het beschikbare geld over 2ooo) worden operaties 'waar ook ter wereld' voor­ als ge­ nog meer onderdelen moest worden verdeeld. Het zien. 'Wij zijn van merting dat een zelfstandig in te leelna­ resultaat van alle ingrepen is dat het langzamerhand zetten Europese capaciteit over voldoende kracht en en het de grootste moeite kost nog goed geoefende eenhe­ inzetmogelijkheden moet beschikken om binnen :>etoog den op de been te brengen die voor een wat langere een vrij ruim spectrum van nood- en conllictsitu­ ran een periode een taak kunnen uitvoeren. Dit laatste aties te kunnen optreden en daarbij steeds te kunnen echten speelt vooral de landmacht parten. De wervingsre- beschikken over voldoende escalatiedominantie. ran be­ ultaten zijn zodartig slecht dat het onontkoombaar Wij zien weinig heil in terreinafbakening, een tot op Eu­ lijkt het ambitiertiveau aanzienlijk bij te stellen. We­ een bepaald gebied beperkte inzet in Europees ver­ bchten reldwijd optreden zonder voldoende personeel is band. Er zijn geen overtuigende argumenten te be­ et Ge- niet eenvoudig uit te voeren. De buitenlands-poli­ denken waarom Europa zich met name zou moeten tieke context waarin bovenaangedwde herstructu­ toeleggen op inzet in gebieden in of vlakbij het Eu­ oorlog rering van de krijgsmacht werd wtgevoerd was de ropees continent' (biz. 2o ). Dez~ zienswijze gekop­ aar tot eerste tien jaar na de val van de muur puur Aclan­ peld aan een gewenste concentratie van de Europese :>or de tisch. defensieindustrie doet het ergste vrezen als het tot dienen Oat kwam het duidelijkst naar voren in het afwij­ wtvoering van dit beleid komt. evoerd zen van het Franse idee te komen tot de oprichting et' Ge­ van een Eurocorps. Voor een meer onafhankelijk mi­ Conclusies s euro­ litair optreden van de Europese Unie voelden de Het debat over een gemeenschappelijk bwtenlands-, en o.a. achtereenvolgende regeringen rtiets met als voor- veiligheids- en defensiebeleid van de Europese Unie s &..o 7/8 2oo1

is langzaam maar zeker op gang gekomen. Probleem perkte omvang gerealiseerd ( 6o. ooo militairen voor is dat de Europese Unie drie pij lers kent met ver­ de landstrijdkrachten, So schepen voor de marine schillende besluitvormingsprocedures. Het Euro­ en 3oo-Ho vliegtuigen voor de luchtmacht) die aan pees Parlement en de Europese Commissie hebben 'de randen' van de Europese Unie in actie kan eigenlijk aileen grote invloed op de eerst pijler waar­ komen als aanvulling op de traditionele landsverde­ onder ontwikkelingshulp en handel vallen, de beide diging. Wereldwijd wordt er namens de Europese andere pijlers (in de tweede pijler is 'veiligheid' on­ Unie aileen meegewerkt aan militaire taken als het dergebracht en in de derde pijler o.a. misdaadbe­ gaat om vredesbewarende taken in het kader van de strijding en het grensregime) worden beheerst door Verenigde Naties. 'D< de lidstaten. Het zal duidelijk zijn dat van een bui­ Een goede verstandhouding met Rusland is van bev tenlands-, veiligheids- en defensiebeleid in de brede groot belang voor de Europese Unie maar dat mag pur betekenis van dit begrip weinig zal terechtkomen als niet leiden tot een soepele houding als de persvrij­ als de coordinatie tussen de drie pijlers niet soepel ver­ heid wordt aangetast, de mensenrechten worden tre• loopt. geschonden en maffiose organisaties een groot dee! ein Naast de gewenste coordinatie tussen de drie pij­ van de economie overnemen. Hier client te gelden: on1 lers is het dringend noodzakelijk dat binnen de Eu­ geen goed bestuur, geen financiele hulp. en' ropese Unie het debat wordt geopend over de in­ Verdere uitbreiding van de Navo en de Europese vak houd van het beleid, welke beleidsinstrumenten Unie met Ianden van het voormalig Oostblok client drc moeten worden ingezet en welke plaats binnen het niet plaats te vinden. Aan de gang zijnde onderhan­ en geheel van beleidsinstrumenten moet worden toe­ delingen worden uiteraard voltooid. res· gekend aan militaire operaties zoals aangeduid in de De Europese Unie neemt het initiatief tot een Ni< Petersbergtaken. In a! zijn simpelheid komt het er op versnelde sanering van de nucleaire industrie in de neer dat of gekozen wordt voor een Europese Unie Gos-landen en doet nieuwe voostellen voor de ver­ nw die in de eerste plaats zijn macht baseert op zijn eco­ nietiging van kernwapens en obsolete nucleair par nomisch en politiek potentieel met daaraan verbon­ voortgestuwde onderzeeboten. Hiervoor worden tiel den een militaire component, of dat gestreefd wordt extra middelen beschikbaar gesteld. sla: naar een Europese Unie die zich ontwikkelt tot een Ontwapeningsonderhandelingen over vermin­ zek supermacht te vergelijken met de vs. dering van het aantal nucleaire wapens moeten weer bei Wordt deze keuze ten principale niet gemaakt worden opgestart. mi· dan is het gevaar niet denkbeeldig dat de militaire De Navo is aan hervorming toe, europeanisering sch component een eigen dynamiek ontwikkelt met als is noodzakelijk. me uitkomst een Europese Unie die in een wapenwed­ De export van wapens door Ianden van de Euro­ ket loop verstrikt raakt met bondgenoot vs . Drie 'kata­ pese Unie client aan banden te worden gelegd. De rer lysatoren' in dit proces moeten in de gaten worden oorlogen tussen lrak en Iran en tussen en binnen aar gehouden. De Snelle lnterventiemacht van de Euro­ Afrikaanse Ianden werden en worden ook en soms pese Unie kan zich de komende jaren sluipenderwijs uitsluitend uitgevochten met wapens geleverd door ontwikkelen tot een vee! grotere eenheid, technolo­ !eden van de Navo en de Europese Unie. Daar moet vat gische ontwikkelingen met name binnen de Iucht­ een eind aan komen. Ve· macht kunnen er toe leiden dat de 'schone oorlog' Bovenstaande voorstellen vormen uiteraard aar binnen bereik komt met als gevolg dat militair in­ geen uitputtend program. Zowel over het beleid ten rna grijpen niet meer als iets bijzonders wordt ervaren aanzien van Rusland als over de verhouding tussen tie om een probleem op te lossen. Verder kan de sa­ de vs en de Europese Unie valt vee! meer te zeggen zin menbundeling van defensieindustrieen in Europa maar de voorstellen betreffen wei de kern van de de lei den tot een ongecontroleerde export naar Ianden problematiek. buiten de Europese Unie in heftige concurrentie met de vs. Tegen deze achtergrond zou het volgende BRAM STEMERDINK beleid moeten worden gevoerd: Dud-minister van Difensie , De Europese Unie kiest voor conflictpreventie ffi( gebaseerd op haar economisch en politiek poten­ wi ALGEMENE LITERATUUR tieel. In dit kader wordt ter uitvoering van de Pe­ jaarboek vrede en veiliaheid 2000, Studiecentrum voor tersbergtaken een Europese strijdmacht van be- Vredesvraagstukken, KU Nijmegen. S&_D7/8200I

n voor POLITIEKE REISGIDS VAN SOCIAAL-DEMOCRATISCH EUROPA narine :lie aan ie kan De woestijnjaren verde­ ropese van progressief als het van de 'De geschiedenis van Italie Italie genoeg om het vijf jaar vol ' is van bevindt zich op een keer- te houden. De partijen at mag punt. Als ondernemer en onder het dak van zijn Casa :rsvrij­ als burger die in het krijt delle Liberto (Huis van de lrorden treedt, zeg ik U, dat we een AART HEERING Vrijheden) - FI, Liga, AN en :>t decl eind kunnen maken aan de de christen-democratische ;elden: onbegrijpelijke kletspraat splinterpartijtjes ceo en en domme twisten van beroepspolitici die nooit een UDEUR - hebben samen een riante meerderheid, ropese vak hebben geleerd. Sam en kunnen we een grootse zowel in de Kamer van Afgevaardigden (367 van de

~ rmin­ • zakelijkheid, vernieuwing en een miljoen nieuwe ar­ europarlementariers van Forza Italia nu deel uitma­ n weer beidsplaatsen sloegen in als blockbusters in het van ken van de fractie van de Europese Volkspartij. middelmatigheid vergeven Italiaanse politieke land­ Anders dan in I 994 voelt Berlusconi niet Ianger lsering schap. In april van hetzelfde jaar behaalde Berlusconi de hete adem van de rechterlijke macht in zijn nek. ' met zijn gloednieuwe partij Forza ltalia (F1) een klin­ Van de veertien aanklachten tegen hem wegens be­ : Euro­ kende overwinning op de toen nog gescheiden ope­ lastingfraude, corruptie, valsheid in geschrifte en gd. De rerende linkse democraten en de katholieke Itali­ steun aan de mafia zijn de meeste inmiddels verjaard, binnen aanse Volkspartij PPI. geseponeerd of vervallen door amnestie. Vals factu­ :1 soms Het leek een ongelukkig intermezzo, toen de reren, een van de van de meest frequente aanklach­ \:l door door Berlusconi inderhaast aaneengesmede coalitie ten tegen hem, zal op voorstel van zijn eigen regering rmoet van FI, Liga Noord en het uiterst rechtse Nationaal binnenkort worden teruggebracht van misdrijf tot Verbond (AN) bijna net zo snel weer ten onder ging overtreding. En de andere zaken worden door een :eraard aan onderlinge twisten en zijn kabinet al na zeven Ieger advocaten zo lang gerekt dat hij van de zesen­ eid ten maanden vie!. In maart I 996 leek Berlusconi 's poli­ eenhalf jaar gevangenisstraf die hij in de loop van zijn tussen tieke rol uitgespeeld, toen hij de algemene verkie­ carriere aan veroordelingen heeft verzameld, er on­ ~egg en zingen verloor van Romano Prodi, de kandidaat van getwijfeld geen dag definitief opgelegd zal krijgen. van de de centrumlinkse Olijfboom-coalitie. Maar na een Daarom hoeft de Italiaanse premier ditmaal niet zijn zeven jaar durende 'tocht door de woestijn' (de man toevlucht te nemen tot maatregelen als het gerucht­ die zichzelf ooit omschreef als de Gezalfde des makende 'dievenbevrijdingsdecreet', waarmee zijn Heren mag graag bijbelse vergelijkingen gebruiken) toenmalige minister van justitie Alfredo Biondi in de is Berlusconi sinds de algemene verkiezingen van I 3 zomer van I 994 probeerde om, buiten de volksver­ mei weer sterker terug dan ooit tevoren. En alles tegenwoordiging om, corruptie uit het Wetboek van wijst erop, dat het ditmaal veellanger gaat duren dan Strafrecht te hal en. Dat leidde to en tot een storm van zeven maanden. verontwaardiging in het land en het eerste serieuze De regering Berlusconi bis staat in principe sterk conflict binnen de regeringscoalitie. s &..o 7/8 2oo1

In tegenstelling tot 1 994 heeft Berlusconi zich ners. Maar ditmaal is vooral zijn relatie met Bossi gela ditmaal ookdesteun verworven van het 'oudegeld', veranderd. De Ieider van de Liga was in de herfst van ren, dat in het veri eden nogal achterdochtig neerkeek op I 994 verantwoordelijk voor de val de man die hij tion de tv-parvenu. Een verbond dat bezegeld werd met toen in zijn kleurrijke jargon nog betitelde als 'Ber­ cret de benoeming van Renato Ruggiero tot minister van luskaiser'. Bossi had daarvoor toen twee goede rede­ bij ( Buitenlandse Zaken. Ruggiero is niet alleen de voor­ nen. In de eerste plaats was Berlusconi's partij hard hij ci malige topman van de Wereldhandelsorganisatie, hij bezig om zijn electorale basis uit te hollen. En boven­ zou is ook een voormalige manager van Fiat en een dien bleek al gauw, dat zijn regering weinig voelde een goede vriend van de familie Agnelli. Fiat-peetvader voor de vergaande autonomie van het Noorden, het den Gianni Agnelli heeft Berlusconi ertoe overgehaald oerverlangen van de Liga-aanhang. AN wilde daar als den om Ruggiero op te nemen in zijn kabinet. (Agnelli erfgenaam van de sterke staatsideologie van het fas­ Lig~ werd daarin ter zijde gestaan door Henry Kissinger, cisme niets van weten. Daarom forceerde Bossi in de als teken van de bijzondere relatie met het Amerika I 994 al snel een crisis en ging hij twee jaar later op spie van Bush, dat op zijn beurt met Berlusconi de Euro­ eigen houtje de verkiezingen in, die toen door de spe• pese eenwording hoopt te dwarsbomen.) AIs tegen­ progressieve coalitie werden gewonnen. Tegelijk be­ De1 prestatie steekt de voorheen kritische Agnelli nu re­ nadrukte de Liga haar diversiteit met een extremisti­ beg gelmatig de loftrompet over de nieuwe premier, sche koers van afscheiding van ltalie, dreiging met stre wiens regering hij in zijn hoedanigheid van Senator gewapende opstand en eerherstel voor oude Kelti­ van voor het Leven, ook in het parlement steunt. sche riten om een niet bestaand etnisch verschil met ber: Agnelli heeft Ruggiero ook naast Berlusconi wil­ de rest van Italie te benadrukken. mie len plaatsen om te voorkomen dat hij Italii!, en daar­ Dat is nu verleden tijd. Als raspoliticus weet een mee de Italiaanse industrie, internationaal een Bossi hoe de vlag erbij hangt en is hij ook bereid om voo slechte naam zou bezorgen. (Helemaal overbodig is zijn denkbeelden daarbij aan te passen. Toen Berlus­ teit dat niet, zoals in juni bleek bij de Europese top in coni hem aan de vooravond van de gewestelijke ver­ zin1 Gothenburg. Even los van Ruggiero's lijn liet Berlus­ kiezingen van april 2ooo een nieuw verbond voor­ dan coni zich toen meteen gaan in campagne-achtige stelde, ging hij daar ook grif op in, omdat anders zijn snoeverij over zijn zege over 'de communisten', die partij tot uitsterven gedoemd zou zijn. Door de ge­ IS, door de overige regeringsleiders en staatshoofden leidelijke invoering van het federalisme, ook zonder den met verbazing en hilariteit werd ontvangen.) Rug­ de Liga en de rare fratsen van Bossi zelf, is zijn partij noe giero moet de garantie bieden dat Italit! onder Ber­ meer dan de helft van haar aanhang kwijt geraakt. dan lusconi zijn internationale verplichtingen blijft na­ Van de 10,3% in I996 was bij de algemene verkie­ nof komen. Diens peperdure verkiezingsbeloften - de zingen van I 3 mei nog maar 3,9% over. In het Noor­ asci belastingdruk tien punten omlaag, fikse verhogin­ den, waar de Liga vijfjaar gel eden goed was voor een see gen van pensioenen en uitkeringen, I so miljard gul­ kwart van de stemmen (en in Lombardije en Veneto tor. den aan grote openbare werken - lijken inderdaad voor een derde) is zij nu tot onder de tien procent een een bedreiging voor de financiele stabiliteit van Ita­ gedaald. Maar dankzij die tien procent heeft het tisc lie, en daarmee ook van Europa. Maar het is nog rechtse blok in de noordelijke districten wei een ste1 maar zeer de vraag of Berlusconi, die ook in het ver­ vrijwel totale overwinning behaald. illu leden niet in zijn eerste ijdele belofte is gestikt, deze Bossi is nu meer dan ooit afhankelijk van Berlus­ van plannen ook werkelijk wil gaan uitvoeren. coni, wiens Forza Italia bijna de helft van zijn aan­ de hang heeft opgeslokt. Aileen zou zijn partij immers in De reddinB van Lisa Nord kansloos zijn weggevaagd: ze bleek uiteindelijk zelfs mi1 Tenslotte is het Huis van de Vrijheden van nu een tekort te komen voor de drempel van vier procent gaa hechtere coalitie dan het Verbond van de Vrijheid om mee te mogen delen in het kwart van de zetels het (Polo della Liberta) van I 994· Netals toen zijn de Iei­ dat naar evenredige vertegenwoordiging wordt ver­ VO( ders van Liga en AN, Umberto Bossi en Gianfranco deeld. Zonder het verbond met Berlusconi zou de Fini, ook nu weer Berlusconi's voornaamste part- Liga slechts een handjev?l parlementariers hebben

2. I 1 • Op video opgenomen toespraak tot zenders van Berlusconi zelf op 26 Mondadori 2ooo, p. 292. De uitgeverij spa' de natie, uitgezondcn door de januari '994· Nu in Silvio Berlusconi, is uiteraard ook een onderdeel van Idet staatstelevisie RAI en de drie landelijke L' ltaHa che ho in mente, Milaan: flerlusconi 's imperium piu s&..D7/8loo1 307 t Bossi gekregen en nu heeft ze 29 kamerleden, I 6 senato­ 'postfascistische' AN het aanzicht te geven van een fst van ren, drie ministers, onder wie Bossi zelf (op Institu­ moderne conservatieve en op de markteconomie die hij tionele Hervorming en Devolutie) en zes staatsse­ gerichte partij, die de zwarte hemden a! lang is ont­ l 'Ber­ cretarissen. Bossi heeft er nu dus geen enkel belang groeid. Binnen de partij heeft hij echter te maken ! rede­ bij om het kabinet nog een keer op te blazen, omdat met een 'sociaal rechtse' stroming, die het verleden ij hard hij daarmee het doodvonnis van zijn eigen schepping niet wil afzweren en vasthoudt aan het protectio­ >oven­ zou tekenen. Van ongeleid projectiel is hij daarmee nisme van Mussolini. Die potentiele horzel hebben voelde een min of meer betrouwbare bondgenoot gewor­ Fini en Berlusconi uit de pels gehaald door de voor­ !n, het den, al is zijn partij wei grondig van karakter veran­ naamste exponent ervan, de 43-jarige Gianni Ale­ taar als derd. 'Van politick vernieuwende beweging is de manno, te benoemen tot minister van Landbouw. let fas­ Liga veranderd in een groep die vooral de angst voor (Overigens niet zonder een belangrijk dee! van de ossi in de nieuwe wereld weer- competenties van het rni­ ! nisterie over ter op spiegelt', analyseert Liga­ De leiding van de DS te hevelen por de specialist Ilvo Oiamanti.1 naar Industrie.) In Rome lijk be­ Dezelfde Liga, die aan het is erin geslaagd om over het kan hij daardoor weinig ~misti­ begin van de jaren '90 fier communisme heen te komen, maar kwaad meer, terwijl de mi­ •g met streed voor de autonomic heift het slechtste van het nisterraad in Brussel er een Kelti­ van het Noorden en de li­ overtuigd tegenstander van lil met beralisering van de econo­ communisme behouden, het elke vorm van liberalise­ mic, is nu verworden tot kannibalisme. ring bij heeft, van wie ook ; weet een pummelpartijtje, dat op het gebied van de melk­ eidom vooral inspeelt op de dorpse angsten voor crirninali­ quota nog interessante initiatieven te verwachten lerlus- teit, buitenlanders en globalisering. Als de verkie­ zijn. Een andere voormalige fascistische diehard, me­ ;:ever- zingen van I 3 mei al iets positiefs hebben gebracht, diaspecialist Maurizio Gasparri, kreeg het departe­ voor­ dan is dat de verschrompeling van de Liga Noord. ment van Communicatie toegewezen, waar hij ge­ !rs zijn Ook AN heeft fiks moeten inleveren. Van de staag kan gaan werken aan de gelijkschakeling van de de ge­ 1s ,7% die de voormalige neofascisten in 1996 haal­ staatstelevisie RAJ. tonder den, was er op 13 mei nog 1 2% over. Paradoxaal ge­ I partij noeg betekent dit, dat ook Fini zich trouwer betoont Berlusconi's zoete wraak eraakt. dan ooit tevoren. Een jaar of vijf geleden, toen AN Met de tweede zege van Berlusconi is in Italie de res­ rerkie­ nog beschikte over de gestaalde kaders van de neof­ tauratie voltooid. Het gerechtelijk onderzoek iNoor­ ascistische MSI en FI nog nauwelijks was georgani­ Schone Han den, dat in 199 2-94 een corrupte poli­ loreen eerd, kon hij nog hopen om het forzitaliaanse elec- tieke klasse ten val bracht, is allang uitgewoed. Nu is Veneto toraat over te nemen. Nu de partij van Berlusconi het tijd voor de zoete wraak van Berlusconi: een van rocent een aanzienlijk dee! van het oude christen-democra­ de eerste maatregelen van zijn regering was de in­ ~ ft het tische apparaat he eft overgenomen en 29,4% van de stelling van een parlementaire enquete naar de mis­ 1el een stemmen behaalde (tegen 2o,6% in 1996) is dat een dragingen van de rechters in die jaren. Onder het illusie geworden. Fini schikt zich daarom in de rol Italiaanse publiek heerst al geruime tijd de - door &erlus- van vice-premier en beidt zijn tijd, vertrouwend op voortdurende propaganda van de Berlusconi-tv's n aan­ de natuur. Tenslotte is hij vijftien jaar jonger dan de gevoede - opvatting dat niet corrupte en mafiose nmers in 1936 geboren Berlusconi. Bovendien is de pre­ politici maar de rechters die hen aanklagen de ware k zelfs mier vier jaar geleden aan kanker geopereerdl en tirannen zijn. (Ook omdat sommige Italiaanse magi­ rocent gaat in medische en parlementaire kringen in Rome straten wei erg gauw met de handboeien rinkelen en zetels het hardnekkige gerucht, dat het kwaad toen niet geloof hechten aan de beweringen van louche ver­ dt vcr­ voorgoed bezworen is. klikkers.) Zodoende had de Italiaanse kiezer er geen zou de Ondertussen doet Fini zijn uiterste best om het probleem mee om ditrnaal tientallen verdachten van tebben

2. llvo Diamanti, 'La Lega degli uomini 3. Berlusconi vertelt dit zelf in Una res gestae Berlusconi in Story-vorm, geverij spaventati ' II Sole 14 Ore, 1 april loci; storia italiana, bijzonder nummer van kregen aile ltaliaanse gezinnen in de bus !an Idem, 'II problema Nord? Non c"e Linea Azzurra, maart loo 1, p. 1 7. Dit in de maand voorafgaande aan de piU ', ibid., 20 mei 2001. 1 18 pagina's tellende tijdschrift met de verkiezingen van 1 3 mei. s &..o 7/8 2oo•

corruptie te kiezen en in zekere zin het ancien regime voet gehalveerd, de staatsschuld met tien pun ten (in Iiane van v66r 1992 in ere te herstellen. procenten van het BNP) verlaagd, een begin gemaakt Inter Van de drie potentaten van toen, de socialist met de vereenvoudiging van de bureaucratic, een anal· Craxi en de christen-democraten Andreotti en Fori­ miljoen nieuwe ban en geschapen en ruimte gemaakt \ ani, is de eerste vorigjaar in Tunesische ballingschap voor belastingverlaging. (Hervormingen in onder­ de ' gestorven. Maar zijn zoon en politieke erfgenaam wijs, gezondheidszorg en pensioenstelsel zijn daar­ 199' Bobo is op 1 3 mei tot volksvertegenwoordiger geko­ entegen nauwelijks van de grond gekomen.) 'Laten nad< zen op de lijst van Forza ltalia. Een van corruptie, we het maar duidelijk zeggcn: we zijn verslagen on­ nen1 mafia en moord vrijgesproken Andreotti is op zijn clanks dat we goed hebben geregeerd. Oat is de te­ wac 8 1 e begonnen aan een nieuwe carriere binnen de genstrijdigheid waarover we moeten nadenken', zei de I< centrumformatie Democrazia Europea. En terwijl Antonio Bassolino, gouverneur van Campania en plaa Forlani zich uit de politiek heeft teruggetrokken, is een onafhankelijke geest onder de Linkse Democra­ ged< zijn kroonprins Pierferdinando Casini nu voorzitter ten (o ) daarom tijdens de eerste trieste bestuurs­ ter, van de Kamer van Afgevaardigden. De openbare vergadering van zijn partij na de nederlaag. 4 bew aanklager in het proces Schone Handen, Antonio Di Voor een deel kan het beroerde resultaat van de forn Pietro, is daarentegen vrijwel in de vergetelheid ge­ Olijfboom op rekening worden geschreven van de vale raakt. Na een ongelukkige politieke carriere haalde macht van het geld en de media van de tegenstander, PPI, het door hem opgerichte partijtje ltalia dei Valori die daar echter in 1996 ook al over beschikte en toen kiez (Italie van de Waarden) op 13 mei net niet de kies­ wei verloor. Ook de campagne is niet bijzonder ge­ den drempel van 4%. Di Pietro zelf bleef buiten de lukkig gevoerd: centrumlinks beperkte zich te vee) volg Kamer en de ene senator die op zijn lijst werd geko­ tot aanvallen op Berlusconi en zijn verstrengeling Mar zen liep onmiddellijk daarna ook nog eens over naar van politieke en zakelijke belangen en liet kwesties spra zijn aartsvijand Berlusconi. In Sicilie tenslotte Iced die de modale kiezer veel meer interesseren, zoals !tali deals mafiabestrijder vermaard geworden oud-bur­ criminaliteit en immigratie, geheel over aan de te­ inB gemeester van Palermo, Leoluca Orlando, bij de genstanders. Maar het voornaamste antwoord op de I gouverneursverkiezingen van 24 juni een kansloze vraag van Bassolino is dat centrumlinks zijn eigen mar: nederlaag tegen de ouderwetse christen-democraat glazen heeft ingegooid door zijn interne verdeeld­ zelf Toto Cuffaro, een clientelist zonder weerga die in heid. Op de keper beschouwd heeft 13 mei namelijk ante zijn toespraken elke verwijzing naar Cosa Nostra helemaal geen 'ruk naar rechts' gebracht in Italie. wor zorgvuldig achterwege laat. Het wezenlijke verschil met 1996 is, dat toen rechts cris· onderling verdeeld was en in 2oo1 links. Berlusconi tijd! De interne verdeeldheid van Links wist Bossi weer voor zich te winnen, terwijl ter lin­ len, Alles wijst er dus op, dat het nu de beurt is aan cen­ kerzijde Di Pietro op eigen houtje de strijd inging kie2 trumlinks om jarenlang de woestijn van de oppositie (met rampzalige gevolgen) en er met Fausto Berti­ rich te doorkruisen. En dat terwijl de progressieve rege­ notti, de Ieider van de Partito della R!fondazione Co­ Pro ringen van de afgelopen vijf jaar een goed verdedig­ munista (PRC) aileen voor de Kamer een stembusak­ lian baar beleid hebben gevoerd. Zij hebben Italie tegen koord mogelijk bleek, maar niet voor de Senaat. Am aile scepsis in de eurozone binnengeleid, de rente- 'Berlusconi won because he brewed the right al- kic2 naa: 4· Geciteerd in La Stampa, 27 juni rechts zonder Liga 40,2% en met s•%; 6. Marini deed zelf het verhaal uit de ind 2001. Olijfboom (met PRC) 44, 1%. En in doeken in Fran esco Verderami, 'Io, ter s. 'As Italy's Voting Patterns are Stable, 2oo1: rechts (inclusief Liga) 4.1",4°/o; D' Al ema e il complotto contra Prodi' , Coalition Shifts make all the Olijfboom (met PRC maar zonder Di Carriere della Sera 2 9 mei 2 oo 1. De Difference', Italy Daily, 26-27 mei Pietro) 43,7% en met DiPietro 47,8% . huidige europarlementarier (voormalig wer 2oo1. Bij de Senaatsverkiezingen van ln aanmerking nemende dat dit jaar secretaris van de katholieke vakcentrale zon 1996 haalde de Olijfboom (inclusief de circa vier procent aan rechtse stemmen CISL) voelt zich verraden door mal PRC) 39,9% en het rechtse blok bij splinters (fascisten en Democrazia D' Alema, omdat die in 1999 (zonder de Liga Noord) 37 ,3%. Rechts Europea) terecht is gekomen, luidt de uiteindelijk niet zijn kandidatuur conclusie dat de beide blokken vrijwel en Liga sa men kregen echter 48, 1%. steunde,maar voor huidige staatshoofd 7· E• Dit jaar kwam de Olijfboom op 39, 2%, even groat zijn en dat een minder Carlo Azeglio Ciampi stcmde. oms maar met PRC en Di Pietro erbij verdeeld centrum links tenminste in de in ht 47 ,6%, tegen de 42 ,s% van rechts Senaat een meerderheid had kunnen della (ditmaal met de Liga). Voor de Kamer krijgen. sner lagen de verhoudingen in 1 996 zo: omb s &..o 7/8 2oo1

:en (in liance blend', vatte het Italiaanse bijvoegsel van de ken. Zo slaagde hij er niet aileen in om een paar pun­ maakt International Herald Tribune de vele postelectorale ten in te lopen op Berlusconi, maar ook om vier spl­ e, een analyses samen.> interpartijen - de PPI , de Democratici, Rinnovamento ~aakt Van die verdeeldheid werd ook Romano Prodi, Italiano (het partijtje van oud-minister van buiten­ mder- de zegevierende tegenstander van Berlusconi in landse zaken Lamberto Dini) en de katholieke 1 daar­ 1996, het slachtoffer. Op 9 februari I998, kort UOEUR- aaneen te smeden in een coalitie, de Mar­ iLaten nadat hij zijn land met succes de eurozone had bin­ griet, die I4,5% haalde, vier tot vijf punten meer ,.non­ nengeleid, kwam zijn regering volkomen onver­ dan in I 996. Hetverlies van de Olijfboom is dan ook Ide te­ wacht een stem tekort bij een vertrouwensvotum in niet zo zeer het verlies van de lijsttrekker, als dat van n'' zei de Kamer. De ondergang van Prodi was in de eerste de linkse democraten, die zich de afgelopen jaren nia en plaats het werk van de maximalist Bertinotti, die zijn onafgebroken hebben Iaten gaan in byzantijnse :tocra­ gedoogsteun introk met het klassieke 'des te slech­ machtstwisten, waarvoor zij nu hun trekken thuis .tuurs- ter, des te beter' argument, volgens welk een rechts hebben gekregen. De erfgenamen van de glorieuze bewind nog altijd te prefereren is boven dat van re­ 'eurocommunisten' van de jaren '7o, die in hun top­ ran de formistische renegaten. Maar Prodi kwam ook ten tijd een derde van de ltaliaanse kiezers achter zich van de val door toedoen van de toenmalige !eiders van os en kregen, kwamen ditmaal niet verder dan de helft: ander, PPI, Massimo D' Alema en Franco Marini. Nade ver­ I6,6%, tegen 2I,2%in I996. n toen kiezingen is duideHjk geworden dat de twee al maan­ Het gevecht binnen de os ging vooral tussen ler ge­ den samenzwoeren om Prodi te elimineren en ver­ D' Alema en Walter Veltroni, de voormalige partij­ ie vee! volgens de buit te verdelen: D' Alema premier en secretaris en minister van Cultuur, die nu Rutelli is ·geling Marini president. 6 Voor Prodi, zo luidde de af­ opgevolgd als eerste burger van Rome. Veltroni vesties spraak, moest een eerbiedwaardige functie buiten stand, net als Prodi, een grote progressieve volks­ , zoals ltalie worden gevonden: zo komen ltaliaanse politici partij voor ogen naar het voorbeeld van Labour en de te­ in Brussel terecht. de Amerikaanse Democraten, terwijl voor D' Alema lopde De opzet slaagde, waar het D' Alema betrof. De niet mocht worden getornd aan het primaat van de · eigen man die Prodi naar voren had geschoven omdat hij partij - en daarmee haar overheersende positie bll)­ deeld­ • zelf als voormalig communist met een al te arrog­ nen de coalitie. Het conflict tussen ulivisti (Veltroni) melijk ante uitstraling7 geen kans had om rechtstreeks te en diessini (D' Alema) wordt ook na de nederlaag nog ·!tali e. worden gekozen, was nu regeringsleider. Maar de op het scherp van de snede uitgevochten. Beide stro­ rechts crisis bleek funest voor het door Prodi opgestelde mingen houden afzonderlijk bijeenkomsten, er usconi tijdschema: eerst de noodzakelijke harde maatrege­ wordt al gespeculeerd over een mogelijk schisma en :er lin­ len, daarna de vruchten plukken en een tweede ver­ in de pers regent het bittere verwijten over en weer. •inging ki ezingszege in 2oo I . In plaats daarvan volgde de op­ Zo verklaarde de 'veltroniaan' Fabio Mussi, door tBcrti­ richting van een eigen partij (/ Democratici) door D' Alema en de zijnen weggestemd als fractievoor­ me Co­ Prodi; een rui'neuze opeenvolging van kibbelende al­ zitter in de Kamer om plaats te maken voor de voor­ busak­ lianties en kabinetten (D' Alema I, D' Alema II en malige Kamervoorzitter Luciano Violante, de ver­ ienaat. Amato); de gevoelige nederlaag bij de region ale ver­ kiezingsnederlaag uit het Macchiavellisme van D ' A­ (Jht al- ~ kiczingen van april 2ooo; het wanhopige zoeken lema, waardoor 'wij vooral stemmen hebben verlo­ naar een lijsttrekker die uiteindelijk werd gevonden ren in het zuiden, onder de arm en en onder de werk­ .it de in de persoon van Francesco Rutelli, de burgemees­ nemers in de openbare en particuliere sector'. 8 Hij ' Io, ter van Rome; en de nederlaag van I 3 mei. werd van repliek gediend door Claudio Velardi, Prodi', )e Ondanks zijn verlies sloeg Rutelli daarbij trou­ boezemvriend en medewerker van D' Alema, die de ormalig wens geen slecht figuur. Onafhankelijke progressief schuld voor de neergang van de DS zonder omwe­ ~ntral e zonder communistische achtergrond kon de voor­ gen bij Veltroni legt: 'Walter is gekomen, heeft de malige Groene ook stemmen uit het centrum trek- partij vernield, de regionale verkiezingen verloren

;hoofd 7. Een betrekkelijk willekeurig gekozen hij zijn gesprekspartner wat in te fanatisme van de leninist die weet hoe omschrijving van de persoon D' Al ema, peperen heeft, omdat hij het niet kan de wereld in elkaar zit.' Marina in het damesbijvoegsel van de Carriere Iaten hem te vernederen, heeft hij wat Yalensise, 'D' Al ema, l'uomo incapace de lla Sera: 'Met zijn zure glimlach, zijn problemen om sympathiek gevonden te di affondare', lo Don na , 30 juni 2oo1, snerende opmerkingen, zijn altijd worden. In plaats daarvan lijkt hij , zijns p.24. om hoog getrokken wenkbrauwen, alsof ondanks, trouw aan die vorm van koud s &.o 7/8 2oo1 310

en Rutelli de Ieiding van centrumlinks geschonken. 194.5" altijd op 40-4_5"% lagen. Niemand mag zich nu uitgt En toen D' Alema regeerde, heeft hij elke poging om aan zijn verantwoordelijkheden onttrekken', ver­ end hetland te moderniseren gestopt.' Mussi doet hij af maant Piero Fassino, oud-minister van justitie en de won als 'het zoveelste voorbecld van een cynische club voornaamste kandidaat voor het partijsecretari­ keke strebers, die aan de macht gekomen zijn door het aat. 1 2 Desondanks worden de os opnieuw ver­ mun volk van links te misbruiken' .9 scheurd door een heftigc machtsstrijd. Walter Vel ­ nog In hetzelfde interview trekt Velardi, die zich uit troni heeft zich na zijn verkiezing tot burgemeester het\ de politick heeft teruggetrokken, een bittere con­ van Rome teruggetrokken uit het wespennest van de clusie: ' De Ieiding van de os is erin geslaagd om over partij. De ruim een jaar oude 'diarchie' (Veltroni se­ het communisme heen te komen, maar heeft het cretaris en D' Alema voorzitter) is daarmee ten slechtste van het communisme behouden, het kan­ einde en een bijzonder partijcongres in november Eerdt nibalisme. AI die heren zien in hun buur hun ergste moet nu een nieuwe Ieider kiezen. D ' Alema heeft de moe zich zelf niet kandidaat gesteld om te vermijden dat - R. vijand. Nu de bindende kracht van de ideologic is demc weggevallen blijven bij ons van links slechts de puin­ de partij zich zou splijten in een stemming v66r of 2119 hopen over.' Ook Ernesto Galli della Loggia, com­ tegen hem. Hij steunt nu Fassino. Als voorzitter en - R. mentator van de Carriere deJla Sera, ziet de crisis bin­ kamerlid, met een rijk gesponsorde eigen stichting lettre S&]), nen de os als een gevolg van de communistische tra­ achter zich en een omvangrijk netwerk van invloed­ - A. ditie: 'Ze zijn geen communisten meer, maar het rijke connecties binnen en buiten de os, blijft hij koer! lukt ze niet iets anders te worden.' De huidige !ei­ toch de machtigste man binnen de partij. Maar tegen - M. ders van de os zijn volgens hem erfgenamen van 'een D' Alema, die direct na de verkiezingen de rol van paste ideologic van verovering en behoud van de macht Rutelli als oppositieleider al ter discussie stclde, te­ door een kleine georganiseerde elite van activisten kent zich steeds duidelijker een stroming af, die die de partij meer toegewijd zijn dan de beginse­ terug wil naar het ideaal van de Olijfboom als len'. 10 Vandaar de hardnekkigheid waarmee D' A­ progressieve eenheidspartij. Onder hen zijn figuren lema en de zijnen blijven strijden en kuipen om de van het eerste plan en mogelijke tegenkandidaten als macht binnen en voor de partij. Het is een meedo­ Bassolino, vakbondsleider Sergio Cofferati, de cud­ genloos oordeel, dat zeker niet voor aile linkse de­ minister van Verkeer Pierluigi Bersani en cud-pre­ mocraten opgaat. Maar het strookt wei met het mier Giuliano Amato. Het congres belooft daarom beeld van een partij, waarvan vrijwel het hele kader vuurwerk te brengen. is opgegroeid in de communistische partij en jeugd­ Ondertussen heeft Rutelli in juli de Margriet of­ beweging, waarbinnen de aanhangers elkaar nog ficieel ten doop gehouden als nieuwe eenheidspartij. aanspreken met 'compagno' (kameraad), die drijft Zijn streven is om uit te groeien tot tenminste 2o%, op honderden betaalde functionarissen en die bal­ en daarmee de grootste partij van centrumlinks te sturige afdelingen onder curatele stelt vanuit Rome, worden. (Vandaar dat D' Alema me teen na de neder­ 1 1 ook als dat ten koste gaat van de locale aanhang. laag van 1 3 mei de rol van Rutelli als oppositieleider Voor de OS in crisis breekt een periode aan van alter discussie stelde.) Maar ook dat proces zal niet rouwverwerking en bezinning. 'De situatie is ernstig zonder kleerscheuren verlopen, gezien de wel zeer als nooit tevoren. Achter elkaar hebben we de Euro­ verschmende bloedgroepen binnen de Margriet: pese, de regionale en de landelijke verkiezingen ver­ groenen, radicalen, socialisten, progressieve en loren. Met de PRC komt links amper op 25%, een conservatieve katholieken. Pas wanneer de verhou­ peil dat aileen in 1 9 24 werd gehaald, terwijl we na dingen binnen de os en de Margriet enigszins zijn

8. Chiara Valentini, 'Tutti a casa e '90 partijfunctionaris Pietro Folena districten en werd de OS gereduceerd 0' Alema per primo', I: Espresso, 14 juni naartoe werd gestuurcl om orde op tot weinig meer dan een spHnter. Maar 2oo1, p.6o-61. zaken te stellen. H ij deed dat door 'de Folena is inmiddels wei opgeklommen 9· Maria Latella, 'Velardi :vi racconto leidende klasse van links met de grand tot tweede of derde man binnen de Veltroni e gli altri, falHti, mediocri e gelijk te maken en door niets te partij. Aida Cazzulli, 'Sicilia: La frana frustrati', Carriere della Sera 9 juni 2oo 1 . vervangen', in de woorden van de della sipistra senza volta e senza voti', 1o . Ernesto GalH della Loggia, 'II nestor van links Sicilie, Emanuele La Stampa 17 juni 2oo1. fantasma comunista', Carriere della Sera Macaluso. Van de rijke linkse traditie op 1 2. Interview in II Messaaaero, 1 juli 24 juni 2oo 1. het eiland is bijna niets meer over. Bij 2001. 1 1. Oat is bij voorbeeld gebeurd op de verkiezingen van 13 mei won de Sicilie, waar aan het begin van de jaren rechtse coalitie in aile (!) 61 SiciHaanse S&_D7/8200I 3 I I zich nu uitgekristalliseerd, kan ook hun onderlinge relatie, forma tie oprijst. Een schrale troost daarbij is, dat de ' , ver- en daarmee de toekomst van de Olijfboom, zinvol huidige oppositie daar waarschijnlijk vijf jaar de tijd :e en de worden gedefinieerd. En dan moet nog worden be­ voor krijgt. ~retari­ keken of en hoe er sam en te werken valt met de com­ .w ver­ munisten en het partijtje van DiPietro. Het kan dus er Vel­ nog geruime tijd duren voor uit de puinhopen van AART HEERING neester het verslagen centrum links een nieuwe eensgezinde Correspondent van het Alaemeen Daablad in Rome :van de ·oni se­ .ee ten rember Eerder verschenen in de serie Politieke reis9ids van sociaal­ Europa', in: S&J), nr. 5 (1999), p. 229-236.; ·a heeft democratisch Europa: - R. Cuperus en A. Pinto, 'Spleen in Stockholm. den dat - R. Cuperus en A. Pinto, 'Een politieke reisgids van sociaal­ De vertwijfelde aanpassing van de Z weedse sociaal­ democratisch Europa. ToeHchting bij een serie', in: S&J), nr. democratie', in: S&J), nr. 9 (1999), p. 402-423.; v66r of 2/1999, p. 79- Bo; - R. Cuperus, 'Het Duitse debat. Over Schroder, Lafontaine .tter en - R. Cuperus en A. Pinto, 'Het n.ieuwe midden avant-la­ en 'das Papier', in: S&J), nr. 11 (1999), so9· 513.; khting lettre. Triomf en malaise van de Spaanse socialisten', in: - M. Krop, 'Social-democratie a Ia frans;aise. De PS tussen S&D, nr. 2 (1999), p. 63 -79.; autonomie en aanpassing', in: S&J), nr. 1 2 ( 1999), p. 53 I- lVioed­ - A. van der Zwan, 'Staat de regering-Schroder voor een 547· ,Jijft hij koerswijziging in Europa?', in S&J), nr. 3 (1999), p. IJ3· 14o; rtegen - M. Dauderstadt, A. Gerrits, G. Markus, 'De rol van postcommunistische sociaal-democratie in Centraal- en Oost- De redactie Ide, te­ af, die om als figuren aten als le oud­ Jd-pre- 1aarom riet of­ spartij. e 2o0/o, links te neder­ .eleider zal niet rei zeer 1rgriet: eve en rerhou­ ins zijn uceerd ·r. Maar >mmen 1 de ' Frana 'l voti', juli s &_o 7/8 2oo1 312

POLITIEKE REISGIDS VAN SOCIAAL- DEMOCRATISCH EUROPA vleu: van 1 drie Haider en de hoof - de normalisering OVP vol' den Skien in Oostenrijk mag van Oostenrijk daar wat betreft de be­ dige weer. De Belgische minister scherming van nationale spre van Buitenlandse Zaken minderheden zelfs positief SPO; Louis Michel, verklaarde bij af; geweld tegen buiten­ sen 1 tijdens zijn recente bezoek JOHAN VAN BEEK landers was een zeldzaam­ lijk 1 aan Wenen dat de betrek- heid en de door de 14 ove- Hai< kingen tussen Belgie en rige regeringsleiders afge­ een Oostenrijk genormaliseerd zijn en dat hij zelfs over­ kondigde sancties werkten contraproductief. Wel VOOJ woog om dit jaar in Oostenrijk met skivakantie te was gebleken dat een van de coalitiepartijen een ged< gaan. En ook Silvio Berlusconi's verkiezingsoverwin­ rechts-populistisch karakter met radicale uitschie­ is dt ning, waarmee ltalie voor de tweede keer een coalitie ters vertoonde en dat de opstelling van de minister be sF kreeg bestaande uit zijn eigen Forza Italia, de post­ van Justitie, Dieter Bohmdorfer, ten aanzien van noo· fascistische Nationale Alliantie van Gianfranco Fini vrije meningsuiting bedenkelijk was. 1 niet en de Lega Nord van Umberto Bossi leidde niet tot Dat de uitkomst van de verkiezingen niet geluk­ te s1 grote commotie bij de Waalse liberaal. De Europese kig stemde, was begrijpelijk, maar dat rechtvaar­ nin~ !eiders reageerden gereserveerd. Maar grote drei­ digde geenszins de gezamenlijke actie van de Euro­ tie VI gende woorden, zoals ruim een jaar tevoren nog bij pese !eiders. Dat Oostenrijk al geruime tijd niet van de totstandkoming van de rechts-populistische rege­ meer lnsel der Seligen 2 is, magna het wijnschandaal exp> ring in Oostenrijk te horen waren, werden verstandi­ van I 985, de Waldheimaffaire van 1986 en het re­ doo ger wijze achterwege gelaten. centelijke rechts-populistische succes van Haider niet Daarmee gaven de Europese !eiders impliciet alom bekend zijn.Aanleiding voor een confrontatie stil, toe, dat hun onbesuisde actie tegen Oostenrijk ui­ met het Oostenrijkse zelfbeeld en voor de vraag: raal< terst ongelukkig was en een grote mate van hypocri­ wat is er nu eigenlijk met Oostenrijk aan de hand? bru: sie behelsde. Grote Ianden, als Italie waar in 1994 al sel1 een bedenkelijke regering van rechtse signatuur tot De aardverschuiving van 3 oktober waa stand was gekomen en Rusland dat de mensenrech­ Na de verkiezingen van 3 oktober I 999 gaf Oosten­ eni~ ten in Tsjetsjenie met voeten trad en nog steeds rijks president Thomas Klestil de sociaal-democrati­ - zo treedt, werden ontzien. Terwij l een klein land als sche bondskanselier Viktor Klima de opdracht een verc Oostenrijk voor een legaal en democratisch proces coalitieregering te vormen. Hoewel de conserva­ hee hard werd aangepakt. Onder Ieiding van Belgie en tieve OVP voor de verkiezingen te kennen had gege­ SPO Frankrijk deden de Europese !eiders Oostenrijk in ven bij een terugval naar de derde plaats - achter Een de ban en creeerden daarmee zowel voor Oostenrijk Haiders FPO - in de oppositiebanken te zullen spe1 als de Europese Unie een onwerkbare situatie. Om plaatsnemen, bleefhet streven van zowel Klestil als de i de ontstane impasse te doorbreken en gezichtsver­ Klima een voortzetting van de SPO/ OVP-regering. lies voor beide partijen te beperken, werden drie Gesterkt door het minieme verschil van 4I 5 stem­ 'wijzen' aangesteld. Onder voorzitterschap van de men tussen de OVP en de FPO, begon Klima aan zijn De gewezen Finse president Martti Ahtisaari kwamen opdracht. Klima die een coalitie met de FPO uitsloot de : de Spanjaard Marcelino Oreja, oud-minister van en Klestil die met de FPO in de regering voor het aan­ Buitenlandse Zaken, en de Duitse rechtsgeleerde zien van Oostenrijk in het buitenland vreesde, koer­ I. ~ Jochen Frowein met een rapport over de Oosten­ sten behoedzaam doch vastbesloten op de zoveelste Kot< Weis rijkse regering en de aard van de FPO. Wat bleek? De roodzwarte regering aan. OOs1 Oostenrijkse regering hield zich netjes aan de EU­ De OVP, die met grote weerzin het gesprek met 59-E regels, verschilde daarin niet van haar partners, stak de SPO was aangegaan, en de SPO, waarvan de linker- Wer S&_D7 / 82oot - 313 vleugel op haar hoede was voor overtrokken eisen chie ontstond, stond onder een slecht gesternte. Het van de kant van de conservatieven, kwamen pas na huidige bondsland Voralberg wilde zich bij Zwitser­ drie maanden touwtrekken tot een akkoord op land aansluiten, maar de Zwitsers weigerden uit hoofdpunten. Viktor Klima en Wolfgang Schiissel vrees voor een verstoring van het evenwicht tussen - de voormannen van respectievelijk de SPO en de de Duits-, Frans- en ltaliaanstalige bevolking en hun ovr - zagen de verdere onderhandelingen echter religies in eigen land. Tirol wilde een eigen republiek vol vertrouwen tegemoet. Aileen de invulling van uitroepen, maar daar waren de geallieerden niet erg de ministersposten zou van beide zijden nog de no­ van gecharmeerd. De rest van de Oostenrijkers- die e be­ dige inspanning vergen. Oat het einde van de be­ ervan overtuigd waren dat zo'n klein stukje voorma­ ionale sprekingen niet de verwachte coalitieregering van lig Habsburgs Rijk niet levensvatbaar was en tevens ositief SPo/ OVP opleverde, maar een coalitieregering tus­ hun voorkeur voor een Donaufederatie in rook zagen ruiten­ en OVP en FPO zou baren, had niemand voor moge- opgaan - streefden naar aansluiting met Duitsland. lzaam- lijk gehouden. Of de opstelling van de SPO danwel Hongersnood, totale economische malaise, massale 4 ove- Haiders aanbod om Schiissel het kanselierschap bij werkloosheid en het verlies van de natuurlijke indus­ afge­ een blauwzwarte coalitieregering te gunnen - nog triele en agrarische achterlanden teisterde het i. Wei voor de onderhandelingen tussen de SPO en de ovP nieuwe Oostenrijk. Daarnaast maakte Italie aan­ !n een gedaan- doorslaggevend was, blijftonduidelijk. Wei spraak op Zuidtirol en bezetten eind april 19 19 de :schie­ is duidelijk dat Haider daags na de rnislukte coalitie­ Joegoslavische strijdkrachten Klagenfurt met de be­ inister besprekingen zich razend snel als nieuwe coalitiege­ doeling Karinthie bij het koninkrijk Joegoslavie te :n van noot aandiende en dat Schiissel opeens verkondigde voegen. Door het verbod van de geallieerden op aan­ niet onwelwillend tegenover een coalitie met de FPO sl uiting met Duitsland was de regering op 2 1 nov em­ geluk­ te staan. Klestil die tevergeefs nog op een verzoe­ her 1 9 1 9 gedwongen de naam Deutsch-osterreich in de ltvaar­ ning tussen de sociaal-democraten en de conserva­ Republik Osterreich te veranderen. Dit vormde het 'Euro­ tieven had gehoopt, belastte Klima met de vorming decor voor de verkiezingen van 1 6 februari 19 19, d niet van een SPO-minderheidsregering, aangevuld met waarbij de sociaal-democraten de verki~zingen won­ andaal experts. AI spoedig bleek dat zo'n regering aileen nen, gevolgd door de christelijk-socialen, de Ouits­ 1et re­ • door de Groenen zou worden gesteund. Klima bleef burgelijken en de Duits-nationalen. De verhoudin­ -laider niets anders over dan zijn pogingen te staken. Kle­ gen tussen de partijen waren zo geradicaliseerd, dat mtatie stil, die inmiddels de regie volledig was kwijtge­ de christelijk-socialen met de Heimwehr en de sociaal­ :vraag: raakt, moest uiteindelijk zeer tegen zijn wil op 4 fe­ democraten met de Republikanischen Schutzbund zich­ land? bruari - metals schamele troost een extra aanhang­ zelf van paramilitaire organisaties voorzagen (later sel om het democratische gehaJte van de coalitie te kwamen daar ook de nationaal-socialisten met hun waarborgen - de ovPIFPo-regering beedigen. Het eigen paramilitaire organisatie bij). .osten­ enig overgebleven alternatief - nieuwe verkiezingen In oktober 1920 viel de coalitie van christelijk­ :>crati ­ - zou de FPO aileen maar meer winst hebben opgele­ socialen en sociaal-democraten. De prelaat Ignaz ht een verd, zo prognosticeerden de opiniepeilingen. Hoe Seipel zou vervolgens met harde hand een christe­ .serva- heeft het zo ver kunnen komen en welke rol kan de lijk-sociale regering leidden. Seipel was een macht­ gege­ Po nog spelen? bezeten, autoritaire man en erop uit om van Oos­ achter Een historische terugblik op de wording van het zeer tenrijk een dictatoriale eenpartijenstaat te maken. 1zullen specifieke Oostenrijkse partijpolitieke stelsel is voor Zowel aan de rechter- als aan de linkerzijde radicali­ stil als de beantwoording van deze vragen gewenst. seerden de partijen. Als antwoord op Seipel kwam ~ering. links met het Austromarxisme. Hoewel de soep niet stem- De wederaeboorte van het Partijensysteem zo heet werd gegeten als zij werd opgediend, be­ an zijn De Eerste Republiek die in rompstaat Oostenrijk na stand er een groot onderling wantrouwen en nam itsloot de ineenstorting van de Habsburgse Donaumonar- het straatgeweld hand over hand toe. Toen op 23 ja- etaan-

1 koer­ 1. Margaretha Kopeinig en Christoph 14 september 2ooo. 2. Ernst Bruckmuller, Nation reelste Kotanko, Eine europiiische Affdre. Der Paul Yvon en Adelheid Wiilfl in : Osterreich: kulturelles Bewusstsein und Weisen -Bericht und die Sanktionen aeaen Pr'!fil nr. 38, 18 september 2ooo. gesellschaftlich-politische Prozesse I OOsterrei ch (Wenen 2ooo) pp. so-s6, Armin Thurnher, Heimniederlage. (Wenen 1996) p. '2.1'. ~ k met .1'9 -66, 74-84. Nachrichten aus dem neuen Osterreich ·inker- Werner A. Pergcr in; Die Zeit, (Wenen 2ooo) pp. t69- 172. s&.D7/82oot

nuari 1 9 2 7, na een uit de hand gelopen confrontatie kiezingen van november 1 94 5- een coalitieregering tussen de Schutzbund en de christelijk-socialen het vormen. Het verwoeste, door hongersnood geteis­ vere justitiepaleis te Wenen het rnoest ontgelden en in terde land had behoefte aan een regering die op ade­ zijn. brand werd gestoken, liep de situatie totaal uit de quate wijze de problem en te lijf zou gaan en de grote dasl hand. Een algernene staking en een door de politie politieke spanningen van de Eerste Republiek en de schq_J met behulp van de Heimwehren veroorzaakt bloedbad austrofascistische peri ode voor goed achter zich zou Het waren het gevolg. In april r 9 2 9 trad Seipel terug en Iaten. het 1 na een intermezzo van verscheidene christelijk­ Een breed aaneengesloten front zou de onder­ tar it sociale regeringen, trad op 2o mei 1932 Engelbert handelingspositie van de Oostenrijkers ten opzichte men Dollfuss aan. Onder Dol- van de geallieerden - die tjes ]fuss werd de Standenstaat, Zoals bij ons in de jaren zestiB de Oostenrijk net zoals Duits­ een gebaseerd op de pauselijke land in vier zones hadden ond> encycliek Qyadraaesimo van ontzuilina inzette, zet deze zich nu opgedeeld - versterken en hun paus Pius XI, en het zoge­ pas werkelijk in Oostenrijk door de door aile partijen ge­ mer naarnde 'austrofascisrne' wenste onafhankelijkheid mec ingevoerd. Het Vaterli:indi- naderbij brengen. Dit ver­ kwa sche Front, het overkoepelende orgaan van de chris­ klaarde de bereidheid van de ovP en de SPO om ge­ a an telijk-socialen, ging de strijd met de nationaal-socia­ zamenlijk met de cornrnunisten in de regering plaats wor listen aan. Om Oostenrijks onafhankelijkheid te te nernen, waarbij ze overigens niet vergaten de toch des waarborgen zocht Dollfuss - en kreeg deze aanvan­ al geringe invloed van de comrnunisten - zij hadden derr kelijk - de steun van Mussolini. In ruil daarvoor slechts vier van de 1 6 5 zetels in het parlement weten I moest hij ook de sociaal-dernocraten van het poli­ te bemachtigen - tot een minimum te beperken. Hab tieke toneel verdrijven (Hierdoor verloor hij door Het zogenaarnde Proporzsystem, ook wei de Par­ neeJ eigen toedoen een machtige binnenlandse bondge­ teien- und Verbandsdemokratie genoemd, drukte deze aust noot tegen de nazi's en tegen aansluiting met Nazi­ wens naar stabiHteit uit. Dit systeern ontbeerde een dee Duitsland. Hetgeen hem zou opbreken toen Musso­ gezonde parlementaire oppositie. De coalitiepar­ niet lini eenmaal Hiders kant had gekozen). Dit alles re­ tijen steunden het regeringsbeleid braaf en verdeel­ Elle1 sulteerde in de burgeroorlog van 1934, waarbij de den onderling de rnachtsposities binnen de overheid en~ sociaal-democraten het rnoesten ontgelden en op 2) en de door de overheid beheerste industrie. Op "Re~ juli 1934 vond een nationaal-socialistische coup bonds-, lands- en gemeenteniveau werden de arnb­ schc plaats, waarbij Dollfuss werd vermoord. Zijn opvol­ ten op grond van de verkiezingsuitslagen tussen de strc ger Kurt von Schuschnigg zou nog vertwijfelde po­ SPO en de OVP verdeeld. Tevens werden vele posities inh gingen ondernernen om een naderende Anschluss te binnen het bedrijfsleven en de industrie volgens het­ Hal voorkomen. Tevergeefs; in de nacht van 12 maart zelfde principe weggegeven. Een groot dee! van het zid 193 8 overschreden Duitse troepen de Oostenrijkse bedrijfsleven en de industrie was door de Entnazifi­ voe grens. zieruna onder overheidstoezicht gesteld en met de bij totstandkorning van het staatsverdrag in 1 9 55 kwa­ Sch Na de nazitijd rnen daar ook de uit de Russische sector afkomstige bee N a de Twee de Wereldoorlog bestond er de behoefte als zogenaarnd 'Duits' eigendorn tot staatsbedrijven om de wederzijdse spanningen uit het verleden te orngevormde industrie bij. Vooralsnog kwam het ai­ de begraven en een eensgezinde drang om tot een onaf­ leen in de door de Westrnachten gecontroleerde ge­ rijk hankelijk Oostenrijk te komen. Meteen na de bieden tot een austrifizieren van de grondstoffenin­ hefl Tweede Wereldoorlog pakten twee van de drie dustrie, de banken en de energiebedrijven. Het aist grote politieke stromingen die Oostenrijk sinds de maatschappelijk rniddenveld tussen de werkgevers­ rna: nadagen van de Donaurnonarchie dornineerden, de organisatie Bundeswirtschciftskammer (BwK) en de draad weer op. De christelijk-sociaal-conservatie­ werknemersorganisatie Osterreichische Gewerkschcifts­ 3 · [ ven begonnen onder de naam Osterreichische Volks Par­ bund (6GB) opgedeeld. Sarnen met de landbouwsec­ Zei t1 tei ( ovP) aan een tweede Ieven, terwijl de socialisten tor, vertegenwoordigd door de Pri:isidentenkoriferenz 4· ( zich als de Sozialistische Partei Osterreichs (sPO) aan de der Osterreichische Landwirtschciftskamern ( PKLWK), be­ Ost in: I bevolking presenteerden. Sam en met de comrnunis­ paalden SPO, ovP en deze koepelorganisaties Oos­ Em• tische KPO zouden zij - na de eerste naoorlogse ver- tenrijks politieke koers. 199 s&.o 7 /8 2oo1

:ering Ieclere werkgevers- respectievelijk werknemers­ bruik wenste te maken. Al was het maar om voor on­ etcis- vereniging moest van zo' n overkoepelend orgaan lid derlinge verdeeldheid binnen het rechter kamp te ' ade­ zijn. Daarmee weerspiegelt die zwanssmitsliedschcifr. zorgen. Door de connectie van enkele liberale jour­ grote das Echo von Zweifeln iiber den Zusammenhalt der Gesell­ nalisten met de Ehemaliaen werd de derde stroming len de schcift; zoals de journalist Beat Ammann opmerkte3. als het Verband der Unabhanaiaen (VdU) weer salorif'ci­ :hzou Het regeringsbeleid werd alvorens het door de in hia . Binnen de kortste keren zou de partij de Duits­ I het parlement als stem vee dienstdoende parlemen­ nationale trom herbespelen en in I 9 s6 onder de nder- tariers werd goedgekeurd, door de regering in sa­ naam Freiheitlichen Partei Osterreichs het politieke to­ ~ ichte menspraak met de sociale partners in achterkamer­ nee! betreden. - die tjes bekokstoofd. In deze politieke soap vervulden )uits­ een groot dee! van de acteurs een dubbelrol. Aan de Land van slachujfers tdden onderhandelingstafel met de regering speelden ze Daar kwam bij dat Oostenrijk niet zoals West-Duits­ en en hun rol als sociale partner om vervolgens als parle­ land als land van daders werd gezien, maar officieel n ge­ mentair afgevaardigden het regeringsbeleid - dat zij de status van eerste slachtoffer kreeg. N u is er niets kheid mede hadden vormgegeven - te controleren. Daar aan gelogen dat Oostenrijk niet vrijwillig tot het t ver­ kwam nog bij dat ze voor hun rol als sociale partner Derde Rijk toetrad, maar dat de Oostenrijkers ai ­ m ge­ aan geen enkele democratische legitimatie onder­ leen uit slachtoffers zouden bestaan, doet de histori­ plaats worpen waren. Dit systeem bevorderde weliswaar sche werkelijkheid wel erg veel geweld aan. Menig etoch de stabiliteit, maar bewees de transparantie van de Oostenrijker ontving de Duitse troepen op I 3 maart tdden democratic een slechte dienst. I 9 3 8 enthousiast en/ of stelde zijn of haar diensten Neten De derde stroming die sinds de nadagen van de ijverig aan het nazi-regime ter beschikking. De tn. Habsburgers het politieke spectrum had gedomi­ mythe van Oostenrijk als eerste slachtoffer vond zijn e Par­ neerd, was de Duitsnationale. Deze was tijdens de herkomst in het staatsverdrag van I s mei I 9 ss. Tij ­ I deze austrofascistische peri ode en na de Anschluss groten­ dens de onderhandelingen met de geallieerden wis­ te een deels in deN DAP opgegaan en derhalve na de oorlog ten de Oostenrijkse onderhandelaar~ de passage ,epar­ niet door een partij vertegenwoordigd. De 536.ooo over Oostenrijks medeplichtigheid aan de nazi-mis. rdeel­ • Ehemaliaen zoals de voormalige nationaal-socialisten dad en uit het verdrag geschrapt te krijgen. Dit bete­ !rheid en SA-ers werden genoemd, waren als zogenaamde kende dat nazi-slachtoffers met hun claims naar de :. Op "Resistrierten" bij wet (NS-Gesetze) van democrati­ Duitsers konden worden doorverwezen. Oosten­ .am b­ sche deelname buitengesloten.4 De Duitsnationale rijk was immers als eerste slachtoffer volkenrechte­ en de stroming had sinds de opkomst van het nationalisme lijk gezien niet aansprakelijk. >sities in het midden van de negentiende eeuw vooral in de Daarbij komt nog dat de spreekwoordelijk ge­ -Shet­ Habsburg e gebieden, waar de Duitse minderheid zagstrouwe instelling van de Oostenrijkers - welke ln het zich door de Slavische meerderheid bedreigd nog op de monarchic met haar uitgebreide bureau­ wzifi­ voelde, aan aanhang gewonnen. Zij zocht haar heil cratic en Ieger terug te voeren is en op een door het tet de bij fel nationalistische heerschappen zoals Georg katholicisme doordrongen samenleving- het proces kwa­ Schonerer. Een van de voorlopers en grote voor­ van zelfreiniging extra bemoeilijkte. In de woorden Gstige beelden van Hitler. van hoofdredacteur Armin Thurnher van hct rijven AI spoedig na de oorlog zouden de geallieerden Weense stadsblad Falter: Die Wahrnehmunsssewohn­ ,let al­ de omgang met voormalige nazi's aan de Oosten­ heiten noch immer hiifisch-absolutistisch und seaenrifor­ lege­ rijkse regering overlaten, wat in I 949 tot de op­ matorisch sepraat sind, nicht atifklarerisch-verniiriftia. 5 fenin­ heffing van de NS-sesetze en de integratie van de Re­ Een treffend voorbeeld van het ontlopen van de . Het Bistrierten leidde. Dit omdat de OVP naar hen lonkte, cigen verantwoordelijkheid, dat de Oostenrijkers

~ve rs ­ maar ook de SPO graag van dit kiezerspotentieel ge- nog steeds par ten speelt, vormt de weigering van de n de :hcifr.s­ 3· Beat Ammann in: Neue Zurcher '996) pp. 88, 89. 5. Armin Thurnher, apartes Oster­ wsec­ Zeiwna 14-7- 2oo1. Fritz Molden, Besetzer, Toren, reich. Notizen aus den parad()xen Tagen ferenz 4· Gertrude Enderle-Burcel. Die Biedermiinner. Ein Bericht aus Osterreich vor und nach der Wende in Osterreich '),be­ Osterreichische Parteien 1 945 bis 1 9 H 1945- 1962 (Wenen 198o) p. 24. in: Isolde Charim en Doron Rabinovici, in: Reinhard Sieder, Heinz Steinert, Osterreich Berichte a us Qyarantanien Oos- Emmerich Talos ed., Osterreich 1945- (Frankfurt am Main 2 ooo) p. 34· 1995· Gesellschc!ft-Politik-Kultur (Wenen s &.o 7/8 2oo1

vakbond om de metro's van buitenspiegels te voor­ 1968 zorgde en de onderlinge verdeeldheid binnen met zien. Zonder buitenspiegels hebben de metrobe­ de partij en haar zusterorganisaties versterkte. Maar SPO stuurders geen weet van wat er achter hen gebeurd ook de door de ovP gewenste grotere betrokken­ heid en kunnen zij dus ook niet aansprakelijk gesteld wor­ heid van de wetenschap bij de politick, die een ont­ ook den als iemand wordt meegesleurd. Naast zoiets on­ ideologisering in gang zette waar de SPO behendig mee grijpbaars als een Oostenrijks karakter of mentali­ op in speelde, een aantal affaires rond OVP-politici Kre teit - waarbij ontwijk- en vluchtgedrag de sleutel­ dat de partij in opspraak bracht en de steeds groter Mir woorden vormen - lagen de milde houding van de wordende invloed van de televisie, deden de ovp de ein l geaJlieerden ten aanzien van Oostenrijks nazi's en das om. De schuchtere Klaus was, nadat het gevecht solu het staatsverdrag ten grondslag aan het welhaast ont­ binnen de SPO tussen de twee Bruno's - Bruno Pit­ wer breken van energerlei vorm van Veraanaenheitsbewiil­ termann en Bruno Kreisky - in het voordeel van de mat tiBuns en het voortbestaan van een latent antisemi­ laatste was beslecht, voor de mediagenieke Kreisky tig i tisme. geen partij. Pitterman zou voortaan als fractievoor­ kin! In I 947 vertrok de enige communistische minis­ zitter vanuit het parlement de ovP bestoken, terwijl oplc ter die het kabinet telde. Op nationaal niveau had de Kreisky, die het partijvoorzitterschap van hem had !ere KPO als politieke factor weldra afgedaan. De OVP en overgenomen, de SPO in de media als een moderne ster de SPO regeerden als Grote Coalitie tot de verkiezin­ partij links van het midden neerzette die een open, een gen van 1966 gezamenlijk verder, waarbij de OVP als meer liberale koers voorstond. Deze strategie wierp de grootste partij de bondskanselier leverde. Pas na een bij de verkiezingen van 1 maart I 970 haar vruchten wer ruzie binnen de SPO tussen de minister van Binnen­ af. De SPO won met 48,42 procent van de stemmen ingc landse Zaken Franz Olah en de SPo-top zou deze co­ de verkiezingen en loste de ovP in de regering af. alitie sneuvelen. De invloedrijke Olah richtte de De­ de mokratisch Fortschrittliche Partei (DFP) open trok daar­ De Kreisky-jaren doc mee vee! traditionele SPo-stemmers aan. Deze ver­ Had in I 966 Klaus de OVP op de veranderde samen­ rug deeldheid binnen de sociaal-democratische familie leving voorbereid, nu verstond Kreisky's SPO de rijk kwam de SPO bij de verkiezingen van 6 maart op een tijdgeest beter. Zij hood niet aileen onderdak aan de mo• verlies van 1 ,4 procent te staan, waardoor de ovP ­ traditionele SPo-stemmers, maar ook aan kiezers uit vor die 2, 8 7 procent won - de absolute meerderheid be­ het liberaalburgerlijke en katholieke kamp en zelfs gro haalde. Ondanks deze riante uitgangspositie ver­ aan kiezers van FPo-huize. De door Kreisky geleide jah1 gulde de ovp haar absolute meerderheid niet me­ SPo-minderheidsregering kon op de goedkeuring one teen in regeringsverantwoording. Pas nadat de SPO, van de FPo rekenen, doordat de SPO het verkiezings­ beg na lange en moeizame gesprekken, de onderhande­ stelsel meer conform het evenredigheidsbeginsel WCJ lingstafel de rug had toegekeerd, greep de OVP haar aanpaste, waardoor de positie van de FPO werd ver­ ste• kans om hetland aJleen te regeren. De herinnering sterkt en haar bestaanszekerheid was gewaarborgd. zijc aan de chaos tijdens het interbellum stond bij vee! Ais tegenprestatie onthield de FPO zich van steun aan kw politici nog zo vers in het geheugen gegrift, dat maar de motie van wantrouwen tegen de minderheidsre­ bm weinigen van een brede coalitieregering afscheid gering. Beide partijen hadden hun doe! bereikt en van durfden te nemen. kwamen spoedig tot de conclusie dat nieuwe verkie­ vig Dit droeg bij aan de weinig succesvolle rege­ zingen een aantrekkelijker optie was, dan consolida­ len ringsperiode van de OVP-regering onder Ieiding van tie van de bestaande situatie. De FPO greep de ver­ we Josef Klaus. De onverwacht verkregen macht over­ kiezingen van I 4 juli I 97 I aan om haar machtsbasis de donderde de ovP zozeer dat een te snelle regerings­ te vergroten en de SPO rook haar kans om bij nieuwe fro formatie met een dito gehaaste regeringsverkJaring verkiezingen de absolute meerderheid te behalen. ver voor een vroegtijdig afscheid van enige ministers in Dit deed zij dan ook. Na de absolute meerderheid de fm:

6. Oliver Rathkolb, Die Kriesky-Ara ste 1970- 1983 in: RolfS~eininger en zin Michael Gchler ed., Osterreich im 2o. me Jahrhundert. Yom Zweiten Weltkrieg eel bis zur Gegenwart (Wenen 1997) p. 320. 7· Ibidem no, s &..o 7/8 2oot 317

•inn en met .)O,o4 procent te hebben behaald, zou Keisky's rekening nemen, maar de politieke Ieiding vervol­ Maar SPO I 2 jaar lang aileen regeringsverantwoordelijk­ gens aan Fred Sinowatz over Iaten. Deze coalitie met lkken­ heid dragen. Door de gunstige conjunctuur werden de FPO was echter geenszins een hartelijke, temeer n ont­ ook de verkiezingen van I9H met een absolute daar de sociaal-democraten beducht waren voor de tendig meerderheid afgesloten en in I979 zou de SPO met oud-nazi's binnen de FPO . De Kleine Coalitie werd olitici Kreisky's belofte van volledige werkgelegenheid - als een tussenfase gezien, waarna de SPO weer de ab­ sroter Mir sind ein paar Milliarden SchillinB Schulden Iieber als solute meerderheid zou behalen om vervolgens ai­ 6 )VPde ein paar hunderttausend Arbeitslose - eveneens de ab­ leen regeringsverantwoording te dragen. Het onbe­ evecht solute meederheid in de wacht slepen. De in de hele hagen onder de SPO-ers werd met de keuze van to Pit­ wereld gevoelde economische crisis en met de trau­ Friedrich Peter tot derde parlementsvoorzitter pijn­ ~an de matische herinnering aan de crisis van de jaren der­ lijk bewaarheid. Deze FP6-politicus bleek een gewe­ rei sky tig in het achterhoofd, koos de Oostenrijkse bevol­ zen SS-officier te zijn, waarvan Simon Wiesenthal :voor­ king voor de Keynesiaanse kon aantonen - hoewel niet ·erwijl oplossing. Door het stimu­ Haiders succes valt niet vanuit een van Peter persoonlijk - dat m had leren van de vraag, ver­ zijn eenheid bij oorlogs­ ·derne sterkte investeringen en vermeend nazistische mentaliteit van misdaden op de Balkan be­ open, een harde Schilling moest de Oostenrijkers te verklaren, maar trokken was geweest. Voor wierp de belofte van volledige vanuit de Jrustraties over de de FPO daarentegen bete­ tchten werkgelegenheid worden kende een coalitie met de mmen ingelost. binnenlands-politieke verhoudinaen SPO een normalisering en ~ af. De joodse Kreisky die een bevrijding van haar ex- de oorlog in Zweden had treemrechtse imago. Door doorgebracht en pas in I9 .)O naar Oostenrijk zou te­ de bereidwilligheid van de SPO om samen met de amen­ rugkeren, bouwde naar Zweeds voorbeeld Oosten­ FPO in zee te gaan, kon zij zich des te geloofwaardi­ PO de rijk tot een mod erne verzorgingsstaat om. De de­ ger als liberale partij presenteren. aan de mocratisering en liberalisering van de samenleving ers uit • vormden daarbij de leidraad. Ondanks Kreisky's De SPO na Kreisky n zelfs grote succes, stond zijn droom Einen Staat der Wohl­ Na de voor de SPO teleurstellend verlopen presi­ :eleide Jahrt Jrir aile zu verwirklichen7 na verloop van tijd dentsverkiezingen van 8 juni I986, die de OVP-kan­ ~ uring onder zware druk. Vanaf midden jaren zeventig didaat Kurt Waldheim had gewonnen, trad Sinowatz lzings­ begon het politieke landschap geleidelijk aan in be­ terug en schoofhij zijn minister van Financien Franz ~ ginsel weging te komen. Aan de rechterzijde vond een Vranitzky naar voren. Deze nam steeds meer afstand rd ver­ steeds grotere mobilisatie plaats, terwijl ter linker­ van de FPO en zegde in september van dat jaar de co­ borgd. zijde de Groenen aan de horizon verrezen. Tevens ali tie met de FPO op. Aanleiding was de wisseling in unaan kwamen vanuit de SPO corruptieschandalen naar de FPO-top waar de liberaal Norbert Steger door ddsre­ boven drijven en bleek de tactiek van de omarming Jorg Haider werd vervangen. Haider, die als gouver­ tikt en van brede bevolkingsgroepen aan slijtage onderhe­ neur van Karinthie zijn ongenoegen over de Kleine rerkie­ vig. En, last but not least, vertoonden de maatrege­ Coalitie duidelijk had Iaten blijken, liet de liberale mlida­ len om de oliecrisis de baas te worden niet het ge­ koers voor wat hij was en stak zijn sympathie voor le ver­ wenste effect. Na de tweede oliecrisis in 1979 werd uiterst rechtse denkbeelden niet onder stoelen of tsbasis de rcgering met de gevolgen van haar beleid gecon­ banken. Deze nieuwe koers van de FPO deed Vra­ tieuwe fronteerd. De werkloosheid steeg, door het uitblij­ nitzky besluiten om de coalitie op te zeggen. Het­ hal en. ven van de broodnodige moderniseringen vroegen geen een meesterzet bleek. Kon de OVP volgens de erheid de onrendabele overheidsbedrijven om steeds meer opiniepeilingen voor de beoogde parlementsverkie­ financiele steun en werden de kosten van het sociale zingen in het voorjaar van I 9 8 7 nog op een glans­ stelsel voor de overheid ondraaglijk. Bij de verkie­ voile overwinning rekenen, na de presidentsverkie­ zingen van 24 aprili983 verloor de SPO de absolute zingen en Vranitzky's breuk met de FPO zag de OVP meerderhcid; haar positie als sterkste partij wist zij haar aanhang zienderogen slinken. echter te behouden. De verkiezingen van 19 8 6 betekenden een door­ Als architect van de Kleine Coalitie zou Kreisky braak in de traditionele partijstructuur van Oosten­ nog wei de onderhandelingen met de FPO voor zijn rijk. Had Kreisky al een plek voor een derde macht- S&_D7 / 82001

te weten de FPO - ingeruimd, nu ook de Groenen heitsbewaltiauna en Wiederautmachuna voortzette, mee van zich deden spreken, betrad er een vierde macht deinsde evenzeer voor structurele hervormingen enli de politieke arena. De kiezers, die zich steeds min­ terug. pel a der aan een partij gebonden voelden, zorgden voor Bij de verkiezingen van I 990 en I 994 zag de SPO stro onvoorspelbaar gedrag wat het politieke klimaat haar aanhang weglopen, maar een wezenlijke be­ den grilliger maakte en de kans op conflicten vergrootte. dreiging vormde dit niet. Haar plaats als grootste van De beide grote partijen die de naoorlogse periode partij zag zij niet in gevaar komen, zeker niet toen in haar hadden gedornineerd, zagen hun aanhang afnemen. I 99S een herstel volgde. De ovP daarentegen werd von De FPO haalde haar stemmen voornamelijk bij de met een neerwaartse spiraal geconfronteerd en de ons OVP vandaan, zodat zij met 9,7 procent bijna een door haar geforceerde verkiezingen van I 99 s liepen zich verdubbeling realiseerde. De Groenen trokken op een fiasco uit. De Iichte winst kon het grote ver­ en c zowel kiezers van OVP- als van SPo-huize aan, om lies van de voorgaande verkiezingen geenszins ver­ part met 4, 8 procent van de stem men voor het eerst een zachten en waren een grote damper voor de net aan­ ofe plaats in het parlement op te eisen. Daarnaast wer­ getreden en uiterst ambitieuze partijvoorzitter teru den de Oostenrijkers, die voor het eerst sinds de Schi.issel. Door de kiezer een keuze tussen Haider en fun, Tweede Wereldoorlog met Waldheim een president Vranitzky voor te houden, drukte de SPO Schi.issels uit de ovP-gelederen hadden gekozen, door die­ OVP naar de achtergrond. Haalde de OVP in I 986 ged zelfde keuze tegen wil en dank met hun oorlogsver­ nog 4I ,3 procent van de stemmen, bij de twee een leden geconfronteerd. De van oorlogsmisdaden be­ daarop volgende verkiezingen zakte zij naar 3 2, I re­ sem tichte Waldheim zorgde voor grote binnenlandse spectievelijk 2 7,7 procent. Met hangende pootjes tOOl onrust en isoleerde Oostenrijk van de buitenwereld. keerde de ovP in de schoot van de Grote Coalitie seli1 Na decennia van rust en gezapigheid kwam de Oos­ terug. Niet aileen de SPO wist de kiezers te mobilise­ (de tenrijkse samenleving in politiek roeriger vaarwater ren, ook de FPO - hoewel zij van 2 2 ,s naar 2 I ,9 te­ Eer terecht. rugviel - en de vijf FPO parlementariers die uit on­ het Hoewel de tekenen duidelijk op een verandering vrede over de koers van Haider op 3 februari I 9 9 3 voo wezen, kwam het door uitsluiting van de FPO door het Liberale Forum (LIF) oprichtten, vormden een ge­ con zowel de OVP als de SPO vooralsnog niet tot een we­ duchte concurrent voor de OVP. Het LIF wist zich bij Mi' zenlijke verandering. De SPO en de OVP waren tot el­ de verkiezingen van I 99S met een zetel rninder na­ rinl kaar veroordeeld, zo scheen het. Onder Ieiding van genoeg te consolideren. Onder Ieiding van Heide con de SPO-er Franz Vranitzky en vanaf I 997 onder het Schimdt sleepten de liberalen s ,s procent oftewel liek voorzittersschap van de SPO-er Viktor Klima zou de tien zetels in de wacht. De 2 8, 3 procent die de OVP ter1 Grote Coalitie Oostenrijk I 3 jaar lang regeren. Vra­ behaalde, was niet genoeg om de ontevredenheid cor nitzky's grootste verdienste was de erkenning van binnen de eigen gelederen te doen verstommen. kat' Oostenrijks medeplichtigheid aan de nazi-misdaden Binnen de Grote Coalitie fungeerde de ovP als een tie~ in juli I 99 I. Oostenrijk ontkende niet Ianger mede soort aanhangwagen van de sociaal-democraten, lijk schuldig te zijn geweest aan de nazi -rnisdaden en zou waardoor zij niet in staat was zichzelf voldoende te wu haar verantwoordelijkheid nemen. Als eerste Oos­ profileren. De roep binnen de ovP om niet aileen op eer tenrijkse kanselier nam hij officieel afstand van de bonds-, maar ook op nationaal niveau een coalitie 19: mythe van eerste slachtoffer. Daarmee zette Oos­ met de FPO aan te gaan, werd steeds luider. Daarbij De tenrijks regering - hoewel schoorvoetend en veel te ervoeren vee! OVP-ers de arrogante houding van de ste laat - de toon voor een omvangrijk proces van Ver­ SPO als vernederend. SPC aanaenheitsbewaltiauna en Wiederautmachuna. Tevens VOT loodste hij Oostenrijk op I januari I 99 s de EU bin­ Een land van nazi's? pul nen, werd de Sozialistische Partei Osterreich in de So­ Oat Schi.issel vorig jaar daadwerkelijk deze stap drc zialdemokratische Partei Oster reich omgedoopt, nam hij durfde te zetten, was voor de SPO een ware shock en een groot aantal bezuinigingen ter hand en wist hij riekt zelfs naar kiezersbedrog. Immers, had Schi.issel hervormingen bij de staatsbedrijven door te zetten. niet beweerd oppositie haven regeringsdeelname te Maar verreikende systeemveranderingen durfde verkiezen, indien zijn partij achter de FPO zou eindi­ Vranitzky niet aan. Klima, die weliswaar op vee! gen? Te beweren dat met deze regering Oostenrijk sympathie van de kiezers kon rekenen, de media op opeens weer een land van nazi's zou zijn, is echter zijn hand had en het ingezette proces van Veraanaen- absurd. Vele Oostenrijkers hadden evenals Schi.issel &.o 7 /8 2oo1

zette, meer dan genoeg van de SPO en de Sozialpartnerschcift In West-Duitsland - waar een bezoedeld verle­ ingen en lie pen en masse naar de FPO over. Maar ook de ho­ den eveneens de nationale identiteitsvorming be­ peloos verdeelde ovP met haar elkaar bestrijdende lemmerde - bood naast de Deutsche Mark de Veifas­ eSPO stromingen bestaande uit boeren, ambtenaren, on­ sunasdemokratie een uitweg. In Oostenrijk zorgden :e be­ dernemers, werknemers en vertegenwoordigers de Schilling en de neutraliteitsmythe voor een ge­ )Otste van het grootkapitaal zag verkiezing na verkiezing voel van nationale verbondenheid. In ruil voor neu­ )en in haar aanhang afnemen en zocht met een vlucht naar traliteit kreeg Oostenrijk zijn onafhankelijkheid; werd voren een uitweg uit haar desolate situatie. Zoals bij luidt de mythe. Het staatsverdrag rept echter met en de ons in de jaren zestig de ontzuiling inzette, zet deze geen woord over de noodzaak tot neutraliteit. De jepen zich nu pas werkelijk in Oostenrijk door. De kritiek belofte - zowel aan de Russen als aan de Amerika­ e ver­ en druk op het rigide systeem, waarbij niets zonder nen - om neutraliteit naar Zwitsers voorbeeld te s ver­ partijboekje gaat ofhet nu om een baan, een waning waarborgen, is een eigen, achteraf opgelegde neu­ taan­ of een parkeerplaats gaat, is zo groat dat er in Oos­ traliteit, die weliswaar noodzakelijk was om het ·zitter tenrijk eindelijk de kans bestaat om tot een normaal staatsverdrag tot stand te brengen, maar was for­ ieren functionerende democratie te komen. meel niet bindend. Deze neutraliteit beperkte het i.issels Oat neemt niet weg dat de door politici breed land in haar bewegingsvrijheid, maar bood tegelijk I986 gedragen gedachte - het verleden ten behoeve van de ook kansen. Oostenrijk kon zich immers gelegiti­ twee eenheid te Iaten rusten - een klimaat van latent anti­ meerd afzijdig houden. En wat nog belangrijker r, I re­ semitisme en xenofobie met een racistische onder­ was; de handel die zij op grand van haar neutraliteit ootjes toon heeft Iaten voortbestaan. De vele gedaantewis­ aan weerzijden van de Muur kon bedrijven, legde Dalitie selingen die Oostenrijks geschiedenis kenmerken, Oostenrijk geen windeieren. Zeker in combinatie )ilise­ (de Oostenrijks-Hongaarse dubbelmonarchie, de met het Proporzsystem, waarbij een politiek afzijdige ,9 te­ Eerste Republiek, de austrofacistische Standenstaat, bevolking door de politieke klasse met een uitge­ it on- het Derde Rijk en de Tweede Republiek) zorgden breide verzorgingsstaat voor deze apathische hou­ ' 1993 voor een gebrekkig nationaal bewustzijn, waarbij de ding werd beloond, had tot gevolg dat im kollektiven en ge­ complexe relatie met de nazi-tijd een saamhorig­ Bewusstsein Isolation und Abaeschottetsein mit Eifolg 8 tchbij heidsgevoel in de weg stand. De diversiteit aan erva­ aleichaesetzt und entsprechend hoch bewertet wurde '

~ rna ­ ringen - bet ging om slachtoffers met een joodse, aldus de journalist Hans Rauscher. Het gebrek aan Heide communistische, sociaal-democratische, katho­ openheid maakt van Oostenrijk geen nazi-land, iewel Lieke, legitimistische of zelfs austrofacistische ach­ maar heeft er wei toe geleid dat Verdriinauna, die na­ .e ovP tergrond - en om verzetstrijders voornamelijk van tionale i:isterreichische Bewiiltiaunasstrateaie9 is gewor­ nheid communistische huize, maar ook monarchisten en den en biedt een partij als de FPO een voedingsbo­ lmen. katholieken, meelopers en daders in velerlei grada­ dem. Oat kan de SPO voor een groat dee! zichzelf Is een ties, vormde een waar dilemma voor een gezamen­ verwijten. Maar alvorens op de positie van de SPO in raten, lijke identiteit. Een tweede obstakel voor een zelfbe­ te gaan, client het succes van de FPO nader verklaard 1de te wust nationaal gevoel vormt de nog uit I92o met teworden. renop een novelle uit I 9 2 9 stammende grondwet, waar in ~ali tie I 97 5 kleine vernieuwingen aan werden toegevoegd. Het succes van Haider aarbij De grondwet die onder Ieiding van Oostenrijks eer­ Een van de grondbeginselen van de FPO en haar •an de ste bondskanselier Karl Renner door de OVP en de voorganger de VdU is haar strijd tegen de Sozialpart­ SPO ook voor de Tweede Republiek werd goed be­ nerschcift. Daarmee is de FPO een natuurlijke bondge­ vonden, is zowel tijdens de Eerste als de Tweede Re­ noot van a! diegenen die ook niets met dit systeem publiek, zonder enige legitimatie, aan het volk opge­ op hebben. Daarnaast vinden sinds de midden jaren : stap drongen. tachtig de zogenaamde Modernisierunasverlierer' 0 en •cken 1i.issel 8. Hans Rauscher, Eine geschlossene 9· Ibidem, p. 2s. mete Verdrangungskette. Warum Osterreichs 1 o. Ernst Hanisch, Periodiserings­ eindi­ Konservative der Haider-Partei zur versuche des 2o. Jahrhunderts in: enrijk Regierungsmacht verhalfen ffi. : Hans­ Handbuch des politischen Systems Henning Scharsach, Haider, Osterreich Osterreichs. Die Zweite Republik :chter und die rechte Versuchung (Hamburg (Wenen 1997) p. 2o. 1i.issel 2ooo) p. 30. s&..D7/82ool J20

allen die vol angst de technologische vernieuwingen spook nachtmerries, ook de modale Oostenrijker is rakt• en globalisering bekijken een onderkomen bij de niet met het fenomeen marktwerking vertrouwd. scho FPO. Maar ook degenen, die juist wei van de nieuwe Van oudsher is de overheidsbemoeienis in Oosten­ de h economic gebruik weten te maken, ondervinden op rijk groot. En minstens zo belangrijk zijn Haiders prol hun weg naar hoven de belemmeringen van het persoonlijke kwaliteiten als modieus geklede en ist ­ clientelistische Proporzsystem. Ook de vrees van zongebruinde volksmenner en mediaster. Met Hai­ zieU nogal wat Oostenrijkers voor de goedkope arbeids­ der is echter geen nieuwe Hitler opgestaan. Wel is delij krachten uit het nabije Oost- en Zuid-Oost-Europa Haider in staat geweest om angsten te mobiliseren zich

en de aanhoudende migratiegolven richting Europa en de grote ontevredenheid over het politieke sys­ aan~ versterken de xenefobe sentimenten onder de be­ teem en haar dragers - de twee grote partijen en de ten. volking, waarop de FPO behendig weet in te spelen. sociale partners - uit te buiten. Laten we daarbij veat Haiders politick is verwerpelijk en client zeer kri­ overigens niet vergeten dat ruim tweederde van de vam tisch gevolgd te worden, maar Haider is zeker geen bevolking niets van Haider moet hebben. Ondanks, nen nazi. Het is waar dat Haider met uiterst dubieuze of juist dankzij, deze rechts-populistische vloedgolf tom uitspraken de oud-nazi 's naar de mond heeft gepraat is er een proces op gang gekomen waarbij de kans op SPO om zich van hun steun te vergewissen, maar sinds hij een democratischer Oostenrijk groter is dan ooit te­ haaT vast in het zadel zat, werden deze uitspraken zeld­ voren en waarin een partij zoals die van Haider, iro­ ant' zaam. Sterker nog, hij heeft zich zelfs tegen het tra­ nisch genoeg, een sleutelrol vervult. niet ditionele Duitsnationale gedachtegoed van de FPO r egE gekeerd en zich voor de Oostenrijkse eigenheid uit­ Een proces van traniformatie aan1 gesproken. Haider wist dondersgoed dat met het Daarmee komen we aan bij Robert Menasses these lijk handje vol nazi's dat ook nog eens op uitsterven staat van een overgangsfase. Menasse ziet in de huidige I de FPO niet tot een grote volkspartij kon uitgroeien. situatie - waarin een conservatieve regering ( ovP I ties AI met a! is Haiders politick bedenkelijk, maar het FPO) een sterke linkse oppositie tegenover zich der: maakt hem niet anders dan de andere rechts-popu­ weet, in tegenstelling tot de sinds r 986 gebruike­ geVI listische politici in Europa. Overal in Europa weet lijke situatie van een conservatieve regering ook 1 1 het rechtspopulisme door op angstgevoelens in te ( ovp I SPO) met een sterke rechtse oppositie - een schc spelen grote scharen kiezers achter zich te krijgen. kans om een aantal broodnodige moderniseringen con Haiders succes valt niet vanuit een vermeend na­ door te voeren, die Oostenrijk de West-Europese tem zistische mentaliteit van de Oostenrijkers te verkla­ normaliteit moet brengen. Op bet gebied van de So­ zid ren, maar vanuit het ongenoegen en de frustraties zialpartnerschtifr. en het partijensysteem zouden her­ isol over de binnenlandspolitieke verhoudingen met het vormingen een transparanter en democratischer po­ wa< daarbij behorende clientisme en het Sozialpartner­ litick moeten bewerkstelligen. Tevens client de zell schtifr.system . Verder vormt het gebrek aan openheid grondwet die niet minder aan vernieuwing toe is, gek en het gemis van of althans een vee! te laat ingezette een werkelijk democratische structuur te waarbor­ lanc Vergangenheitsbewi:iltigung een vruchtbare voedings­ gen. De grondwet is doordrenkt van Lagerdenken en teg• bodem voor het succes van Haider. Het onbegrip van .. . Strukturen und jolglich handelnde Personen verhin­ YOU de traditionele partijen voor de noden van kwets­ dern, dass das Allgemeininteresse gegeniiber jenem einer zer• bare bevolkingsgroepen die het gevolg zijn van het politischen Partei obenaus schwingt. Noch immer jehlt tot mondialiseringproces heeft eveneens aan het succes Oster reich der Sinn fur die Notwendigkeit schi:iiferer Kont­ me· van Haider bijgedragen. Temeer daar de bevolking rolle der Macht ... ; zoals de scheidend Oostenrijk­ waJ gewend was door het omvangrijke Proporzsystem on­ correspondent van de Neue Zurcher Zeitung Beat Am­ spe 1 2 derhouden te worden. Maar niet alleen de kwetsba­ mann constateerde • Ten slotte hoopt Menasse op der ren in de samenleving krijgen van het globaliserings- een breuk met Oostenrijks naar binnen gerichte ka- gen gez Is E 1 1. Robert Menasse, Erklar mir 13. Ernst Hanisch, 14. Gerfried Sperl, Der Machtwech sel. Osterreich (Wenen 2ooo) pp. 131 -146. Periodisierungsvcrsuche des 2o . Jahr­ Oster reich• politische Krise zu Beainn des 3. Ne• 1 2. Beat Ammann in : Neue Zurcher hunderts in: Handbu ch des politischen Jahrtausends (Wenen 2ooo) pp. 63, 104. gek Zeituna, 14-7-2001. Systems Osterreichs. Die Zweite Republik Bart Tromp, De acties van de Veertien Ha: (Wenen 1997) p. 21. tegen Oostenrijk in : Vrede en Veiliaheid, tijdschr!Ji voor lnternationale Vraaastukken bel 29 2000 3 pp. 413 -429. ent s &_o 7/8 2oo1 321

cer is rakter, met haar lofzang op het landschappelijke teit van de regeringsleiders om een Eu-lidstaat bij mwd. schoon en haar tergende bekrompenheid. Of zoals werkelijke misstanden terecht te wijzen, onder­ &ten ­ de historicus Charles S. Maier Oostenrijks hoofd­ rnijnd. lders probleem verwoordde: Osterreichs hartneckiaste Siinde e en ist - nun, da die juden verschwunden sind - seine provin­ Oostenrijks toekomst: met if zonder Haider? tHai­ zielle Eiriformiakeit, seine bornierten Vorurtei le. '3 Ein­ Hoe lang deze coalitie stand houdt, is van ongewisse Vel is delijk bestaat de kans dat de Oostenrijkers vanuit factoren afhankelijk en kan niet aileen aan de these 1eren zichzelf met hun eigen politieke systeem een dialoog - de FPO moet zich nu waarmaken en zal dus wei een 1 sys­ aangaan en de ondemocratische structuren aanvech­ fors dee] van haar stemmen bij de eerst volgende mde ten. Door de gehele samenleving vinden op elk ni­ verkiezingen verliezen - worden opgehangen; hoe .arbij veau politieke discussies plaats, is er een eind aan de aanlokkelijk ook. Inderdaad ontkomt deze regering In de vanzelfsprekendheid van de macht gekomen en kun­ niet aan pijnlijke ingrepen en stem men de - sinds de mks, nen de sociale partners en de regering niet meer au­ blauwzwarte coalitie aan de macht is - gehouden dgolf tomatisch in achterkamertjes het beleid bepalen. De deelstaatverkiezingen in Burgenland, Stiermarken nsop SPO moet weer naar haar achterban luisteren om en Wenen optimistisch. De ingezette privatiserin­ it te- haarzclf te hervinden en de FPO draagt regeringsver­ gen, de daadwerkelijke naleving van de criteria van 1 iro- antwoording, waardoor zij Maastricht en de bezuini- niet aan impopulaire maat­ Aileen als de Altparteien zich gingsmaatregelen om tot regelen ontkomt, wat haar een gezonde begroting te aantrekkingskracht hope­ herbezinnen op de politieke komen, stuiten op heftig these lijk zal verrninderen. werkelijkheid en de noodzaak inzien verzet. En de teruglopende lidige In dit Iicht zijn de sane­ van een open, transparant en economische groei bezorgt ')vp/ ties van de 14 regeringslei­ de FPO grote kopzorgen. ' zich ders een verkeerd signaal democratisch politiek klimaat met De FPO die aan het uike­ geweest, ze ontbeerden bijbehorende structuur, zal de FPO begin van haar regeerpe­ ering ook nog eens iedere juridi- niet meer in staat zijn om de riode zich nog als de partij r een • sche basis'+ en werkten van de kleine man kon pre­ ngen contraproductief. De Oos­ jrustraties over het politieke senteren, treft met de bpese tenrijkse bevolking keerde establishment te mobiliseren. schuldensanering - die le So ­ zich door het opgelegde door de FPO-minister van t her­ isolement van de EU af, Financien Karl-Heinz trpo­ waardoor het gevaar van een terugkeer naar een Grasser is ingezet - diezelfde kleine man juist extra It de zelfgekozen isolement toenam, terwijl juist het om­ hard. De traditionele SP6-achterban, die de FPO in :>e is, gekeerde de bedoeling was. De oppositie moest ba­ de loop der jaren in grote getale voor zich had we ten rbor­ lanceren tussen kritiek op de regering en verweer te winnen, keert geergerd naar de rode moeder­ len en tegen veertien beschuldigende vingers om niet een­ schoot terug. Daarnaast voelt de FPO - zoals de con­ erhin - voudigdoor de regeringspartijen voor Nestbeschmut­ servatieven dat decennialang bij de sociaal-demo­ • einer zer of Osterreichbeschimefer te worden uitgemaakt. En craten ondervonden - zich door de OVP in het nauw jehlt tot overmaat van ramp konden de regeringspartijen gedrukt. Oat de regeringsverantwoordelijkheid 'Kont­ met Haiders FPO voorop, toen de sancties eenmaal zwaar valt, blijkt ook uit het gekrakeel dat zowel bin­ llTijk­ waren opgeheven, de veertien de zwarte piet toe­ nen de fractie als tussen de FP6-ministers onderling :Am­ spelen. Daarmee hebben de Europese regeringslei­ dikwijls de buitenwereld bereikt. Het voorlopige 'Se op ders Europa niet - zoals enkelen beweren - als een hoogtepunt vormt de onenigheid over de te volgen te ka- gemeenschap van normen en waarden op de kaart tactiek in de strijd om de hervorrning van de staats­ gezet, maar a! haar kansen om dat te do en verspeeld. omroep ORF. Tussen fractieleider Peter Westentha­ sel. Is er namelijk iets dankzij de sancties veranderd? ler aan de ene kant en vice-kanselier Susanne Ries­ ' des J. Nee, helemaal niets, de blauwzwarte regering is er Passer en Haider aan de andere kant zijn harde woor­ ; 104, gekomen en zit er nog steeds. Het terugtreden van den gewisseld. Westenthaler die zonder rugdekking rtien Haider als partijvoorzitter kan onmogelijk als een een te agressieve toon naar de ORF aanzette en Hai­ gheid, ukken belangwekkende gebeurtenis worden gezien. Daar­ der ervan beschuldigde achter zijn rug om met de entcgen is door deze ondoordachte actie de autori- ORF in gesprek te zijn, werd vervolgens door zijn po- s &..o 7/8 2oo1

litieke leermeester Haider genadeloos op de vingers niet Schi.issels OVP de dienst binnen het kabinet uit­ wn8. getikt. Het resultaat was, dat Westenthaler er de maakt, maar dat de FPO met Haider op de achter­ Vera a brui aan gaf. OfWestenthaler na de zomer het frac­ grond aan de touwtjes trekt. 's Dat deze regering ­ in dit tievoorzitterschap inderdaad aan de wilgen hangt, is hoe tegenstrijdig ook - Oostenrijk dichter bij de [ overigens uitermate onzeker. Westenthaler staat be­ West-Europese normaliteit brengt, door te voldoen van< kend om zijn vaak impulsieve en emotionele acties, aan de Ell-criteria, privatiseringen, betalingen aan de v waarbij hij al verscheidene malen met opstappen de slachtoffers van de nationaal-socialistische zege dreigde en toch iedere keer weer bleef zitten. dwangarbeid, de wens de neutraliteit vaarwel te zeg­ eind Maar ook Haider voelt zich in zijn rol als Karinti­ gen en door toetreding tot de NAVO na te streven, pese sche buitenstaander niet gelukkig. Andere partijge­ doet daar weinig aan af. Haiders kansen zijn daaren­ voor noten staan nu ook in het spotlicht en gemakkelijke tegen nog geenszins definitiefbekeken. Hij kan er al ­ anti- tirades tegen het regeringsbeleid zijn niet meer mo­ tijd nog op wijzen dat het niet verwonderlijk is dat vuw gelijk nu zijn eigen partij het beleid mede vorm het allemaal wat tegen vie!. Zijn regeringsaanwezig­ vorr geeft. En de Spitzelciffaire (door de FPO middels om­ heid is immers vereist. Hoewel deze optie inmiddels rend koping van politiefunctionarissen verkregen ge­ ook voor veel potentiele FPO-kiezers niet meer zo venc heime informatie over tegenstanders van de partij) attractief lijkt. Vel en will en rust en zien in, dat het bam heeft Haiders imago weinig goed gedaan. Dat Hai­ slecht zaken doen is met een onwillige Eu. Als de Pro! ders FPO zich niet zo goed raad weet met haar FPO met Haider inderdaad zijn beste tijd heeft zwaJ nieuwe positie blijkt wel uit het feit dat Haider zijn gehad, dan kan de voor velen acceptabele, jonge en nieu vocabulaire weer van dubieuze krachttermen heeft mediagenieke Karl-Heinz Grasser nog naar voren onzE voorzien. De Weense deelstaatverkiezingen van af­ worden geschoven. Grasser - hoewel verantwoor­ het 1 gelopen maart - waarbij Haider met onderwerpen delijk voor het impopulaire bezuinigingsbeleid - zins als criminaliteit, drugs, buitenlanders en een impli­ heeft, in tegenstelling tot cobra Riess-Passer (zoals lossi ciete relatie tussen dezen en een hetze tegen de zij vanwege haar kordate optreden jegens partijge­ ders voorzitter van de joodse gemeente, Ariel Muzicant, noten, die in opdracht van Haider in het gar eel moe­ heid de verkiezingen domineerde - moesten een omme­ ten worden gehouden, wordt genoemd) en andere lang keer in de neerwaartse spiraal teweeg brengen. Dat Haider-getrouwen, zich weinig van het Haider-ge­ groc deze tactiek niet de gewenste stemmen opleverde, dachtegoed met bijbehorende methoden Iaten aan­ gesl maar een dramatisch verlies voor de Weense FPO tot leunen en zou derhalve - indien noodzakelijk - met I gevolg had, greep Haider zo zeer aan dat hij zich de de FPO geloofwaardig een andere koers kunnen wee daarop volgende dag ziek meldde. Mochten de varen. sens Weense verkiezingen inderdaad Haiders Waterloo Bovendien beschikt de regering - en dus ook de Libe. blijken, dan krijgt Schiissel toch nog gelijk met zijn FPO - middels de staatsornroep ORF over een mach­ kies these; dat regeringsdeelname van de FPO de enige tig instrument en weet de FPO door een continue gen: mogelijkheid is om haar groeiende aanhang te doen stroom aan juridische procedures 's lands kritische ooit keren. En hij, Schiissel, nam maar al te graag deze geesten te intimideren. Maar ook van de - door de blee 'nobele' taak op zich. Daarmee zou hij hetland van conservatieve boulevardpers gedomineerde paa1 een grote, negatieve politieke kracht hebben ont­ media valt weinig tegenwicht te verwachten. De in­ red daan en zijn eigen partij na een jarenlange daling vloedrijke Kronenzeituna, die bijna de helft van Oos­ trek weer een verkiezingszege van formaat hebben be­ tenrijks lezers van informatie voorziet en daarmee terr zorgd. naar verhouding 's werelds grootste krant is, geldt leid Of de kiezer zich bij de nationale verkiezingen als karen op Haiders molen. Een citaat van Armin nen over twee jaar daadwerkelijk tegen de FPO keert en Thurnher werkt hier verhelderend: Wir bekamen an­ De de OVP beloont, valt nog te bezien. De OVP daalt ders als die Deutschen keine Reeducation, und als es zu spat schE weer, na aanvankelijk te zijn gestegen, in de peilin­ war, 1959, bekamen wir als Strcifverschaifuna das Zentr­ voo gen en het merendeel van de bevolking gelooft dat aloraan der Counter-Reeducation beschert, die Kronenzei-

1 5. Gernot Bauer en Thomas Hofer in: Pr'!fil 29/2oo1. 16. Armin Thurnher, Heimniederlaae. Nachrichten a us dem neuen Osterreich (Wenen 2ooo) pp. 237· S&_D]/82001

t uit­ tuns. Das Den ken undfrihlen der Osterreicher, der eioenen geloofwaardige wijze oppositie en kan onder de be­ hter­ Veroanoenheit eeeeniiber aeschwi:icht, wurde von der Krone volking - en niet aileen onder het links intellectuele ing ­ in dieser Schwi:iche besti:irkt. 16 dee! - op vee! sympathie rekenen. De SPa daarente­ :ij de De oppositie heeft met de tanende populariteit gen kampt met grote financiele problemen en is zo do en van de FPO echter een goede wtgangspositie om bij goed als failliet. De partij heeft een groot dee! van '1 aan de volgende verkiezingen in 2oo3 een klinkende haar traditionele achterban aan de FPO moeten af­ ische zege te behalen. Tenminste, als deze regering de staan, kent imagoproblemen en heeft met haar

~ zeg­ eindstreep haalt. Schiissels ovP, met haar pro-Euro­ nieuwe boegbeeld Alfred Gussenbauer weliswaar :!ven, pese houding, en de FPO, die met Haiders oproep een groot tacticus naar voren geschoven, maar hij aren­ voor een referendum over de EU -uitbreiding, een mist uitstraling en komt bovendien uit het verguisde eral­ anti-Europese koers vaart, verkeren als water en partijkader. 19 Het is de vraag, of Gussenbauer ge­ is dat vuur met elkaar. Haiders Europese ressentimenten noeg autoriteit heeft om de benodigde modernise­ tezig­ vormen dan ook zijn laatste redmiddel om een nade­ ringen, personeelsverschuivingen en de fmanciele tldels rende verkiezingsnederlaag te voorkomen. Of de Io­ reorganisatie door te voeren. Daarenboven moet hij er zo ven de woorden over sPo-fractievoorzitter Gussen­ de massaal naar de FPO overgelopen kiezers zien tt het bauer van Niederosterreichs OVP-voorman Erwin terug te winnen en zijn mediale optreden verbete­ .ls de Pri:ill, die als een van de architecten van de blauw­ ren. Aan zijn stoelpoten wordt sinds zijn aantreden theeft zwarte coalitie geldt, als voorbode voor een her­ al danig gezaagd. De sancties van de veertien rege­ ge en nieuwde SPo/ovP-coalitie moet worden gezien, is ringsleiders waren nog niet opgeheven of de voor­ roren onzeker. 1 7 Een ding is in ieder geval zeker, pas met aanstaande SPO-er Karl Schli:igl filosofeerde al over voor­ het vertrek van Haider zal de FPO zich tot een enigs­ een gezamenlijke coalitie met de FPO. En vanuit de !id ­ zins normale partij kunnen ontwikkelen. Voor deaf­ partij was er zoveel kritiek op zijn optreden in de ~ zoals lossing van deze regering is echter niet aileen Hai­ media, dat zelfs de Weense SPo-burgermeester Mi­ tijge­ ders 'Werdegang' maatgevend. Ook de aanwezig­ chael Haupl hem moest bijstaan en tot het sluiten tnoe­ heid van een geloofwaardig alternatief is niet onbe­ van de rijen opriep. 20 Terwijl deze in een door de )dere langrijk. Zal Schiissels opzet inderdaad slagen, hoe weekbladen Prifil en Format gehouden enquete - na · :r-ge- • groat zal de winst van de Groen en zijn en zal de aan­ de Weense deelstaatverkiezingen van 2 5 maart 1 aan­ geslagen SPO in staat zijn terug te keren? jongstleden - door de SPo-achterban als een betere ~ met De ovP zal hoogstwaarschijnlijk niet zo snel lijsttrekker voor de nationale verkiezingen in 2003 mnen weer - nog afgezien van de vraag of dat we] zo wen­ werd gezien, dan de in hun ogen grijze muis Gussen­ senswaardig is - een coalitie met de SPO aangaan; het bauer. okde Liberale Forum heeft bij de afgelopen verkiezingen de Aileen als de Altparteien zich herbezinnen op de nach­ kiesdrempel niet gehaald en de SPO verkeert in te­ politieke werkelijkheid en de noodzaak inzien van ttinue genstelling tot de Groen en in een crisis. Of het LIF een open, transparant en democratisch politick kli­ cische ooit nog terugkeert, is zeer de vraag. Niet aileen maat met bijbehorende structuur, zal de FPO niet 'or de bleek de formule van economisch liberalisme, ge­ meer in staat zijn om de frustraties over het politieke le paard met een groot engagement voor de mensen­ establishment te mobiliseren. AI laat de FPO naar )ein­ rechten, iets te voortvarend ingezet, sinds het ver­ buiten toe een ander beeld zien, ook zij vult - in :Oos­ trek van Heide Schmidt kampte de partij met in­ plaats van korte metten te maken met het patrona­ rmee terne ruzies die tot uitsluitingen, wisselingen in de gestelsel - de door de sociaal-democraten verlaten geldt Ieiding en afsplitsingen hebben geleid. De sfeer bin­ plaatsen met haar eigen clientele. Pas wanneer de lrmin nen de liberaalgezinden is kortom totaal verziekt. 1 8 SPO daadwerkelijk tot hervormingen bereid is, pijn­ en an ­ De Groenen vormen met de kundige en charismati­ lijke besluiten niet schuwt en haar traditionele ach­ ru spi:it sche Alexander van der Bellen een ware bedreiging terban voor zich weet terug te winnen zonder zich Zentr­ voor de SPO. Deze economic-professor voert op een aan goedkope sentimenten over te geven, zal zij enzei- 17. Andreas Weber in: Format, 29 / 2oo1. 2o. Der Standard 23 augustus, 12, 13, 18. Der Standard 22, 29 augustus 2ooo. 14 september en 2 oktober 2ooo. 19. Sarno Kobenter in: Der Standard 29 Werner A. Perger in: Die Zeit 14 augustus 2ooo. Eva Linsinger in: Der september 2ooo. Ch. Ziichling en U. Standard 18 augutus 2ooo. Schmid in: Pr'!fil nr. 38, 18 september 2000 . S&_D7/8200I

weer een rol van betekenis kunnen spelen en de re­ Karin Jusek, Een broeierige idylle? Bee/den van het mod erne Oostenrijk (Amsterdam 1997). 00 geringsfase van de FPO beperkt kunnen houden. Hoe Gottfried-Karl Kindermann, Hiders Niederlaae in Osterreich. lang de FPO zijn hervormingsrol kan spelen, hangt Bewafnetere NS Putsch, Kanzlermord und Osterreichs Abwehrsie9 van te vee] onzekerheden af om te kunnen voorspel­ 1934 (Hamburg 1984). Margaretha Kopeinig en Christoph Kotanko, Eine eur~piiische len of Oostenrijk binnenkort, na vier of pas na acht A.ffdre. Der Weisen-Bericht und die Sanktionen aeaen Osterreich jaar blauwzwarte regering de West-Europese nor­ (Wenen 2ooo). maliteit zal omarmen. Maar Iaten we, om niet al te Robert Menasse, Das Land ohne Eiaensch'!ften (Wenen 1992). pessirnistisch af te sluiten, met een typisch Oosten­ Robert Menasse, Erkliir mir Osterreich (Wencn 1999). Fritz Molden, Besetzer, Toren, Biedermiinner. Ein Bericht aus DeC rijkse uitdrukking eindigen: de situatie is ernstig, Osterreich 1945-1962 (Wenen 198o). maar niet uitzichtloos. Of was het juist andersom; de Fritz Molden, Die Feuer in der Nacht. OP.fer und Sinn des co ali situatie is uitzichtloos, maar niet ernstig? osterreichischen Widerstandes 1938-1945 (Wenen 1988). ten ( Anton Pelinka, Osterreichische Politik. Grundlaaen Strukturen (OVP Trends (Wenen 2ooo). JOHAN VAN BEEK Anton Pelinka/Fritz Plasser, Das osterreichische Parteiensystem op b lid van de VereniainB Nederland-Oostenrijk en (Wencn 1988). taire bestuurslid PvdA Amsterdam-Binnenstad Hella Pick, Und welche Rolle spielt Osterreich? Vom besetzten grot' Grenz land zum '!!Jenen EU-staat: Die Alpenrepublik im internationalen Bliclifeld (Wenen 1999). geril 00 Max Preglau, Rudolf Richter, Postmodernes Osterreich? (Wen en der 1 LITERATUUR 1998). hom Alfred Ableitinger /Shiegfried Beer, Oster reich unter allierter Ludwig Reichhold, KamP.f urn Osterreich. Die Vaterliindische Font stem Besatzuna 1945-1955 (Wencn 1998). und ihr Widerstand aeaen den Anschluss 1933 -1938. Eine Ernst Bruckmiiller, Nation Osterreich: kulturelles Bewusstsein und Dokumentation (Wenen 1984). ste t aesellsch'!ftlich-politische Prozesse (Wcnen 1996). Norbert Schausberger, Der Gr!fJnach Osterreich (Wenen 1978). 2001 Isolde Charim en Doron Rabinovici, Osterreich Berichte aus Reinhard Sieder, Heinz Steinert, Emmerich Talos ed., Well C&arantanien (Frankfurt am Main 2ooo). Osterreich 1945-1995, Gesellsch'!ft-Politik-Kultur (Wenen vane Herbert Dachs ed., Handbuh des politischen Systems Osterreichs. 1996). Die zweite Republik (Wenen 1997). Gcrfried Sperl, Der Machtwechsel. Osterreichs politische Krise zu polit Anne Gevers, Fafades. Oostenrijkers en het oorloasverleden Beainn des 3.}ahrhunderts (Wenen 2ooo). mise (Amsterdam 1995). Andre Spoor, Sissi en onder onaeriif. Berichten uit het proifstation tern Brigitte Hamann, Hiders Wien. Lehrjahre eines Diktators (Wenen voor de onderaana van de wereld (Wenen 1993). 1998). Rolf Steiniger, Michael Gehler ed., Osterreich im 20. ciaul Hans Henning charsach, Haider. Osterreich und die rechte jahrhundert. Vom Zweiten WeltkrieB bis zur Geaenwar! (Wenen Versuchuna (Hamburg 2ooo). 1997). l Armin Thurnher, Das Trauma, ein Leben. Osterreichische Elisabeth Horvath, Die Seilsch'!ften. Das Spiel der Miichtiaen in WarJ Osterreich (Wenen 2ooo). Einzelheiten (Wenen 1999). William M. Johnston, Osterreichische Kultur- und Armin Thurnher, Heimniederlaae. Nachrichten aus dem neuen kuru Geistesaeschichte. Gesellsch'!ft und Jdeen im Donauraum 1848 Osterreich (Wcnen 2ooo). vert bis 1938 (Wenen 1992). Herwig Wolfram, Osterreichische Geschichte (Wenen 1995). SOcii tievt 2 I-2 verk bete De trad hebl hebl 4-s~ ring van dd soci schi 79· 200 tijd aust. S&..D7 / 82001

POLITIEKE REISGIDS VAN SOCIAAL-DEMOCRATISCH EUROPA rsiea Anderhalf jaar na he :ich de Oostenrijkse ).

De Oostenrijkse regerings­ 'Wende' zetten en te versterken. coalitie van rechts-populis- Hoewel de deelnemers ten (FP6) en conservatieven aan de nieuwe coalitie in­ (6VP) werd in februari 2ooo middels graag doen voor­ op basis van een parlemen­ ERICH FROSCHL komen dat de regerings­ taire meerderheid, ondanks vorming van een jaar gele- grate bezwaren van de re- den een normale wisseling geringen van de veertien overige EU-lidstaten en zon­ van de wacht betekende, was dit geenszins bet geval. llen der officiiHe formatieopdracht van de Oostenrijkse Men brak. bewust en op fundamentele wijze met de bondspresident, uiteindelijk toch met diens toe­ aloude politieke traditie van de consensusdemocra­ jim! stemming gevormd. We kunnen inmiddels een eer­ tie (Konkordanzdemokratie), gericht op sociale gelijk­ ste tussenbalans opmaken. Hoe is bet nu, zomer heid en een minimum aan maatschappelijke span­ 178). 2 oo 1 , gesteld met de politieke situatie in Oostenrijk? ningen, en men begon daarentegen een nieuwe, ne­ I Welk beleid heeft deze regering gevoerd op bet vlak oliberale en op competitie gebaseerde samenleving van de media, de vrijheid van meningsuiting, justitie, voor te staan (Elleboaenaesellschcift.), waarbij men zich

•ZU politieke cultuur en cultuurpolitiek? Welke econo­ niet minder bewust richtte op een grotere sociale mische en sociale agenda hanteert zij? Wat is haar in­ ongelijkheid en daarmee op een groter potentieel rtion ternationale aanzien? En hoe is het gesteld met de so- van maatschappelijke spanningen en confHcten. Dit • ciaal-democratische oppositie? alles heeft zich ook in het afgelopen jaar in een voor enen de Oostenrijkse democratie ongebruikelijk hoog De huidiae politieke situatie in Oostenrijk aantal grote protestdemonstraties en publieke Wanneer we afgaan op recente opiniepeilingen schandalen gemanifesteerd. kunnen we de invloed van de vier in het parlement Het aan de rechts-populistische ideologie en po­ vertegenwoordigde partijen als volgt verdelen: de litieke stijl inherente agressieve en autoritaire dis­ sociaal-democraten (SP6) 32-33%; de conserva­ cours, waarbij men de samenleving in vriend en vij­ tieven (6vP) 3o-p%; de rechts-populisten (FP6) and verdeelt en uitgaat van de competitie tussen in­ 21-23%; en de Groenen r2%. In vergelijking tot de dividuen en maatschappelijke groepen, heeft zijn verkiezingsuitslag van de herfst van 1999 zou dit uitwerking niet gemist. De hoofdrolspelers in de betekenen dat de sociaal-democraten stagneren. nieuwe coalitie beroepen zich erop dat zij het 'ver­ De conservatieven hebben geprofiteerd van het steende' Oostenrijkse politieke systeem in bewe­ traditionele voordeel van een zittende regering, en ging hebben gebracht. Ze spreken van een Riformstau hebben 3-4% gewonnen. De rechts-populisten die zij inrniddels zouden hebben ontstopt, en van hebben 3-4% verloren, terwijl de Groenen met 'normalisering' in de zin van een acceptatie van het 4-5% zijn gegroeid. Dit wil zeggen dat de rege­ in de westerse 'conflictdemocratieen' normale poli­ ringscoalitie van de 'ommekeer' ( Wendereaieruna) tieke steekspel tussen regering en oppositie. van conservatieven en rechts-populisten meer dan Maar deze regering, die het conflict opzoekt en de helft van de zetels bezet, in tegenstelling tot de met name daar aanwakkert waar zij kans ziet om de sociaal-democratische oppositie. De regering be­ belangenbehartiging van de werknemers te onder­ schikt over 1 04 parlementszetels, de oppositie over mijnen, reageert tegelijkertijd uiterst geprikkeld op 79· Tot aan de volgende parlementsverkiezingen in elke vorm van oppositie, kritiek en protest. Men 2oo3 heeft deze coalitie dus nog ruimschoots de spreekt in die gevallen onmiddellijk van bet 'geweld tijd om haar sociaal-politieke 'nieuwe koers' van van de straat', van een 'meute radical en' en van een austro-thatcherisme en austro-patriottisme voort te fundamentalistische oppositie zonder gevoel voor 5&_07/82001

verantwoordelijkheid. Kritiek op de regering van de cours, dat het tegendeel is van het op respect voor derlij kant van de Groenen, de sociaal-democraten of van andere meningen gebaseerde democratische debat, de K onafhankelijke maatschappelijke groeperingen, en van een sfeer van intimidatie, revanchisme en dels ( wordt bestempeld als afkomstig van lieden die volk verdachtmakingen van politieke tegenstanders. gen < en vader land verraden en zich keren tegen de patri­ Hierbij onderscheidt een dee! van de conserva­ over • ottistische regeringsideologie van een nationaal tieven zich nauwelijks van de rechts-populisten: Die en st 'sluiten van de rijen' (nationalen Schulterschluss). 'Verhaideruna' der konservativen OVP nimmt zu. Onder idee · De houding van de rechts-populisten tegenover het oppervlak van een schijnheilige kalmte smeult herri de sociaal-democratie is sinds 1986 die van een vaak een reeds tientallen jaren lang gekoesterde haat T openlijk uitgesproken verbale politieke vijandig­ tegen de 'rod en', als uitdrukking van de aloude ar­ FPO-< heid, ten gevolge waarvan de overgrote meerder­ rogantie van een burgerij die ervan overtuigd is dat tieko heid van de sociaal-democratische partijleden en aileen zfj het historische recht tot regeren zou bezit­ sluizt kiezers samenwerking met de rechts-populisten ten, en dat de 'rampzalige' en lange regeerperioden delin zonder een fundamentele koersverandering van hun van de sociaal-democraten in Oostenrijk slechts als soon kant op lange termijn afwijst. Hierdoor zal het uit­ een bedrijfsongeval van de geschiedenis beschouwd tijen sluitend tot een regeringswisseling kunnen komen kunnen worden. Aileen vanuit deze haat is het te vanko indien de nieuwe coalitie bij de komende verkiezin­ verklaren met welk een ziekelijke verbetenheid en van< gen tot onder de so% kan worden teruggedrongen. eerzucht de nieuwe regering het, in haar woorden, die 1 Dit zal vee! inspanning vergen, en dat terwijl de lo­ 'hervormingsafval' (Riformschutt) van het sociaal­ aank kale verkiezingen die het afgelopen jaar in Oosten­ democratische tijdperk zo snel en volledig mogelijk bare rijk zijn gehouden nog geen duidelijke trend hebben probeert op te ruimen, en de traditionele economi­ on de Iaten zien. Hoewel de sociaal-democraten bij vak­ sche en politieke hierarchieen probeert te herstel­ geval bondsverkiezingen en bij deelstaatverkiezingen in len. derli een van de negen provincies stemmen hebben ge­ Dit geldt bijvoorbeeld voor het in diskrediet terv, wonnen, hebben ze in een andere provincie verlo­ brengen van de school- en onderwijshervormingen, dage ren. Het stemmenverlies van de rechts-populisten die er destijds op gericht waren een zo breed moge­ !ere€ was daarentegen algemeen. Dit wordt echter voor lijk scala van tal entente stimuleren, de open toegang mass een deel weer gecompenseerd door stemmenwinst tot onderwijsinstellingen te garanderen - onafhan­ vorn bij de conservatieven. kelijk van de sociale achtergrond en het inkom en van kom de ouders - en democratische medezeggenschap op hank Democratische politiek, media en cultuur scholen, universiteiten en onderzoeksinstellingen WOOl Met het aantreden van de nieuwe coalitie van rechts­ mogelijk te maken. Inmiddels luidt het onuitgespro­ licht populisten en conservatieven heeft zich ook in de ken devies: 'Terug naar het verleden.' Hierachter dad politieke cultuur en het democratische klimaat in schuilt het verlangen naar de verhoudingen van de vane Oostenrijk een belangrijke ommekeer voorgedaan. post-fascistische jaren 'so van de vorige eeuw. De sen · Deze ommerkeer heeft hetland in tweeen gespleten terugkeer van de studiebijdrage, de numerus clausus uitw ('zwei Laser'). De regering heeft de acceptatie voor en de machtige klasseleraar, en de afschaffing van het ging autoritair taalgebruik vergroot, als uitdrukking van wetenschappelijke pluralisme van onderwijsopvat­ bijst haar autoritaire opvattingen en als prelude op haar tingen middels het econornisch ringeloren van de and€ autoritaire optreden. Daarmee sluit zij aan op het universiteiten - dit alles is inmiddels aan de orde van lijk,' politieke discours van de rechts-populisten, die de dag en wordt als 'hervormingsopruiming' aange­ Aarc voornamelijk berust op het inhoudelijk in diskrediet prezen. justi brengen van staatkundige instituties en procedures, Deze 'Contrareformatie' woedt echter ook op natic van sociale samenwerkingverbanden, en van media aile hogere niveaus. De huidige minister van Justitie, rijks en cultuuruitingen die niet stroken met haar eigen tevens a! lange tijd de huisadvocaat van de FPO, wiens fundamentalistische vijandbeeld; ook valt zij verte­ kanselarij sinds 1986 in opdracht van die partij en Op genwoordigers van deze instituties alsook die van haar )eiders talloze proce~sen tegen critici van de heef concurrerende partijen op lasterlijke en persoon­ FPO (politici, journalisten, wetenschappers, kunste­ mid• lijke wijze aan. Het is de coalitie van 'de ommekeer' naars en zelfs schrijvers van ingezonden brieven) sterr die de grootste verantwoordelijkheid draagt voor heeft gevoerd, met het gehoopte neveneffect deze en c het opnieuw salo'!fohi& maken van een dergelijk dis- mensen te intimideren. Het is dan ook niet verwon- van• s &..o 7/8 2oo1

por derlijk dat deze minister van Justitie voorstellen van de economisch minder machtige kwaliteitskranten Jat, de Karinthische deelstaatpresident Haider, inmid­ onder druk, maar ook talrijke kleinere tijdschriften en dels ex-voorzitter van de FPO, waarin werd overwo­ van maatschappelijke verenigingen en organisaties. gen om politici van de oppositie die zich kritisch De publieke radio en televisie, de ORF, die in rva­ over de regering uitlieten hun mandaat te ontnemen Oostenrijk in de informatievoorziening een aan­ Die en strafrechtelijk te vervolgen, omschreef als 'een zienlijk marktaandeel bezit en wettelijk verplicht is tder idee waarover valt nate denken'; pas enige tijd later tot pluralisme en diversiteit van meningsuitingen, eult herriep llij deze mening. wordt op dit moment door mid del van legalistische r1aat Tijdens de zogenaamde 'Spitzel-affaire', waarbij maatregelen tot volgzaamheid gedwongen. Dit 1 ar­ FP6-aanhangers binnen met name het Weense poli­ begon aanvankelijk met het !outer op partijpolitieke ' dat tiekorps verdacht werden van het naar de FPO door­ gronden doorgezette vertrek van een dee] van de :zit­ sluizen van informatie uit de politiecomputers over ORF-toezichthouders. Omdat de nieuwe coalitie op ,den delinquenten, en ook van gegevens over het per­ deze wijze echter nog niet de vereiste twecderde s als soonlijke Ieven van politici van concurrerende par­ meerderheid van de leidende posities in bezit had, 1Wd tijen, reageerde de FPO aan­ werd onlangs de omroep­ ,t te vankelijk met het spuien Onder bet oppervlak van een wet met dat oogmerk ver­ :len van onhoudbare kritiek op anderd. Tegelijkertijd pro­ den, die rechters en openbare scbijnbeiliae kalmte smeult een baat beert men om door middel iaal­ aanklagers die deze straf­ teaen de 'roden', als uitdrukkinB van een toezichthoudend Jijk bare handelwijzen wilden van de aloude arroaantie van overheidsorgaan voor de mu­ onderzoeken; ook in dit media, dat direct aan de te!- geval is het niet verwon­ een buraerij die ervan overtuiad is dat bondskanselier verant­ derlijk dat dezelfde minis­ alleen zij bet bistoriscbe recbt tot woording af client te leg­ tdiet ter van J ustitie deze situatie reaeren zou bezitten. gen, de in de grondwet ge­ gen, dagenlang stilzwijgend to­ garandeerde onafhanke- oge­ lereerde. Pas de hevige lijkheid van de ORF uit te gang •massale protesten uit de magistratuur zelf, in de hollen, middels de mogelijkheid van technische en han- vorm van handtekeningenacties en protestbijeen­ financiele interventies, maar ook van een inhoude­ 1 van komsten, brachten de minister ertoe om de onaf­ lijke controle op de programma's. Daarnaast zijn er pop hankelijkheid van de rechterlijke macht althans in letterlijk lijsten in omloop met de namen van men­ Bgen woorden te onderschrijven. Opnieuw is het in het sen die zouden moeten vertrekken, onder wie zelfs pro­ Iicht van deze ontwikkelingen niet verwonderlijk lagere redactiemedewerkers. Het aantal interven­ :hter dat het Ministerie van Justitie vertegenwoordigers ties in de dagelijkse politieke berichtgeving is, al­ n de van de Helsinki-federatie de toegang tot gevangenis­ thans voJgens ve]e ORF-redacteuren die zich ruerte­ •. De sen weigerde waar buitenlandse immigranten hun gen ook in talloze redactievergaderingen hebben JUSUS uitwijzing afwachtten en waar de medische verzor­ verzet, in aantal en schaamteloosheid duidelijk toe­ ;Jhet ging, de hygienische omstandigheden en de rechts­ genomen ten opzichte van voorgaande regeringsbe­ )Vat­ bijstand al geruime tijd ter discussie stonden. 'Dit is moeienissen. De internationale journalistenorgani­ n de anders aileen in autoritaire verhoudingen gebruike­ satie 'Reporters Zonder Grenzen' uitte dan ook in ! van lijk,' zo luidde de kritiek van de directeur van de IHF, haar jongste landenrapport kritiek op de beperkin­ nge- Aaron Rhodes, op de houding van de Oostenrijkse gen van de onafhankelijkheid van de media in Oos­ justitie. Ook het laatste jaarverslag van Amneso/ Inter­ tenrijk, waarbij zij wees op een regering met autori­ k op national bevat opnieuw heftige kritiek op Oosten­ taire neigingen, op de vloed van gerechtelijke stap­ titie, rijkse politie- en justitieorganen. pen tegen journalisten, op pogingen van FP6-politici riens om journalisten persoonlijk te intimideren, en op ]j en Op het gebied van de vrijheid van meningsuiting het toenemende gevaar van monopolies en kartel­ n de heeft de nieuwe coalitie juridische en economische vorming in de schrijvende pers en de uitgeverij, en nste­ middelen gebruikt om de berichtgeving in overeen­ in de radio en televisie. :ven) stemming met regeringsstandpunten om te buigen Op cultureel gebied werd volgens het onlangs :deze en critici weg te werken. De drastische verhoging gepubliceerde jaarverslag van de kunstenaarsvak­ won- van de posttarieven voor tijdschriften zet niet alleen bond /G Kultur reeds in de begroting van 2ooo het s&_07/82oo1 328

merendeel van de cultuursubsidies met zo 'n I o tot sluipende tendens naar rechts-populisme binnen 2. 3 o procent gekort. Dit betekent voor talloze projec­ een Oostenrijke volkspartij die zich nog immer van m ten van met name de onafhankelijke, kritische het predikaat 'christen-democratisch centrum' be­ 3· kunstwereld een wezenlijke bedreiging van hun pro­ client. d· grammering en uitvoering. Vooral instellingen die Het personeelsbeleid van de nieuwe coalitie is in 4 kritisch ten opzichte van de regering staan, worden zijn ongeloofwaardigheid een hoofdstuk apart. Ter­ d: met het intrekken van subsidies gestraft. De onaf­ wijl conservatieven en rechts-populisten voor hun sc hankelijke culturele adviesorganen van het ministe­ aantreden een objectief aanstellingsbeleid bij de I) rie van Cultuur, die tot dan toe zorg hadden gedra­ overheid eisten, waarbij uitsluitend kwalificaties en Late I gen voor een grotendeels objectieve toekenning van prestaties zouden mogen meewegen, hebben zij nivea openbare middelen op grond van kunstzinnige crite­ daarna met inquisitorja]e grondigheid en door mid­ coali ria, zijn systematisch volgens partijpolitieke verhou­ del van vee) gesjacher met hogere posten en 'even­ zag e dingen opnieuw bemand. Radiostations van onaf­ redige vertegenwoordiging' het aanstellingsbeleid rijks1 hankelijke groeperingen en rninderheden zijn de on­ naar zich toegetrokken, en wei op een wijze die het heid! dergang nabij. Daarentegen krijgen projecten die destijds terecht als handjeklap en vriendjespolitiek een' getuigen van een traditioneel, bevestigend en (Packelei und Proporz) bekritiseerde beleid ten tijde EU:9 patriottistisch Heimat-karakter voorrang in het na­ van de 'Grote Coalitie' van sociaal-democraten en in E1 tionale en regionale subsidiebeleid. Nu een groot conservatieven in de schaduw stelt. Het is met name 22.1) dee! van de kunstenaars kritiek heeft uitgeoefend op de FP6, die in haar oppositiejaren groot is geworden Oos1 de nieuwe coalitie van rechts-populisten en conser­ met aanvallen op de privileges van de oude partijen De I vatieven, blijkt dat deze regering het voorwendsel (Anti-Privileaienritter), die zich nu vorstelijk van deld van de financiele haalbaarheid zeer snel inzet om overheid, staatshuishouding en bestuur als een soort een censuur uit te oefenen - dit in contrast met voor­ zelfbedieningszaak bedient. Ze treedt juist daar op 64,9 gaande regeringen die weliswaar ook niet erg van waar, zoals in Karinthie, andersdenkenden met be­ king kritiek hielden, maar er wei mee konden Ieven. De hulp van populistische leuzen kunnen worden ge!n­ 6I, I cultuurpolitieke grondhouding van de vertegen­ timideerd. situa woordigers van de nieuwe coalitie kenmerkt zich De door partijpolitiek ingegeven herschikking •( door gebrek aan tolerantie, door provinciale be­ van functies geldt zelfs voor posten op internationaal den, krompenheid en door partijpolitiek clientelisme bij niveau. Zo was de Oostenrijkse regering naast die tisch het bezetten van posten, zoals onlangs nog de direc­ van Moldavie de enige die de aanstelling van haar proF tiepost van het Museum voor Moderne Kunst. vertegenwoordiger bij het lnternationale Hof van de zit' 3 Mensenrechten in Straatsburg tegen de uitdrukke­ gebr Wat deze maatregelen betreft, bestaat er in de poli­ lijke wens van de president van het Gerechtshof niet van• tieke uitvoeringspraktijk nauwelijks verschil tussen halverwege voor de gebruikelijke volgende drie jaar wel1 conservatieve en rechts-populistische ministers. De verlengde. Hierbij werden geen vaktechnische ideo rechts-populisten hanteren af en toe een wat agres­ gronden aangevoerd,maar ging het ogenschijnlijk een sievere toon en zijn in zekere zin de 'vechthonden' !outer om het feit dat de vertegenwoordiger een so­ zijdt van de regeringscoalitie, maar dat alles wordt stil­ ciaal-democraat was. De opvolgster is een lid van de sche zwijgend goedgekeurd door de conservatieve OVP. deb bondskanselier en zijn ministers, die zich ten op­ beg1 zichte ~an de FP6 in een politiek volstrekt afhanke­ Economisch en sociaal beleid gedt lijke en chantabele positie bevinden. In elk geval Met hun verkiezingsprograrnma's en hun regerings­ de h vormt de dagelijkse gang van zaken in de regering akkoord 1 hebben conservatieven (6vP) en rechts­ Twe een volledige ontkrachting van de juist door de .populisten (FP6) het startsein gegeven voor de geza­ bondskanselier en een dee! van de conservatieve menlijke uitvoering van een neoconservatief dere- I. Z 2 Oste pers aangehangen opvatting dat hij de rechts-popu­ gulerings- en privatiseringsprogramma • In deze Regi• listen in zijn regering zou hebben opgenomen om ze plannen richt de coalitie haar pijlen voornamelijk op 2. R te pacificeren en in te kapselen. Er doet zich wat be­ de volgende verworvenheden: zur Y 2001 treft stijl en inhoud echter een tegengestelde ont­ I . De samenwerking tussen de sociale partners Der wikkeling voor, namelijk een toenemende druk van als instrument voor een evenwichtige belangen­ + Id de kant van de FP6 op de OVP om toe te geven aan de behartiging door werknemers en werkgevers. Beg I•

------S&.. D7 /8200 I

nen 2. De Oostenrijkse verzorgingsarrangementen, De politieke strategic die hierachter steekt, is IVan met name de zieken- en pensioenfondsen. doorzichtig. Men wil grote sommen gelds uit de ,be- 3. De publieke sector en de overgebleven on­ portemonnee van de kleine man en vrouw incasse­ derdelen van voormalige staatsbedrijven. ren om tegen het verkiezingsjaar 2oo3 over vol­ .sin 4· Talloze functies in het openbaar bestuur, en doende reserves te beschikken; deze kan men ver­ rer- daarmee de reikwijdte van de overheid om maat­ volgens in de vorm van belastinghervormingen en un schappelijke processen bij te sturen. staatssubsidies ten gunste van groeperingen onder de l· De financiele politiek op federaal niveau. de eigen kiezers (ondernemers, boeren, ambtena­ len Laten we beginnen bij definanciiile politiek op jederaal ren en de hogere middenklasse) uitdelen, in de hoop zij niveau. De reele economische situatie die de nieuwe daarmee de politieke Ieiding van hetland te behou­ 1id- coalitie rond de jaarwisseling van 1999/ 2ooo erfde, den. Overigens kan deze calculatie wei degelijk suc­ ren- zag er, samengevat in het stenogram van de belang­ ces hebben. Men zou hiertegen kunnen inbrengen ilcid rijkste kengetallen, als volgt uit: Een werkgelegen­ dat de regering bij het streven naar begrotingssane­ •het heidscijfer van 68% (gemiddelde in de EU: 62%), ring aan handen en voeten gebonden is door de cri­ tiek een werkloosheidscijfer van 3, 7% (gemiddelde in de teria van Maastricht, evenals voorgaande regeringen tijde EU: 9% , oftewel de op twee na laagste werkloosheid in de jaren '90, die ooit tot twee van dergelijke 'be­ ten in Europa). Inkomen per hoofd van de bevolking: zuinigingspaketten' besloten. Zo zou de nieuwe co­ 1me 22.l33 ecu (gemiddelde in de EU: 19.ooo, waarmee alitie slechts voortzetten wat eerdere coalities ooit lden Oostenrijk het op drie na rijkste land van de EU is) . zijn begonnen>. Bovendien zou het inderdaad ver­ ijen De belastingdruk ligt rond het Europese gemid­ standig zijn om de schuldenlast in tijden van econo­ •van delde. In 1999 week het begrotingstekort 2% af van mische groei (2,8%) te reduceren, om aldus speel­ )Ort een sluitende begroting. De staatsschuld bedroeg ruimte te creeren voor het stimuleren van de con­ r op 64,9% BIP (gemiddelde in de EU: 67%. Ter vergelij­ junctuur door middel van belastingverlaging in tij­ be­ king: Nederland met 63,8%, en Duitsland met den van recessie. eln- 6 1 , 1%). AI met al een tamelijk soli de economische Maar dit laatste is volgens de radicaalop de markt sih!atie. gerichte ideologic van de nieuwe coalitie nu juist king Onder het voorwendsel zich van een berg schul­ een verklaard tahoe. Voor het jaar 2oo3 streeft zij naal den, veroorzaakt door 'dertigjaar sociaal-democra­ naar een belastinghervorming volgens het neolibe­ 1 die tisch wanbeleid', te moeten verlossen, wordt de rale 'flat-tax ' -model uit de Reagan-jaren, oftewel haar propagandistische doelstelling van het 'Nulldefi­ naar een herverdeling van lasten ten gunste van nde zit' 3, oftewel een sluitende begroting vanaf 2 oo 2, mensen die sowieso al rijk zijn of tot de welvarender kke­ gebruikt om een herverdelingspolitiek4 ten koste middenklasse behoren; daarbij introduceert zij een •niet van de 'kleine man' door te voeren. Dit staat even­ vaste kinderbijslag ('Kindergeld') voor gezinnen, ljaar wei in schril contrast met de eigen neoconservatieve dus onafhankelijk van het inkomen en de premiebij­ sche ideologic, volgens welke men de voorkeur geeft aan dragen van de ontvanger. In de praktijk betekent dit hlijk een bezuinigingspolitiek die uitgaat van de uitgaven­ dat de kapster of verkoopster die niet aileen werkt

~so­ zijde, en dan met name door middel van een drasti­ maar ook kinderen verzorgt, of de fabrieksarbeider nde sche verhoging van belastingen en andere lasten in die zijn belastingen en premies afdraagt, meebetalen de begroting van 2ooo/ 2oo1; tweederde van deze aan het 'Kindergeld' van die vrouwen die thuis als begroting wordt nu door deze creditmaatregelen huisvrouw kunnen werken omdat ze zich dit kunnen gedekt. De Oostenrijkse bevolking zal dus in 2 oo 1 veroorloven, die nooit een beroep hebben uitgeoe­ mgs­ de hoogste belastingdruk in de geschiedenis van de fend en daarom ook nooit sociale premies hebben af­ chts- Tweede Republiek na 194l moeten dragen: 46%. gedragen, of van studenten uit gegoede families en reza- 'lere - 1. Zukunft im Herlen Europas. Sanierungsmal3nahmen; Wenen, juni s. P. Posner, A. van der Bell en en G. Osterreich neu regieren. Das 2000. Winckler: ' Economic & Social Poli cy of peze Regierungsprogramm; Wenen, 2ooo. 3. Mythos Nulldeflzit - Alternativen the Vranitzky Era', in: Contemporary ikop 2. Regierungsbilanz 2ooo, in : Beilaae zum System; Wenen, 2ooo. Austrian Studies, dl.7; New zur Wiener Zeituna; Wenen, januari 4· M. Marterbauer en E. Brunswick/Londen, 1999, 13 6fT. ners 200 1 . Walterskirchen, 'Verteilungseffekte des Der Wendeplan dcr neuen Rcgierung Regierungsprogramms' , in : Wirtschcift ,gen­ + ldeen-Skizze zur kommunikatieven und Gese/Jschcift, 2; Wenen, 2ooo. rs. Begleitung der geplanten s &._o 7/8 2oor 33° andere groepen die nooit aan de financiering van het gevingsproces voor voldongen feiten geplaatst. Ver­ zorg solidariteitsfonds hebben bijgedragen. der probeert men hun rol in te perken en hun fman­ rege Gezien het feit dat Oostenrijk wat betreft de fi­ ciering ter discussie te stellen. Beroeps- en boeren­ ring nanciele hulp aan het gezin vandaag de dag a! in de verenigingen worden door de conservatieven in be­ rege voorhoede van de Eu-lidstaten figureert, wordt dui­ scherming genomen, maar door de rechts-populis­ sen i delijk datdeze maatregelen niet op grond van sociale ten eveneens aangevallen. de fc overtuiging of fmanciele noodzaak zijn genomen, Alle wezenlijke sociale maatregelen die de Wen­ eige• maar op grond van pure ideologic. Enerzijds gaat het dereaieruna in 2ooo heeft genomen, waaronder met pren hier om het streven om zoveel mogelijk vrouwen name het beperken van pensioen- en werkloosheids­ gen · ervan te weerhouden de arbeidsmarkt te betreden verzekeringen, de verlaging van sociale prernies en hele en om ze vast te pinnen in het traditionele rolpa­ de verhoging van talloze tarieven en belastingen, over troon van huisvrouw, moeder en verzorgster van de werden tegen de uitdrukkelijke wil van beroepsver­ mog man; hierbij hoort tevens de opheffing van het mi­ enigingen en vakbonden, en met behulp van een hun nisterie voor Vrouwenzaken en de instelling van een zwart-blauwe meerderheid, door het Parlement rene aanstellingsquotum voor mannen (dit is geen grap) 'gejaagd'. Alternatieve voorstellen van de kant van tijd I op het ministerie van Sociale Zaken. Anderzijds gaat de werknemers werden op een uitzondering na ( een dez€ het om het streven om het geboortetal van autocht­ regeling voor seizoensarbeid) na schijnonderhande­ doo1 one Oostenrijkse kinderen te stimul eren en aldus lingen van tafel geveegd, of zoals men in Oostenrijk ster: aan 'uitsterving' of Ubeifremduna een halt toe te roe­ in het geval van bijzondere arrogantie pleegt te zeg­ zijn pen; dit is een oerangst van de rechts-populisten, ge­ gen: nicht einmal ianoriert. hulp baseerd op hun sociaal-darwinistische opvatting van Op het gebied van de sociale verzekerinaen is het neri de samenleving. ideologische lange-termijnstreven van de nieuwe co­ vere alitie erop gericht om het Oostenrijkse stelsel van dam De samenwerkina tussen de sociale partners is als mecha­ ziektekosten- en pensioenverzekeringen, dat op het vert nisme van belangenuitruil voor werknemers en principe van hoofdelijke omslag en de solidariteit ling werkgevers een vorm van 'sublimatie van de klas­ tussen generaties berust, op fundamentele wijze te ven senstrijd aan de ronde tafel' (Bruno Kreisky). On­ veranderen, namelijk van verplichte verzekering vah clanks de deels gerechtvaardigde kritiek op de cor­ naar verzekeringsplicht, en daarmee grotendeels te den poratistische logheid en het geringe innovatiever­ privatiseren. De sociale risico's van ouderdom en zich mogen6 van dit systeem blijft het een wezenlijk ele­ ziekte moeten individueel opgevangen worden. Ten beh• ment van het Oostenrijkse sociaal-politieke stelsel. opzichte van de voorgaande coalities van sociaal-de­ part De samenwerking tussen de sociale partners heeft mocraten en conservatieven betekent dit een wezen­ ven de laatste tientallen jaren een onbetwistbare bij­ lijke koersverandering van de sociale politick in Oos­ cen drage geleverd aan de goede sociale en economische tenrijk. Men voert hierbij aan dat men 'meer sociale sie t prestaties van Oostenrijk; voor het leeuwendeel van trefzekerheid'7 wil aanbrengen. Hierdoor wordt poli de bevolking (de werknemers in loondienst) bete­ vooral de kleine man getroffen. Inleiding tot deze ben kende dit dat zij een rechtvaardiger deel van de op­ politick was een dramatische verhoging van de pen­ hou brengsten van hun economische activiteit ontvingen sioengerechtigde leeftijd, gecombineerd met een het dan de werknemers in radicaal op marktwerking be­ verlaging van de pensioenuitkering; ook werd de ge­ rOC] rustende econornieen als die van de vs . De repre­ bruikelijke pensioenprocedure vervangen door een latit sentanten van dit stelsel die hun belangen beharti­ verplichte regeling. Reeds dreigt men met een ver­ nist gen, met name in Arbeitkammern en vakbonden, wor­ dere verhoging van de pensioengerechtigde leeftijd aanl den door de nieuwe coalitie beticht van het verhin­ en nieuwe verlagingen van de sociale prernies. len< deren van de hervormingen, en worden volgens een Ook in de ziektekostenverzekering overweegt kon mentaliteit van 'take it or leave it' grotendeels gene­ men beperkingen en verlagingen van de vergoedin­ gen geerd (in tegenstelling tot voorheen) en in het wet- gen, met als voorspelbaar resultaat een medische me1 Oo: 6.8. Unger, ocial Partnership: Anything 7- J. Woss, Budgetbegleitgesetz 2oor - gelc Left? The End of a Dinosaur or Just a Umsetzung des Treffsicherheitspaketes, wet Midlife Crisi ?, in: Contemporary Austrian in: Das Recht der Arbeit, ]g.5r,r ; Wenen, che Studies, afl.7; New Brunswick/Londen, 2001. 1999, 1 o6ff. pol s &..o 7/8 2oo1 33 1

'er­ zorg in 'twee klassen': 2-Klassen Medizin. Deze maat­ dag van wetswijziging begin juli so.ooo mensen uit an­ regelen worden evenwel niet offici eel door de rege­ heel Oostenrijk in Wenen. en­ ring aangekondigd omdat zij zo impopulair zijn. De In Oostenrijk vertoonde de publieke 'economie' om be­ regering wil haar doe! bereiken door de ziekenfond­ historische reden en tot in de jaren '8 o een voor Eu­ Jis- sen in een financiele wurggreep te nemen: zo wil zij ropese begrippen relatiefhoog aandeel aan staatsbe­ de fondsen, na bijvoorbeeld zeven jaar van stabiele drijven, met name in de primaire sector, de machi­ Ven­ eigen bijdragen, verbieden om de noodzakelijke nebouw, de elektrotechniek en in de financiele sec­ lllet premieverhogingen door te voeren voor het opvan­ tor. Na enkele schandalen en crises in deze bedrijven ids- gen van de tekorten die ontstaan door de over de ge­ werd halverwege de jaren 'So een fundamentele ; en hele breedte gestegen ziektekosten en door het herstructurering en privatisering doorgevoerd, ;en, overnemen van nieuwe taken. In dezelfde periode waarbij de politick zich grotendeels terugtrok uit rer­ rnogen de particuliere zeiktekostenverzekeraars het management; sommige voor de industrie strate­ een hun tarieven wei voortdu- gische bedrijven werden lent rend verhogen. Tegelijker­ Oostenrijk werd als het geplaagde gedeeltelijk geprivati­ an tijd beschouwt de regering seerd. In deze onderne­ een deze fondsen als door en en onschuldige slachtcifJer van een mingen behield de staat een tde­ door bureaucratische mon­ Europese 'sanctiecampagne' minderheidsbelang met 'rijk sters die niet bereid zouden gepresenteerd, terwijl de aanleiding vetorecht om bij interna­ ~ eg- zijn hun tekorten met be­ tionale deelnames het ver­ hulp van bedrijfsmatige sa­ voor de maatregelen geheel naar de lies naar het buitenland van het neringen en bestuurlijke achtergrond verdween. bestuursorganen en onder­ 'CO- vereenvoudigingen in te zoeks- en ontwikkelingsaf- 1van dammen. De harde cijfers delingen, en daarmee van het vertellen echter een heel ander verhaal. In tegenstel­ invloed, te vermijden. .teit ling tot het door rechts-populisten en conservatie­ In de raad van bestuur van deze bedrijven, die in e te ven gepropageerde beeld van verspilling ('bastions wezen door een holding van de staatsbelangen, de ~ ing • van bureaubonzen en pennenlikkers') onderschei­ OIAG, werden gecontroleerd, zaten zowel vertegen­ s te den de Oostenrijkse zieken- en pensioenfondsen woordigers van de prive-sector als experts op het 1 en zich ook in Europees verband door hun zeer geringe gebied van de publieke sector en van de vakbonden. ITen beheerskosten (3 ,6% in vergelijking tot 9% bij de De gehele sector werd sinds de jaren 'So drastisch ,de- particuliere verzekeraars) .In plaats van dus de tarie­ gemoderniseerd en gesaneerd, wat tevens tot een ten­ ven van de medici en de door de farmaceutische con­ aanzienlijke toename van het aantal arbeidsplaatsen )os­ cerns gedicteerde kosten van medicijnen ter discus­ leidde. De sector heeft zich door middel van geringe :iale sic te stellen (beide belangengroepen behoren tot de investeringen goed aan de internationale marktwer­ )rdt politieke achterban van de regeringspartijen en heb­ king aangepast en laat bevredigcnde bedrijfsresulta­ leze ben dus de macht om de coalitie stemmen te ont­ ten zien. Deze bedrijven zijn daardoor aantrekkelijk >en­ houden), richten de aanvallen zich bij voorkeur op geworden voor particuliere investeerders, die nu een het systeem van zelfregulering door vakbonden, be­ wellicht van de nieuwe coalitie de kans hopen te !ge­ roeps- en werkgeversverenigingen. De jongste esca­ krijgen deze bedrijven goedkoop over te nemen. een latie in deze strategic deed zich voor toen de FP6-mi­ En zij zullen niet worden teleurgesteld. De weg ver- nister van Sociale Zaken via de media het aftreden naar een snelle en volledige privatisering, en daar­ rtijd aankondigde van de voorzitter van het overkoepe­ mce naar een volledige invoering van het profijtbe­ lende orgaan voor de sociale verzekeringen, die af­ ginsel voor dit publieke eigendom ten gunste van eegt komstig is uit sociaal-democratische vakbondskrin­ prive-beleggers, is inmiddels met drie belangrijke din­ gen, zonder hiervoor steekhoudende zakelijke argu­ maatregelen ingeslagen. Onder het voorwendsel sche rnenten aan te voeren. Omdat dit ontslag door het van 'depolitisering' worden allereerst tal van verte­ Oostenrijks Verwaltunnsnerichtshif onwettig en on­ genwoordigers van de publieke sector en de vakbon­ geldig werd verklaard, besloot de regering tot een den, maar ook die van ondernemingen die op eni­ wetswijziging om haar doe! van persoonlijke revan­ gerlei wijze van sociaal-democratische sympathieen che alsnog te kunnen bereiken. Tegen deze vendetta­ worden verdacht, uit de raden van bestuur van alle 8 politick demonstreerden aan de vooravond van de belangrijke bedrijven weggezuiverd . Tot mei 2001 s &._o 7/8 2oor 332

werden er al meer dan 40 personen door zulke poli­ selier Dr. Schiissel. Destijds was hij algemeen secreta­ EU-Ji tieke zuiveringen op basis van clandestiene lijsten ris van het Oostenrijkse ondernemersverbond, de dom verwijderd Ze worden vervangen door vertegen­ economische belangengroep van de OVP, en dat is hij gere woordigers van deprive-sector, die geheel 'toeval­ in men tale zin tot op heden gebleven. Het terugdrin­ voor lig' ook veel sympathie koesteren voor de regerings­ gen van de overheid op zogenaamde kerntaken, ver­ hier partijen of door hun fmanciele bijdragen aan hun laging van het aantal ambtenaren en uitbesteding van was verkiezingskassen of partijstandpunten tot hun aan­ publieke diensten aan particuliere bedrijven, althans was hangers worden gerekend. Vol gens het geldende re­ overal waar dit winsten kan opleveren - zo luidt nu rech geerakkoord wordt een deel van deze bedrijven zijn devies. Het gaat nu om het privatiseren van de op­ buito v66r 2oo3 verkocht om de opbrengsten ervan als brengsten en het socialiseren van de verliezen. hant eenmalige inkomsten in de begroting op te nemen De sinds jaren met name door de FP6 maar ook deze en daarmee het propagandistische doe) van het door de economische vleugel van de 6VP bedreven waro 'Nulldefizit' te benaderen. Deze privatiseringsgolf propaganda volgens welke belangrijke sectoren van zij d is evenwel op amateuristische wijze doorgevoerd, het openbaar bestuur (met name de ambtenarij en tijd . waarbij bedrijven als Telekom (die door de minister het openbaar onderwijs) slechts een onzakelijk en I van Financien geforceerd in de verkoop werd ge­ geprivilegieerd blok aan het been van de belasting­ echt daan)9' ver onder de marktprijs zijn verkocht betaler zouden vormen, wordt nu gevolgd door na­ sene omdat men zich op ideologische gronden had vast­ venante aankondigingen en maatregelen. Men laat hon gelegd om ze op een bepaald tijdstip te verkopen en leraarsplaatsen vervallen, wat bijvoorbeeld tot gro­ bee1 niet bereid was om de verkoopdatum uit te stellen tere klassen en slechter onderwijs leidt. Ook kon­ kigh om een betere marktwaarde te bedingen, zoals in digt men verlaging van het aantal ambtenaren aan, zijn andere Europese Ianden geschiedde. Het gevolg was maar dan middels uiterst kostbare regelingen voor in o dat publiek eigendom ter waarde van miljarden gul­ vervroegde uittreding die betaald moeten worden sch( dens werd verkwanseld. door de gewone werknemers, 10 omdat de conserva­ van Tegelijkertijd wordt het kernaandeel in staatsbe­ tieve OVP zich bij haar eigen achterban (voorname­ om1 drijven in feite afgeschaft. De raad van bestuur van lijk conservatief stemmende ambtenaren) niet im­ wile de OIAG heeft reeds aan een investerings- en advies­ populair wil maken. Deze regelingen voor ver­ ml!t bureau opdracht gegeven te onderzoeken hoe de to­ vroegde uittreding gaan financieel vee! verder dan nah tale privatisering van de resterende staatsbelangen hetgeen men tijdens de saneringen van de staatbe­ een

zo snel mogelijk doorgevoerd kan worden. Omdat drijven in de jaren '7o en 'So aan de werknemers ru~ men particuliere investeerders, naast hun politieke aanbood. Maar destijds werden deze maatregelen pop invloed in de neoconservatief gekleurde raden van door conservatieven en rechts-populisten als een had bestuur, tevens zo gunstig mogelijke optics op het grove verspilling van belastinggeld bekritiseerd. eve1 Oostenrijkse 'familiezilver' (want het gaat hier om De politic en het Ieger blijven voor deze bespa­ de1 vermogen dat de bevolking toebehoort) te bieden, ringen behoed, geheel in overeenstemming met de dur wordt de marktwaarde van de betrokken bedrijven ideologic van law and order. Sterker nog, vanuit het SUCI verminderd door middel van openlijk negatieve rninisterie van Defensie pleit men ervoor om de be­ nee commentaren op de economische prestaties ervan; wapening van het Oostenrijke Ieger, dat vandaag de ons zo worden deze bedrijven als overnamekandidaten dag door niemand meer wordt bedreigd, op absurde can goedkoper gemaakt. AI met a! zien we hier een han­ wijze op te voeren. Ook voor de politic en de gen­ voc delwijze die eerder doet denken aan een voor specu­ darmerie gelden geen beperkingen. dat lanten gunstige opheffingsverkoop dan aan ration eel rin; economisch beleid. fnternationaal aanzien ach De nieuwe coalitie van rechts-populisten en conser­ reg Weniaer Staat, mehr privat, zo luidt reeds twintig jaar vatieven stond reeds voor haar feitelijke formatie aan rna: lang het credo van de huidige Oostenrijkse bondskan- hevige kritiek van de zijde van de overige veertien Bel pol 8. Ein Jahr schwarz-blau. Was die 9· Interview met H. Androsch, in r o. Ein Jahr Regierungskoalition 6vP­ Wende gebracht hat und wie radikal sie NEWS, 6; Wenen, 2000, niT. FP6 I Bilanz der Arbeitnehmerinteres­ vollstreckt wird, in: Pr'?fil, s; Wenen, senvertretungen ; Wenen, februari 2oor 2ooo, t 7-28. (werkdocument van de Arbeiterkammern). s&..D7/82oo1 333

ta­ Eu-lidstaten bloot, los van de vraag of deze Ianden nu raliserende veroordeling van 'Oostenrijk' werd uit­ de door sociaal-democraten of conservatieven werden gesproken. Deze situatie werd door de Oostenrijkse hi ' geregeerd. In de verklaring die de 14 lidstaten kort regering op haar beurt gepresenteerd als het bewijs 0 J Ln- voor de regeringsformatie uitgaven, stelden zij dat voor de onhoudbaarheid van alle kritiek.

~ r- hier een grens in de democratische politieke cultuur Op de Europese topontmoeting in Nice van de an was overschreden en dater een gevaarlijk precedent afgelopen herfst zorgde het zogenaamde 'Rapport ms was geschapen voor de acceptatie van een radicaal van de drie wijzen' en het besluit om in soortgelijke nu rechts-populistische partij die vijandig tegenover situaties een vast protocol te volgen, een uitweg uit buitenlanders staat en een extremistisch taalgebruik de gespannen verhouding tussen Oostenrijk en de hanteert; bovendien wekten leidende figuren van overige lidstaten. In Oostenrijk werd het Rapport ok deze partij met uitdrukkingen die kenmerkend van de drie wi jzen 1 1 door de regering en het conser­ 1en waren voor de nazi-tijd steeds opnieuw de indruk dat vatieve dee! van de media als een glanzend eerher­ •an zij de geschiedenis wilden reviseren en delen van die stel gei'nterpreteerd. De ongezouten kritiek in het ·en tijd wild en relativeren of bagatelliseren. rapport, met name met betrekking tot de rechts­ en De maatregelen van de 14 Eu-lidstaten berustten populisten, werd gebagatelliseerd of eenvoudig lg­ echter in wezen op een politiek besluit dat een pas­ doodgezwegen. 'la­ sende juridische inhoud, en daarmee ook de bijbe­ Het luide zwijgen van de Eu-lidstaten bij de vor­ aat horende institutionele sanctiemogelijkheden, ont­ ming van de conservatief-rechtspopulistische rege­ ro­ beerde. Bovendien onderschatte men de hardnek­ ring in Italie heeft diegenen in hun opvatting ge­ m- kigheid waarmee de conservatieve partijvoorzitter sterkt, die altijd a! van mening waren dat de sancties l.n, zijn 'politiek van de ommekeer' -die immers reeds tegen Oostenrijk alleen maar getroffen konden wor­ )Or in oktober 1999 (zoals blijkt uit enkele recent ver­ den, omdat het om een klein Eu-land ging. Bij een len schenen interviews met Haider, de ex-voorzitter groat land als Italie zou men zich dat niet durven va­ van de FPb), dus enkele maanden voor de feitelijke veroorloven. In dat Iicht doet het gekunstelde on­ ne­ ommekeer, zeer duidelijk was overeengekomen - derscheid dat de Franse Europa-minister Pierre m ­ wilde doorzetten zonder daarbij rekening te houden Moscovici en de Belgische minister van Buiten­ er­ • met een beschadiging van Oostenrijks internatio­ landse Zaken, Louis Michel, gemaakt hebben tussen ian nale aanzien. Daarnaast bestond er bij ten minste de post-fascist Fini en de racist Bossi aan de ene kant be­ een dee! van de EU-lidstaten, waaronder Italit!, te­ en de rechtspopulist Haider aan de andere kant bij­ !ers rughoudendheid omdat men zelf ook met rechts­ zonder merkwaardig aan . Nu is het zonder twijfel 1len populistische en -extremistische partijen te maken zo, dat sinds Nice een weliswaar niet geratificeerde .en had; men vreesde dat zich in een soortgelijke situatie handelswijze overeengekomen is, hoe de EU in het eveneens een nationaal-patriottistisch 'sluiten van geval van een regering die wezenlijk Europese waar­ ipa- de rijen' zou voordoen, zoals dat in Oostenrijk ge­ den ter discussie stelt of aantast met een gekwalifi­ de durende de maanden na de Europese maatregelen ceerde meerderheid kan optreden. Maar de com­ ihet succesvol door de nieuwe coalitie werd geensce­ mentaarloze acceptatie van de Italiaanse regerings­ be­ neerd. Daarin werd Oostenrijk als het geplaagde en vorming laat zich wei de vraag stellen of men zich er : de onschuldige slachtoffer van een Europese 'sanctie­ in Europa al bij heeft neergelegd, dat racistische, rde campagne' gepresenteerd, terwijl de aanleiding buitenlander-vijandige en radicaal-rechtspopulisti­ :en- voor de maatregelen (het doorbreken van de regel sche partijen salorfdhig aan regeringen kunnen deel­ dat radicaal rechts-populistische partijen geen rege­ nemen en dee! uit gaan maken van de democratische ringsdeelname gegund mag worden) geheel naar de 'normaliteit'. achtergrond verdween. Het werd de Oostenrijkse De relatie tussen Oostenrijk en de overige lidsta­ regering destijds her en der n6g gemakkelijker ge­ ten heeft zich, althans in de openbaarheid, genorma­ a an maakt omdat in enkele Eu-landen ( zoals Frankrijk en liseerd. Maar de schade aan het imago en vooral aan den Belgie) door een dee! van de media en door enkele de informele contacten en samenwerkingsverban­ politici een ten dele zeer ongenuanceerde en gene- den, en tevens aan de Oostenrijkse rol in het net- ·p­ •es- 001 1 1 . Die 11 9 Antworten der 3 Weisen. Der Weisenbericht im Wort/aut; Wenen, september 2ooo. S&_D7/8200I 334

werk van Europese en internationale oordeelsvor­ En de sociaal-democraten in de oppositie? heffi ming, blijft aanzienlijk- zelfs a! probeert de regering Na dertig jaar als leidende regeringspartij heeft de posi1 de publieke opinie van het land een tegengesteld Oostenrijkse Sociaal-democratische Partij (SPO) vaak beeld voor te houden. Het aantal diplomatieke en zich in schijnonderhandelingen met de conservatie­ echt politieke bezoeken aan Wenen is afgenomen en ven op een zijspoor Iaten zetten en is uiterst onvoor­ zake heeft aan belang ingeboet. Ook de Europese en in­ bereid aan haar rol als oppositiepartij begonnen. Op hebl ternationale bilaterale uitnodigingen aan de kanse­ enkele uitzonderingen na ( 1996) heeft zij sinds L 983 ten I lier en andere !eden van de Oostenrijkse regering bij aile verkiezingen stemmen verloren; de SPO heeft gen• zijn verminderd. Dit leidde er het afgelopen jaar toe echter ondanks dit verlies (van .P naar 33%) nog SPO­ dat de bezoeken van de fraktievoorzitter van de Bei­ steeds de grootste vertegenwoordiging in het Parle­ vool erse csu aan Wenen, en de bezoeken van kanselier ment. Het aantal partijleden liep tussen 1980 en Schiissel aan de minister-presidenten van de Duitse 2ooo terug van 72o.ooo naar 40o.ooo. Haar pro­ van deelstaten Beieren, Baden-Wiirttemberg en Hessen grammatische inhoud is verwaterd, en de partijkas is pak door de Oostenrijkse televisie op potsierlijke wijze leeg. Del en van de regionale afdelingen zijn aan ero­ ove1 als heuse staatbezoeken, met vlaggen en erewach­ sie onderhevig. werk ten, in beeld werden gebracht. Op dit moment is het Parlement het voornaam­ part De Oostenrijkse verrichtingen op het vlak van de ste strijdtoneel voor de sociaal-democratische gag1 buitenlandse politiek duiden veeleer op een zich te­ landspolitiek. Dit betekent voor de parlementariers ken• rugtrekken in de patriottistische mentaliteit van een grote verandering. Tot nog toe hoefden ze de re­ conJ 'Oster reich zuerst' dan op openheid ten opzichte van de gering in wezen slechts te ondersteunen en konden net­ buitenwereld. De begroting voor hulp aan Oost-Eu­ ze vertrouwen op informatie vanuit de regeringsbu­ van ropa werd voor het jaar 2 oo 1 gehalveerd, terwijl men reaucratie. Nu moeten ze sneller reageren, zelf op ( tegelijkertijd spreekt van een strategisch samenwer­ onderzoek uitgaan, controleren, weten hoe ze cam­ de t kingsverband met de Oost­ pagne moeten voeren en dat Europese kandidaat-lidsta­ De hedendaaase Oostenrijkse elke misstap en tekortko­ scht ten van de EU, zonder daar­ ming van de regering aan­ tere voor overigens enig con­ coalitie vormt een verzamelinB grijpen en openbaar maken ntl 1 cept te hebben gepresen­ rabiate, provinciale en autoritaire om aldus onder de bevol­ gro• teerd. De Oostenrijkse uit­ verteaenwoordiaers uit king een toenemende nica gaven aan ontwikkelingssa­ goedkeuring op te bouwen be"' menwerking hebben een 'Kleinbiiraertum, lndustrie-Junkertum voor een alternatief, maar veri historisch dieptepunt be­ und New Economy-Spekulanten'. naar stijl en inhoud ver­ den reikt, en een deel van de nieuwd sociaal-democrati- Oostenrijkse consulaten en sche politiek. Dit doel is gan culturele instituten in het buitenland is gesloten. niet van de ene dag op de andere te bereiken. Het dez Oostenrijk trok zich terug uit de VN-vredesmacht op vereist een omschakeling in denken en gedrag, als­ tisc Cyprus, zogenaamd uit fmanciele overwegingen. ook nieuwe gezichten. Omdat de SPO geen autori­ que Maar tegelijkertijd heeft de kanselier toegezegd kost­ taire partij-onder-een-leider is, gebeurt dit alles her bare gevechtsvliegtuigen te zullen aankopen. niet door een druk op de knop. het In de veiligheidspolitiek luidt het overheersende Om zich te reorganiseren heeft de PO voor deze woo ideologische doe! dat Oostenrijk liefst zo snel moge­ moeilijke 'tocht door de woestijn van de oppositie' ken lijk tot de NAVO zou moeten toetreden. Maar de een jonge partijvoorzitter met een aanzienlijke inter­ mo daarvoor noodzakelijke opheffmg van de neutraliteit nationale ervaring, een soli de politieke overtuigings­ dee is onhaalbaar wegens het ontbreken van een twee­ kracht alsook het noodzakelijke doorzettingsvermo­ derde meerderheid hiervoor in het Parlement. Het gen gekozen, te weten Alfred Gussenbauer. Hij kan streven van de regering druist in dit geval in tegen de erop rekenen dat de partij over het algemeen achter mening van driekwart van de Oostenrijkers, die hem staat. Hoewel er in zijn.eerste jaar hier en daar vindt dat het land weliswaar moet meewerken aan kritiek uit de eigen rijen klonk, namelijk dat de ver­ een Europees veiligheidssysteem, maar - net zoals nieuwing in de partij niet snel genoeg verliep, dat hij Zweden en Finland - toetreding tot een militair zich tijdens de Europese sancties door zijn reizen bondgenootschap afwijst. naar Frankrijk, Belgie en Duitsland, alwaar hij de op- s Bt.o 7 / 8 2oo1 335

heffing van deze sancties bepleitte, in een kwetsbare de zittende Wendere9ierun9. Oat deze coalitie blun­ de positie had gebracht, en dat zijn optreden in de media ders maakt, is overduidelijk. Zo moest de helft van ' ) vaak niet overtuigend was. De critici konden zich de rechts-populistische ministers (die van Justitie, e­ echter in hun eigen werkzaanilieden op maar weinig Sociale Zaken en Infrastructuur) reeds in het eerste r- zaken beroepen die hen meer recht van spreken zou regeringsjaar wegens een aantoonbaar gebrek aan ca­ ~p hebben gegeven. Bovendien betekenden de resulta­ paciteiten vervangen worden, terwijl er op korte g3 ten bij de verkiezingen van 2ooo en de opiniepeilin­ termijn nog meer aftredens zijn aangekondigd. eft gen die wezen op een voorlopige stabilisering van de De regering geldt internationaal nog altijd als og SP6-aanhang, een duidelijke steun voor de partij­ verdacht en verkeert daardoor enigszins in isole­ e­ voorzitter en voor de door hem ingeslagen we g. ment. De stemming onder de bevolking wordt, on­ en In samenwerking met experts uit alle geledingen clanks voortdurende regeringspropaganda op TV en o ­ van de samenleving is de SP6 begonnen om de aan­ in de gedrukte media en betaald met belastinggeld, ds pak van maatschappelijke problemen met nieuwe meer sceptisch en kritisch. Cabaretiers hebben de '0- overtuigingskracht en inhoudelijkheid in haar Net­ regerings-slogan Osterreich neu re9ieren herdoopt in werk Innovation ter hand te nemen. Het blijkt dat de Osterreich neu ruinieren. Oat geeft precies aan wat de n­ partij, anders dan vroeger wei het geval was, op en­ hedendaagse Oostenrijkse coalitie - een verzame­ he gagement van jongeren en jone deskundigen kan re­ ling van rabiate, provinciale en autoritaire vertegen­ ers kenen. Een eerste programmatische tussenbalans­ woordigers uit Kleinbiir9ertum, lndustrie-Junkertum fe- conferentie met Boo deelnemers en een breed Inter­ und New Economy-Spekulanten, op dit moment in de en net-debat Iaten duidelijk maatschappelijk herstel Alpenrepubliek aan het uitvoeren is. En dit blijft, ge­ IU- van de partij zien. tuige de politieke situatie in Hongarije en Italie, he­ op Ook is zij begonnen met de sanering van de door laas niet tot Oostenrijk beperkt. tn- de twee voorgaande partijvoorzitters (de ironic wil en dat heiden bedrijfsmanagers waren) achtergelaten ERICH FROSCHL :o­ schuldenlast van de partij. Door afslanking van en be­ Oud-directeur van het Renner lnstituut, het aan de SPO m­ tere motivatie binnen de partijorganisatie hoopt men 9elieerde onderzoeks- en opleidin9sinstituut in Wenen . ten • nu met minder financiele middelen maar met een Momenteel is hij hoifd van de Academie voor bl­ grotere persoonlijke inzet en met moderne commu­ Internationale Politiek van dit instituut en doceert hij tde nicatietechnieken een grotere politieke uitstraling te a/s politikoloo9 aan bet lnstituut voor Politieke ren bewerkstelligen. De ontwikkeling van het ledental Wetenschap van de Universiteit van Wenen. ar verloopt hoopvol: voor het eerst sinds lange tijd mel­ r­ den zich weer nieuwe, vooral jonge, !eden aan. [Vertaling: Jan Wynsen, Amsterdam] tti- Desondanks kan de PO een fundamentele en or­ is ganisatorische vernieuwing niet uit de weg gaan, en let deze moet meer inhouden dan een !outer technocra­ VERDERE LITERATUUR OVER POLIT!EK IN 00STENR!JK: tls­ tische modernisering. De partij moet zich conse­ J. Becker, Der aufhaltsame Aufstieg des FPO - Eine politisch­ lri­ quent inspannen om het vertrouwen van de kiezer te okonomische Analyse, in: Das Araument, ]g. 42, 4; Berlijn, 2000. les herwinnen. Niemand moet zich illusies maken over A. Thurnher, Heimniederlage - Nachrichten a us dem neuen het feit dat het heroveren van de regeringsverant­ Osterreich; Wenen, 2ooo. eze woordelijkheid een moeilijke 'uphill' -strijd bete­ A. Peplinka en S. Rosenberger, Osterreichischer Politik­ . , ne kent. De tijd die hiervoor nodig zal zijn, laat zich Grundlaaen, Strukturen, Trends; Wenen, 2ooo . F. Plasser, P. A. Ulram en F. Sommer (red.), Das Osterreichische er­ moeilijk voorspellen en wordt vanzelfsprekend ook Wahlverhalten; Wenen, 2ooo. 'gs- deels belnvloed door de prestaties en misstappen van J. Riedl, Der Wendekanzler; Wenen, 2ooo. 10-

[ mad Het tal n dien democratisch vee! Ze 2 gehalte van deld De belangstelling voor heeft gewonnen?) en zijn dus I. de campagne voor de slechts tijdelijk interessant. Wie Amerikaanse presi­ Am erika Andere zijn echter meer funda­ afge· dentsverkiezingen in menteel van aard en derhalve toe 2ooo was, zowel in het Over de presidents­ van blijvende betekenis. Na­ "der land zelf als daarbuiten, denken hierover geeft ons niet den bijzonder matig. Er alleen inzicht in het functione­ derl waren geen grote strijd­ verkiezingen ren van de democratic in de stel! punten; de economic Verenigde Staten, maar ook in zijn draaide goed. De kandi- die van Nederland en Europa. type daten van de twee be- Een van de min of meer voor wor langrijkste partijen wa­ GALEN A. IRWIN de hand liggende vragen werd mat ren niet inspirerend; het rnij gesteld aan het einde van halv was de stijve tegen de een uitzending van 2 Vandaas. I domme. De campagne van Ralph Nader kwam niet Doordat een beslissing van een rechtbank in Florida beg1 echt van de grond. De verslaggeving was plichtmatig enkele minuten was uitgesteld en dus niet live in de een en het leek alsof de eerste verkiezingen van de 2 , ste uitzending kon worden gebracht, werd er meer dan lede eeuw vrij onopgemerkt de geschiedenisboeken zou­ gewoonlijk gelmproviseerd. Op dat moment vroeg zon1 den ingaan. Alles veranderde echter in de nacht van 7 presentator Jaap Jongbloed aan mij, 'Waarom kie­ zen: november toen bleek dat het eeuwenoude proces zen ze de president niet proportioned, zoals wij in vine geen overwinnaar had opgeleverd. Wat in de weken Nederland'. Ik begreep de vraag eigenlijk niet en Kan daarna gebeurde sloeg alles. De verkiezingen van kon aileen antwoorden, 'Omdat je een president mer 2ooo kunnen worden beschouwd als een van de niet kunt verdelen, zoals dat kan bij de vertegen­ zijn meest unieke uit de Amerikaanse geschiedenis. woordigers in de Nederlandse Tweede Kamer'. tijd In de weken en maanden volgend op de verkie­ Later zei een oud-studente, 'maar hij bedoelde, van zingsdag zijn vele vragen gerezen over allerlei aspec­ waarom kiezen ze de president niet rechtstreeks, dat laat ten van het electorate en democratische stelsel in de begreep u toch?'. Nee, ik had het niet zo begrepen. stel Verenigde Staten. Als in Nederland woonachtige Zelfs na dertig jaar Nederland, hanteerde ik blijk­ tief Amerikaanse politicoloog met het onderzoeksspe­ baar een ander referentiekader en hebben wij langs buil cialisme 'verkiczingen', word ik regelmatig bena­ elkaar heen gepraat. AI zou ik de vraag goed begre­ het derd om uitleg te geven naar aanleiding van derge­ pen hebben, dan zou er nog geen tijd zijn geweest WOl lijke vragen - van technische vragen over procedures om een antwoord te geven want dat lag niet bepaald tot filosofische vragen over de fundamenten van de direct voor de hand. Dit geldt ook voor de antwoor­ gen democratic. In de afgelopen dertig jaar heb ik nog den op tenminste twee andere voor de hand liggende aan nooit zoveel mediaverzoeken gehad als na deze ver­ vragen die in die periode regelmatig werden ge­ cra1 kiezingen. Er bestaat veel belangstelling voor Ameri­ steld. Bijvoorbeeld de vraag, 'waarom gebruiken ze me: kaanse politiek in Nederland en de kennis over het geen stemmachines, zoals hier in Nederland?' Of zelJ land is groot. De vragen lagen dan ook vaak voor de misschien wel de belangrijkste vraag van allemaal: de hand, de antwoorden echter even vaak niet. Een deel 'is het proces wei democratisch?' . Om een ant­ pri1 van de vragen ging over technische aspecten van de woord op deze vragen te geven is echter meer ach­ ami procedures, (Bijvoorbeeld, hoeveel kiesmannen zijn tergrondinformatie nodig en meer inzicht in het re­ nie er niet wettelijk verplicht om op de kandidaat te ferentiekader van Amerikanen. In een nieuwsuit­ we1 stemmen die in de betreffende staat de verkiezing zending ontbreekt simpelweg de tijd hiervoor. van s &..o 7/8 2oo1 3 37

Deze drie vragen over proportionaliteit, stem­ tot gouverneur en zelfs rechters- middels verkiezin­ machines en democratisch gehalte zijn ook een aan­ gen vervuld. Wat betreft de invulling van het begrip tal maanden na de verkiezingen nog van belang en 'democratic' verschillen de referentiekaders van dienen hier als leidraad bij mijn terugblik op de, in Nederlanders en Amerikanen zeer van elkaar. vee! opzichten, historische verkiezingen van 2ooo. Toch blijft de kwestie van het democratisch ge­ Ze zullen in omgekeerde volgorde worden behan­ halte van de Amerikaanse presidentsverkiezingen deld. zeer relevant. Hele generaties Amerikanen zijn op­ gevoed met het geloof dat hun president democra­ as Is het verkiezinasproces wei democratisch? tisch wordt gekozen. In 2 ooo werd hen - en de hele t. Wie heeft zich in de weken na de verkiezingen niet wereld -duidelijk dat dit niet het geval is. De presi­ a­ afgevraagd of het er allemaal wei 'democratisch' aan dent (en vice-president) -de enige landelijk geselec­ re toe was gegaan. Om te bepalen of een procedure teerde ambtsdragers in de Verenigde Staten - wor­ a­ "democratisch" is moet er wei eerst invulling wor­ den niet op democratische wijze gekozen, noch val­ et den gegeven aan het begrip democratic. Zowel Ne­ gens een Nederlandse eenentwintigste-eeuwse in­ e­ derlanders als Amerikanen vinden dat hun politick vulling van het begrip noch volgens een Ameri­ (e stelsel een democratic is en zullen het eens kunnen kaanse. in zijn over de Stelling 'het volk regeert' als algemene De geldende regels voor een presidentsverkie­ typering van democratic. Hoe deze typering verder zing zijn echter niet in de 2 1 ste maar in de 1 8e eeuw r wordt ingevuld verschilt in beide Ianden in grote ontworpen en de Foundina Fathers waren in de zomer d mate. Om een antwoord op de vraag te geven is der­ van 1787 niet uit op het stichten van een democra­ In halve eerst inzicht in deze verschillen nodi g. tic. Zij noemde hun creatie meestal een 'republiek' B· In Nederland wordt invulling gegeven aan het en hun belangrijkste doe! was niet zoveel mogelijk da begrip 'democratic' door stemgerechtigde burgers macht aan het volk te geven, maar het vermijden van 1e een keer per vier jaar in de gelegenheid te stellen de de tirannie die zij hadden ervaren onder de Britse an !eden van vertegenwoordigende lichamen, met uit­ monarchic. Hierbij wcrden ze met een dilemma ge­ eg zondering van de Eerste Kamer, rechtstreeks te kie- confronteerd: hoe de uitvoerende macht te verster- e­ • zen: gemeenteraad, pro­ ken zonder opnieuw in de in vinciale staten, Tweede Wat betrift de invulling van het tirannie te vervallen? en Kamer en Europees Parle­ Onder de Articles rfCorifede­ nt ment. Deze vier stemmen begrip 'democratie' verschillen de ration bestond de uitvoe­ n - zijn als het ware tegelijker­ riferentiekaders van Nederlanders en rende macht meestal uit r'. tijd het begin en het einde Amerikanen zeer van elkaar. een collegiaal bestuur. In le, van de democratic; (hierbij plaats hiervan kozen de Iat laat ik recente wetsvoor- Found ina Fathers voor enkel­ ·n. stellen met betrekking tot invoering van een correc­ voudig bestuur in de persoon van een President om k­ tief referendum en de selectie van burgemeesters zo de uitvoerende macht te versterken. Deze veran­ lgs buiten beschouwing). In Nederland gaat men uit van dering werd in de nieuwe Grondwet vastgelegd. ·e­ het principe dat politieke en open bare ambtsdragers Vervolgens doemde de netelige vraag op hoe deze est worden benoemd, tenzij het niet anders kan. President dan moest worden gekozen. Jd Als ik dit a lies aan Amerikanen pro beer uit te leg­ De meest voor de hand liggende oplossing zou or­ gen, wordt mij regelmatig de vraag gesteld die hier zijn de President door het Congres te Iaten kiezen. In de aan de orde is: 'in hoeverre is deze procedure demo­ de meeste deelstaten werd de gouverneur door de ,re - cratisch?' Hoe kun je een land een democratic noe­ wetgevende vertegenwoordigers gekozen en in lze men als de kiezers hun staatshoofd, hun premier, of Groot-Brittannie was de premier begonnen zich Of zelfs hun burgemeester niet eens kunnen kiezen? In meer als een vertegenwoordiger van het Parlement al: de Verenigde Staten heerst het tegenovergestelde en minder als zaakgelastigde van de Koning te gaan ht- principe als in Nederland, namelijk openbare gedragen. Tegenstanders van dit idee waren echter ~ h - ambtsdragers dienen te worden gekozen tenzij het bang dat een President die op deze manier zou wor­ re­ niet anders kan . Naast de vertegenwoordigers in den gekozen te zwak zou komen te staan tegenover lit- wetgevende lichamen worden vele andere ambten - het Congres. Onder invloed van het werk van de van plaatselijke lijkschouwer of openbare aanklager Franse filosoofBaron de Montesquieu verlangden zij s &..o 7/8 2oo1

een 'scheiding der machten' waarin meer gelijkheid leidend principe van een democratie beschouwd rapp• zou bestaan tussen de wetgevende en uitvoerende mag worden :--- gelijke behandeling van alle bur­ name macht in het bestel. Aan de andere kant waren de gers. De inwoners van de verschillende staten wor­ roofc meeste afgevaardigden bang dat een directe verkie­ den niet gelijk behandeld; zo kregen staten met een cienc zing van de President door het volk zou kunnen lei­ klein aantal inwoners minimaal drie stemmen in het Flori den tot een tirannie van de meerderheid. Kortom, de Electoral Colleae en hebben daardoor relatief meer [ tijd was nog niet rijp voor een democratisch systeem. gewicht in de uitslag dan inwoners van grote staten. de A N a lange discussies en verschillende stemrningen De reden dat zowel Arnerikanen als anderen de kane werd een compromis gevonden . Niet het Congres, illusie hebben gekoesterd dat de President democra­ bepa maar een speciaal in het Ieven geroepen lichaam, het tisch gekozen werd, ligt in het feit dat reeds in de dige1 Electoral Colleae, bestaande uit vertegenwoordigers eerste helft van de 1 9e eeuw de meeste staten beslo­ vans van de verschillende deelstaten zou de President ten de selectie van de kiesmannen middels verkie­ was, kiezen. In de nieuwe Grondwet werd opgenomen: zingen door het volk te Iaten plaatsvinden. Sinds dee!: 'Each State shall appoint in such manner as its legis­ 1876 heeft geen enkele deelstaat de kiesmannen op kwaJ latures may direct, a number of electors equal to the een andere manier Iaten selecteren. 2 Bovendien is man whole number of Senators and members of the sinds 1 8 8 8 de kandidaat die van de kiezers de meeste wan House of Representatives to which the States may be stemmen ontving als President gekozen, zodat het niet! entitled in the legislature'. 1 Het was toen een ge­ leek alsof de President rechtstreeks door de kiezers kiezi niale oplossing voor een nijpend probleem, maar het werd gekozen. li leidde ruim twee eeuwen later tot problemen. De In 2ooo kwam (voorlopig) een einde aan deze il­ Pres oplossing hiervan werd echter zeer bemoeilijkt door lusie en is men met de neus op de feiten gedrukt. De voor het feit dat de procedure indertijd in de Grondwet Democratische kandidaat, Al Gore, kreeg ruim zers was vastgelegd en een hiervoor benodigde Grond­ soo.ooo stemmen meer dan zijn tegenstander, de heid wetswijziging aileen via de zware procedure van Republikein George W Bush. Bush kreeg echter 2 71 zing amendering zou kunnen worden doorgevoerd. stemmen in de Electoral Colleae tegen 2 6 6 voor Gore3 van Het compromis uit 1 7 8 7 berust op een van de en werd op 2 o januari 2 oo 1 als President gei'nstal­ 2001 fundamentele principes die de FoundinB Fathers in leerd. Bush profiteerde in het Electoral Colleae van de de·g hun beraadslagingen hanteerden. Zij waren niet oververtegenwoordiging van de kleinere staten, bezig een eenheids-, maar een federale staat op te maar al snel na de dag van de verkiezingen werd het richten. Als Nederlanders hun eigen land vergelij­ duidelijk dat het eindresultaat afhankelijk zou zijn Det ken met de Verenigde Staten, denken zij vaak aan het van de uitslag in Florida. Water in deze deelstaat ge­ waaJ Nederland van nu. Een betere vergelijking is wel­ beurde maakte in de eerste plaats duidelijk dat de Had licht het Nederland van v66r de Franse tijd, of mis­ verkiezing, zowel in procedurele zin als qua uitvoe­ telli: schien de Europese Unie van nu. De Britse kolonien ring van de regels, niet democratisch was verlopen. mijc in Noord-Amerika die in 1776 hun onafhankelijk­ Onmiddellijk na de verkiezingen waren er klach­ bovc heid hadden uitgeroepen, droegen in de Grondwet ten dat zwarte kiezers op verschillende wijze waren Stat• van 1787 een dee! van hun soevereiniteit over aan de belemmerd in het uitoefenen van hun stemrecht. In ope1 landelijke overheid. Bij de presidentsverkiezing Nederland is hierover niet vee! geschreven, maar in zing werd vastgesteld dat elke deelstaat het recht had om Engeland heeft The Guardian op 4 december 2ooo waa zelf te bepalen hoe hun kiesmannen in het Electoral een uitgebreid artikel gepubliceerd onder de titel het Colleae gekozen zouden worden. 'How Florida played the race card'. In april 2oor aan1 Het was dus nimmer de bedoeling van de Foun­ meldde USA Today dat de stembiljetten van zwarte Gro dinB Fathers dat de President op democratische wijze kiezers vier keer zo vaak ongeldig waren verklaard zou worden gekozen. De instelling van het Electoral als die van blanke kiezers. In juni 2oo1 bracht de 4· u Colleae voldoet niet eens aan wat nu meestal als een Commissie voor Burgerrechten een vernietigend Righ in FJ, electi 1 • Voor een discussie over deze en 2. Zie Lawrence D. Longley and Neal 3. Een kles.,.rouw uit het District of the C andere vraagstukken tijdens de R. Peirce, The Electoral Colleae Primer Columbia heeft blanco gestemd, uit (ww conventie in Philadelphia, zie Robert A. 2000, New Haven and London: Yale protest tegen het feit dat de inwoners sum. Dahl, Pluralist Democracy in the United University Press, 1999, p. 25 and van het district geen vertegenwoordi­ S· E States: Coriflict and Consent Chicago: voetnoot 2 3, p. 2 1 1 . ging in het Huis van Afgevaardigden staf • Rand McNally & Company, 1967. genieten. Cove. s &_o 718 2oo1 339

rapport uit waarin werd gesteld dat talloze (met betekent dus dat vele ambten door ruddel van ver­ name zwarte) burgers van hun stemrecht waren be­ bezingen moeten worden vervuld. Om de bezer r­ roofd door de 'injustice, ineptitude, and ineffi­ niet onnodig vaak naar de stembus te Iaten komen ·n ciency' van functionarissen op aile niveaus in de staat (Amerikaanse kjezers moeten toch al vaker stem­ .t Florida.4 men dan bijvoorbeeld Nederlandse bezers), wor­

~ r Dergelijke mjsstanden zijn allanger een smet op den verscrullende verkjezingen op een dag gehou­ 1. de Amerikaanse democratieS, maar wat de Ameri­ den. Op dezelfde dag als de Presidentsverbezing lc kanen en de wereld in Florida ontdekten was dat de worden ook duizenden andere ambtsdragers geko­ a­ bepaling in de Grondwet die de volksvertegenwoor­ zen. Tevens worden er daarnaast, via referenda, vaak te digers van de staat de bevoegdheid geeft om de wijze verscrullende polltieke besllssingen aan de bezers t>­ van selectie van de kjesmannen te be pal en nog gel dig voorgelegd. Dus op verbezingsdag in november e­ was, zelfs na de verkjezingen. Het parlement van de moet de kjezer vele besllssingen nemen. Het groot­ ds deelstaat Florida, onder haar Republikeinse Ieiding, ste geregistreerde aantal werd gemeld bij een stem­ ~ p kwam bij elkaar om ervoor te zorgen dat er kjes­ bureau in Illinois: meer dan 7o; sommige kjezers in is mannen zouden worden aangewezen rue loyaal Missouri moesten meer dan 30 keuzes maken. te waren aan Bush . Eeuwenlange tradjtie ten spijt, Deze hoeveelheid is een van de redenen waarom et niets verplicht een deelstaat de kjesmannen via ver­ Nederlandse stemmachmes niet zonder aanzienlijke irs kjezingen aan te wijzen. aanpassingen in de Verenigde Staten zouden kunnen I In 2 ooo werd duidelijk dat de machmerie om de worden gebruikt. In Nederland hoeft een stemma­ il­ President te kjezen kapot was. Sinds Gallup in 1944 crune slechts een stem te registreren. Hoewel er vele )e voor de eerste keer de mening van Amerikaanse kje­ namen op het stembiljet staan, mag de bezer slechts m zers hierover peilde werd er meestal een meerder­ op een naam een stem uitbrengen. De taak voor de heid van 6o% of meer gevonden voor directe verbe­ zowel mens als macrune is dus relatief eenvoudig. In

7 I zing van de President in J'laats van via het systeem de Verenigde Staten ligt dit anders. Niet aileen moe­ e3 van het Electoral Colleae. Zelfs na het debacle van ten er vele verschillende stemmen worden wtge­ ~I­ 2ooo is het echter de vraag of men de wil heeft om bracht, de stembiljetten zijn overal anders. De auto­ de • de gebroken macrunerie te repareren. riteiten in de counties moeten stembiljetten ontwik­ :n, kelen die deze vele keuzes kunnen registreren. Een 1et Waarom aeen stemmachines? van de sprekers in de Leidse lezingencyclus over deze ijn De tweede, vee! gehoorde, vraag in Nederland was verbezingen vertelde dat er aileen al in San Diego re- waarom er geen stemmacrunes werden gebruikt. County in Californie niet minder dan ss I verscrul­ de Had dat niet de problemen met betrekbng tot de lende stembiljetten moesten worden ontworpen. 7

~e- tellingen in Florida (en andere staten) kunnen ver­ Het is dus zeer de vraag ofNederlandse stemmacru­ mijden . Voor een dee! heeft men weer gelijk. Hier­ nes in staat zouden zijn om de vele verscrullende boven hebben wij echter gezien dat de Verenigde stembiljetten en de vele keuzes op te vangen. Staten uitgaat van het 'elective principle', d.w.z. Zojuist is uitgelegd dat de Presidentsverkjezin­ i ln openbare ambten worden door rniddel van verbe­ gen door de deelstaten worden georganiseerd. De ' in zingen vervult tenzij het niet anders kan; (merk­ administratie van deze verbezingen is vaak ook nog 00 waarrugerwijs is net aangetoond dat de selectie van verder gedecentraliseerd waarbij de uitvoering in de tel het presidentsambt hierop de uitzondering vormt, handen is van de counties. Dit is bijvoorbeeld de situ­ fOI aangezien er een andere selectiemethode in de atie in Florida. Decentralisatie wordt in de Ver­ rte Grondwet is verankerd). Uitvoering van rut principe enigde Staten vaak serieuzer genom en dan in Neder- rrd Ide 4· United States Commission on Civil aantonen dat in het hele land districten 6. 'Am ericans Have Historically :nd Rights, Dr'!Ji Report: Voting Irregularities met hoge percentages minderheden en Favored Changing Way Presidents I in Florida During the 2000 Presidential mensen met !age inkomens, are Elected', Gallup News Service, 1o election: Executive Summary , Approved by proportioned vaker stemmen ongeldig november 2oo o, (www.gallup.coml the Commissioners on June 8, 2oo1 verklaren dan rijke, blanke districten. poll lreleaseslproollto.asp). (www.usccr.gov lvote2 oool stdraft 1I ex 'Report fmds national voting disparity', 7· Michael Schudson, 'What Voter •s sum.htm), p. 2. CNN.com, 9 juli 2oo1 (www.cnn.coml Turnout Means: A Historical i- ) . Een rapport, geschreven door de 2oo1 I ALLPOLITICSI o7 I o9 l politics. Perspective', Universiteit Leiden, staf van Democraten van de House minorities. reut/ index .html). 2 1 november 2ooo. Government Riform Committee, zou s &..o 7 /8 2oo1

land; counties hebben dan meer mogelijkheden om Recentelijk zijn de uitslagen bekend geworden Er zelf te bepalen hoe de wetten en regels worden inge­ van de enquetes van de Gallup organisatie waaruit evenr vuld en uitgevoerd. In Florida betekent dit dat coun­ blijkt dat er ailang een meerderheid van de kiezers deels1 ties zelf mogen beslissen hoe de stemmen worden gevonden kan worden om de President rechtstreeks verde 8 geregistreerd . Een county maakte nog gebruik van te kiezen. Het meest simpele en directe antwoord bijvoc papieren stembiljetten, terwijl een andere een ou­ op de vraag waarom dit nog niet is ingevoerd is dat aile l' derwetse trekhendelmachine gebruikte. De meest de procedure in de Grondwet verankert ligt. Een takes omstreden systemen waren in de jaren zestig ont­ verandering hiervan zou dus een amendement op de word worpen en maakte gebruik van een verouderde Grondwet vereisen. Hiervoor is de instemming van Perot technologic met ponskaarten. De foto's van ambte­ driekwart van de staten nodig en het is onwaar­ kieze naren die dergelijke kaarten tegen het Iicht hielden schijnlijk dater 3 8 staten te vinden zijn die hiermee leae.J om te bepalen of er een gaatje in zat of niet, zijn met zouden willen instemmen. In het huidige systeem twee hoongelach over de hele wereld ontvangen. hebben de kleinste staten qua inwoners het voordeel eiste. Counties die over meer rniddelen konden beschik­ dat zij minimaal drie kiesmannen krijgen, terwijl de nele · ken maakten gebruik van optische scanners die de grootste staten door het 'winner takes all' principe begir stemmen konden tellen. In een reactie op het fiasco een groot gewicht in de schaal leggen. 1 0 Zonder de ui in Florida is in deze deelstaat een nieuwe wet inge­ grote politieke druk van de kiezers zullen deze sta­ van h voerd waarin aile counties in de toekomst verplicht ten hun voordeel niet makkelijk opgeven. prim worden deze optische scanners te gebruiken en de Er is echter nog een reden waarom rechtstreekse dwor financiele rniddelen worden beloofd om dit moge­ verkiezing, met name onder de huidige omstandig­ ieder lijk te maken. Dit zal het percentage afgekeurde heden, wellicht niet de oplossing is. De ervaring in E stemmen in de toekomst verrninderen, maar vol­ 2ooo in de staat Florida heeft aangetoond hoeveel missc gens de Commissie voor Burgerrechten zal dit niet verschillende soorten problemen bij de gedecentra­ nieU1 aile raciale ongelijkheden opheffen. 9 liseerde (counties) uitvoering kunnen ontstaan. Hoe Twe{ triest het ook mag zijn, men kan niet de conclusie gem; Waarom niet proportioneel (rechtstreeks)? trekken dat deze problemen uniek zijn voor de staat om I Of Jaap Jongbloed met zijn vraag aan rnij nu 'recht­ Florida. Zij hebben zich weilicht ook voorgedaan in kldn streeks' of 'proportioned' bedoelde, is eigenlijk andere delen van hetland. Indien in 2ooo de Presi­ deeb niet zo belangrijk. Beide varianten liggen voor de dent via een landelijke rechtstreekse verkiezing zou met hand. Uiteraard is het niet mogelijk een president zijn gekozen, waarbij het verschil uiteindelijk onge­ leen proportioned te verdelen, maar de kiesmannen veer o,s procent van de stemmen bedroeg, zouden kand zouden per staat proportioneel verdeeld kunnen aile I oo miljoen stemmen opnieuw geteld moeten twee worden. En in de 2 I ste eeuw ligt het toch eigenlijk worden. In plaats van enkele rechtszaken in de staat toeg min of meer voor de hand om de president rechtst­ Florida zouden er tientallen of honderden rechtsza­ daat reeks door het volk te Iaten kiezen. Waarom worden ken over het gehele land zijn ontstaan en zou de Vcrr: deze methoden dan niet gebruikt? Juist hier is het chaos niet te overzien zijn geweest. Met aile nadelen tl antwoord minder eenvoudig dan het op het eerste van het huidige systeem kon in ieder geval in januari moe gezicht zou lijken. een nieuwe president ge!nstalleerd worden. het 1 ring 8. In Florida was de bevoegdheid om te winnen. Zie, 'New paper: Butterfly Maine - de kiesmannen evcnredig man het stembiljet te ontwerpen ook in ballot cost Gore White House', werdcn verdeeld. Dit is wederom cen Col/1 hand en van de co unties. In Palm Beach CNN.com, 1 1 maart 2oo 1. voorbeeld van verschillende waaJ County heeft de Democratische (www.cnn .com) referentiekaders. In deze staten worden supervisor if elections het beruchte 9. "Civil rights commission approves twee van de vier kiesmannen in thers 'butterfly' stembiljet ontworpen. Dit report assailing Florida vote", CNN.com, districten gekozen. De kandidaat met Nad on twerp voldeed niet eens aan de 8 juni 2001 de meeste stem men in het district maa wettelijke bepalingen van Florida maar (www.cnn .com / 2oo 1I ALLPOLITICS/ ontvangt de kiesman. werd desondanks toegelaten. Yolgens o6 I o8 I florida. vote/ index. html). 13 . Dan Keating, 'Fla . 'Overvotes' Hit en F The Palm Beach Post heeft AI Gore 66o7 1o. Longley en Peirce, op cit., pp. Democrats J"he Hardest', Washinoton haal stemmen verloren van kiezers die 149-154 Post, 27 januari 2oo1. te VI 1 1. Zic Lijphart ( www. washingtonpost. com I wp­ vanwege verwarring op twee het . kandidaten stemde. Dit aantal zou ruim 1 2. Een misverstand onder enkele dyn /articles/ An8o4-2oo1 Jan26 .html) voldoende zijn geweest voor Gore om Ncderlandse journalisten in 2ooo was kane in Florida en dus landelijk de verkiezing dat in deze twee staten - Nebraska en mO{ s &_o 7 / 8 2oo• 341

:n Er is geen Grondwetswijziging nodig om de scenario's opdoemen. 't evenredige verdeling van de kiesmannen binnen de Ondanks wettelijke verplichtingen van onduide­ rs deelstaten tot stand te brengen. Evenredigheid van lijke constitutionele status zijn de kiesmannen vrij s verdeling is een van de fundamentele principes van om te stemmen op wie ze willen. De kiesmannen ~ d bijvoorbeeld de Nederlandse politick'' en vrijwel van Nader zouden dan een sleutelpositie hebben en at aile Nederlanders vinden het principe van 'winner Nader zou, in plaats van de kiezers, hebben kunnen :n takes all', zoal in de Amerikaanse verkiezingen bepal en wie er President zou worden. Het probleem ie wordt toegepast, onrechtvaardig. Zo kreeg Ross is ook niet opgelost indien aan de kiesmannen de iln Perot in 19 9 2 18, 9 procent van de stem men van de vrijheid zou worden ontnomen om zelf te bepalen .r­ kiezers maar geen enkele stem in het Electoral Col­ op wie zij zouden will en stemmen. Als geen van de ee lese. Hoewel het principe van 'winner takes all' in op kandidaten een meerderheid van 2 70 in het Electoral m twee na aile staten wordt gebruikt, 1 2 is dit geen ver­ Co/lese heeft, bepaalt de Grondwet dat het Huis van :el eiste. Niets weerhoudt een deelstaat van proportio­ Afgevaardigden moet kiezen uit de drie kandidaten de nele verdeling. De deelstaten hebben echter aan het met de meeste stemmen. Belangrijk hierbij is dat pe begin van de 19e eeuw ontdekt dat zij hun invloed op elke delegatie van Afgevaardigden uit een deelstaat er de uitkomst konden maximaliseren door invoering maar een stem heeft. Sommige delegaties hebben ra- van het 'winner takes all' principe. Als een staat het evenveel Republikeinen als Democraten en zouden principe toepast worden de anderen welhaast ge­ vermoedelijk geen stem kunnen uitbrengen. In het :se dwongen om dit voorbeeld te volgen. Zo is het in Huis van Afgevaardigden hebben de Republikeinen tg­ ieder geval gegaan. een meerderheid in 28 staten en zou Bush waar­ in Evenredige verdeling van de kiesmannen zou schijnlijk zijn gekozen. De uitslag zou dan niet de­ eel misschien rechtvaardiger klinken, maar zou tot mocratischer zijn geweest dan die nu is. ra­ nieuwc problemen leiden. De vergelijking met de oe Tweede Kamer verkiezingen kan moeilijk worden Conclusie sie gemaakt, aangezien het aanzienlijk eenvoudiger is In 2ooo is er een President van de Verenigde Staten aat om 1so kamerzetels proportioned te verde! en dan gekozen zonder dat hij de meeste steminen van het lin •kleinere aantallen. In 2ooo hadden 17 Amerikaanse volk heeft gekregen. George W. Bush is uiteindelijk ISi ­ deelstaten vijf of minder kiesmannen. Van de staten President geworden omdat hij via juridische proce­ OU met het minimum van drie kiesmannen, zouden ai­ dures de hertelling in de deelstaat Florida won. ,1e ­ leen in het District of Columbia aile drie naar een Later heeft onderzoek echter uitgewezen dat in Flo­ len kandidaat zijn gegaan. In aile andere gevallen zouden rida meer kiezers de in ten tie hadden om op Gore te ~ en twee van de kiesmannen aan de ene kandidaat zijn stemmen dan op Bush. Zij werden echter gehinderd aat toegewezen, terwijl de derde naar de andere kandi­ of in de war gebracht door ondeugdelijke stembil­ za­ daat zou zijn gegaan, ofhet nudes 1% voor Gore in jetten en telmachines. '3 Dergelijke misstanden heb­ ide Vermont of de 69% voor Bush in Wyoming betrof. ben begrijpelijkerwijs een aantal voor de hand lig­ len Met kleine aantallen is proportionaliteit veel gende vragen opgeroepen. In dit artikel is aangeven tari moeilijker te verwezenlijken, maar dit is niet eens dat de antwoorden crop minder eenvoudig zijn dan het grootste probleem dat zou ontstaan met invoe­ men op het eerste gezicht zou denken. Toch is het te­ ring van een proportionele verdeling van de kies­ leurstellend dater vanuit Nederland en de rest van mannen. Het grootste probleem is dat het Electoral de wereld niet meer druk op de Verenigde Staten is .n Co/lese bij evenredige verdeling van de kiesmannen uitgeoefend om deugdelijke antwoorden op deze len waarschijnlijk zou functioneren zoals de Foundins Fa­ vragen te geven. En ook is het teleurstellend dat men thers zelf in 17 8 7 vermoedden. In 2 coo kreeg Ralph in de Verenigde Staten zelf zo snel is overgegaan tot Nader niet meer dan 2, 74 procent van de stem men, de orde van de dag. maar in grote staten als Californie, New York, Texas en Florida zou hij net genoeg stemmen hebben be­ GALEN A. IRWIN haald om enkele kiesmannen te krijgen en daarmee Hoosleraar Politicolosie, Departement Politieke te voorkomen dat Bush of Gore een meerderheid in Wetenschappen Universiteit Leiden ml) het Electoral Collese zou behalen. En als geen van de kandidaten een meerderheid heeft ontstaan grote * Met dank aan Richard 't Hart voor zijn hulp bij de moeilijkheden waarbij een aantal onaantrekkelijke voorbereiding van dit artikel. S&_D7/82001 342

NATIONALE PARLEMENTEN EEN EUROPESE STEM? men spre sterl Gewenst: ropa gitin een Senaat nen gedr Parlt In de discussie over de toe­ van nationale stadium van een politieke allee komst van de Europese in­ federatie genaderd. Het re­ van< tegratie, neemt de rol van cept van vrede en veiligheid won nationale parlementen een vertegen­ door lotsverbondenheid alou steeds prominentere posi­ heeft zeer goed gewerkt en nam tie in. De Top van Nice woordigers heeft het patroon doorbro­ heeft die rol zelfs expliciet ken, waarbij Europese !an­ Het1 vastgelegd in de slotverkla­ den om de dertig jaar on- Alsv ring. De discussie begon tij - derlinge conflicten via oor­ de v: dens de Intergouverne­ logen beslechtten. Nie­ staat FRANS TIMMERMANS mentele Conferentie ter mand betwist meer dat ai­ is. D voorbereiding van het Ver- leen in Europees verband dere drag van Maastricht en antwoorden kunnen wor­ opzi• kreeg in het voorjaar van 2ooo een nieuwe impuls den gevonden op wezenlijke toekomstvragen van schie door de beroemde Humboldt-rede van Joschka Fi­ onze samenleving. Inrniddels is de Europese integra­ de h• scher en de reacties daarop van President Chirac, tie al diep doorgedrongen in deze samenleving, tot blijft Premier Blair en, meer recent, Premier Kok en de kern van onze nationale bevoegdheden. Zo ver Duit Bondspresident Rau. zelfs, dat Europees en nationaal beleid soms onont­ de no Waarom een debat op dit moment en waarom warbaar met elkaar verweven zijn, zonder dat de die'n over de rol van nationale parlementen? De Unie burgers zich daarvan altijd rekenschap geven. En sel e staat voor wellicht de grootste uitdaging in haar be­ zonder dat parlementen, als instituten die de demo­ waar staan: de uitbreiding met dertien kandidaat-lidsta­ cratische wil van de burger moeten vertalen in wet­ pen. ten. Tegelijkertijd is er een ongekende dynarniek in geving en controle op beleid, voldoende flexibiliteit pese de samenwerking tussen de huidige 't; lidstaten. hebben om de razendsnelle ontwikkelingen bij te stelso Over een paar maanden zit de Euro bij de mensen in houden. Bovendien wordt de Europese overheid nog bij dl de knip; de Unie heeft invloed op de kern van het te vaak gezien als iets van buiten, als iets waaraan Der (economische en sociale) beleid dat vroeger tot het men geen dee! heeft, terwijl alle burgers sam en toch dere exclusieve domein van de natie-staat werd gere­ deze overheid vormen. dive1 kend; het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veilig­ Ieder onderzoek toont weer aan dat er grote een 1 heidsbeleid krijgt vorm, evenals het Europees Vei­ steun is voor de Europese gedachte, ook in Ianden strev ligheids en Defensiebeleid; een Europees asiel- en waar men in het algemeen sceptisch staat tegenover grott rnigratiebeleid is in wording. Zonder aanpassingen verdergaande integratie, maar dater een groot wan­ leen zulien de instellingen van de Unie dit allemaal niet trouwen bestaat tegenover de instellingen van de en z• aan kunnen. Maar erger nog, de mensen houden dit Europese overheid, die voor vee! burgers nauwelijks niet ; tempo niet bij en keren zich steeds meer af van de legitimiteit hebben. Maar ze hebben wei macht en cultu manier waarop de politiek vorm geeft aan de Euro­ wanneer er sprake is van macht zonder legitimiteit pese pese agenda. Oat is een rechtstreekse bedreiging van kunnen er op terrnijn slechts twee dingen gebeuren: serin het integratieproces, dat maar al te vaak ten on­ of de democratie gaat eraan, of de instellingen leg­ de b1 rechte als onomkeerbaar en onaantastbaar wordt af­ gen het loodje. In Europa komen nu beide fenome­ sche geschilderd. nen voor: de Europese overheid verwordt steeds men De Europese integratie heeft ons binnen de Unie meer tot een oligarchie van regeringsleiders in de beho een hoge graad van vrede, stabiliteit en voorspoed Europese Raad, terwijl de instellingen op zijn best men gebracht. De Europese Unie is sluipenderwijs het kunnen rekenen op de onverschilligheid van de nofo, s &.n 7 / 8 2oot 343

mensen die zij moeten verteg~nwoordigen. Het In nagenoeg alle lidstaten vindt inmiddels discus­ spreekt voor zich dat beide tendensen elkaar ver­ sie plaats over de afbakening van Europese en natio­ sterken. lmmers, de regeringsleiders trekken 'Eu­ nale competenties en het einddoel van de Europese ropa' steeds meer naar zich toe, omdat ook zij het le­ integratie. In Nice is afgesproken dat het de bat over gitimiteitsprobleem van de instellingen onderken­ de toekomst van de Europese Unie dit jaar wordt nen en de instellingen worden steeds anoniemer of verdiept en verbreed, hetgeen tijdens de Top van gedragen zich steeds vreemder, zoals het Europees Laken in december moet leiden tot een verklaring Parlement, omdat zij zien dat de macht steeds meer over de agenda en methode van een volgende lnter­ eke aileen bij de Europese Raad komt te liggen. Omwille gouvernementele Conferentie in 2004. Daarin .re­ van de Europese integratie moet deze vicieuze cirkel komen in elk geval de volgende vier onderwerpen :eid worden doorbroken en dat kan niet meer door het aan de orde: de vereenvoudiging van de verdragen ,eid aloude recept van 'meer van hetzelfde' dat met waarop de Unie thans is gebaseerd, de status van het , en name door het Europees Parlement wordt beleden. handvest voor de grondrechten, de bevoegdheids­ ro­ verdeling tussen de Unie en de lidstaten en tot slot an­ Het risico van xenifoob nationalisme de rol van nationale parlementen in de Europese ar­ on­ Als we de burger centraal stellen, kunnen we niet om chitectuur. Deze vier onderwerpen kunnen niet los or­ de vast telling heen dat voor haar en hem de natie­ van elkaar worden gezien, maar in een totaalverband lie­ staat nog steeds het orientatiepunt voor de overheid van institutioneel evenwicht. Een belangrijk doe! is ' al­ is. Oat wil zeggen dat de plaatsbepaling van aile an­ het tot stand brengen van een Europese Grondwet md dere overheden, inclusief de Europese overheid, ten waarin de huidige constitutionele ontwikkeling op :or- opzichte van de centrale overheid zal moeten ge­ een heldere en toegankelijke manier moet worden van schieden. Zelfs in een federatie als Duitsland, waar vastgelegd. Daar zal de bevoegdheidsverdeling tus­ rra­ de bondslanden verregaande bevoegdheden hebben, sen de Unie en haar lidstaten aan de orde komen. tot blijft Berlijn het brandpunt van de politiek voor de Een Europese politieke federatie in wording, met de ver Duitse burger, dus we kunnen ervan uitgaan dat dit natiestaat als blijvend politiek focaal punt, is een tnt- de norm is in aile Europese Ianden. De eerste vraag staatsrechtelijk novum en verdient dus nauwkeurige de ·die moet worden beantwoord is waarom iets in Brus- codificering in een constitutie. En sel en niet nationaal beslist kan worden of juist Het moet helder zijn wie op welk niveau wat no­ waarom in Brussel niet snel genoeg wordt ingegre­ doet, op welke wijze en met welke democratische ret­ pen. lnspraak en invloed van de burger op de Euro­ controle, waarbij geen afbreuk wordt gedaan aan het teit pese besluitvorming kunnen toenemen als de burger dynamische karakter van het integratieproces. Tege­ 1 te stelselmatig, transparant en zo rechtstreeks mogelijk lijkertijd client rekening te worden gehouden met de ~og bij de beantwoording van die vraag wordt betrokken. constitutionele arrangementen op nationaal niveau, aan De nationale politieke tradities zullen daarbij in ie­ waarbij binnen de Unie grote verschillen bestaan. )Ch dere lidstaat leidend moeten zijn, omdat de politieke Ook hier zal de oplossing uit moeten gaan van de diversiteit in de Unie nog te groot is om dit debat met spilfunctie van de natiestaat. De veelgenoemde re­ ote een uniforme Europese methode te benaderen. Het gionalisering binnen Europa en over de landsgren­ den streven naar eenheid en samenhang binnen de steeds zen heen, zal van grote economische en wellicht cul­

~er grater wordende Unie kan, paradoxaal genoeg, ai­ turele waarde zijn, maar biedt geen politieke of con­ an­ leen maar slagen als het gepaard gaat met erkenning stitutionele aanknopingspunten. Niet aileen als ge­ . de en zelfs behoud van diversiteit. Hetgeen overigens volg van de door de burger gewenste spilfunctie van ijks niet aileen voor de politick geldt, maar ook voor de de staat, maar ook door de enormc diversiteit van ! CD cultuur in de meest brede betekenis. Naast de Euro­ arrangementen binnen lidstaten tussen de centrale teit pese integra tie zal hier ook de impact van de globali­ overheid en de regio's. Daarom is de vaker gebezigde en: sering zich steeds meer doen voelen. De behoefte van Stelling dat de nationale overheid door druk van .eg­ de burger aan culturele, sociale en nationale of etni­ boven (Europa) en onder (regio's/provincies) lang­ ne­ che identiteit kan niet serieus genoeg worden gena­ zaam zal verdwijnen onhoudbaar. ~ds men. Het bagatelliseren of veronachtzamen van deze de behoefte zal de onzekerheid aileen maar toen toene­ Samenwerkina der parlementen •est men en zal de profeten van een chauvinistisch en xe­ Legitimiteit schep je niet met structuren en grond­ , de nofoob nationalisme wind in de zeilen opleveren. wetten alleen, zeker niet in Europa. Structuren kun- s&..D7/82oo• 344

nen een formele democratie waarborgen, maar vergeleken, in een poging te komen tot de formule­ gaan scheppen daarmee nog geen levende democratie, ring van best practices. De conclusie van de exercitie rope zeker omdat een eenduidig publiek domein, zoals was helaas dat de onderlinge nationale tradities en deb• we dat in de lidstaten kennen, op Europees niveau constitutionele opzetten zozeer verschillen, dat het tiek niet te verwachten is. Het nationale publieke do­ onmogelijk is een inventaris van de beste praktijken om I mein moet daarom zoveel mogelijk met het Euro­ te maken, waar iedereen nuttig gebruik van zou pese worden verbonden, waarbij elementen van kunnen maken. Faler. concurrentie uit het systeem moeten worden ge­ AI metal zijn de tot nu toe gebruikte middelen te In v~ haald en de sterkten en zwaktes van de verschillende beperkt om de tekortkomingen in democratische le­ in d< niveaus beter in kaart moeten worden gebracht. Een gitimiteit aan te pakken. Daar waar de discussie in de slad goede en tijdige betrokkenheid van en afstemming aanloop van de volgende Intergouvernementele tie. ( tussen de volksvertegenwoordigers in de Tweede Conferentie zal worden gedomineerd door het genl Kamer en het Europees Parlement kan voor een deel vraagstuk van tekortkomende legitimiteit en demo­ pese het probleem verlichten. Met het spreekrecht van cratische controle, zullen procedurele afspraken on- Eurc Europarlementariers zijn voldoende antwoord hie­ buit< in de Tweede Kamer in­ Een steeds machtiaer Europees den op de gestelde vragen. stelli middels positieve ervarin­ De vaststelling is onont­ men Parlement is onmiskenbaar een deel gen opgedaan. Ook een koombaar dat de huidige zoze goede, zelfstandige infor­ van de oplossinB, Europese en nationale wet­ mee1 matievoorziening tussen de maar zeker aeen panacee gevende en controlerende kriti· Kamer en het Europees instellingen geen antwoord plaat Parlement is behulpzaam. hebben gevonden op de gew< Een dubbelmandaat, waarbij dezelfde volksverte­ Europese democratische paradox, waarbij Brussel stee< genwoordiger zowel zitting heeft in het nationale steeds meer en ingrijpender invloed heeft op het da­ rech parlement als in het Europees Parlement, blijft een gelijks Ieven van de burger, terwijl deze burger zich cont sympathieke gedachte, die echter pas in de praktijk steeds minder herkent in de Europese overheid. De ring, uitvoerbaar zal zijn als de beide parlementen elkaars veertigjaar lang door opeenvolgende generaties po­ alle I werkwijze gaan synchroniseren, zodat het ook fysiek litieke elites gehanteerde mantra dat alles goed komt men· uitvoerbaar wordt. De kans op een dergelijke syn­ als het Europees Parlement maar meer bevoegdhe­ op d chronisatie, die in de praktijk zou neerkomen op een den krijgt klinkt inrniddels hoi, niet in de laatste vast!' aanpassing van de Tweede Kamer aan de werkwijze plaats omdat keer op keer is gebleken dat het ge­ besh van het Europees Parlement, moet echter zeer klein woon niet waar is. Een steeds machtiger Europees rend worden geacht. Het Europees Parlement biedt faci­ Parlement is onmiskenbaar een dee! van de oplos­ aanz• liteiten voor vertegenwoordigers van nationale par­ sing, maar is zeker geen panacee. oplo lementen, waarvan door Denemarken, Finland, Als wij de federale elementen van de Unie als tusse Frankrijk, Italie, Zweden en het Verenigd Konink­ uitgangspunt zouden nemen, zou de volgende con­ Niet rijk gebruik wordt gemaakt. De Staten-Generaal structie de mogelijk beste oplossing van het gesigna­ Eurc zouden kunnen overwegen ook op dit aanbod in te leerde probleem zijn. Een oplossing die besloten ligt exec gaan. Nationale parlementen staan daarnaast in on­ in de dynamiek van het oorspronkelijke verdragen­ Ierne derling contact, met name door de halfjaarlijkse ver­ stelsel, waar reeds tientallen jaren over wordt ge­ mine gaderingen van de COSAC, waaraan, naast de Europa sproken, maar die in al die tijd niet veel dichter bij tie. I Commissies van de nationale parlementen, ook het uitvoering is gekomen. De Raad van Ministers zou parle Europees Parlement deelneemt. Voorts belegt het zich ontwikkelen tot een senaat, waarin de lidstaten van; Europees Parlement met enige regelmaat gezame­ op voet van gelijkheid zijn vertegenwoordigd en die aan < lijke vergaderingen met vertegenwoordigers van de sam en met het Europees Parlement de beide kamers kan! nationale parlementen, maar deze ontmoetingen lij­ van de wetgevende macht zou vormen. De Europese van c den aan een zwakke voorbereiding en een vaak on­ Commissie zou in dit systeem de rol van executieve c duidelijke agenda. Het Zweedse voorzitterschap krijgen. Hoe mooi deze structuur ook lijkt, in de mog• heeft in mei een document doen opstellen waarin de voorzienbare toekomst zal de realiteitswaarde ervan mog• democratische controle van de nationale parlemen­ zeer gering blijven. Men kan bet bij deze vaststelling rope ten op Europese besluitvorming onderling wordt Iaten en het democratisch deficit als een gegeven vert< S&_D7 / 8200I 345

le­ gaan beschouwen. Maar aangezien daarmee het Eu­ eerste is de voormalige voorzitter van de Franse Se­ tie ropese project zal vastlopen op het wantrouwen van naat, Seguin, (in 1994) met dit idee op de proppen en de burgers waarvoor het is bedoeld, rust op de poli­ gekomen. In zijn visie zou een 'Lager Huis' uit natio­ 1Ct tick de verplichting te zoeken naar nieuwe wegen nale parlementen worden samengesteld en zou het .en om het probleem aan te pakken. Europees Parlement de rol van 'Hoger Huis' toebe­ ou deeld krijgen. Ongeveer tegelijkertijd kwam ook Falende Europese trias politico Eurocommissaris Sir Leon Brittan met de gedachte lte In vele lidstaten werden nationale parlementen, tot van een Raad van Nationale Parlementen, die zich Je­ in de jaren negentig van de vorige eeuw, gezien als zou moeten buigen over ontwerp-voorstellen van de ·de slachtoffers van de verdergaande Europese integra­ Commissie en ontwerp-richtlijnen voordat deze in ele tie. Omdat regeringen een steeds grotere stem kre­ eerste lezing naar het Europees Parlement zouden ~et gen bij de Europese besluitvorming en omdat Euro­ gaan. De Franse Senator Guena was van mening dat lO­ pese wet- en regelgeving het domein waren van een er een 'tweede kamer' met vertegenwoordigers uit in­ Europese bestuurlijke en ambtelijke kaste - waar de nationale parlementen moest worden ingesteld .ie­ buitenstaanders geen kennis en nog minder belang­ voor de controle op de tweede en derde pijler, die tn. stelling voor had den - bleven parlementen in toene­ zich immers (vooralsnog) zouden onttrekken aan de nt­ mende mate buiten het besluitvormingsproces. Niet democratische controle van het Europees Parle­ ige zozeer omdat zij daartoe werden gedwongen, maar ment. Verder zou deze tweede kamer ook bevoegd­ et­ meer als gevolg van gebrek aan interesse. Enige zelf­ heden krijgen bij het eigen middelen besluit, de uit­ tde kritiek van het parlement is dan ook zeker op haar breiding van de Unie, de associatie-overeenkomsten lrd plaats. Sinds het Verdrag van Maastricht van kracht is en de monitoring van het subsidiariteitsbeginsel. de geworden, is de situatie danig veranderd. Door het Alleen in het Franse parlement waren tot vorig sel steeds dieper ingrijpen van Europa in de nationale jaar uitgesproken voorstanders te vinden van de se­ 'ia­ rechtsorde en de steeds moeizamere parlementaire naatsgedachte. Het voornaamste bezwaar bestond lch controle op het 'Europees' handelen van de rege­ uit de vrees voor uitholling van de gemeenschapsin­ De ring, begon het democratisch deficit te knellen. In stellingen die nu juist bezig waren hun positie te ver­ >O­ ·aile lidstaten klonk en klinkt de roep om mcer parle­ stevigen. Met name voor de positie van het Europees Int mentaire controle, zonder dat een passend antwoord Parlement werd gevreesd en voor het verstoren van ne­ op die uitdaging is gevonden, hoewel kan worden het institutionele evenwicht, dat terecht als zeer pre­ ste vastgesteld dat overal de betrokkenheid bij Europese cair werd gezien. Daarom werd toegewerkt naar me­ :JC­ besluitvorming danig is vergroot. Een complice­ thodes om de nationale parlementen beter bij de dis­ ~ _es rende factor is dat de logica van de trias politica als cussie te betrekken, zonder nieuwe instituties in het OS- aanzet voor een oplossing niet opgaat. Men kan geen Ieven te roepen. Het 'Protocol inzake de rol van Na­ oplossing forceren door simpelweg het onderscheid tionale Parlementen in de Europese Unie' bij het ·als tussen wetgevende en uitvoerende macht te maken. Verdrag van Amsterdam was hiervan het resultaat. >n­ Niet alleen omdat de nationale systemen erg van het Hierbij wordt in essentie voorzien in een betere, na- Europese systeem verschillen, maar ook omdat de transparantere en meer gestructureerde informatie­ igt executieve en een meerderheid in het nationale par­ voorziening voor nationale parlementen. lnmiddels en- lement vaak aan dezelfde kant staan, tegenover een moet worden vastgesteld dat met name de gestelde :JC­ minderheid gevormd door de parlementaire opposi­ termijnen voor informatievoorziening vaak met voe­ ~ 'bij tie. Met andere woorden, een meerderheid in het ten worden getreden door Commissie en Raad, het­

~ ou parlement heeft niet zelden baat bij het verschaffen geen overigens deels ook mogelijk is omdat nation ale ten van zoveel mogelijk Europese manoeuvreerruimte parlementen gebrekkige belangstelling hebben voor die aan de eigen regering, hetgeen op gespannen voet een nauwkeurige naleving van het Protocol. ers kan staan met de wens de controle op het handelen De democratisch deficit-nood is inmiddels zo

~ se van de regering te intensiveren. hoog gestegen, dat de gedachte aan een senaat weer Om een nieuwe dimensie toe te voegen aan de hoog op de agenda staat. Voorstanders ervan zijn te mogelijkheden voor democratische controle, is de vinden bij verschillende regeringen, waaronder de ran mogelijkheid geopperd van de instelling van een Eu­ Britse, de Duitse, de Belgische en, in beginsel, de ing ropese Tweede Kamer, of Senaat, samengesteld uit Nederlandse. Paradoxaal genoeg staan nationale ren vertegenwoordigers van nationale parlementen. Als parlementen hier vee! aarzelender of zelfs ronduit s &..o 7/8 2oo•

afwijzend tegenover, zoals blijkt in Cosac-verband tie heeft afgedaan, zoals bij de voorbereiding van de en ook in de Tweede Kamer, waar een meerderheid Top van Nice is gebleken. Het model dat werd ge­ zich tegen de senaatsgedachte uitsprak. In het Euro­ bruikt voor de opstelling van het Handvest grond­ pees Parlement zijn socialisten en christen-demo­ rechten biedt zekere voordelen, maar is niet zonder­ craten tegenstanders van de gedachte en Liberalen meer toepasbaar voor verdragsaanpassingen. De se­ en Groenen voorstanders. De voornaamste bezwa­ naat biedt hiervoor wellicht een goede oplossing. ren zijn wederom de angst voor uitholling van de be­ Een voorbeeld voor dit laatste zijn de' Parlementaire staande instituties en de vrees voor een nieuw verga­ Assizen' die in 1990 in Rome werden gehouden, dercircus waar de Europese kiezers net zo weinig waarbij 2.)0 parJementariers, een derde uit EP en Het• belangstelling voor of zelfs, naar gelang de lidstaat, twee derden uit nationale parlementen, een ge­ van net zoveel afkeer van zullen hebben als van het Euro­ meenschappelijke verklaring aannamen over de ont­ rend pees Parlement. wikkelingen in de EG. Hoewel een vroege dood ge­ een storven, zouden dergelijke Assizen wellicht nu, als kreg Subsidiariteitstoets voorbereiding van een mogelijke senaat, een nieuwe ring: Het organiseren van een stem van de nationale par­ kans verdienen. Josp lementen op Europees niveau verdient even we! seri­ Uiteraard is de constitutionele opzet maar een kom euze aandacht en het is te makkelijk de gedachte ter­ dee! van het antwoord op de vraag hoe Europa haar heef zijde te schuiven met het argument dat de positie van legitimiteit bij de burger kan versterken. Zonder be­ Eurc het Europees Parlement wordt uitgehold. Het is vijf leid, zonder concrete oplossingen voor concrete hoo! voor twaalf en we moeten snel de legitimiteit van problem en is zelfs de mooiste constitutionele opzet ding het handel en van de Unie vergroten en de democra­ een nutteloos ornament en zal de burger zijn schou­ huid tische controle op dit handelen verbeteren. Een se­ ders steeds vaker en steeds hoger ophalen. Hard po­ een I naat van vertegenwoordigers uit nationale parle­ litiek ingrijpen zal in de komende jaren nodig zijn, 27la menten zou een goede dienst kunnen bewijzen. om de uitbreiding te Iaten slagen, om de landbouw Enal Daarbij moet wei worden uitgegaan van een limita­ fundamenteel te hervormen, om het absurde rond­ del v tieve taakstelling van een dergelijke senaat, die zich pompen van geld te stoppen, om de financiering van won zal moeten richten op de toepassing van een subsi­ de Unie duurzaam te regelen. Ondertussen begint veil' diariteitstoets, dat wil zeggen op het vaststellen de verwaarlozing van de structuur van de Europese gers welke overheid - nationaal of Europees - voor welk overheid een steeds grotere handicap te worden bij dele (nieuw) beleid verantwoordelijkheid moet dragen. de verwezenlijking van deze grote ambities. Doel­ lijks1 Verder zou de senaat zich moeten rich ten op de de­ stellingen worden door onze burgers (nog) wei ge­ onb~ mocratische controle op terreinen waar het Euro­ deeld, methodes niet meer. Oat de Top van Nice ge­ ver"' pees Parlement (nog) niet bevoegd is, zoals de faald heeft bij het effectiever maken van de Europese ken tweede en vooralsnog de derde pijler; op het beoor­ overheid en het transparanter maken van de Euro­ meet delen van het externe optreden van de Unie, met pese wetgeving, kan ons in dit verband nog lelijk stad, name bij het sluiten van verdragen. Te bezien is of de gaan opbreken. Onorthodoxe oplossingen verdie­ v senaat nog een rol zou kunnen spelen bij de uitbrei­ nen daarbij serieuze overweging, waarbij de directe van • ding, onder de strikte voorwaarde dat geen nieuwe betrokkenheid van nationale volksvertegenwoordi­ ropa hindernissen voor de toetredingskandidaten mogen gers bij de Europese besluitvorming, bovenaan het waar worden opgeworpen. Voorts zal de senaat in de toe­ lijstje moet staan. staar komst, samen met het Europees Parlement, het Eurc forum kunnen bieden waarbinnen verdragswijzigin­ Zoi: gen worden voorbereid. De huidige wijze van voor­ FRANS TlMMERMANS land1 bereiding van de Intergouvernementele Conferen- lid Tweede Kamer voor de PvdA in 2c weq sitief die g bied1 T teen pese s &..o 7/8 2oo1 347

de NATIONALE PARLEMENTEN EEN EUROPESE STEM?

~e- ~d- er­ De Europese se­ ng. stroom­ jre

~n, Het debat over de toekomst versnelling vragen als voedselveilig­ ge­ van Europa heeft gedu­ heid, sociale zekerheid, irn- nt­ rende het afgelopen jaar mgratie- en asielbeleid, ge­ een rueuw momentum ge­ milieuvervuiling en inter­ als kregen. Europese rege­ MAX VAN DEN BERG nationale criminaliteit een •we ringsleiders als Schroder en afdoende antwoord kunnen Jospin hebben hun toe- vinden. De toenemende

~ en komstvisie ontvouwd en de Nederlandse regering onderlinge afhankelijkheid van de lidstaten leidt lo­ aar heeft in juni de regeringsnotitie 'De toekomst van de gischerwijs tot meer Europese samenwerking. Zo be­ Europese Urue' gepresenteerd. En het werd tijd, heeft de afschaffmg van de binnengrenzen van de etc hoog tijd, want de druk staatop deketel. De uitbrei­ Unie voor personen en goederen bijvoorbeeld ge­ zet ding van Europa staat voor de deur en we moe ten de leid tot de huidige initiatieven op het gebied van een DU- huidige bestuursarchitectuur, ooit ingesteld voor gezamenlijk asiel- en mgratiebeleid en samenwer­ O­ een Europa van 6landen, herzien om een Europa van king op het gebied van grensoverschrijdende crimi­ ijn, 2 7 Ianden ook nog bestuurbaar te houden. naliteit. luw En alhoewel ik de uitbreirung als een goed drukmid­ De Europese Urue ziet zich eveneens blootge­ hd- del voor de noodzakelijke hervormingen beschouw, steld aan de externe uitdaging van een globalise­ :van wordt de urgentie voor hervormingen ook ingege- rende wereldmarkt. De Europese Ianden onder­ ~int • ven door de verwijdering tussen de Europese bur­ scheiden zich van de rest van de wereld door een re­ ese gers en de Europese besluitvorming. Het 'nee' van latief hoog ruveau van publieke dienstverlerung en ' bij de Ierse en Deense bevolking zijn hiervan de duide­ sociale bescherming. En dit Europese sociale model ~el­ lijkste exponenten, maar gevoelens van Europees staat onder druk van buitenaf. Zo bieden de interna­ ge­ onbehagen bestaan ook in andere lidstaten. Zoals tionale handelsregels onvoldoende beschermings­ •ge­ verwacht voelen burgers, volgens recente statistic­ bepalingen voor inruviduen en het milieu en kunnen •ese ken van Eurostat, zich in aflopende volgorde het de buitengewoon onberekenbare internationale ka­ trO- mee t verbonden met hun eigen land, hun eigen pitaalstromen 66k de Europese economie bedrei­ ,lijk stad, hun eigen regio en tot slot de Europese Urue. gen. Het sociale model Europa, dat de kern van ons tie­ Van deN ederlandse bevolking voelt circa de helft sociaal-democratisch gedachtegoed vertegenwoor­ tete van de bevolking zich redelijk verbonden met Eu­ rugt, vormt een tegenwicht tegen te ongebreideld di­ ropa. Meer verontrustend is dat in diverse lidstaten, marktdenken. En willen we dit Europese sociale het waaronder Nederland, een dalende trend lijkt te be­ model overeind houden dan moeten we met cen staan in de steun voor cruciale onderdelen van de eensgezinde Europese stem naar buiten treden. Europese integratie zoals de Euro, of de uitbreirung. Tegelijk moeten we ook binnen Europa zelf onzc Zo is de steun voor de uitbreiding onder de Neder­ zaken op orde hebben. Beleidsconcurrentie tussen landse bevolking gedaald van ss% in '999 tot 40% de lidstaten op onder meer fiscaal en sociaal terrein in 2ooo. 1 Ook blijkt dat steun aan Europese onder­ zijn reele gevaren. En ook deze dreiging kunnen we werpen vooral wordt gegeven door ruegenen rue po­ aileen afwenden door meer Europese samenwer­ sitief tegenover Europese samenwerking staan en king binnen de Europese Urue. die geloven dat Europese samenwerking voordelen Ondertussen kunnen burgers met Ianger volgen biedt. waarom Europa noodzakelijk is. Zij zien slechts het Tegen deze achtergrond worden we geconfron­ machtsgekletter en de achterkamertjespolitiek op de teerd met de noodzaak tot meer en krachtige Euro­ vergaderingen van de Europese Raad wat uitmondt pese samenwerking, willen we op maatschappelijke in verdragen en afspraken die in hun ogen niks bie- s&..o7/82oo1

den. Zij zien Europese instellingen die in hun ogen menten en het Europees Parlement - een bevoegd­ tran niet functioneren en die ze slechts ten dele vertrou­ heid die tot nu toe voorbehouden was aan de rege­ min wen. Jk begrijp hun onvrede en ben daarover zeer be­ ringen - feitelijk erkend. Overigens zal dit met te­ vea1 zorgd. Want we bevinden ons nu in een wonderlijke rugwerkende kracht a\ het geval zijn als het Hand vest wor spagaat. Het is duidelijk dat meer Europese samen­ wordt omgezet in een grondwet. regt werking onontbeerlijk is, willen we het hoofd kun­ Uit de afspraken die inN ice zijn gemaakt over het uitk nen bieden aan de maatschappelijke vraagstukken debat ove:r 'de toekomst van Europa' blijkt duidelijk Pari van de 2 1 ste eeuw. Maar het is ook duidelijk dat de het ongemak van de nationale lidstaten over de gang pes< Europese samenwerking in de Europese samenleving van zaken en hun besef dat meer van hen verwacht I Of zelf geworteld moet zijn en daarvoor is de steun van werd. De verklaring van Laken die eind december daa1 de Europese bevolking op zijn beurt onontbeerlijk. 2oo1 onder het Belgisch voorzitterschap wordt op­ kan' gesteld, zal zich onder meer moeten uitspreken over Eur De Convent-methode de methode die bij het debat over de toekomst van wor Het verdrag van Nice had Europa een stap verder op Europa zal worden gebruikt. Vooralsnog ben ik kri­ von weg moeten brengen richting een politieke Unie. tisch positief over de stand van zaken in dit debat. mo< Maar dit zeer magere Verdrag, dat op sommige pun­ Positief omdat zowel op de Europese Raad in Gote­ trol ten zelfs een achteruitgang betekent, heeft duidelijk borg als in de regeringsnotitie van de Nederlandse Eur aangetoond hoe moeilijk nationale lidstaten afstand regering is voorzien in de creatie van een 'forum'. Eur kunnen doen van hun nationale soevereiniteit, ook Kritisch, omdat dit forum we] een erg vrijblijvend dan als uit hun woorden blijkt dat ze verdere hervormin­ praatcircus dreigt te worden. (en gen absoluut noodzakelijk vinden. De gebruikte on­ besl derhandelingsmethode, de zogeheten intergouver­ Nieuw jederalisme nementele conferentie, laat het politiek proces ver­ Om vanuit een Europese visie een impuls te geven ope worden tot een koehandel, waarbij weinig ruimte aan het toekomstdebat, heb ik sam en met een aantal nu 1 wordt gelaten voor een meer visionaire aanpak. vooraanstaande !eden van de socialistische fractie Yen Het Europees Parlement heeft in mei besloten zoals de Fransman Michel Rocard, de Italiaan Gior­ pes< v66r Nice te stem men. Dit om de uitbreiding niet te gio Napolitano en de Duitser Jo Leinen, verenigd in den belemmeren. Maar tegelijkertijd is een krachtig po­ de zogeheten Spinelli-aroep, een manifest opgesteld. mer litiek signaal uitgegaan door veel nadruk te leggen op Wij bepleiten een nieuw federalistisch model als ken· de noodzaak de convent-methode te introduceren bij antwoord op de uitdagingen die op de Europese Cor de totstandkoming van de Europese verdragen. Deze Unie afkomen. Met het manifest wordt afscheid ge­ Uni convent-methode is geent op de wijze waarop het nomen van het centralistische denken dat het oude gen Europees Handvest voor de Grondrechten van de federalisme kenmerkte. Wat wij willen is een fede­ lane burger tot stand is gekomen. Het is een proces waar­ ratie van staten en burgers, een hervormde politieke I bij een brede en permanente dialoog wordt gevoerd Europese Unie. nive met vertegenwoordigers uit maatschappelijke orga­ Het nieuwe federalisme omvat vier belangrijke wij2 nisaties, vakbonden, juridische kringen en de poli­ componenten. In de eerste plaats wil het Europa den tiek. Ook moeten de Europese burgers expliciet dichter bij de burgers brengen. Zo moet een Euro­ gior worden betrokken bij een veranderende en uitbrei­ pese grondwet worden opgesteld, een voorstel dat mali dende Unie. Wat de institutionele inbreng betreft onlangs ook door de Duitse president Rau werd ge­ mo< moeten de vier instellingen (de nationale parlemen­ lanceerd. Verder moet een Europese publieke ritei ten, de nation ale regeringen vertegenwoordigd in de ruimte worden ontwikkeld. Een eerste aanzet hier­ die i Raad, het Europees Parlement en de Europese Com­ voor is het starten van een sociale dialoog met het voei missie) tijdens dit convent op gelijk niveau worden Europees maatschappelijk middenveld, sociale part­ base behandeld. Hierdoor wordt de gemeenschappelijke ners, NGo's, enzovoort. sch< verantwoordelijkheid bij de uitoefening van de 'con­ Een tweede doe] van het nieuwe federalisme is nen stituerende bevoegdheid' van de nationale parle- het tot stand brengen van. een democratische en mee 1. Bran: 'EuroBarometer najaar 1999', aan uitgegeven in April 2ooo en 'Euro­ Barometer najaar 2ooo' uitgegeven in wer April 2oo1. woe S&_0]/82001 349 rd- transparante Unie. Dit vergt institutionele hervor­ nen Commissie, Parlement en Raad hierbij altijd de ,'Je­ mingen. Om beleid te ontwikkelen op Europees ni­ bevoegdheid bezitten om corrigerend op te treden, te­ veau client de Europese Commissie omgevormd te indien de zelfregulering niet tot het gewenste resul­ est worden tot een Europese regering. Deze Europese taat leidt. Bovendien brengt positieve subsidiariteit regering moet worden samengesteld op basis van de Europa dichter bij de burger door enerzijds helder te 1et uitkomst van de verkiczingen voor het Europees maken waar de bevoegdheden liggen en anderzijds .ijk Parlement. Deze verkiezingen zoudcn met Euro­ de bevoegdheden daar te leggen waar de burger ze mg pese lijsten moeten worden gevoerd en de nummer logischerwijs verwacht. Tijdens de MKZ-crisis bij­ :ht 1 op deze lijst zou de kandi­ voorbeeld, keken veel bur­ daat-voorzitter dan wei Ik ben blij dat de Nederlandse gers in de richting van het op­ kandidaat-premier van de Europees Parlement ter­ overheid de gedachte van zo'n soort ver Europese regering moeten wijl juist de nationale mi­ >an worden. Europese besluit­ senaat, bestaande uit vertegen­ nisters verantwoordelijk rri­ vorming moet op een de­ woordigers van nationale parlementen, waren. lat. mocratische manier gecon­ Tot slot staat het nieuwe blijkbaar als een doublure van het •te­ troleerd worden door het federalisme voor meer po­ dse Europees Parlement. Het Europees Parlement ziet litieke samenwerking. Dit rn'. Europees Parlement moet is noodzakelijk om resulta­ !nd dan ook over aile communautaire beleidsterreinen ten te kunnen bereiken op die terreinen waarop de (en minimaal de communautaire wetgeving) mede­ Europese bevolking adequaat overheidsingrijpen beslissingsrecht krijgen. verwacht. Dit zijn dus beleidsterreinen waarvoor Transparantie moet worden gegarandeerd door Europese samenwerking onontbeerlijk is, zoals de wen openbare vergaderingen van de Europese Raad die bestrijding van de internationale criminaliteit, Dtal nu nog vaak achter gesloten deuren plaatsvinden. voedselveiligheid het milieu, ofhet beschermen van ctie Verder moet de huidige terminologie van de Euro­ de socialc zekerheid. IOr­ pese instellingen en procedures vereenvoudigd wor- Jin • den. Onze voorstellen leggen een link naar deter­ Europese luchtkastelen? !ld. men die de burger vanuit de nationale politick al Ondertussen hebben meerdere politici uit Neder­ als kent. Zo wordt, als het aan ons ligt, de Europese land en het buitenland zich over de toekomst van Eu­ lese Commissaris voortaan 'Minister van de Europese ropa uitgelaten. Sommigen, zoals minister Van ge­ Unie' genoemd en het DG buitenlandse betrekkin­ Aartsen, willen wei een debat, maar dan in een be­ ude gen moet 'het Europees ministerie voor Buiten­ perkt kader. Burgers moeten volgens hem vooral :de­ landse Zaken' worden. niet worden lastiggevallen met Europese 'federate leke Een derde ambitie is dat zaken aileen dan op EU­ luchtkastelen' . De initiatiefnemers van het Spinelli­ niveau worden aangepakt als zij niet op efficiente manifest vinden dat voor de democratische legitimi­ ~jke wijze op een lager niveau afgehandeld kunnen wor­ teit van de Europese Unie de burger juist wei met opa den. Dit betekent dater meer ruimte komt voor re­ dergelijke Europese vraagstukken geconfronteerd Iro­ gionale en lokale overheden om zelfstandig beleid te moet worden en dee! moeten kunnen nemen aan het dat maken, daar waar Europese- en ook nationale- be­ debat. En deze visie is niet gebaseerd op een 'lucht­ ge­ moeienis overbodig is; ik noem dit positieve subsidia­ kasteel ' , maar op het duidelijk gegeven dat de steun leke riteit. Dit in tegenstelling tot negatieve subsidiariteit van de bevolking voor onderdelen van het Europees iier­ die ik classificeer als een te strikte afbakening van be­ project is gebaseerd op bet geloof dat Europese sa­ lhet voegdheden of een renationalisering van beleid ge­ menwerking voordelen biedt. .art- baseerd op de vaak ongefundeerde angst zeggen- Gelukkig bestaat bij vee! Europese politici wei de chap te verliezen over aansprekende beleidsterrei­ politieke wil dit debat te voeren en zien zij in dat met 1e is nen. het inleveren van een klein beetje soevereiniteit aan ~ en Bovendien moet onderzocht worden of niet Europese efficiency en democratic gewonnen kan meer beleidsterreinen kunnen worden overgelaten worden. De belangrijkste bijdrage lijkt vooralsnog aan het maatschappelijk middenveld. Een dergelijke afkomstig van de Duitse Bondskanselier Schroder werkwijze maakt maatschappelijke sectoren verant­ die eind april zijn plannen over de 'staatsrechtelijke' woordelijk voor hun eigen handelen. Uiteraard die- indeling van de Europese Unie en een Europese s&..o7/8 2oo1

grondwet presenteerde. Zijn ideeen, die onder de nationale parlementen op de besluitvorming frac meer bestaan uit het uitbreiden van de bevoegdhe­ moet komen door een versteviging van de controle opl< den van het Europees Parlement en het vormen van op de Raad van de Europese Unie door diezelfde na­ ligg een sterke Europese regering, komen in grote lijnen tionale parlementen en niet door het instellen van lids1 overeen met de voorstellen in ons manifest over het een nieuw orgaan. Daarnaast is een dergelijke lijk 'nieuwe federalisme'. Het pleidooi van Schroder nieuwe instelling niet rechtstreeks gekozen door de No< voor een tweekamerstelsel waarbij de Raad wordt burger en zijn haar bevoegdheden (raadpleging, be­ voo omgevormd tot een senaat is ook een goed initiatief. raadslaging of controle) onduidelijk. I Ik vind het dan ook spijtig dat de Nederlandse rege­ Als de nationale parlementen medebeslissings­ heel ring dit idee niet duidelijker steunt in haar notitie bevoegdheid zouden krijgen, zou dat bovendien de een over de toekomst van de Europese Unie. Deze se­ bevoegdheden van het Europees Parlement onder­ voo naat zou namelijk zowel beleidsmatig als wetgevend mijnen waardoor de democratische legitimiteit van voo een open senaat kunnen zijn die effectiever, demo­ de Europese Unie eerder zou af- dan toenemen. Ik een cratischer en transparanter zou kunnen werken dan ben dan ook blij dat de Nederlandse overheid de ge­ de 1 de huidige gesloten Raad. dachte van zo'n soort senaat, bestaande uit verte­ bou

De voorstellen van de Nederlandse regering in genwoordigers van nationale parlementen, blijkbaar me~ haar notitie sluiten in een aantal opzichten nauw aan zelf ook als een doublure van het Europees Parle­ vam bij de verdergaande plannen van bondskanselier ment ziet, en deze gedachte niet Ianger heeft opge­ poli Schroder. Beiden steunen een Europese grondwet, nomen in de regeringsnotitie. Hopelijk zal ook de dan versterking van de communautaire methode en een PvdA-Tweede Kamer fractie hiervan overtuigd die sterkere rol van de Europese Commissie. Ook ik raken. chri steun deze voorstellen, maar sta niet achter de dicht­ ZOnl getimmerde afbakening van de bevoegdheden zoals De nationaliteiten in de jracties gels in het voorstel van Bondskanselier Schroder wordt Standpuntverschillen over de toekomstige staats­ 1 neergelegd. Een dergelijke precieze afbakening lokt rechtelijke vormgeving van Europa, soms ingegeven PES enkel strijd uit tussen de verschillende bestuurslagen door een nationale achtergrond en soms door de po­ het betreffende de verdeling van de bevoegdheden en zal litieke achtergrond, spelen zeker ook een complice­ terd leiden tot een weinig flexibele en slagvaardige be­ rende rol in het Europees Parlement. De sociaal-de­ het sluitvormingsstructuur. Het blijft daarom noodzaak mocratische fractie (PES) en de christen-democrati­ terr deze afgrenzing flexibel te hanteren. sche fractie ( EVP) herbergen vertegenwoordigers uit lids1 alle lidstaten en zijn per fractie van een grotere om­ kerl De rol van de nationale parlementen vang dan de gehele Tweede Kamer. Dit brengt uiter­ mo< Naast het Europees Parlement spelen de nationale aard afstemmingsproblemen met zich mee. In het EVP parlementen een belangrijke controlerende rol bin­ debat over de toekomst van Europa bestaat binnen beh: nen de Europese Unie. Een van de huidige preble­ de PES-fractie duidelijk een meer afwerende hou­ mer men is dat de nationale parlementaire controle niet ding onder onze collega's uit Zweden, Denemarken is gestructureerd op Europees niveau. Per lidstaat en Groot-Brittannie. Niet onlogisch gezien de pu­ bestaan verschillende praktijken. Daarnaast is deze blieke meningsvorming in hun eigen lidstaten. Tege­ vorm van controle voor de burgers weinig zichtbaar. lijkertijd bestaat er een Noord-Zuid onderscheid Het is goed dat nu naar een verbetering van de natio­ waar het gaat om de bestuurlijke hervorming van de nale parlementaire controle wordt gestreefd, maar instellingen, gevoed door een meer open bestuurs­ niet aile suggesties zijn in mijn visie even bruikbaar. traditie in Noord-Europa en een meer gesloten be­ Zo pleiten sommige nationale parlementen en rege­ stuurscultuur in Zuid-Europa. De verschillende na­ ringsleiders voor een nieuwe Europese Eerste tionale achtergronden leiden dus tot verschillen van Kamer, bestaande uit afgevaardigden van de natio­ inzicht. Toch leidt dit in het debat binnen de PES­ nale parlementen. De intentie van dit voorstel is de fractie niet tot onoverkomelijke problemen en democratische legitimiteit van de Unie te vergro­ wordt in principe het Europees belang gesteund. ten. Terecht wordt gewezen op de huidige geringe Maar de nationale gevoeligheden kunnen wel invloed van de nationale parlementen op de besluit­ veel scherper liggen op andere beleidsterreinen. De vorming op Europees niveau. Toch kan ik dit voor­ hervorming van het Europees landbouwbeleid is stel niet steunen. De vergroting van de invloed van zo'n terrein waarbij de gemoederen binnen de PES- 5&_07/82001 35 1 tg fractie - en ook de andere fracties - soms zeer hoog de interne eenheid te bewaren. Onder meer de En­ le oplopen en de standpun ten mijlenver uiteen kunnen gelse Conservatieven volgden een afwijkende lijn in a­ liggen. Generaliserend gezegd willen de Zuidelijke deze parlementaire stemming door zich tegen het ~n lidstaten - en dan ligt de grens onder Belgie - eigen­ verdrag van Nice uit te spreken.

~e lijk zo weinig mogelijk veranderen en willen de le Noordelijke Ianden, met Duitsland en Nederland De toekomst van Europa voorop, een grondige hervorming. En juist deze houding van de Engelse Conservatie­ Op mijn voorstel - en met de nodige aandrang - ven vertegenwoordigt voor mij de noodzaak voor is­ heeft de fractie een ad-hoc werkgroep ingesteld die een open debat over de toekomst van een democra­ le een PES standpunt over deze hervormingen moet tisch, transparant en politiek gelegitimeerd Europa, r­ voorbereiden. Vooralsnog bevinden we ons in de waarbij burgers, politici, maatschappelijke organi­ m voorbereidende fase. Het is echter duidelijk dat nog saties en bestuurders op lokaal, regionaal en natio­ lk een lange weg moet worden afgelegd. Maar ondanks naal niveau worden betrokken. Waarom? Omdatwe e­ de meningsverschillen over bijvoorbeeld het land­ zonder zo'n debat het draagvlak onder de Europese e­ bouwbeleid kenmerkt de PES-fractie zich in het alge­ bevolking voor de uitbouw van de economische en ar meen door een grote cohesie, omdat wij allemaal de monetaire Unie naar een politieke Unie verlie­ e­ vanuit dezelfde sociaal-democratische beginselen zen. En daarmee geven we ruim baan aan de Euro­ e­ politiek bedrijven. De coherentie binnen de PES is sceptici en nee-zeggers op het Europese toneel. ie dan ook veel groter dan bij de christen-democraten Dit is fun est voor ons, sociaal-democraten, want ,Jd die het gehele spectrum van puur conservatief tot we hebben Europese samenwerking broodnodig christen-democratisch links bestrijken, metals bij­ willen we ons ideaal van solidariteit overeind hou­ zondere vogels de partij van Berlusconi en de En­ den en met eigentijdse middelen vorm geven. Dit gelse Conservatieven. moet plaatsvinden in een globaliserende wereld ls- Van deze ideologische gespletenheid maakt de waar de marktkrachten sterk zijn. PES dankbaar gebruik. Zo kan een meerderheid in We willen Europa-brede coalities met maat­ o- het Parlement worden verkregen door de EVP met- schappelijke organisaties. We willen dat Europese le- • terdaad te splijten. Dit is ons bijvoorbeeld gelukt op burgers zich door de Europese instellingen verte­ e­ het voor de sociaal-democratie uiterst belangrijke genwoordigd voelen. We willen concrete resultaten ti­ terrein van coordinatie en samenwerking tussen de voor onze burgers. En daarom is een Europese staat­ ILit lidstaten op het gebied van het nationale sociale ze­ rechtelijke indeling nodig die democratische en n­ kerheidsstelsel. Een compromis met de christen-de­ transparante besluiten mogelijk maakt. Dit is voor :r­ mocraten werd bereikt, doch het rechtse deel van de mij het echte de bat over de finaliteit van Europa. tet EVP stemde tegen het compromis. Ook tijdens de en behandeling van het verdrag van Nice in het Parle­ MAX VAN DEN BERG u ­ ment had de EVP-fractie beduidend meer problem en delegatieleider van de PvdA-Eurodelegatie en u- ;e­ :id de ' S-

rei )e is ;:s- S&_D7/8200I

enJ

Een krachtige Wei burl overheid ond inzi• ove1 stelt haar burgers sect September vorig jaar, tij­ blieke school voor je kinde­ part dens de Olympische Spelen reo buiten de wijk waar je tief' in Sydney en op het hoogte­ centraal- ook woont, of met een (gods­ stim punt van de campagne voor dienstige) identiteit als je maa de presidentsverkiezingen, in het onderwijs dat wilt. Kortom: ook hier Wil verscheen een paginagrote kiest men het Nederlandse zijn. advertentie in USA Today. 1 model als lichtend voor­ mee Ondertekend door tal van beeld. dan Democratische en Repu­ MARLEEN BARTH* een blikeinse prominenten, on­ De conclusie zou voor de eige der meer de ministers van hand kunnen liggen: wat het . onderwijs onder Carter en heeft de PvdA nog te zeuren hoel Reagan. De advertentie toont een ranglijst van de over invloed van de burger op het onderwijs, als per~ onderwijsprestaties van 2 1 Ianden; de Verenigde mensen als Henry Kissinger, George Shultz en Mar­ Staten komen niet verder dan een bescheiden 1 8e tin Luther King Ill Nederland als baken beschouwen plaats. 'Imagine the humiliation if these were the - of het nu gaat om de kwaliteit van onze scholen of Kali Summer Games Standings', staat erboven. Wat deze de inrichting van ons onderwijssysteem? Heeft Paul zijn advertentie op mijn prikbord deed belanden, is de Kalma daarom gelijk, met zijn afwijzing van het prin­ mer. nummer een van haar ranglijst: Nederland. cipe 'de burger centraal', zoals door Melkert gelnt­ voig Maar er is meer dat deze oproep tot onderwijs­ roduceerd in het sociaal-democratisch denken over hervormingen in de vs voor een Nederlandse poli­ revitalisering van de coll ectieve sector?4 tica interessant maakt. Hij laat zien hoe groot de pa­ Ik ben zo bescheiden te menen van niet. Niet rallellen zijn in de discussie daar en hier over inves­ omdat de advertentie onzinnig is, integendeel. Cal­ teren in onderwijs: 'Every year we pump more vinistische tobbers als wij zijn, zien Nederlanders money into our public education system, and every in de tweejaarlijkse rapportages van de OESO over year the system gets worse', stellen de onderteke­ het onderwijs in de lidstaten altijd wei het bij an­ naars vast. 'Het gaat over heel wat meer dan: meer dere Ianden achterblijvende investeringspercen­ geld', verwoordt Ad Melkert dat aanmerkelijk posi­ tage, en niet de geweldige prestaties die Neder­ tiever. 2 landse scholen leveren>. Iedereen die klaagt over Nog boeiender wordt het voor iemand die de gebrek aan diversiteit in ons onderwijs, bewijst 6 moeite neemt om de website van de ondertekenaars vooral zijn gebrekkige kennis van ons systeem . van de advertentie te bezoeken.3 Zij zoeken de op­ Nergens anders ter wereld worden niet aileen Kalr lossing voor de achterblijvende kwaliteit van het openbare, maar ook Katholieke en Protestants­ coli• Amerikaanse onderwijs namelijk niet, zoals een Eu­ Christelijke scholen volledig door de overheid be­ ropeaan snel zou verwachten, in meer prive-onder­ kostigd, net als Hindoestaanse- (liberaal en conser­ 7·P. wijs. De club strijdt voor meer geld voor publieke vatief), Islamitische- en Rozenkruisersscholen. 'Paar scholen, die ouders dan zelfmogen kiezen. Een pu- Nergens anders zijn Montessori- Vrije-, Freinet- secto s. 20 8. w 1. USA Today, 29 september 2ooo. 3· www.parentsincharge.org. 6. Zie bijvoo.-beeld: H. Wijers, 'De 9· Zc 2. A. Melkert, 'Nieuwe ambitics, cen 4· Melkert, blz. 16o e. v.. 'aaibaarheid' voorbij, Kenniscconomie gemi· progressieve agenda voor nationale en s. Education at a al ance, OECD vraagt om fundamenteel andere opge internationale betrokkenheid ', in: indicators, 2oo1 edition. Met name in inrichting samenleving' (Den Uyl-lezing door Socialisme &.Democratie, nr. 4, 2 oo 1, exacte vakken soren Nederlandse 2ooo) biz. 19. VolksE blz. 163. leerlingen erg goed. Bilth• s &_o 7/8 2oo1 353

en Jenaplanscholen zo' n alledaags verschijnsel. dee! van de dienstensector in onze economic en het Wei, omdat goed natuurlijk altijd beter kan. belang van technologische innovatie voor econorni­ Wei, omdat ik de argumenten van Kalrna tegen 'de sche groei stijgt, en daarmee het belang van een burger centraal' niet erg krachtig vind, zoals ik hier­ goed opgeleide beroepsbevolking. 8 Het belang is onder zal verduidelijken. Wei, vooral, omdat mijns vee! breder: goed opgeleide mensen Ieven Ianger en inziens juist voor de Partij van de Arbeid nadenken gezonder en voelen zich gelukkiger. 9 over een bepalende rol van burgers in de collectieve Ingewikkelder wordt zijn redenering als Kalma sector een opdracht moet zijn. Te lang zijn weals 'de burger centraal' opeens synoniem verklaart met Je­ partij vereenzelvigd met 'collectief om het collec­ 'een economisch-liberale nadruk op onderwijs als ' je tief', met een overheidssysteem dat niet dienend, individueel investeringsgoed', waar de PvdA vol ­ ds­ stimulerend en actief kwaliteitsbevorderend is, gens hem te weinig tegenwicht voor biedt. Kalma je maar star, bureaucratisch en naar binnen gekeerd. maakt echter nergens helder waar of wanneer 'de ier Wil de Partij van de Arbeid een partij voor mensen PvdA' onvoldoende over het voetlicht zou brengen )se zijn, en tegelijkertijd waken over solidariteit en ge­ 'hoe groot het maatschappelijk belang van onder­ pr - meenschapszin (even democratisch als sociaal dus), wijs voor met name gelijke kansen van allen is' . Ster­ dan heeft ze geen andere keuze dan te bouwen aan ker nog, enkele bladzijden verder beklaagt bij zich een overheid waarvan burgers ervaren dat zij mede­ meermalen over de te hoge pretenties van onder­ de eigenaar zijn. Geen mooier moment daarvoor dan wijspolitiek, en de verkeerde neiging van 'de PvdA ' vat het huidige, nu deze discussie niet meer gehinderd om 'de school als panacee voor alle kwalen te zien'. len hoeft te worden door alles bepalende fmanciele be­ H ij concludeert: 'Meer terughoudendheid in dit op­ 0 als perkingen. zicht zou de sociaal-democratie passen '.I Wat is het ar­ nou? Willen we met onderwijs te veel of te weinig? 'en De bezwaren van Kalma Ook het door Kalma vermaledijde, kennelijk uit of Kalma gebruikt voorbeelden uit het onderwijs om de weg gaan door 'de PvdA' van een eventuele dis­ ~.ul zijn stellingname te onderbouwen. Kort gezegd ko­ cussie over nut en noodzaak van belastingverhoging in­ men zijn bezwaren tegen 'de burger centraal' op het ter bekostiging van ambities met (onder andere) het rt- ' volgende neer: onderwijs, overtuigt niet erg als argument tegen in­ ICr - Het miskent de betekenis van onderwijs als vloed van ouders en leerlingen op het reilen en zei­ collectief goed; len van de school. Zolang econornische groei en een iet - Het wakkert de jacht op meer onderwijs en navenante stijging van overheidsinvesteringen zulke al- daarmee diploma-inflatie aan; discussies overbodig maken, hebben principiele ~ rs - Het opent de weg voor een financiele ver­ stellingnames hierover een hoog symbolisch karak­ rer taling van het principe: meer en hogere ouderbij­ ter. Vanaf de zomer van r 9 9 8 is er tot nu toe 6, 2 mil­ .ln­ dragen; jard gulden aan de begroting van onderwijs en we­ :n­ - Het doet tekort aan de professionaliteit van tenschappen toegevoegd, een ongekend bedrag in er­ leraren; de recente parlementaire geschiedenis. Volgens de ler - Het vormt een vrijbrief voor grotere centrale OESO stegen de uitgaven aan basisonderwijs in r 998 tjst bemoeienis met scholen. 7 nergens zo snel als in Nederland. En dat in een tijd 16 . van lastenverlichting voor burgers. ren Kalma heeft gelijk dat de betekenis van onderwijs als Kalma zou nog een punt hebben met de door 1:5- collectief goed groot is. Niet aileen omdat het aan- hem aangevoerde spanning tussen 'onderwijs als >e­ er ­ 7· P. Kalma, 'De burger de baas? Io. Kalma , blz. 198, 2o2 - 4. &_Democratie, nr. 3 1999, biz. I I I - 1 24: m. 'Paars', de PvdA en de publiekc I 1. H.J. Walberg & M.C. Wang, AI s de belangen van de tevreden et- sector', in: Socialisme &_.Democratie, nr. 'Effective educational practices and meerclerheid ongeremd kan prevaleren s, 2oo1, biz. I96-2o6. provisions for individual differences', in het onderwijs, remt dat juist gelijke 8. Wijers, biz. 3 e. v.. In : M.C. Wang, M.C. Reynold & H.J. kansen voor iedereen. Overigens is de I 9. Zo Ieven hager opgeleiden Walberg (Eds.), Handbook '![Special afkomst van kinderen (en met name het je gemiddeld 3 ,s jaar Ianger dan laag Education Research and Practice, vol. I, opleidingsniveau van hun ouders) nog I opgeleiden, en brengen I 2 jaar Ianger New York , I987. steeds grotendeels bepalend voor het jng door in goecle gezondheid. Uit: RIVM, I 2. M.Barth, 'Galbraith voor de klas , verloop van hun schoolloopbaan. Volksaezo ndheid Toekomst Verkennina, De tevreclen meerclerheicl en ongelijke Bilthoven, 2ooi. kansen in het onderwijs', in: Socialisme s &..o 7/8 2oo1 35"4

collectief goed met een grote maatschappelijk bete­ heeft op de sociaal-econornische positie van lager beg1 kenis' en 'de burger centraal' als invloed van burgers opgeleiden: hoe schaarser zij worden, hoe hoger hun Dijk (lees: ouders, leraren, leerlingen) een negatief ef­ prijs. Ergo: diploma-inflatie leidt tot inkomensni­ der~ fect op de kwaliteit van onderwijs zou hebben. On­ vellering. '3 Voor zover een groeiende stapel diplo­ rede derzoek toont aan dat het tegendeel het geval is. 1 1 ma's al nadelen heeft, wegen de voordelen ervan dus dere ruirnschoots op tegen de eventuele nadelen. [ Dan Kalma's tweede bezwaar: aanwakkerende di­ mee ploma-inflatie, door de niet-aflatende hanger onder Bij het derde argument gaat Kalma er van uit dat kom burgers naar meer scholing. Hier heeft hij een punt meer invloed van ouders op de school vrijwel auto­ deb als hij vaststelt dat onderwijs, altijd gekoesterd als matisch zal leiden tot hogere ouderbijdragen, die VOO! weg naar gelijkere kansen, kan uitgroeien tot de be­ dan ook nog een structure! ere plek in de bekostiging pub] langrijkste oorzaak van sociale ongelijkheid. Naar­ van scholen zullen krijgen. Op dit moment spelen hun mate de status van mensen minder bepaald zal wor­ ouderbijdragen een zeer beperkte rol. In het basis­ om! den door hun afkomst en meer door hun opleidings­ onderwijs vraagt 9 s procent van de scholen niet veel niveau, verwordt onderwijs tot bron van ongelijk­ meer dan 1 oo gulden per jaar'4, voor schoolreisjes grati heid. De PvdA zal zich de komende jaren zeker moe­ en Sinterklaas. Leerrniddelen, leerkrachten en an­ ten bezinnen op de vraag hoe ze de strijd met deze dere essentialia worden er doorgaans niet van be­ Met schaduwkant van de meritocratie het beste kan aan­ taald. Met zo'n bijdrage voor extraatjes is niets mis. ten J gaan. 12 Kalma wijst er volkomen terecht op dat als ouderbij­ ren · Kalma maakt echter niet duidelijk tegen welke dragen een substantiele en structurele rol zouden goec 'diploma-race' hij zich precies keert. Vindt hij het gaan spelen in de bekostiging van scholen, verscher­ rech verkeerd dat steeds meer mensen een diploma ping van het verschil tussen armere en rijkere scho­ ven ; hal en, of dat steeds meer mensen een diploma in het len op de loer ligt. Hoogopgeleide tweeverdieners bete hager onderwijs halen? Er van uitgaande dat het laat­ zijn nu eenmaal niet evenredig over aile scholen ver­ werl ste het geval is, hoe verklaart Kalma dan het nij­ deeld. Een grotere rol voor ouderbijdragen ver­ moe pende gebrek aan hoger opgeleiden (leraren, ver­ draagt zich slecht met leerplicht (als de overheid kert pleegkundigen, informatici, technici) dat Neder­ voorschrijft dat iets moet, moet zij er zelf voor zor­ rei'I t land teistert? gen dat het ook kan), en met de ontwikkeling naar fl En: wie had den die diploma's dan niet moeten hal en, zelfstandiger scholen - het gaat niet aan professio­ dek om inflatie te voorkomen? Het overgrote dee! van nele organisaties uit te leveren aan de charitas van vanl het gestegen aantal hogere diploma's van de afgelo­ ouders. dom pen decennia is behaald door vrouwen, die op spec­ Oat maakt het des te raadselachtiger dat Kalma stanc taculaire wijze hun onderwijsachterstand op man­ zich afvraagt 'of uitgerekend een sociaal-democrati­ kost• nen hebben ingelopen. Oat had ik niet graag willen sche partij deze ontwikkeling moet gaan bevorde­ ders, missen. ren?' '> Wie doet dat dan? De fractie in de Tweede len v De bewering dat een hogere onderwijsdeelname Kamer in elk geval niet, mag blijken uit deze uit­ van I leidt tot verdringing van lager opgeleiden, houdt bij spraak van Melkert tijdens de Algemene Beschou­ 1- de huidige krapte op de arbeidsmarkt geen stand. Er wingen van vorig jaar: 'Ouderbijdragen mogen Kaln is een groot tekort aan personeel in de bouw, de ho­ nooit meer zijn dan een toefje slagroom. De over­ 'mal reca en winkels. Wie hier voor is opgeleid, wordt heid moet zorgen voor de taart. ( ... ) Ongelijkheid Als J niet verdrongen maar met de rode Ioper binnen ge­ van kansen als gevolg van private bekostiging wijst haald. Het is zelfs goed denkbaar dat de aanwezig­ de PvdA-fractie vierkant van de hand'. ' 6 Een en heid van meer hoger opgeleiden een positief effect ander mondde tijdens het de bat over de Onderwijs-

13. Voorlopig is hier weinig sprake van, II). Kalma, biz. 2oo. '8. Hct SCP voert geen enkel 19. P: gezien het hoge persoonlijke rendement 16. Handelinaen Tweede Kamer, 20 empirisch bewijs aan voor de papie' dat mensen nog altijd van een hoger september 2ooo, 2- 26 & 27. veronderstelling dat het particulier wilier onderwijsopleiding genieten. Zie: 17 . De Kamer spreekt in deze motie uit onderwijs de komende jaren zal onder 2001 J.J.M. Theeuwes, 'Het rendement van dat het onderwijs voor 1 oo procent groeien. Het publieke investeringspeil scholing en training', ESB, II) moet worden bekostigd uit publieke groeit deze jaren juist sterk, en ouders jaar; < september 1993, biz. 841) -81)9. middelen. Handelinaen Tweede Kamer, 16 zijn tevreden over het publiek onder '4· lnspectie voor het Onderwijs, november 2ooo, 24- 1879· bekostigde onderwijs (zie noot 40). bijvoc Onderwijsverslaa 2000, biz. 61). voort s &.o 7/8 2oo1 355

;er begroting 2oo1 uit in een breed gesteunde motie­ mede de omvang van het budget van de school (die un Oijksma c.s., die een structurele rol voor hogere ou­ per leerling door de overheid bekostigd wordt). li- derbijdragen ronduit afwijst. '7 Ik heb geen enkele Kalma geeft aan dat hij rtiet van die vrije schoolkeuze '0- reden om te veronderstellen dat de fractie een an­ af wil, en dat lijkt mij volkomen terecht. 'US dere opstelling zal gaan kiezen. Wat hij vervolgens onder 'prestatiebeloning' De verwachting van het SCP dater in hoog tempo verstaat, wordt niet duidelijk. Niemand propageert meer particulier gefmancierde scholen bij zullen de komst van een soort stukloon op school. 2 2 Maar I at komen, kent een dubieuze onderbouwing. ' 8 Maar dat er verschil zou kunnen gaan ontstaan in de belo­ :o­ de beste manier om zo'n eventuele ontwikkeling te ning van leraren, lijkt mij een heel gezonde ontwik­ iie voorkomen is ... meer invloed van burgers op het keling. Elke organisatie kent werknemers die zich ng publieke bestel. Als ouders zich daar thuis voelen en voor 1 1 o procent inzetten en werknemers die de en hun kinderen in goede handen weten, zouden ze - kantjes er af I open. Zo zijn er ook leraren die altijd ds­ om het op z'n Hollands te zeggen- wei gek zijn om de sportdagen orgartiseren, weken vakantie opoffe­ iet veel geld te betalen voor iets dat je om de hoek ook ren om het rooster in elkaar te draaien of de ene na jes gratis kunt krijgen. ' 9 de andere cursus volgen, en leraren die 's rniddags m­ niet weten hoe snel ze naar huis moeten komen, zich >e­ Met zijn vierde bezwaar - 'de burger centraal' gaat drukken van de ouderavonden of geen zin hebben ~s. ten koste van de professionele autononlie van lera­ om zich te verdiepen in ICT. Oat de eerste groep le­ •ij ­ ren - vliegt Kalma wei erg uit de bocht. Natuurlijk, raren nog steeds elk jaar hetzelfde periodiek extra en goed onderwijs kan niet zonder goede leraren. Te­ krijgt als de tweede groep, d;h is pas in flagrante er- recht dus, dat de afgelopen jaren voorrang is gege­ strijd met de 'professionele autononlie van de le­ 10- ven aan versterking van de positie van leraren, door raar' die Kalma terecht hoog in het vaandel heeft.

~rs betere arbeidsvoorwaarden en verlaging van de er- werkdruk. Ook de komende jaren zal dat voluit Tenslotte: de 'vrijbrief voor vergaande en gedetail­ :!r - moeten worden doorgezet. Daarom spreekt Mel­ leerde bemoeienis van overheidswege ·met de on­ ~ id ker.t ook nadrukkelijk over 'meer invloed voor lera- derwijspraktijk', die volgens Kalma het gevolg zal t> r ­ 'ren en ouders'. 20 zijn van meer invloed van burgers. Hier schakelt hij !lar Maar dat neemt niet weg dat de leraar er is voor 'de burger centraal' gelijk met prestatiemeting en io­ de kinderen, en niet andersom. En dat de belangen prestatie-evaluatie in het onderwijs. En inderdaad ran van kinderen niet beter kunnen worden gediend dan kunnen burgers lastig invloed uitoefenen op het be­ door hun eigen ouders. 21 Het is dan ook een nlisver­ leid van een school als zij niet weten water gebeurt, tna stand om te denken dat zeggenschap van ouders ten en niet kunnen bepalen of het geboden onderwijs tti­ koste zou gaan van invloed van leraren, of an­ wei aan de maat is. Kalma gaat er dus terecht van uit de­ dersom. Zoals gezegd: de beste scholen zijn de scho­ dat transparantie van scholen over hun beleid en hun :de len waar ouders en leraren sam en het grootbrengen resultaten de evenknie vormt van invloed van bur­ tit­ van kinderen ter hand nemen. gers. En zeker, ouders stellen hoge eisen aan het on­ )U­ Het begrippenkader wordt ronduit schimmig als derwijs. Begrijpelijk: het gaat om het belang van hun ren Kalma 'de burger centraal' gelijk verklaart aan kinderen. e' r ­ 'marktwerking' en dat weer aan 'prestatiebeloning'. Maar wat is er mis mee, dat scholen helder moe­ eid Als hij 'marktwerking' defmieert als 'werking van ten gaan maken wat zij doen met tientallen miljar­ ijst vraag en aanbod', zie ik het probleem niet. Ouders den aan gemeenschapsgeld? Oat de overheid er na­ •en hebben immers al vrije schoolkeuze en bepalen zo mens de belastingbetalende burger op toeziet dat ijs-

19. Particulier onderwijs gaat snel in de rijksoverheid 1o.soo gulden per gelukkig', gepubliceerd in Index (uitgave papieren Iopen, als ouders de overheid leerling per jaar. CBS), april 2oo1, blz. 8. willen evenaren. In het primair 2o. Melkert, biz. 164. 2 2. H . Oosterbeek, Marktwerking in onderwijs besteedt de rijksoverheid in 2 1. Uiteraard zijn er uitzonderingen op onderwijs is slecht idee, Het Financieele il 2001 zo'n 7100 gulden per lcerling per deze algemene uitspraak. Met ruim 90 Daablad, 2o april 2oo1. Oosterbeek rs jaar; dat is dus nog exclus.ief de procent van de Nederlandse jongeren trapt dus een open deur in met zijn onderwijsuitgaven van gemeenten (aan gaat het uitgesproken gocd; zij voelen bezwaren tegen 'stukloon' in het bijvoorbeeld schoolgebouwen). In het zich gelukkig en hebben een goede onderwijs. voortgezet onderwijs besteedt de relatie met hun ouders. Zie: 'Jong en S 8t_D 7/8 2001

het onderwijs kwaliteit Ievert? Of dat een politieke nen of zelfs aanmoedigen. den< partij verantwoording aflegt aan haar kiezers over De opdracht voor de Partij van de Arbeid voor de kunr: wat haar ambities met het onderwijs zijn, en wat zij komende jaren is daarom te komen tot een herijking aile l er voor gedaan heeft en zal gaan doen om die ambi­ van verantwoordelijkheden, juist om de overheid jong• ties ook te verwezenlijken? weer het gezag en het respect te geven dat zij nodig COmj Mochten scholen als gevolg van dit alles (toch de heeft om haar taken uit te kunnen voeren. Oat bete­ wore grondbeginselen van onze parlementaire democra­ kent het verlaten van de trend van de afgelopen pak­ wete tie) risicomijdend gedrag gaan vertonen, wie kan weg 2o jaar, die anti-overheid was: de overheid mote daar binnen de school in een vroeg stadium beter te­ moest slanker, bedrijfsmatiger, taken afstoten. Oat merl genwicht aan bieden dan ouders, leerlingen en lera­ alles heeft de prestaties niet zichtbaar verbeterd. kend ren?23 Hoogste tijd dus om de koers te wijzigen; naar een Voor zelfbewuste overheid, die haar werk goed doet. En van~ Geen publieke sector zonder publiek goed, dat is de belangen van al haar burgers centraal mij ~ 'Mensen zullen eerlijker moeten erkennen dat de zetten. ambi overheid hard nodig is, dat burgers elkaar soms echt verp. de maat moeten nemen door geboden en verboden. In het onderwijs klemt dat des te meer omdat deze schol Oat is lange tijd uit de mode geweest. Overheden sector voor een niet geringe opgave staat. Nederland schat zullen anders moeten gaan werken: open, dienst­ ontwikkelt zich in een hoog tempo van een indus­ teke1 baar en betrokken - dichter bij mensen. Aan zo' n triele samenleving naar een kenniseconomie. Een prog revolutie moeten politieke bestuurders Ieiding hoog opgeleide, flexibele en innovatieve beroepsbe­ Maai geven, onafhankelijk van de organisaties en betrok­ volking is een noodzaak om internationale concur­ nodi! ken bij mensen. Daar hebben we op alle niveaus nog rentie aan te kunnen. bij h• veel te leren en vee! te verbeteren. De politiek is de Maar ook de definitie van 'burgerschap' veran­ posit overheid niet. De Partij van de Arbeid staat wei voor dert radicaal. De industriele samenleving ken de een een overheid die haar taak sterk hierarchische organi­ D 2 verstaat'. 4 ledereen die klaagt satie: aan de top van de pi­ Hoe' Dit citaat uit de Van ramide werd nagedacht, onde over gebrek aan diversiteit Traa-rede van Melkert ver­ aan de basis vooral uitge­ is he1 heldert het centrale argu­ in ons onderwijs, voerd. Alom is waarneem­ Zok• ment dat tegen de redene­ bewijst vooral baar dat de opbouw van de land ring van Kalma in te bren­ maatschappij steeds platter het n zijn gebrekkige kennis gen valt: hij vat Mclkerts wordt. Door het stijgende vane betoog over 'de burger van ons ~steem opleidingsniveau en de toe­ onno centraal' vee! te eng op. nemende deling en specia­ ideei: Een overheid die zich een dienaar weet- niet van de lisatie van arbeid krijgt de samenleving steeds meer besta Kroon maar van het volk - ondergraaft daarmee het karakter van een verzameling autonoom opere­ In de niet vanzelfsprekend de eigen positie. lntegendeel! rende eenheden, die ieder een eigen, gelijkwaardige dieu Een overheid die krachtig wil kunnen optreden, die positie innemen, en regelmatig van samenstelling prive algemene belangen wil dienen die individuen uit veranderen. beste zichzelf niet goed of rechtvaardig organiseren, zo' n Oat vraagt vee! van mensen. Beschikken over omz overheid wint aan arms lag als zij een grote legitima­ hoogwaardige basiskennis, maar ook een Ieven lang terie tie onder haar burgers kent. Hoe meer de overheid blijven leren; goed kunnen communiceren met al­ jaar ~ door burgers gedragen wordt, hoe meer burgers lerlei verschillende mensen; eigen verantwoorde­ cree~ overheidsoptreden zullen accepteren, ondersteu- lijkheid nemen: het zijn onontbeerlijke vaardighe- met'

23. A. van der Zwan, 'Het klassickc 25. 'C drama van de nieuwe maatschappchjke plurif< onderklasse, Een tegendraadse analyse Kamel van allochtone onderwijsachterstan­ '996. den', Socialisme &...Democratie, 4, 2001, schole bJz. IJI - 146 . randv< 24. Melkert, biz. 1 6 3. mogCI S &_0 7 /8 lOOI 357

den om in een kennissamenleving volwaardig mee te Het instemmingsrecht van ouders en leerlingen ~e kunnen doen. Het onderwijs is niet de panacee voor over belangrijke beslissingen op school kan aanzien­ lg aile kwalen, maar heeft wei de niet geringe taak om lijk omvangrijker. Wettelijke kaders ten aanzien van id jonge mensen adequaat voor te bereiden op een ge­ bijvoorbeeld schooltijden, roosters en vakken zul­ Jig compliceerde maatschappij waarin vee! van hen len moeten blijven bestaan, als garantie van kwaliteit e­ wordt verwacht. Tegelijkertijd nemen onderwijs en en bescherming van leerlingen en leraren. Maar het k­ wetenschappen een steeds centralere positie in als kan vee! globaler - moet de overheid werkelijk aan­ id motor van de economie, en wordt de schoollangza­ geven hoeveel uren Nederlands er in de brugklas ge­ tat merhand de enige plek die mensen nog vanzelfspre­ geven worden? Scholen zouden zich vee! meer kun­ d. kend bindt. nen proflleren op de vormgeving en inrichting van -en Voor een partij die staat voor een eerlijke spreiding hun schooljaar; ouders kunnen dan ook echt kiezen Sn van kennis, macht en inkomen is er daarom volgens voor een school die bij hen en hun kind past. 16 mij geen andere optie dan het koesteren van hoge Kinderen met onderwijsachterstanden, leer- en ambities voor het onderwijs. Oat schept echter wei opvoedingsmoeilijkheden of een handicap worden verplichtingen: een even hoge inzet van politici om door de overheid extra bekostigd. Oat Ievert scho­ fze scholen en instellingen in staat te stellen hun maat­ len de mogelijkheid deze kinderen een eerlijke kans ad schappelijke taken goed uit te Iaten voeren. Oat be­ te bieden om hun tal en ten tot bloei te brengen. Maar IS­ tekent doorgaan met een omvangrijk investerings­ de zeggenschap van ouders over deze budgetten is en programma, dat scholen financiele ruimte geeft. beperkt. De zogenaamde gewichtenregeling (voor Maar scholen hebben ook ruimte van handelen kinderen met onderwijsachterstanden) wordt

~r- nodig. Het vergt de nodige hervormingen, om elke rechtstreeks aan schoolbesturen overgemaakt; zij bij het onderwijs betrokken partij in een optimale hebben niet eens de plicht dat geld in te zetten op de J1 - positie te brengen. school van het betrokken kind. Voor kinderen in het en speciaal onderwijs hangt de ruimte voor ouders af -ll­ De burner centraal van het samenwerkingsverband Weer Samen Naar oi­ Hoewel de invloed van ouders in het Nederlandse School, waar zij onder vallen. Voor kinderen met at, 'onderwijs groter is dan in andere Westerse Ianden, een handicap is er nog altijd geen Rugzakje. Al deze ,te- is het zeer we! mogelijk hun rol nog te versterken. zorgbudgetten zouden persoonsgebonden budget­ m­ Zo kent (met name het basis-) onderwijs in Neder­ ten moeten zijn, om ouders het eindoordeel te 2 de land vele richtingen, maar deze moeten wei door geven over de vraag waar hun kind het beste af is. 7 rer het ministerie worden erkend voordat tot stichting Ouders hebben vrije schoolkeuze, maar sommige ide van een school mag worden overgegaan. Oit is een ouders zijn vrijer dan anderen. Het zijn uitzonderin­ le­ onnodige hinderpaal voor ouders die uitgesproken gen, maar er zijn nog altijd bijzondere scholen die iia­ ideeen hebben over onderwijs, maar daar binnen het leerlingen weigeren, omdat ze allochtoon zijn of een eer bestaande aanbod geen passende school bij vinden. leerhandicap hebben. Daarom zouden scholen wet­ re­ In de praktijk blijken het vooral deze ouders te zijn telijk moeten worden verplicht hun toelatingscrite­ ige die uiteindelijk maar overgaan op stichting van een ria te publiceren. Aile ouders die bereid zijn de :ng prive-school. Wil de overheid hen voor het publieke grondslag van een school te respecteren, moeten bestel behouden, dan moeten zij de ruimte krijgen worden toegelaten - ook in de ouderraad of het om zonder inhoudelijke toets vooraf van het minis­ schoolbestuur. Een weigering moet open staan voor mg terie een school te kunnen beginJ1en. Er ligt al vijf beroep bij de (administratieve) rechter. !al­ jaar een voorstel op de plank dat deze mogelijkheid Geen invloed zonder informatie. Daarom moe­ ie- creeert; de komende kabinetsperiode zal een wet ten scholen maximale openheid gaan betrachten met voorrang het Staatsblad moeten bereiken. 2S over hun prestaties, beleidskeuzen en handelen. De

lS. 'De identiteit van de school in een 2 6. Zie bijvoorbeeld A. van Langen en Han delinaen Tweede Kamer, 14 november pluriforme samenleving', T weede M. Hulsen, Schooltijden in het 2ooo, 32-1]2o. Het advies wordt Kamer, nr. 2S 167, nr. 1 , 9 december basisonderwijs~·Je iten en flctie. Nijmegen, september aanstaande verwacht. 1996. Uiteraard gelden voor aile 2001. scholen dezelfde getalsmatige 2 7. Op initiatief van de PvdA -fractie in randvoorwaarden om van start te de Tweede Kamer is hierover een mogen gaan. advies gevraagd aan de Onderwijsraad. &_D]/82001

overheid moet het kader gaan scheppen van kwali­ het inpassen van ondersteunende of ontwikkelende Tens! teitscriteria die voor ouders en leerlingen een be­ taken, het bieden van scholing, veri of etc .. Deze ka­ het a langrijke indicatie leveren van het door een school binetsperiode is de zij-instroom ingevoerd, die het zoch geboden onderwijs. Daarvan zou in elk geval de pu­ mogelijk maakt dat mensen ook met elders verwor­ schol blicatie van een regelmatig gevraagd oordeel van ou­ ven, voor het onderwijs relevante, competenties op heid ders en leerlingen over 'hun' school onderdeel moe­ school aan de slag kunnen. Maar nog steeds is een ten uitmaken. volledige onderwijsbevoegdheid vereist voor func­ £, ties waar dat niet noodzakelijk hoeft: directeuren, Hierl Naar ze!Jstandige scholen remedial teachers, intern begeleiders. Nieuwe func­ heto Grote eigen verantwoordelijkheid van scholen voor ties zijn bovendien nodig om leraren te ondersteu­ zalm bewaking van hun kwaliteit is de beste garantie dat nen: systeembeheerders, personeelsmedewerkers, term die kwaliteit ook geleverd zal worden. Zelfbewust­ remedial teachers, onderwijsassistenten, administra­ dach zijn bij scholen van de noodzaak om hun eigen orga­ tief medewerkers. Er moet binnen de school een lijke nisatie voortdurend bij de tijd en op peil te houden, voedingsbodem voor onderwijskundige innovatie kwal is aanmerkelijk doeltreffender en doelmatiger dan zijn. Oat betekent meer ruimte voor scholing van le­ mak( de overheid die dat probeert te doen tegen de klip­ raren, maar ook beleidsmedewerkers zouden op H pen van wisselende bereidheid op de werkvloer op. school een normaal verschijnsel moeten zijn. polit Uitgangspunt zou moeten zijn: de overheid schept Kortom: ruimte voor- meer-mensen in de school, der' het kader van kwaliteit en de randvoorwaarden om zowel financieel als in regelgeving, is een noodzake­ door daar aan te voldoen, scholen worden zo vee] moge­ lijke voorwaarde om van het onderwijs blijvend een glipp lijk vrijgelaten in de invulling. wervende sector op de arbeidsmarkt te maken. wijsiJ In de periode-Ritzen is dat proces voor het Als de overheid bevoegdheden overdraagt aan de maar hager- en beroepsonderwijs nagenoeg voltooid. school, is het noodzakelijk om vast te stellen wie 'de deels Ook in het voortgezet onderwijs zijn toen substan­ school' eigenlijk is. In de praktijk blijkt dat 'het lijkhc tiele stappen gezet. De huidige bewindslieden zijn schoolbestuur' te zijn. Oat betekent niet altijd dat inhot helaas niet vee! verder gekomen dan fraaie inten­ door de overheid overgemaakte taken of geld ook een J ties. 28 Daarom zal het proces van verzelfstandiging daadwerkelijk de werkvloer bereiken. Daarom zou, ho6r van het basis- en voortgezet onderwijs in de ko­ bij het verder werken aan meer autonome scholen, nicm mende periode met kracht ter hand moeten worden helder en onomstreden moeten zijn dat 'de school' derw genom en. ook 'de school' is. Oat vergt versterking van de Iei­ kindc Zo is het basisonderwijs rijp voor de invoering ding van scholen ten opzichte van het bestuur: taken zij da van lump sum-bekostiging op vrijwillige basis. Het als personeelsbeleid, het onderwijskundig leider­ D voortgezet onderwijs is daar in 1 996 reeds in zijn ge­ schap en het uitwerken van de ( didactisch of anders­ sene• heel op overgestapt. In het basisonderwijs heeft on­ zins) identiteit van de school moeten voluit komen houd geveer de helft van de schoolbesturen slechts een te liggen bij de directie. Het bestuur past mccr ecn peda: school in beheer. Deze zijn te klein om fmanciele ri­ faciliterende en toezichthoudende rol op afstand. voor sico's te dragen. Maar de grotere schoolbesturen Ook de ovcrheid moet de nodige investeringen (kerr hebben voldoende kracht en kwaliteit in huis voor plegcn in hct management van scholen. De direc­ gesd eindverantwoordelijkheid over hun begroting. teur kan een school maken ofbreken. 2 9 Daarom zou rele · Onderwijs is mensenwerk, maar de ruimte voor op elke basisschool, ook de kleinere, de functie van gene1 scholen om goed personeelsbeleid te kunnen voeren directeur een volledige moeten zijn. Onderwijskun­ daarr is beperkt. De rechtspositie van leraren is star en dig management en het uitdenken van vernieuwin­ biedt am per ruimte voor een aanpak op maat - voor gen kost tijd, en die moet scholen gegeven worden. DeP op d< van ' 28. Zie: beleid brieven 'Sterke Stelling voor kwaliteit' (4 juli 2oo1). leiden tot een daling van het instellingen, verantwoordelijke 2 9. Hoe belangrijk een directeur is ziekteverzuim op school met bijna een deki• ovcrheid' (ministerie OC&W, voor de kwaliteit van een school, blijkt half procentpunt. Zie: M. Gemmcke & wate september 1999), 'Onderwijs in uit M.P.C. van der Werf, E.H.M Nitcrt S. W. van der Ploeg, Uitval van stelling: kracht en creativiteit voor de en G.J. Reezigt, Ejfectieve en minder school/eiders in het primair onderwijs, kcnnissamenleving' (ministerie OC&W, dJectieve basisscholen voor allochtone Regioplan, april 2 ooo. 30. AI november 2 ooo) en het recent gesloten leerlinaen, Groningen, 1994. Het onder akkoord 'Scholen en professionals in vertrek van een directeur blijkt vaak te aanh01 S&_D7 / 8200I 3S9

Ide Tenslotte zou de rol van de administratiekantoren in sche eisen betreft! - is noodzakelijk om daadwerke­ (a­ het onderwijs eens grondig moeten worden onder­ lijk politieke verantwoording over onderwijskwali­ let zocht. Zij dragen bij aan 'kleilaag' tussen overheid en teit te kunnen afleggen. br­ scholen, en spijkeren nog wel eens vast wat de over­ Voor een sociaal-democratische partij ligt het op heid juist heeft losgelaten. mijns inziens voor de hand dat een centrale indicatie :en van kwaliteit van onderwijs ligt in het bieden van ge­ ~c­ Een nieuwe rol voor de overheid lijke kansen voor kinderen. Teder kind moet op en, Hierboven is geschetst hoe 'de burger centraal' in school tot zijn recht kunnen komen, ongeacht af­ 1C­ het onderwijs kan worden uitgewerkt. Voor een dee! komst of sekse. Scholen ontvangen - aanmerkelijk ­ eu- zal meer invloed van burgers ten koste gaan van Zoe­ meer geld voor leerlingen met een sociaal-economi­ rs, termeer. Maar het rninisterie van oc&w zal haar aan­ sche achterstand; er mag van hen verwacht worden ra­ dacht ook moeten verleggen, om de grondwette­ dat zij daarmee ook resultaten bereiken. Maar ook :en lijke verantwoordelijkheid van de regering voor de wat een school doet om verzuim en voortijdig 1tie kwaliteit van het onderwijs waar te kunnen schoolverlaten tegen te gaan, brengt in beeld of zij le­ maken.3° werk maakt van gelijke kansen. lop Het is opvallend dat, ondanks die grondwet, de Daarnaast is het van belang eenduidiger te gaan ljn. politick nog nooit een samenhangend kwaliteitska­ vastleggen wat kinderen op een bepaalde leefti jd re­ IOI, der voor scholen heeft ontworpen. Zij heeft daar­ delijkerwijs moeten kennen en kunnen. Basis- en ke- door het defmieren van een goede school Iaten weg­ voortgezet onderwijs kennen kerndoelen, maar die een glippen naar dagblad Trouw, het Cito en de onder­ zijn te vaag, te weinig samenhangend en het zijn cr te I wijsinspectie. Er zijn wei deugdelijkheidseisen, veel . Het huiruge programma zal daarom vervangen 1de maar die zijn verbrokkeld tot stand gekomen en moeten worden door een helder en haalbaar curri­ 1'de deels verouderd. Bovendien richten tal van deugde­ culum, dat meer verplichtend kan worden opge­ !het lijkheidseisen zich op het proces van de school: de legd. Het advies van de Onderwijsraad over leer­ .dat inhoud van het leren. Daar zou de overheid nu juist standaarden biedt hier voor een prima hand vat. 3 1 bok een forse stap terug moeten doen - dat primaat Door de leerstandaarden voor drie momenten vast ou, 'hoort te liggen bij de professionals in de school. Een te stellen - zoals nu met 7, I I en Is jaar, plus het ~ en, nieuw evenwicht in de overheidssturing van het on­ eindexamen - kan per school type de voortgang van ,ol' derwijs is noodzakelijk: de overheid stelt vast wat een leerling worden getoetst. Leerstandaarden hie­ lei­ kinderen moeten leren, de scholen bepalen zelf hoe den scholen met achterstandsleerlingen een richt­ ken zij dat aanpakken. snoer voor wat er van hen aan prestaties wordt ver­ ler­ Daarom zouden alle huidige deugdelijkheidsei­ wacht. Om te voorkomen dat deze kwaliteitseis ers­ sen eens integraal tegen het licht moeten worden ge­ voor scholen zonder achterstandsleerlingen een nen houden, en geschrapt als zij te ver ingrijpen in het wassen neus is, zouden leerstandaarden op twee ni­ Fen pedagogisch-rudactische proces in de school. Daar­ veaus moeten worden vastgesteld. De leerstandaard voor in de plaats zouden de eisen aan het curriculum is de bodem, en niet het plafond: een kind dat meer gen (kerndoelen en exameneisen) moeten worden aan­ kan, mag er niet door afgeremd worden. rec­ gescherpt. Vaststellen welke selectie uit ons cultu­ Ook het pedagogisch klimaat van een school Q:OU rele erfgoed wordt overgedragen aan de volgende moet worden getoetst als criterium van kwaliteit. 1van generatie, is een afweging van algemeen belang en Kinderen moeten zich veilig en gerespecteerd :un­ daarmee van de overheid. weten op school. De overheid kan en mag opvoed­ vin­ kundige regels niet voorschrijven. Het cultuurpeda­ en. De Partij van de Arbeid zou zich moeten bezinnen gogisch debat moet niet in het parlement of in Socia­ op de vraag wat de sociaal-democratische definitie lisme &.. Democratie gevoerd worden, maar op de van 'een goede school' eigenlijk is. Openheid naar school!3 2 De overheid mag wei verwachten dat \en de kiezer over nagestreefde kwaliteitseisen - en over scholen zelf, in nauw overleg met ouders, pedago­ e & water nodig is om er voor te zorgen dat het realisti- gisch beleid ontwikkelen en dat consequent uitvoe-

30. Artikel 2 3. 1 Grondwet: 'Het 3 1. Onderwijsraad, Zeker Weten. J2. Zie Kalma, biz. 2o2 ondcrwijs is een voorwerp van de Leerstandaarden als basis voor aanhoudende zorg der regering'. toeaankelijkheid, Den Haag, 1999. S&_D7/8200I

ren. Elke school hoort zich - als eerste en indrin­ tereen kunnen teren op een ooit behaald diploma. v gende kennismaking van een kind met de gemeen­ Het onderwijs kent, paradoxaal genoeg, een slecht pres1 schap buiten het gezin - te bezinnen op haar bijdrage ontwikkelde scholingscultuur. Om dat te verande­ Imm aan het grootbrengen van kinderen tot volwaardig ren, zou de onderwijsbevoegdheid een beperkte niet burgerschap. houdbaarheid moeten krijgen, die via nascholing blinc Tenslotte zal een school kinderen de vaardighe­ een nieuwe uiterste datum verwerft. Daar den moeten bijbrengen die in een kenniseconomie Scholen moeten, zoals gezegd, zo vee! mogelijk in te zo onontbeerlijk zijn: flexibiliteit, kunnen samen­ ruimte krijgen om de kwaliteit van hun mensen zelf jarer werken binnen een divers samengesteld team, pro­ te onderhouden. Intercollegiate toetsing is daar een boet' bleemoplossend vermogen, communicatieve en in­ goede manier voor; op scholen waar er mee geexpe­ echt novatieve vaardigheden. 33 rimenteerd is, blijkt het uitstekend te werken.H en/c Het verdient daarom aanbeveling een systeem van on de Omdat de kwaliteit van het onderwijs staat of valt visitaties in te voeren in basis- en voortgezet onder­ midc met de kwaliteit van de leraar, moet de overheid ook wijs, zoals het hoger onderwijs dat ook kent. Het omd daar randvoorwaarden stellen. De rechtspositie zal grote voordeel van zo'n stelsel is dat scholen didac­ den. moeten worden gemoderniseerd, om een goede tische kwaliteitstoetsing gaan ervaren als hun eigen basis te bieden voor personeelsbeleid-op-maat van zaak. Directeuren hebben toch vaak het gevoel dat D scholen. Het huidige, van ambtenaren afgeleide, het oordeel van de lnspectie hun school niet vol­ Het< schalenstelsel - waarin leraren slechter betaald wor­ doende recht doet. H cie' , den naarmate de kinderen die zij lesgeven jonger De inspanningen van scholen om goede leraren aang• zijn, en het schooltype waaraan ze doceren 'lager' in dienst te hebben en te houden, zeggen vee] over gaan is- voldoet op geen stukken na meer. Nieuwe func­ de kwaliteit van hun onderwijs. Daarom zouden vred tiewaardering is nodig, waarin de kern van het scholen openbare informatie moeten verstrekken rede1 werk, lesgeven, centraal komtte staan. Er zal ruimte over bijvoorbeeld hun ziekteverzuim, nascholings­ hetz moeten komen voor differentiatie in functie, taken beleid en inzet van ondersteunend person eel. rite it en beloning, zodat scholen echt in de loopbaan van posit hun mensen kunnen investeren. Daarbij hoort de in­ Verreweg de meeste Nederlandse scholen zijn rede­ Juist voering van de ondernemingsraad in het onderwijs, lijk tot zeer goed. Volgens de onderwijsinspectie veel : zodat leraren binnen de school voldoende tegen­ presteert ongeveer s procent van de scholen in linge wicht aan hun werkgever kunnen bieden. basis- en voortgezet onderwijs ronduit zwak. 36 De onde Ook het adagium 'eens bevoegd, altijd be­ overheid staat dan nagenoeg machteloos. Dicht­ door kwaam' is niet meer van deze tijd. Een Ieven lang draaien van de geldkraan is de enige wettelijk toege­ ders, leren is de norm van de kenniseconomie, en het on­ stane remedie, maar dat is zo draconisch dat het een 1 derwijs is een bij uitstek toekomstgerichte sector. nooit gebeurt - al wordt er nu en dan mee ge­ Daarom is het geen goede zaak als leraren jaren ach- dreigd.37

33. Het vaak aangehaalde onderscheid 36 . Inspectie voor het Onderwijs, tussen 'praktisch' onderwijs en Onderwijsverslaa 2000, blz. 6 'theoretisch' onderwijs raakt door de 37. In juli I 998 heeft het bestuur van een opkomst van de kenniseconomie steeds basisschool te Havelterberg zijn meer achterhaald. Er bestaan geen verantwoordclijkheid overgedragen aan functies meer waarbij uitsluitend het een de gemeente Meppel, na bemiddeling of uitsluitend het ander is vereist. De door toenmalig staatssecretaris uitdaging voor het onderwijs is vooral Netelenbos. Aanlciding was een om leerlingen op maat en met moderne vernietigende rapportage van de didactische inzichten een slimme mix van Onderwijsinspcctie over het functioneren heiden te bieden. van de basisschool, dat ook na eerdere 34· R. Voorwinden, 'Scholen nemen waarschuwing niet verbeterde. elkaar de maat'. In: Het Onderwijsblad, 30 Persbericht ministerie OC& W, I juli 39· 0 juni 2ooi, blz. 26-7. I998. • irunid 3.1'· Search Primair, De lnspectie beoordeeld, 38. Zie 'Opinievorming rond de opgen Ervarinaen van directeuren in het PC en RK Onderwijsbeleidsbrief', onderzoek Weto primair onderwijs met reaulier en intearaal verricht in opdracht van het ministerie 783, J schoohoezicht. Woudenberg, juni 2ooi. van OC&W, maart 2ooi . Gepubliceerd Tweede via www.minocw.nl. I999. s&..o 7/8 2oo1

1a. Voor kinderen en ouders Ievert een zo slecht hoogwaardig publiek bestel. 'De burger centraal' tht presterende school een onaanvaardbare situatie op. gaatniet ten koste van collectieve waarden als gelijke le­ lmmers: voor een kind is elk jaar dat het op school kansen, burgerschap en het speuren naar nieuwe ~te niet goed gaat, een verloren jaar. Ouders willen kennis als de overheid goed doet wat zij moet doen. ng blind kunnen varen op de kwaliteit van een school. 38 Hoge muren zullen omver moeten worden gehaald Daarom heeft de overheid instrumenten nodig, om voor het zover is. Ook het doorzetten van miljarden­ ijk in te kunnen grijpen als een school verscheidene investeringen is noodzakelijk om verder te bouwen telf jaren achtereen slecht presteert. Een systeem van aan een professioneel, innovatief onderwijs. Perso­ ten boetes zou kunnen worden uitgewerkt. Loopt het neel, gebouwen en invoering van moderne informa­ Je- echt mis, dan moet het mogelijk worden bestuur tie- en communicatietechnologie verdienen daarbij 34 en/of management te vervangen, en de school voorrang. ran onder curatele van de overheid te plaatsen. Extra Juist omdat het proces van verzelfstandiging in er­ middelen kunnen dan beschikbaar worden gesteld, het hoger- en beroepsonderwijs bijna voltooid is, Het om de school de spiraal naar hoven weer te doen vin­ moet in de komende kabinetsperiode de aandacht ac- den.39 van de politiek zich concentreren op het op eigen ren benen zetten van de scholen in het basis- en voortge­ ~ (:iat De muren van jericho zet onderwijs. De uitdagingen die daar liggen - ver­ rol- Het onderwijs wordt vaak neergezet als een 'provin­ sterking van gelijke kansen voor kinderen, meer cie' of een 'bolwerk'. Vee] scholen wordt onrecht vrijheid voor scholen, meer invloed van ouders, ren aangedaan met zo'n predikaat. De meeste kinderen modernisering van het leraarschap, ontwikkelen ver gaan met plezier naar school, en hun ouders zijn te­ van het Nieuwe (digitale) Leren - rechtvaardigen den vreden over het onderwijs.4° Oat is zeker geen dat in de aanstaande kabinetsformatie wordt afge­ ken reden om lui achterover te leunen. Geen land kan sproken dat niet een staatssecretaris, maar de minis­ 1gs- het zich meer permitteren om onderwijs geen prio­ ter het basis- en voortgezet onderwijs onder zijn riteit te geven bij investeringen - en de moeilijkste hoede neemt. positic om te behouden is de eerste plaats. En nu die eerste plaats in het Olympische me­ :de­ ·Jwst scholen moeten in een kennissamenleving zo­ daille-klassement nog! ctie veel mogelijk kunnen opereren als autonome instel­ 1 in lingen. Hierarchie is achterhaald, zowel binnen het MARLEEN BARTH · De onderwijssysteem als in de aansturing van scholen Lid van de Tweede Kamer voor de PvdA :ht- door de overheid. Grotere invloed van burgers - ou­

~ge­ ders, leraren en leerlingen - op het onderwijs biedt thet een meer duurzame garantie voor een kwalitatief •Met dank aan Helga Koper en Sylvia ten Bosch ge-

39· Op initiatief van de PvdA-fractie is 40. Het onderwijs in Nederland krijgt Opvallend is dat ouders met een kind inmiddels een dergelijke bepaling van ouders gemiddeld een ruime op een grote basisschool hogere opgenomen in hct voorstel voor een voldocnde. Bijna so procent gceft een 7 waardering (7 ,o) hebben voor de Wet op het OnderwijsToezicht, nr. 2 7 als rapportcijfer, ruim 1 o procent een kwaliteit van het onderwijs dan ouders 783, ~ juni 2oo1. Zie: Handelinaen 8. De waardering van ouders voor de met een kind op een kleine school 1iveede Kamer 1999- 2ooo, 9 november school en de leraren van hun eigen kind (6,7). Uit: ITS, Onderwijsmeter 1999, 1999. 19- 1427-8. ligt nog hoger: gemiddeld een 7 .~. Nijmegen, 2ooo. S&._D7/8200I

PEN OP PAPIER Het immigratieplan volgens de VVD Een reactie op Middel I Albayrak In hun artikel 'Dilemma's ren. Toen bijna de helft van Arie van een sociaal-democra­ aile Angolese asielzoekers blijk· tisch asielbeleid' in het vo­ HENK KAMP naar Nederland kwam, ging april rige nummer van S&D stet­ lid van de Tweede Kamer voor de vvo de PvdA alsnog met het een len Bert Middel en Nebahat voorstel akkoord. Nog een over. Albayrak dat de vvo in haar voorbeeld? Het vvo-voor­ patie neiging tot populisme alle categorieen vreemdelin­ stel om de opvang van uitgeprocedeerde asielzoekers onze gen door elkaar haalt. Verder stellen ze dat de vvo consequent te beeindigen was volgens de PvdA inhu­ ema1 met betrekking tot het vreemdelingen- en asielbeleid maan, tot Melkert er een week voor de Provinciale eers1 een reeks van vergaande voorstellen heeftgedaan, die Statenverkiezingen zelfmee kwam. Het is niet moei­ den bijna allemaal door een nipte Kamermeerderheid zijn lijk om te voorspellen met welke andere voorstellen zelf • verworpen. die de vvo eerder deed de PvdA in de toekomst als­ leide De eerste stelling is onwaar. Er is geen partij die zo nog akkoord zal gaan. Ik zal dat niet doen, het zou het uitg consequent en zorgvuldig als de vvo onderscheid proces niet bespoedigen. voor maakt tussen vreemdelingen, allochtonen, immi­ In hun artikel bepleiten Middel en Albayrak het wat; granten, asielzoekers en vluchtelingen. Wij doen dat, jaarlijks vaststellen van een immigratieplan. Daarin vane omdat de verschillen tussen de groepen groat zijn, zou aangegeven moeten worden welke aantallen belei evenals de verschillen binnen die groepen zelf. Wij vreemdelingen worden toegelaten. Hen kennende hoof doen dat ook, omdat het ons uiteindelijk gaat om de zal het niet gaan om quotering van het aantal asielzoe­ dat oplossing van het integratieprobleem waarmee de kers of gezinsvormers, het zal gaan om verruirning dat c Nederlandse samenleving kampt. Wie een probleem van het aantal arbeidsmigranten. Voor het onder Dat onnodig ingewikkeld maakt, staat de oplossing ervan strenge voorwaarden tijdelijk toelaten van arbeids­ Zwa· juist in de weg. De koppeling door Middel en Albay­ migranten is er nu al de Wet arbeid vreemdelingen [ rak van deze onwaarheid aan het begrip 'populisme', (Wav). Op grond van deze wet zullen door werkge­ leen veronderstelt kwaadaardigheid bij de coalitiepartner vers dit jaar omstreeks 28.ooo tewerkstellingsver­ won. en is daarom bedenkelijk en betreurenswaardig, gunningen worden aangevraagd. Overigens, in de­ Eno· zeker als het om een bewuste onwaarheid oftewel een zelfde peri ode dat de arbeidsmigratie via de Wav ver­ ond€ leugen zou gaan. drievoudigde, verdubbelde het aantal asielzoekers. tern De tweede stelling is gedeeltelijk waar. De vvo Het zou zeer onverstandig zijn de toelating van ar­ heid heeft tientallen vergaande voorstellen gedaan om het beidsmigranten - a! dan niet in het kader van een im­ sled misbruik van de asielprocedure en de illegalenpro­ rnigratieplan - verder te verruimen. Van aile asiel­ wei• blematiek aan te pakken. Vaak werden die voorstellen zoekers die in de jaren negentig een verblijfsvergun­ patie eerst door de linkse Kamermeerderheid onder aan­ ning voor Nederland kregen, staat tweederde met groo voering van de PvdA verworpen, om later toch be­ een uitkering aan de kant. Datzelfde geldt voor twee­ 1 spreekbaar te worden. Zo was de PvdA fel tegen leef­ derde van de Marrokaanse en Turkse mannen in de wijs< tijdsonderzoek door middel van een rontgenfoto bij leeftijdscategorie van 40 tot 6 5 jaar. Het is vee! socia­ ste tJ alleenstaande minderjarige asielzoekers (ama's) ler er voor te zorgen dat zij aan het werk komen, dan vans waarvan vermoed werd dat ze 1 8 jaar of ouder hun positie op de arbeidsmarkt te verslechteren door De t• waren. Pas nadat de toestroom van ama's totaal uit de nog meer immigranten toe te Iaten. het r hand was gelopen, mocht het wei. Een ander voor­ De vvo is v66r een immigratieplan, rnits dater op Iegge beeld betreft Angola. De linkse Kamermeerderheid is gericht de immigratie zodanig te beperken dat de het • verwierp het voorstel om net als alle andere Europese integratie in onze samenleving van mensen van bui­ Dezt land en afgewezen An go lese asielzoekers terug te stu- tenlandse afkomst goed kan verlopen. trokl s &.o 7 / 8 2oor

PEN OP PAPIER Allochtone onderwijsachterstand Een reactie op Vander Zwan

an Arie van der Zwan ziet, PAUL TESSER & en verbeteringsstreven' en ~ rs blijkens zijn artikel in het heeft per school een ver­ ng aprilnummer, niet vee! in CARLO VAN PRAAG schillende inhoud. De ei gen een van hoven, door de 1et heiden verbonden aan het signatuur is volgens Van der en overheid, geleide emanci­ Sociaal en Cultureel Planbureau Zwan op de lange termijn )r- patie van allochtonen in vee] belangrijker voor de

~ rs onzc samenleving. Zo een emancipatie van aJlochto­ m­ emancipatie moet, evenals die van de arbeiders in de nen dan de 'eenzijdige resultaatgerichtheid' die n u in ale eerste helft van de vorige eeuw, van onderop wor­ zwangkomt. ei­ den bereikt. Zij moet voortkomen wt de mensen Oat de overheid de verkeerde weg inslaat, is vol ­ len zelf die daarbij aangevoerd worden door hun eigen gens Van der Zwan, mede de schuld van het scP, lls­ leiders. De overheid moet op afstand staan en hoog­ want dit instituut heeft, bij monde van zijn mede­ ttet uit gunstige voorwaarden scheppen. Een pleidooi werker Paul Tesser, de overheid geadviseerd de ef­ voor laisser jaire uit een wat onverwachte hoek en fectiviteit van het onderwijsachterstandsbelcid voor et wat aan de late kant. De overheid is al sinds het einde leerlingen wt de minderheden te vergroten. Het SCP :rin van de jaren zeventig doende met een minderheden­ doet in zijn Minderhedenrapportaae 1999 hiertoe een len beleid waarin de slechting van sociale achterstand de aantal concrete suggesties. De belangrijkste zijn: Ide hoofdmoot vormt. Wij hebben vaak horen betogen - tegengaan van cognitieve achterstand in de be­ • dat dit beleid te weinig effect sorteert, maar zelden voorschoolse fase door het aanbieden van effec­ ing dat de overheid het beter niet zou kunnen voeren. tieve ontwikkelingsprogramma's in een institu­ der Dat pleit op zichzelf natuurlijk niet tegen Van der tionele setting; rls- Zwan. - extra onderwijs in het Nederlands voor an­ De schrijver vindt voorts dat emancipatie niet ai­ derstalige leerlingen; ge­ leen via onderwijs, maar ook via de arbeid en het - een nieuwe aanpak van het taal- en rekenon­ rer­ wonen verloopt. Niemand zal hem tegenspreken. derwijs die rekening houdt met de aanvangsach­ tie- En op deze beide terreinen krijgt de emancipatie van terstand van leerlingen wt de minderheden. De •er­ onderop alle kansen van de wereld, want op beide aanpak is ontleend aan het Amerikaanse project ers. terreinen prevaleert het marktbeginsel en de over­ Succesjor all (Slavin et al 1996) en wordt geken­ ar­ heid oefent op de verdeling van banen en woningen merkt door: een sterk gestructureerde leerlijn, im­ slechts marginale invloed uit. De implicatie is echter stap-voor-stap instructie en oefening overeen­ ~el­ wei dat het onderwijs als medium voor de emanci­ komstig de principes van de directe instructie un­ patie van allochtonen in het overheidsbeleid een (Veenman 1992) en regelmatige toetsing van de met groot gewicht krijgt. vorderingen met het doellacunes in de verwer­ •ee- Ten slotte vindt Vander Zwan dat in de onder­ king van de leerstof op hetspoor te komen. Leer­ l de wijscomponent van het minderhedenbeleid de laat­ lingen die achterop raken krijgen herinstructie Cia­ ste tijd te vee! nadruk wordt gelegd op effectiviteit en begeleide oefening door een hulpleerkracht. dan van scholen ten koste van hun kwaliteit in brede zin. Deze kenmerken zijn terug te vinden in het Rot­ oor De technocratische benadering waarbij de overheid terdamse KEA-project. het model van de effectief gebleken school wil op­ r op leggen aan alle scholen vindt hij verwerpelijk omdat Onderzoeksresultaten wijzen wt dat de prestaties t de het de 'eigen signatuur' van de scholen miskent. van leerlingen wt achterstandsgroepen met deze ow­ Deze signatuur bestaat in 'een combinatie van be­ aanpak substantieel zijn te verbeteren, maar Vander l trokkenheid, opvoedingsidealen, schoolcultuur Zwan is niet overtwgd. Van een enigszins beduidend S&._D7/8200I

en duurzaam effect zou geen sprake zijn en de scho­ Die projecten zijn er niet in geslaagd de schoolpres­ len zouden alleen maar hinder ondervinden van de taties van deze kinderen te verbeteren. Men kan door de overheid opgelegde verbeteringsprogram­ deze mislukkingen als finaal beschouwen, maar dat ma's. Zij zouden moeten worden bevrijd van de is niet terecht. In een reeks van proefschriften zijn de voorgeschreven 'eenzijdige resultaatgerichtheid' en oorzaken van de achterstand en de gebreken in de van 'de eenzijdige last' om kinderen in de maat­ toegepaste remedies verder geanalyseerd en daar­ schappij vooruit te moeten helpen. door zijn fouten in de strategie en de uitvoering Van der Zwan vindt dat kwaliteit meer omvat boven tafel gekomen. De internationale onderwijs­ dan aileen effectiviteit en ook hierin zal niemand psychologische theorievorming heeft ook niet stil­ 'Wa1 hem tegenspreken. Effectiviteit is echter wel een gestaan. Anders dan Vander Zwan suggereert be­ kere noodzakelijke voorwaarde voor kwaliteit. Oat zal staat de huidige kennis hierover niet uit !outer ambi­ geen niet aileen Staatssecretaris Adelmund met ons eens gui"teiten. De kwaliteit van de instructie, de leertijd en OJ zijn, maar ook de leerlingen en hun ouders. Als die er voor de leer ling is en betrokkenheid van do­ verle 'emancipatie van onderop' ergens mee gediend is, centen en leerlingen zijn de factoren die ertoe doen. land dan is dat wei met effectief onderwijs; dat wil zeggen ln de loop van de jaren negentig is deze kennis toe­ gen: onderwijs dat de leerlingen op zijn minst in de kern­ gepast in een aantal nieuwe projecten: voorschoolse wete vakken op een zo hoog mogelijk niveau brengt. programma's voor peuterspeelzalen en een nieuwe Wij verlaten ons niet zoals Vander Zwan op de werkwijze voor leerlingen uit achterstandsgroepen In b 'signatuur' van de school, vooral niet als deze signa­ in het basisonderwijs. De programma's worden be­ van tuur zoals bij Van der Zwan bestaat uit een per geleid met onderzoek. De eerste resultaten van de oud school unieke constellatie van opvoedingsidealen. peuterprogramma's zijn positief, maar de effecten ling: Acceptatie van een dergelijke kwaliteitsmaatstafbe­ zijn bescheiden. De aanpak in het basisonderwijs !e­ per1 tekent dat men het begrip kwaliteit als zodanig over­ vert in de lagere jaargroepen duidelijke resultaten em a boord gooit. Aan de eis van een eigen signatuur vol­ op, maar in de hogere jaargroepen nog niet. Vander in zi doen immers aile scholen! Een school moet meer Zwan heeft aan het laatste genoeg voor zijn defini­ het• zijn dan een expressiemiddel voor de inzichten van tieve oordeel. De positieve resultaten in de peuter­ an de de schoolleiding. Een school is ook een instelling speelzaal en de lagere jaargroepen van het basison­ Dit met een externe taak. derwijs bagatelliseert hij. In navolging van Arthur zegt Heeft het zin om scholen lastig te vall en met een Jensen eind jaren zestig concludeert hij dat compen­ vera model voor effectief onderwijs? De tegenvraag satieonderwijs de kans heeft gekregen om zich te be­ Net dringt zich op: is het zinvol om aile scholen in Ne­ wijzen, maar dat het kennelijk is mislukt. Wij zijn orne derland zelf naar een model te Iaten zoeken. Gaat minder defaitistisch. gen' daar niet nodeloos veel energie in zitten? Zouden die Tot slot nog een kleinigheid. Van der Zwan em a scholen niet blij zijn met een model? Die scholen noemt in zijn artikel Tesser met naam en toenaam als van• mogen dan uniek zijn, maar zij worden toch niet exponent van een dwaalleer. Oat is zijn goed recht. tota stuk voor stuk met een uniek probleem geconfron­ Als hij elders in zijn artikel de feiten om trent alloch­ I teerd! Onderwijsachterstand van bepaalde catego­ tone onderwijsachterstand behandelt, vergeet hij tuss• rieen leerlingen doet zich toch in het hele land voor echter diezelfde Tesser als bron te noemen. Een loch en de oorzaken zijn in Amsterdam toch niet geheel slordigheid, want het gaat wei om twee kolommen, an de anders dan in Rotterdam! Waarom dan niet zoeken bijna letterlijk aan de Minderhedenrapportage 1999 alloc naar een model dat zich in de praktijk bewijst? en aan een artikel van Tesser in Beleidswecenschap ont­ spel. De grote vraag is of een dergelijk model bestaat. Van leende, tekst. der Zwan is hierover sceptisch en op dit punt is het I ni t zo gemakkelijk hem af te vall en. Op Het tegengaan van onderwijsachterstand in het LITERATUUR R.E. Slavin: Success for all. Lisse, Swets en Zeitlinger I 996 beid basisonderwijs staat al zo'n dertigjaar op de beleids­ P.T.M. Tesser e.a.: Rapportaae minderheden 1999. Positie in het ken. agenda en de in het veri eden behaalde resultaten zijn anderwijs en op de arbeidsmarkt. SCP I Elsevier bedrijfs­ anal· inderdaad niet steeds bemoedigend. In de jaren ze­ informatie, Den Haag I 999 nen S. Veenman: Effectieve instructie volgens het directe ventig zijn in ons land verschillende van dergelijke lnstructiemodel. In: Pedaaoaische Swdiiin 69 (I992) heid projecten uitgevoerd gericht op arbeiderskinderen. 242-269 mise keh s &.o 7 /8 2oo1

s­ PEN OP PAPIER. ill at Die tijd 1e komt nooit meer terug 1e .r- Een reactie op Vander Zwan ag js­ ml­ 'Want we zijn allemaal, in ze­ EVELYN ERSANILLI & nante mannelijke gezins­ e­ kere zin, miaranten: we zijn hoofd, terwijl hiervan bij Ji­ aeiimigreerd naar de toekomst, KAI PATTIPILOHY Surinaamse en Antilliaanse en ons land van herkomst is het ijd Student Algemene Sociale Wetenschappen en gezinnen vaak geen sprake !0 - verleden. Er is in dit nieuwe is, omdat de vrouw hier het actiif bij de Jonge Socia listen resp. student ln. land geen groep die kan zea­ Bestuurskunde en werkzaam bij een adviesbureau gezinshoofd is. Van der •e­ aen: wij woonden hier a/, wij voor sociale vraagstukken. Zwan pleit in zijn artikel lse weten hoe je hier moet Ieven.' 1 weliswaar voor emancipa- Ne tiebewegingen langs etni­ en In het debat over maatschappelijke achterstanden sche lijnen, maar lijkt niet te beseffen dat de ver­ van allochtonen is het opvallend dat vee) partijen schillende groepen ook verschillende problemen oude reflexen Iaten zien. Het CDA heeft haar verzui­ hebben. :en lingsmodel van zolder gehaald en Vander Zwan op­ Praktisch gezien Ievert het idee van grote, etnische le- pert nu het oude sociaal-democratische idee van een emancipatiebewegingen ook problemen op. Som­ ten emancipatiebeweging. Het multiculturele drama is mige etnische groepen tellen namelijk te weinig ler in zijn ogen 'niet groter, maar ook niet kleiner, dan !eden om een eigen emancipatiebeweging op te zet­ ni- het drama van de maatschappelijke onderklassen uit ten, die collectieve goederen, zoals de door Vander 2 :!r- andere tijdperken en andere Ianden in de wereld' . Zwan genoemde woningbouwverenigingen, kun­ m­ • Dit kan zo zijn, maar de grootte van een probleem nen produceren. Hoe zouden zij dan moeten eman­ mr zegt niks over de inhoud of de oplossing. De tijden ciperen? Moeten zij zich maar aansluiten bij een m - veranderen en de problemen en oplossingen ook. emancipatiebeweging van een groep waarmee zij >e­ Net zoals het verzuilingsmodel onwerkbaar is, enige overeenkomsten vertonen of moeten zij zich ijn omdat de zuilen in deze tijd niet Ianger 'een dak dra­ met andere groepjes verenigen, die ook te klein zijn ' gen' 3, is ook het door Van der Z wan voorgestelde om zo'n beweging te vormen? ran emancipatiemodel niet de sleutel tot de oplossing Niet aileen tussen, maar ook binnen groepen zijn rals van de rninderhedenproblematiek; het gaat namelijk de verschillen levensgroot. Generatie en de inter­ ht. totaal voorbij aan de dagelijkse realiteit. pretaties van geloof en cultuur spelen hier een be­ :h­ In dit artikel zullen wij de verschillen aangeven langrijke rol bij; binnen gemeenschappen bestaat er rhij tussen situaties waarin de arbeiders toen en de al­ een enorme variatie aan opvattingen over normen, ien lochtoncn nu verkeren. Vervolgens bieden wij een waarden en de regels, die hieraan verbonden zijn. en, ander kader voor de aanpak van de achterstand van Er zijn in de loop van de tijd diverse sub- en hybride­ 199 allochtonen, te weten interculturalisatie. Hierbij culturen4 ontstaan. Wie door de Kalverstraat in nt- spelen ook autochtonen een belangrijke rol. Amsterdam loopt, merkt direct dat de Turkse, Suri­ naamse of Marokkaanse jongere niet (meer) bestaat; Homogeniteit versus heteroaeniteit een Turkse jongen die naar hip-hop muziek luistert, Op vee! punten zijn de omstandigheden van de ar­ een taal spreekt die tussen het Nederlands, Suri­ beiders toen en de allochtonen nu, niet te vergelij­ naams en Marokkaans in zit en niets op de wereld zo ken. Om te beginnen lijkt Vander Zwan er in zijn lekker vindt als een zak Vlaamse friet, is eenvoudig­ analyse vanuit te gaan datallochtonen benaderd kun­ weg niet meer in een hokje te stoppen. nen worden als een homogene groep. In werkelijk­ heid is er echter sprake van een grote sociaal-econo­ lndividualisering van de samenleving mische en etnisch-culturele diversiteit. In zijn arti­ In de tijd van de arbeidersemancipatiebeweging was kel wordt er bijvoorbeeld gerefereerd aan het dorni- Nederland een redelijk collectivistische samenle- s&..o7/82oo1 J66

ving. De huidige samenleving is echter sterk gemdi­ meenschappen aan [te] moedigen zich toe te leggen niet vidualiseerd. Vee! problemen die zich momenteel op intellectuele verfijning en kritische reflectie', nisc met allochtone jongeren voordoen, zijn er, omdat dan het opnieuw uitvinden van tradities 'die onder hier zij zich niet of onvoldoende geaccepteerd en begre­ hele andere condities dan de huidige floreerden', om< pen voelen. De kloof, die tussen deze jongeren en de omdat zij op deze manier 'voor zichzelf kunnen wor Nederlandse samenleving is ontstaan, wordt niet spreken in plaats dan anderen dat voor hen doen.' 6 van kleiner door in een samenleving, die sterk op het in­ Een ander probleem van deze methode is dat on­ dat dividu is gericht, collectieve emancipatiestrategieen gelijkheden binnen groepen gelegitimeerd worden. stra· toe te passen. Allochtone jongeren zullen zich niet Zo stelt hoogleraar interculturele communicatie een voor vol aangezien voelen, zodra alleen zij behan­ Pinto bijvoorbeeld, dat binnen de zogenaamde 'F­ deld worden als lid van een groep, terwijl bij hun au­ culturen', waar vee! niet-westerse allochtonen dee! dee tochtone leeftijdsgenoten de nadruk wordt gelegd van uit maken, mannen vaak officieel de dienst uit­ het: op individuele kwaliteiten. Ook voor jongeren, die maken en vrouwen 'dermate zwart-wit worden be­ grat wei voldoende presteren, zal deze strategie weinig oordeeld, dat zelfs een kleine afwijking van de stan­ is et effect sorteren, omdat zij zich gestigmatiseerd zul­ daard reeds als tekortkorning wordt gezien' J Om vin~ len voelen. Er moet worden ingespeeld op de indivi­ tot en samenleving te komen waar groepen en indi­ spra duele capaciteiten van jongeren, waarin culturele viduen respect voor elkaar hebben, is het belangrijk zijn achtergrond zeker een belangrijke rol speelt, maar de wenselijkheid van bepaalde cultuuruitingen ter de~ niet noodzakelijkerwijs een cruciale; ze zijn meer discussie te stellen. In 'de prijs van de verrnijding' heel dan allochtoon alleen. stelde ook Scheffer dat 'de onwil te willen oordelen over opvattingen en gedragingen van anderen de to­ Cultuurverschillen lerantie kan bedreigen'. 8 Wij Afwijkend normbesef wordt vaak als barriere voor beg1 de integratie van allochtonen gezien. Vander Zwan Lana Ieve de seareaatie ...... 'mu beaamt ditS, maar weet hier geen goede oplossing ln zijn artikel haalt Vander Zwan de drie peilers van kaar voor te vinden. Hij dringt namelijk aan op het sanc­ de arbeidersbeweging aan: een hoog gesteld doe! dat eenl tioneren van !eden van een bepaalde emancipatieor­ hoven het alledaagse Ieven uitgaat, een hoog groeps­ er. s · ganisatie door de Ieiding van deze organisatie bij het moreel en een sterk leiderschap. Gezien de diversi­ mee niet naleven van de normen van de groep. Als de teit binnen de allochtone gemeenschap, is het de oge1 normen van allochtonen botsen met die van de rest vraag of dit haalbaar is. Wenselijk is het zeker niet. vers van de samenleving, is het niet verstandig deze hots­ Een hoog groepsmoreel is goed voor de cohesie bin­ !ism en de en in sornmige gevallen zelfs onwenselijke nor­ nen de groep en het zelfvertrouwen van de groeps­ staaJ men, te versterken binnen emancipatieorganisaties. leden, maar funest voor de cohesie in de samenle­ priv Deze botsingen, en zeker de tegenstelling allocht­ ving als geheel. Om met Simmel te spreken: 'Bin­ Dez oon - autochtoon, zullen zo alleen maar worden ding is scheiding'9. Natuurlijk speelt etnische zelfor­ bij ( vergroot. Een dialoog over norm en en waarden lijkt ganisatie een niet te verwaarlozen rol bij politieke schc ons meer bevorderlijk voor de integratie. participatie. 10 Maar een situatie waarbij iemand zich rest Vooral wanneer je het hebt over jongeren, die aansluit bij een organisatie vanwege de doelstellin­ niee zelf, zoals hoven reeds genoemd, een totaal nieuwe gen en ideologie, in plaats van de etnische grondslag, vers (straat)cultuur hebben ontwikkeld, zou het bijna is vee! wenselijker. insti onethisch zijn om bepaalde normen af te straffen, Het gevaar van het in stand houden van ongelijk­ gev< zuiver en alleen omdat die niet stroken met die van heid, is erg groot in een situatie waarbij een allocht­ em a hun emancipatiebeweging. Een Marokkaanse jon­ oon haar of zijn identiteit moet gaan verbinden aan levu gen, die zich niet (aileen) Marokkaans voelt, kan je een etnische zelforganisatie. Dienke Hondinus refe­ den niet de normen van 'zijn groep' opleggen en vertel­ reert in een essay over de toekomst van het rassen­ nig len hoe hij zich zou moeten emanciperen, puur op denken aan een theorie van de Britse socioloog Gil­ cult basis van zijn etnische achtergrond. Wanneer Lavrij­ roy. Deze stelt dat het einde van het rassendenken I sen het in haar essay 'Culturele diversiteit in de voorlopig niet in zicht is, omdat niet aileen de von kunst' heeft over het stimuleren van allochtone 'witte' profiteurs van het rassendenken hun voorde­ en \I kunstvormen, stelt zij volgens ons ook terecht, dat len niet zomaar op willen geven, maar ook de groe­ wor het meer zin heeft 'jonge mensen uit migrantenge- pen die onderworpen zijn aan het rassendenken, dit wor S&_D7/8200 I

n niet snel zullen doen. Dit vanwege de politieke, et­ hoog gewaardeerd, omdat deze niet binnen de cul­ nische, culturele tradities en identificaties, die zij tuur past. Naast 'genderbiased' zijn de instituties hier aan ontlenen en niet meer op willen geven, ook 'culturebiased'. Dit blijkt bijvoorbeeld uit kle­ omdat deze dikwijls bron van trots en kracht zijn ge­ dingvoorschriften, die geen probleem zijn voor de n worden. Hondinus vergelijkt dit met het ontlenen Nederlanders met hun christelijke achtergrond, van identiteit aan het slachtofferschap. Zij geeft aan maar wei voor Sikhs en moslimvrouwen. 1- dat 'soms ( ... ) de status van slachtoffer praktisch en Om werkelijke integratie van allochtonen in aile l. strategisch [kan I zijn maar ( ... ) geen basis [is I voor sferen van de samenleving te bereiken, zal er inter­ ie een politieke identiteit.' 1 1 culturalisatie moeten plaatsvinden en dus zullen ook Zelfs als, ondanks de bovengenoemde bezwaren, autochtonen zich moeten aanpassen. Niet aileen in el de emancipatiebewegingen wei gevormd worden, is het belang van allochtonen, maar ook in hun eigen t- het nog maar de vraag of ze daadwerkelijk voor inte­ belang. Door de komst van immigranten naar Ne­ gratie zorgen. Emanciperen binnen eigen instituties derland en de individualisering is Nederland een :1- is een stap, integreren in de Nederlandse samenle­ plurale samenleving geworden. Om in deze samen­ m ving een andere. Zonder deze laatste stap is er geen leving te functioneren moeten ook autochtonen in­ li­ sprake van echte integratie; verschmende groepen burgeren 14 . Nauta stelt, dat aile burgers over be­ jk zijn weliswaar vertegenwoordigd in aile sferen van paalde competenties moeten beschikken; vaardig­ er de samenleving, maar vormen niet samen een ge­ heden om regels van algemene aard in aile sferen van heel. Er is dan eerder sprake van segregatie. de samenleving te ontwikkelen en hiermee om te gaan. Het gaat om vaardigheden als de mogelijkheid 0- ..if de interculturalisatie! je in een ander te verplaatsen, verantwoordelijkheid Wij pleiten voor een interculturele samenleving. Dit dragen voor je gedrag en de competentie om voor je begrip vereist enige toelichting. 'Intercultureel' en eigen rechten op te komen. 1 s De eerste vaardigheid 'multicultureel' worden soms ten onrechte aan el­ kan bijvoorbeeld door middel van intercultureel on­ an kaar gelijkgesteld. Multiculturalisme is op zeer uit­ derwijs verkregen worden. In het schoolcurriculum lat eenlopende wijzen gedefinieerd. Zo stelt Rex 1 2 dat zou meer aandacht moeten komen voor de histori­ IS­ • er sprake is van multiculturalisme bij publieke ge­ sche en culturele bijdragen van minderheden, aan­ si­ meenschappelijkheid en private diversiteit. In zijn dacht voor de geschiedenis van de slavernij, auteurs de ogen wordt de combinatie van publieke en private uit andere culturen en voor andere religies. et. verscheidenheid vaak onterecht als multicultura­ Onvermijdelijkheid is een negatieve reden om te IU ­ lisme aangemerkt. Galenkamp & Tempelman 13 ver­ interculturaliseren. Er is ook een positieve reden; DS­ staan onder multiculturalisme juist wei publieke en diversiteit is vaak een meerwaarde. In het diversi­ le­ private verscheidenheid in de vorm van verzuiling. teitsbeleid van de gemeente Amsterdam wordt ge­ in- Deze laatste defmitie sluit in onze ogen het best aan hamerd op een brede participatie van aile burgers in Jr­ bij de Nederlandse situatie, met haar islarnitische beleidsvorrning en besluitvormingsprocessen. Hier­ :ke scholen en de stimulering van zelforganisaties. In de door kan gebruik worden gemaakt van de diversiteit 1ch rest van dit artikel zal multiculturalisme gedefi­ in visies, ervaringen, expertise en inzichten, die in- nieerd worden als, 'een samenleving, waarin di­ deze gemengde groep burgers met zich mee­ ag, verse culturen naast elkaar bestaan en elk hun eigen brengt. 16 Naast dat hierdoor ook de behoeften van i instituties hebben'. Multiculturalisme is zowel het groepen en individuen zichtbaar worden, voelen de jk­ gevolg van een nieuwe verzuiling als van eigen burgers zich door de waardering en het feit dat ze ht- emancipatiebewegingen. Een interculturele samen­ een gelijkwaardige gesprekspartner zijn, verant­ 1an leving daarentegen, is een samenleving, waarin ie­ woordelijk voor de omgeving waar zij in Ieven. Het fe- dereen participeert in aedeelde instituties, die dusda­ doorvoeren van het intercultureel beleid dat uit dit nig hervormd zijn, dat mensen met verschillende diversiteitsbeleid voortvloeit, in aile facetten van de W- culturele achtergronden zich er thuis voelen. samenleving, zorgt er dan ook voor dat iedereen cen De huidige instituties van de samenleving zijn ge­ zich kan identificeren met de samenleving en er dus de vormd door blanke mannen en dragen hun normen ook van iedereen actief burgerschap mag worden de- en waarden met zich mee. In feministische literatuur verwacht. Naast de formele participatie kan zo ook oe­ wordt gesteld, dat deze 'genderbiased' zijn. Zo de informele participatie, die 'van belang is voor een dit wordt de vrouwelijke stijl van leidinggeven vaak niet goede inburgering in de ontvangende samenle- S&_07/8200I

ving' '7, worden bevorderd. lijkt te will en . Een scherpe dialoog zou het begin van Veen Concreet kan er, naast het bovengenoemde in­ de oplossing van ons multiculturele probleem kun­ terculturele onderwijs gedacht worden aan maatre­ nen zijn. gelen als het versoepelen van kledingvoorschriften, De weg naar werkelijke integratie is niet die van het flexibiliseren van werktijden zodat er rekening allochtonen langs eigen instituties, maar die van aile Vink gehouden kan worden met religieuze feestdagen van burgers naar een interculturele samenleving waarin F andere strorningen dan het Christendom en cultu­ individuele gelijkheidsrechten voorop staan en het rele diversiteitstraining voor werknemers van de beste uit aile culturen gecombineerd wordt tot een 1 . Int 2. p. publieke sector (van politieagenten tot welzijnswer­ intercultuur waarvan de hoofdlijnen vastliggen, 3· Sc kers) . In Canada maken de meeste van deze maatre­ maar waar mensen wei tot op zekere hoogte een 4· N• 1 8 gelen al dee] uit van het multiculturele beleid . Zo eigen invulling aan kunnen geven. Als je streeft naar S· P· is het de Sikhs, die bij de koninklijke Canadese berg­ een samenleving waar iedereen haar of zijn verant­ 6. La 7· Pi1 politie (RCMP) werken, toegestaan hun tulband te woordelijkheid neemt, zal een autochtone Neder­ dragen i. p. v. het ceremoniele hoofddcksel. Hier is lander zich net zo verantwoordelijk moeten voelen vee! kritiek op gekomen; deze maatregel zou van ge­ voor herrieschoppende Marokkaanse jongens, als brek aan respect voor de nationale symbolen getui­ iemand die uit dezelfde etnische groep als deze jon­ gen. Kymlicka 19 betoogt echter dat deze aanpassing gens afkomstig is. juist een integrerende wer!Gng heeft; het feit dat de Sikh-mannen lid will en zijn van de RCMP is een teken dat zij willen participeren in, en zich actief in will en L IT ERATUUR In d Aa, J. van der ( 1999) De kracht van een diverse stad. Plan van zetten voor, de Canadese samenleving. aanpak diversiteitsbeleid van de Gemeente Amsterdam . Praa In 'onderhandelingen' tussen de diverse denk­ Fennema, M., Tillie, J. , Heelsum , A. van, Berger, M., Wolff, rnijr. beelden in onze samenleving, zullen de instituties R. ( 2 coo) Sociaa l kapitaal en politieke participatie van nurr. moeten worden aangepast. Deze onderhandelingen etnische minderheden . Amsterdam: IM ES Dem Hondinus, D. (2oo 1) Dieper dan de huid , De Groene zullen gepaard gaan met conflicten. Het is van be­ Amsterdammer, 13 januari 2001 derz lang om deze conflicten aan te gaan, want in een lngleby, D. ( 2 co 1) Psycholoaie en de multiculturele sa menlevina: leeri goed functionerende democratie is er naast consen­ een aemiste aansluitina? Oratie Universiteit van Utrecht. subs 20 Galenkamp M. & Tempelman S. (1997). Cultuur terug in het sus, ook sprake van conflict . Oat deze conflicten in mlnderhedenbeleid: naar een islamitische zuil? justitiiile is ni een multiculturele democratie een etnisch karakter verkenninaen, nr 23 (6), pp. 83-94 Tess 21 dragen , is dan ook geen teken van het verval van Kymlicka, W ( 1998) Renegotiating the terms of integration, ind e normen en waarden, zoals door verschillende au­ pp 40-59 in: Kymlicka, W (red), Findina our way. base Rethinkina Etnocultural relations in Canada. teurs22 wordt gesteld, maar van een verkenning die Toronto/Oxford /New York: Oxford University Press. van totnogtoe te beperkt heeft plaatsgevonden. Lavrijsen, R. ( 1999) Culturele diversiteit in de kunst. Uitgave ter wee: Niet alles is echter onderhandelbaar. De kern­ gelegenheid van het tienjarig jubileum van het handbock [ cultuurbeleid. Den Haag: Elsevier bedrijfsinformatie waarden van onze rechtsstaat, zoals de gelijkwaar­ Nauta, L. ( 1995) Competente burgers. In : Engbersen, G. & eerd digheid van man en vrouw, mogen dan ook nimmer Gabriels, R. (red.) !iferen van lntearatie. Amsterdam: Boom ling< ter discussie komen te staan. Er moet een rnidden­ Nederveen Pietserse, J. ( 1995) Globalization as hybridization, weg gevonden worden tussen niet, of nauwelijks on­ pp 45-96 in: Featherstone, M. (red.)Global Modernities. s London: Sage derhandelen en het ter discussie stellen van kern­ Pinto, D. ( 1994) lnterculturele communicatie. Dubbelperspectiif 1: waarden, tussen dwang tot assimilatie en overdre­ door de drie-stappenmethode voor het doelwiffend overburaen t ven vergaand cultuurrelativisme. Zoals Lavrijsen van cultuurverschillen. Houter. /Zaventem: Bohn Stafleu Van Logum stelt: 'Als men een op Eurocentrische superioriteit v Rex, J. ( 1997) Concept of multicultural societies, pp 20S-22o gebaseerde houding achter zich kan Iaten, dan is een In Guibernau, M & Rex, J. (red) The etnicisy reader: c discussie over kwaliteit heel goed mogelijk en ge­ nationalism, multiculturalism and miaration. Cambridge: s tuigt een kritische houding eerder van interesse dan Polity Press Scheffer, P. ( 2ooo) Het multiculturele drama, NRC­ 3 onverschilligheid. Onverschillig cultureel relati­ Handelsblad, 1 8 maart 2 coo h visme is voorbehouden aan de luie geesten' 2 3. Scheffer, P. (2oo1) De prijs van de•vermijding, NRC s· Handelsblad, 26 mei 2oo1 4 Schnabel, P. (2ooo) De multiculturele illusie. Utrecht: Forum Nostalaie als panacee? Schuyt, C. ( 1997) Sociale cohesie en sociaal beleid. Drie d De tijd van de arbeidersemancipatiebeweging komt publiekscolleaes in De Balie door Kees Schuyt. Amsterdam: S> niet meer terug, hoe graag Van der Zwan dit ook De Balie s &_o 7 /8 1oo1

n Veenman, J. ( 1994) Participatie in perspectiif. Ontwikkelinaen in 8. Scheffer, P. (1oo1) I de sociaal-economische positie va n zes allochtonen oroepen in 9· Geciteerd in Schuyt (1997) Nederland. Uit de serie lnfoplus minderheden. 1o . Fennema, M. e. a. (loco) ·- Houten/ Zaventem: Bohn Stafleu Van Logum, Lelystad: 11. Hondinus, D. (loci) n Koninklijke Vermande BY 11. Rex, J. (1997) e Vink, J. (loci) Briif aan mijn dochter. Een tocht door het 13 . Gal enkamp, M. & Tempelman, S. (1997) pandemonium van seks en aeweld. Amsterdam: Meulenhoff. 14. Nauta, L. (1995) n I.). idem !t 16 . Aa, J. van der, (1999) In J.lngleby, D. (loci), pag. 11 '7· Veenman, J. (1994) l. p.131 18 . Kymlicka, W. (1998) 1, 3· Scheffer, P. (loco) 19. idem, pagina 44 ,n 4· Nederveen Pieterse, J. ( 1995) lo. Fennema, M. e.a. (loco) 1r r. p. 1 34 11. idem t- 6. Lavrijsen, R. ( 1999) 11. Zie o.a. Schnabel, P. (loco) en Vink. J. (1oo1) 1 7. Pinto, D. (' 994) 13. Lavrijsen, R. (1999) r- :n Js Dupliek

In de reactic van Carlo van Mijn onderzoeksresultaten Praag en Paul Tesser op ARIE VAN DER ZWAN die gebaseerd zijn op een !T, mijn artikel in het april­ doorlichting van de situatie I nummer van Socialisme &._ en ontwikkeling in het Rot­ Democratie komt de volgende sleutelzin voor: 'On­ terdamse basisonderwijs waarvan de gegevens ruim derzoeksresultaten wijzen uit dat de prestaties van beschikbaar zijn, geven aanleiding tot de volgende leerlingen uit achterstandsgroepen met deze aanpak contra's: • substantieel zijn te verbeteren, maar Vander Zwan Ad I . De verschillen in Cito-scores tussen scho­ et is niet overtuigd'. Op 'deze aanpak' die door Paul len met vergelijkbare leerlingenpopulatie wor­ Tesser in eerdere publicaties is verdedigd, richt zich den door Tesser c.s. overschat. Oat komt doordat inderdaad mijn kritiek. Die kritiek is overigens ge­ ze zich op jaarcijfers baseren. Indien de Cito-sco­ baseerd op onderzoeksresultaten aan de hand waar­ res over meerdere jaren beschouwd worden, van ik meen de beweringen van Tesser te kunnen blijken de verschillen vee! kleiner. Indien dan :er weerleggen. ook nog de aanwijsbare buurteffecten verdiscon­ k De aanpak die Tesser voorstaat is blijkens zijn teerd worden, blijken de resterende verschillen eerdere publicaties gebaseerd op de volgende stel­ tussen achterstandsscholen beperkt. om lingen: Ad 2. De duiding door Tesser c.s. van de ver­ on, I. De manifeste verschillen in Cito-scores tus­ schillen in Cito-scores tussen scholen als kwali­ sen scholen die wat de populatie van leerlingen teitsverschillen berust op een aanname die onbe­ betreft vergelijkbaar zijn, zijn groat en zij reflec­ wezen is. Voor de Rotterdamse basisscholen heb teren kwaliteitsverschillen tussen scholen. ik ter toetsing van deze aanname een verband ge­ /an 2. Die kwaliteitsverschillen zijn te duiden als legd tussen de door de onderwijsinspectie gege­ verschillen in effectiviteit die terug te voeren zijn ven kwaliteitsoordelen over scholen en hun re­ llo I op de basisfactoren die de effectiviteit van een sultaten. Oat verband laat zien dater geen enkele school uitmaken. positieve relatie tussen deze twee valt aan te 3. Verbeteringsprogramma's die mede op basis geven. Hetzelfde geldt voor de kwaliteisoorde­ hiervan zijn ontwikkeld werpen significante re­ len van schoolbegeleiders. sultaten af. Ad 3. De verbeteringsprogramma's waarop Tes­ 4· In dit Iicht bezien is het onbegrijpelijk dat ser c.s. zich beroepen blijken vee] minder effec­ deze verbeteringsprogramma's niet op bredere tief dan zij suggeren. Het zogenoemde KEA-ex­ schaal worden toegepast. periment dat van Rotterdamse origine is, laat he­ lemaal geen effecten zien. Ook de Algemene Re- s&..D7/82oo• 37° kenkamer komt in een recent gedegen onder­ niet goed begaanbaar is. taan zoek met betrekking tot de andere door Tesser Dit vraagstuk is allerminst nieuw en het ligt val­ de r voorgestane programma's tot de conclusie dat gens mij dan ook voor de hand om te zien wat hier­ de ti het onderwijsachterstandenbeleid geen blij­ over in de oudere literatuur aan inzichten vergaard vende resultaten heeft Iaten zien. De relativering is. In mijn artikel geef ik een samenvatting van de De l van de Cito-scores als criterium voor effectiviteit diagnose van de achterstandsproblematiek die mij met door Van Praag en Tesser lijkt me in dit verband nu juist trof door zijn scherpte en actualiteit, ook al omo zwak. Hun empirische analyses zijn er notabene stamt die uit de jaren vijftig. De kern hiervan is dat andt voor een groot deel aan opgehangen maar de de achterstand niet als een etnisch maar als een soci­ Oat Cito-score is bovendien een belangrijk richt­ aal fenomeen gediagnostiseerd wordt. Mijn critici desl snoer voor de verdere schoolcarriere van leerlin­ lijkt dit ontgaan te zijn. Ze spreken in hun bijdrage me! gen bij de overgang van het basis- naar het voort­ consequent van etnische emancipatiebewegingen een gezet onderwijs. terwijl ik juist een sociale emancipatie-beweging hier; Ad 4· Voor de toepassing op brede schaal van de voorsta. Ik meen dat mijn artikel op dit punt niet men door Tesser c.s. voorgestane verbeteringspro­ voor een andere uitleg vatbaar is. Deze controverse, opg( gramma's bestaat geen grondslag. Het opdringen namelijk achterstandsproblematiek als etnisch en teke hiervan aan het onderwijs door onderwijs­ cultureel dan wei als sociaal vraagstuk op te vatten, dat < beleidsmakers die hiertoe aan de geldkraan heeft een lange geschiedenis. Het geldt voor de ar­ wen draaien, moet als averechts worden aangemerkt. beidersklasse die lange tijd als cultureel ongelijk­ en ir waardig is beschouwd maar bijvoorbeeld ook voor dan · Het is jammer dat Van Praag en Tesser in hun reactie de achterstelling van Vlamingen ten opzichte van dit I: over deze kernkwesties heen lopen. Evenmin heb­ Walen in het Belgie van de 19e eeuw. Het is de grate Aan1 ben ze oog voor de negatieve gevolgen van een be­ verdienste van socialistische )eiders als Camille kom leid waarin de overheid zich zonder deugdelijke Huysmans in Vlaanderen geweest dat ze de achters­ basis direct mengt in de wijze waarop individuele tand van de Vlamingen als een sociaal vraagstuk heb­ scholen hun onderwijs inrichten. De wet geeft de in­ ben opgevat en hun aanpak hierop hebben geba­ spectie de bevoegdheid de deugdelijkheid ervan te seerd. Het doorslaggevende succes van de Vlaamse beoordelen en hierbij corrigerend op te treden, emancipatie heeft Iaten zien hoe zeer ze het gelijk maar verder reiken de bevoegdheden thans niet. De aan hun kant had den. 'Zijn de tijden veranderd en de recente beleidsvoornemens van Minister Hermans problemen en oplossingen ook', zoals Ersanilli en van Onderwijs om de inspectie mede te gaan Iaten Pattipilohy beweren? oordelen over de wijze waarop scholen lesgeven, De wetenschap tracht nu juist te generaliseren stuiten volgens een recente uitspraak van de Raad over tijdvakken en culturen heen. Oat is niet altijd van State op grondwettelijke bezwaren. Hierdoor mogelijk, maar het is voorbarig om het bij voorbaat zou de vrijheid van onderwijs worden aangetast. uit te sluiten. Zo gaan mijn critici er ten onrechte Is dit een pleidooi voor laissez jaire? Allerminst: vanuit dat de oudere literatuur waaraan ik op dit van een adequaat voorwaardenscheppend beleid kan punt refereerde uitsluitend op de emancipatie van grate kracht en stimulans op de onderwijswereld de Nederlandse arbeidsklasse gebaseerd zou zijn. uitgaan. lnmenging in de wijze van lesgeven leidt on­ Niets is minder waar, de ervaringen in de klassieke vermijdelijk tot verstarring. emigratielanden als Amerika en Israel staan er cen­ traal in. Het is kortzichtig en modieus deze inzichten De reactie van Evelyn Ersanilli en Kai Pattipilohy als achterhaald af te do en. Op dit punt schaar ik mij richt zich op een ander deel van mijn artikel waarin graag aan de zijde van de Hlosoof Rein de Wilde die ik de stelling verdedig dat de hedendaagse beleids­ in zijn recente oratie in Maastricht fulmineert tegen makers zich te veel Hxeren op de individualisering vernieuwing ten koste van alles: ' ( . .. ) er is nog maar van sociale vraagstukken. De emancipatie van min­ een tegenstelling: die tussen vernieuwing en tradi­ derheden is niet aileen een kwestie van individuele tie, want er moet koste wat het kost vernieuwd wor­ maar ook van collectieve stijging. Voor de individu­ den. De ondernemer is modernist geworden in die ele stijging mag het onderwijs bij uitstek de route zin dat hij staat voor voortdurende vernieuwing, en zijn, maar het probleem van de achterstandsgroepen de modernist is ondernemer geworden, dat wil is nu juist dat deze route voor de meesten van hen zeggen: de academicus of de kunstenaar moet voor- s &..o 7 / 8 2oo1 - 37 1 taan dwangmatig vernieuwen en zich richten op noIogie nog geen stempel gezet heeft, zullen zij zich l- de markt. Pas als je ondernemer bent, ben je bij hier aan de voor hen nieuwe dominante cultuur de tijd' 1 moeten aanpassen. Dit is een objectieve noodzaak en ·d niet ingegeven door de gedachte 'wij wonen hier al le De Nederlandse samenleving is niet de eerste die en wij weten hoe jullie hier moeten Ieven' .lntercul­ cij met pluraliteit te maken krijgt. Het kan geen kwaad turalisatie is in elk geval geen instant-oplossing, wat a! om oog te hebben voor ervaringen die hiermee in de intellectuele ondernemers van vandaag ons ook at andere Ianden in andere tijdvakken zijn opgedaan. willen doen geloven. i­ Oat sociale verheffmg van de etnische minderheden ci de sleutel vormt voor hun succesvolle integratie lijkt 1. De Groene Amsterdammer, 7 juli 2001 1e me op grand hiervan een uitgemaakte zaak. Het is :n' een open kwestie of gestuurde interculturalisatie hieraan een bijdrage kan leveren. Oat culturele ele­ menten van de rninderheden in onze cultuur worden Als aevola van intensieve eindredactionele bewerkina van e, opgenomen valt alleszins te verwachten en de eerste het artikel van Arie van der Zwan in het aprilnummer is de tekenen hiervan zijn al zichtbaar. Maar als het waar is annotatie minder accuraat aeworden . Noot 7 uit dit arti­ n, dat cultuur een teer weefsel is, in de loop van eeu­ kel, die verwijst naar een bijdraae van Paul Tesser van het r - wen geweven, en waarop de moderne technologie SCP als bran van empirische analyse, is daardoor eniaszins k- en industrialisatie mede hun stem pel hebben gezet, verwijderd aeraakt van de tekstdelen, zoals door Van Praaa or dan valt niet in te zien dat interculturalisatie zich aan en Tesser in hun reactie aenoemd. Ons past excuses aan de an dit langzame groeiproces zal weten te onttrekken. auteur en zijn bran. ite Aangezien de nieuwkomers voor het merendeel af­ He komstig zijn uit culturen waarop de moderne tech- De redactie ·s- b- •a- .se ijk de en

en ijd 1at 1te dit

jn. :ke :n­ :en nij die ren 'aar di- or­ die en wil or- s&..D7/82ool 372

PEN OP PAPIER aanno cate~ De betrekkelijkheid van marg economische prikkels van c cent Een reactie op Keuzenkamp (echt veell dan c In S&D van mei 2oo1 houdt PAUL BORDEWIJK Of mensen bereid zijn Je Hugo Keuzenkamp een tot extra werk, hangt niet omd: pleidooi voor een aange­ publicist alleen af van de beloning van frauc paste Zalrnnorm, waar ik dat extra werk, maar ook de val het van harte mee eens kan zijn. Het heeft geen zin van de vraag in hoeverre zij in staat zijn met de belo­ ren r om op dit moment extra geld voor de publieke sector ning voor het werk dat zij al doen, in hun meest es­ ook1 beschikbaar te stellen, en extra mensen in dienst te sentiele behoeften te voorzien. Nemen de netto-in ­ bijsta nemen, wanneer de overheid over een paar jaar weer komens per uur toe, dan is dat laatste eerder het werk gedwongen wordt tot bezuinigingen, wanneer het geval, en zal de behoefte aan vrije tijd een belangrij­ val z, weer slechter gaat. De nieuw aangeworven mensen ker rol gaan spelen bij hun keuze inzake extra werk, we in. moeten dan weer ontslagen worden, in een situatie ook wanneer de netto-beloning voor het extra werk Ee waarin het moeilljker voor ze wordt om ander werk evenredig hoger is. mind te krijgen. Economen voor wie arbeidsparticipatie het hoog­ dank De Tweede-Kamerfractie lijkt zich deze risico's ste op aarde is, zouden juist moeten pleiten voor een onvoldoende bewust. Te vee! zoekt men de oorzaak hoge belastingdruk, omdat daarmee mensen ge­ van de huidige welvaart in het gevoerde beleid, en te dwongen worden om lang te werken om in hun be­ weinig in chaotische zelfversterkende processen die hoeften te voorzien. Wei kan een extreme progressie de economie nu eenmaal kenmerken - gaat het goed, in de belastingheffmg werk ontmoedigen, maar gelet dan het gaat aileen daardoor al beter - of in cyclische op de werktijden van topmanagers is dat geen acuut processen die zich aan de macht van bestuurders en probleem. politici onttrekken, zoals de Kondratieff cyclus. De Een ander effect van hoge belastingtarieven kan huidige welvaartgolf past volledig in het patroon van zijn dat mensen werkzaamheden in huis liever zelf voor- en tegenspoed die elkaar om de vijfentwintig uitvoeren dan daar geschoold personeel voor in te jaar afwisselen, zoals in 19 2 6 door Kondratieff on­ huren dat dat werk sneller kan. Door de hoge belas­ derkend. ting kan dat person eel per saldo meer kosten dan wat de doe-het-zelver anders netto bij zijn baas had kun­ Keuzenkamps pleidooi ten gunste van de Zalmnorm nen verdienen. Maar dit probleem speelt maar in een gaat echter gepaard met twee stellingen uit het reper­ heel klein deel van de huidige economie. De restau­ toire van Nieuw Rechts, die onderschreven worden rants hebben daar tot nu toe niet onder te lijden. door de meeste hedendaagse economen, maar De tweede stelling van Keuzenkamp heeft betrek­ daarom nog niet juist zijn. De eerste is dat hoge belas­ king op de armoedeval. Hoge uitkeringen maken dat tingen leiden tot een verminderde economische acti­ wie een baan krijgt er nog maar weinig op vooruit viteit, de tweede heeft betrekking op de armoedeval. gaat, en dat gaat ten koste van de motivering om weer Wat ligt meer voor de hand, dan dat wie kan kiezen aan de slag te gaan. Hetwordt ook in kabinetsstukken om wei of niet extra te werken, daarbij geleid wordt als een ernstig probleem aangemerkt. Ongetwijfeld de verdienste van het extra werk. Belastingen ver­ zijn er ook individuele gevallen waar dit speelt. Voor minderen die verdienste, en dus lei den hoge belastin­ wie een studieschuld moet terug betalen en tegelij­ gen tot minder werk. Toch leert de empirie anders. kertijd nog huursubsidie heeft, is het niet aantrekke­ Belastingen leiden tot lagere netto-inkomens, maar lijk om laagbetaald werk aan.te nemen. !age netto-inkomens lei den niet tot minder werk. De Toch speelt over het geheel de armoedeval een veel afgelopen vijftigjaar zijn de netto-inkomens aanzien­ minder grote rol dan men in het algemeen geneigd is lijk gestegen. Oat heeft niet tot een langere werk­ aan te nemen. Door hun lagere uitkering gaan alleen­ week geleid, maar tot een kortere. staanden er vee! meer op vooruit wanneer zij werk s &.o 7 /8 2oo1 373

aannemen dan kostwinners. Het is juist deze laatste prikkels belangrijker zijn dan economische. Mij Ujkt categoric di e geconfronteerd wordt met een extreem de voornaamste verklaring dat de gemiddelde alleen­ marginaal tarief, van soms wei 1 oo procent. Toch had staande sociaal minder vaardig is . Dezelfde eigen­ van de alleenstaanden halverwege vorigjaar 8,3 pro­ schappen waardoor mensen geen partner hebben, cent een bijstandsuitkering, tegen 1 ,4 procent van de maken het ook moeilijker om aan werk te komen. En (echt)paren. Kennelijk zijn allerlei andere factoren ook dat relativeert het belang van de armoedeval. vee! belangrijker voor de vraag of iemand werk vindt dan de armoedeval. Socialisten streven van oudsher naar een maatschap­ jn Je kunt veronderstellen dat het verschil ontstaat pij met goede publieke voorzieningen en geringe in­ let omdat vee! samenwonende bijstandsgerechtigenden komensverschillen. Op beide pun ten hebben zij de si­ 1m frauderen, maar dan nog betekent dat dat de armoe­ tuatie de afgelopen twintigjaar zien verslechteren, of bk deval zoals die geldt voor samenwonenden en echtpa­ de PvdA nu in de oppositie zat of in de regering. De 0- ren maar in weinig gevallen van betekenis is . Je kunt vraag is of we de komende regeringsperiode in staat tS- ook verondcrstellen dat echtparen maar weinig in de zullen zijn om de achterstand in de publieke voorzie­ 111- bijstand komen, omdat daarvoor beide partners ningen weer in te !open, en de inkomensteruggang let werkloos moeten zijn. Maar ook dan is de armoede­ voor wie buiten het arbeidsproces is komen te staan, dj- val zoals die geldt voor echtparen voor de praktijk beperkt te houden. Daarbij moet de PvdA zich niet ·k, weinig relevant. op een dwaalspoor Iaten brengen door argumenten ·rk Een derde verklaringsgrond is dat alleenstaanden vanuit een theorie waarin aileen economische prik­ I rninder sociale druk ondervinden om werk te zoeken kels tellen, wanneer die argumenten in de praktijk •g• dan kostwinnaars. Oat houdt in dat niet-economische niet op blijken te gaan. en re­ ' >e ­ sie let JUt

:an :elf te as­ IVat m­ !en au- ek­ dat ·uit eer ken :eld oor !lij ­ :ke-

;eel :dis :en­ rerk s &..o 7 / 8 2oo1 374 ==~~==''''' S&._D7/8200I 37~ VAN D E PARTIJ 6

TERRACOTTA

Mijn kijken naar de aardewerken gelijkenis van wat een meisjeshoofd is: ik staar. Aile levensvochten, ook die er ooit wezen konden, mochten opdrogen als maar niet dieogen -

Spiraal na spiraal sneed haar maker haren in haar huid, tere ncusvleugels, een misprijzend glimlachje, maar Uet haar ogen leeg; iris, pupillevensgroot afwezig.

Pas de volgende dag een meisje, wisselgeld, vingertop, de aanraking van blauwgrijze ogen - thym in augustus, de geur daarvan, de wind in de bergen, - iets van een begin -

RON ELSHOUT

NB. Vers van de pers ecn nieuwe bundel: Nomade nabij oase. Twee meisjes overbruggen eeuwen, ze lachcn ons toe ... RB s &..o 7/8 2oo1

BOEKEN

Oost-Europa en de tot heel het gebied van 'Oost Cen­ den2 traal Europa' op basis van een ciale sociaal-democratie te beperkte casui"stiek. Auteurs took weten, afzonderlijk of sam en, ken­ Euro Hans Oversloot bespreekt: nelijk het meeste van Polen, voor Michael Dauderstiidt, Andre Gerrits & Hongarije en Tsjecho-Slowakije/ parti Gyorgy Markus, Troubled Transition. How Tsjechie en ze hadden er denkelijk diez social democrats, '!fter the collapse rif beter aan gedaan voorzichtiger te aal-d communism, face the task of constructinB zijn met generalisaties, te meer nog 1 capitalism, Amsterdam: Friedrich Ebert daar zij zelf ook wijzen op het be­ nom• Stiftung, Wiardi Beckman Stichting, lang van wat dan heet 'padafhanke­ parti Alfred Mozer Stichting 1999. lijkheid' (de eigen geschiedenis volg~ van afzonderlijke Ianden). Hun al so cia Troubled Transition telt drie hoofd­ te grote aspiraties leiden ook tot we in stukken en daarvan is het eerste, merkwaardige onevenwichtighe­ het , 'From the beginnings of social de­ den. Terwijl Oost Centraal Europa proco mocracy to the end of commu­ in een definitie althans wordt be­ woor nism', het beste. Het is een goed grensd door Russen en Duitsers, is titel · en ook heel goed apart te lezen op­ in het hoek meer te lezen over zien stel over de geschiedenis van soci­ Rusland dan over Oekra"ine. Over conn aal-democratische partijen in wat Oekrai:ne is ook geen nadere infor­ opbo auteurs aanmerken als Oost Cen­ matie opgenomen in de 'Annex' echt~ traal Europa. Je moet alleen eigen­ met informatie over 'Elections and tijen lijk vergeten dat het hoofdstuk, en parliaments in East Central Eu­ opbo dat het hele hoek, zou gaan over rope since 1990' (pp. 13 6- 154), waar Oost Centraal Europa. Het gaat wel over Rusland, wei over Ar­ teger eerst en vooral over Polen, Tsje­ menie en Georgie, maar weer niet ting' cho-Slowakije/Tjechie en Honga­ over Azerbeidzjan, en over geen kieze rije. De politieke en geografische der Centraal-Aziatische opvolger­ gem a regio-aanduidingen die in het hoek staten van de Sovjet-Unie. Oek­ crati! worden gehanteerd zijn verwar­ rai"ne en Georgie deden eerder wei do en rend. Oost Centraal Europa wordt mee in de 'Annex' (pp. 119-1H) aan e door de auteurs in navolging van met 'Country-by-country surveys so cia Tomas Masaryk, eerste president of social-democratic parties'. onzel van Tsjecho-Slowakije, eerst ge­ hedc1 !NHOUD defmieerd als 'de Ianden tussen de In hoofdstuk 2, dat gaat over 'So­ rend Duitsers en de Russen', maar bij cial democracy in the transition ren, De sociaal-democratie in Oost­ nadere bepaling blijken daar ook process', stellen de auteurs vast die ti Europa opvolgerstaten van de Sovjet-Unie dat in Oost Centraal Europa een tie' c onder te vallen ver buiten dat tus­ 'enorm reservoir van potentiele derlij Herwaardering van cultuur sengebied, in de Kaukasus en in stemmers' op sociaal-democrati­ Centraal Azie (p. 13). Die Ianden sche partijen is ontstaan als gevolg '£, komen overigens alleen hapsnap of van het proces van econornische Ond1 in het geheel niet afzonderlijk ter en sociale transformatie (p. 63), besd sprake. Dit is op zichzelf niet erg, een 'reservoir' dat vooral bestaat tisch• je kunt niet alles; maar auteurs uit de verliezers in dit proces. ciaal­ tonen de neiging om algemene uit­ Echter, (a) de sociaal-democratie lidm; spraken te doen met betrekking heeft deze verliezers weinig te bie- Inter s &..o 7 /8 2oo1 377 B 0 E K E N

:n­ den zolang het economische en so­ (Maar wat zijn de vereisten voor partijen er in zijn geslaagd zich te en dale transitieproces niet is vol ­ toetreding?) Als zij schrijven 'de transformeren tot virtuele 'par­ rrs tooid, en (b) in veel Oost Centraal meest succesvolle sociaal-demo­ tijen van de macht' (parties cj

~ n- Europese Ianden wordt de plaats cratische partijen in Oost Cen­ power) . Zij zijn noch sociaal, noch :! n, voor die sociaal-democratische traal Europa zijn voortgekomen democratisch, en vaak niet eens Je/ partijen ingenomen door partijen uit de voormalige communisti­ formele partijen, maar eerder een Ujk die zich socialistisch of zelfs soci­ sche partijen' (p. 77), welke echt soort van old boys network. Dit is te aal-democratisch noemen maar sociaal-democratische partijen echt veel te kort door de bocht. In eer nog te weinig afstand hebben ge­ bedoelen zij dan? In de GOS-lan­ Rusland is de grootste politieke be­ nomen van de communistische den zijn geen grote sociaal-demo­ partij, en tot nu toe, kun je zeg­ ke­ partijen waarvan zij veelal de op­ cratische partijen (p. 8 1) . Oat is gen, de enige echte politieke par­ :nis volgers zijn . De constatering dat misschien waar. (Oat is zeker waar tij, de Communistische Partij van 1 al sociaal-democratische partijen gelet op wat thans in West-Europa de Russische Federatie, ook de tot weinig te bieden hebben tijdens sociaal-democratisch heet, maar grootste opvolger-partij van de he­ het economische transformatie­ minder duidelijk het geval als men CPSU, en maakt de CPRF nu juist op bpa proces is het meest directe ant­ het programma van, bijvoor­ federaal niveau aeen onderdeel uit be- woord op de vraag vervat in de beeld, de Oekrai'ense Socialisti­ van wat wordt aangeduid als de s, is titel van het boek, te weten 'Hoe sche Partij zou vergelijken met partija vlasti, de 'partij van de •ver zien sociaal-democraten zich ge­ westerse sociaal-democratische macht' . Vee) vooraanstaande ver confronteerd met de taak van de programma's in de jaren 19 _s-o of !eden van elkaar als 'partij van de for­ opbouw van het kapitalisme?' Als 196o.) Maar komt dat werkelijk macht' afwisselende clubs en lex' echte sociaal-democratische par­ omdat clit allemaal Ianden waren klieks en hun partijen of 'verkie­ and tijen hebben zij geen taak bij de 'zonder duidelijke politieke ver­ zingsorganisaties' (Ruslands Keuze, Eu­ ·opbouw van het kapitalisme: daar anderingen gedurende de ecrste Ons Huis is Rusland, Eenheicl) heb­ >4-), waar zij, als gevolg van weerzin jaren' (p. 81 )? Is het werkelijk zo ben wel een meer of minder voor­ Ar­ tegen de effecten van 'vermark­ dater in, zeg, Georgie en Rusland aanstande positie bekleed in de v niet ting' en 'kapitalisme', door de tussen 1989 en 1993 minder poli­ of hebben althans eerder nomenk­ ;een kiezer tot regerende partijen zijn tieke veranderingen zijn geweest latoera-posities bezet, maar je kunt ger­ gemaakt kunnen de sociaal-demo­ dan in, zeg, Hongarije en Roe­ niet volhouden dat de oude com­ kk­ cratische partijen niet veel anders menie in diezelfde periode? Ofbe­ munistische partij-organisatie, wei doen dan verder uitvoering geven doelen de auteurs dat in Georgie voor zover die dan niet is voortge­ •H) aan een 'liberaal programma'. De en Rusland in die periode zich zet in de CPRF, de 'virtuele veys sociaal-democratie kan slechts de misschien zelfs ingrijpender poU ­ machtspartij' is geworden. Dit I onzekerheden en onrechtvaardig­ tieke veranderingen hebben vol ­ suggereert een eenheid en samen­ heden van een gevestigd en flare­ trokken, maar dat clie veranderin­ hang die er eenvoudig niet is. Voor 'So­ rend markt-kapitalisme mitige­ gen toch minder helder ('clear') Oekrai'ne en Armenie klopt de tion ren, zo begrijp ik de auteurs. Tot waren? De suggestie is half-en-half uitspraak over 'de machtspartij' vast die tijd is 'echte sociaal-democra­ dat communistische partijen in de ook niet, maar een tegenvoor­ een tie ' ofwel onmachtig ofwel hin­ Gos-landen fundamentele veran­ beeld is genoeg. Wat als waarhcid itiele derlijk. deringen Ianger hebben kunnen over hetgeen de auteurs dan aan­ rati­ zien aankomen en daardoor in de duiden als 'machtspartij' over­ 'volg 'Echt' sociaal-democratisch gelegenheid zijn geweest zich te blijft, is dat er in de GOS-landen 'sche Onduidelijk blijft wat de auteurs transformeren tot nieuwe geen alternatieve machtselite 63), beschouwen als sociaal-democra­ 'machtspartijen'. Is die 'voorbe­ klaar stond om de oude elite te :Staat tische partijen en wat als quasi so­ reidingstijd' juist niet in Hongarije vervangen. Jces. ciaal-democratische partijen. Het en Polen Ianger geweest? Op p. 8 1 Tatie lidmaatschap van de Socialistische schrijven de auteurs dat 'in alle Hoofdstuk drie, 'Social demo­ : bie- Internationale is een criterium. Gos-landen de communistische cracy after communism: a puzzle s &.n 7/8 2oo1

BOEKEN

of identities', is heel kort (pp. Bs- democratic' (p. 94). Aileen in voor de 'ouderwetse sociaal-de­ op 8 9S), grijpt terug op een eerder in Tsjechie was de sociaal-democra­ mocratie' in Centraal en Oost-Eu­ eens hoofdstuk: twee gepresenteerde tie historisch belangrijk en kan de ropa mogelijk pas (weer) een rol is gaan classificatie en presenteert een be­ historische sociaal-democratie te spelen na (her)vestiging van ou­ langrijke keuze voor opvolger­ thans die positie 'hernemen'. De derwets kapitalisme, waarop de G1 partijen van de (voormalige) com­ 'sociaal-democratische 'opvolger' sociaal-democratie dan een zekere Als c munistische partijen: modernise­ partijen in Hongarije en Polen' heschaafde correctie kan verschaf­ anal) reo of 'nationaliseren', dat wil hebben volgens de auteurs een be­ fen. De auteurs van dit hoek, aile wild zeggen (willen) meewerken aan langrijke rol gespeeld bij de re­ drie sociaal-democraten, oefenen Hier de totstandkoming van een soci­ giem-overgang door steun te daarmee tegelijkertijd ook, indi­ kom aal-liberale samenleving, wat aan­ geven aan democratisering en rect en vast onbedoeld, kritiek op verst vankelijk nog zal betekenen mee­ markthervorming, waarbij zij 'de' sociaal-democratie, die im­ volgt werken aan (a-sociale) vermark­ aantekenen dat (ook) deze par­ mers verschijnt als een ideeel en lei de ting en liberalisering, ofhet verzet tijen totnogtoe vooral belangrijk praktisch luxepaardje, als die Moral pen daartegen organiseren en daar­ zijn geweest door hun bijdrage aan die pas komt na das Fressen en dus A an! mee afstand nemen van 'het mo­ de ophouw van het kapitalisme en voorlopig grote delen van Cen­ tuur• derne' en 'het internationale' . in de verdediging van 'economi­ traal en Oost-Europa, alsmede de datl Maar ook in het debat over de sche rationaliteit' en er vee! min­ Gos-landen daarhuiten, helemaal reel noodzaak en wenselijkheid van dcr in zijn geslaagd bij te dragen niets te bieden heeft. lei de 'modernisering' spelen in de aan 'sociale rechtvaardigheid'. de c meeste Centraal en Oost-Euro­ In Troubled Transition wordt de HANS OVERSLOOT land pese Ianden de echte sociaal-de­ betrekkelijke onmacht van de so­ Verbonden aan het Departement echt• mocratische partijen slechts een ciaal-democratie in de post-com­ Politieke Wetenschap en aan het here: rol in de marge. Auteurs voorzien munistische Ianden herhevestigd. lnstituut voor Oost-Europees Recht geno ook in de toekomst nauwelijks een Het lijkt er op dater voor 'demo­ en Ruslandkunde, beide van de een rol voor de 'historische sociaal- derne sociaal-democratie' of zelfs Universiteit Leiden eens groe tele quen De I Herwaardering leeshaarheid van die studies soms daagt het beleidsmakers bij over­ kuns in de weg. Twee productieve on­ heid en culturele instellingen toch proc van cultuur als derzoekers uit deze 'stal' - An­ uit om gewenste scenario's te he­ wei inspirerend scenario dries van den Broek en Jos de vorderen en ongewenste scena­ van 1 Haan - schreven echter een frivo­ rio's te weerleggen. De PvdA I 2 p: Letty Ranshuysen bespreekt: ler hoek, dat zich niet aileen met heeft aangegeven deze uitdaging klass Andries van den Broek en Jos de Haan vee! plezier laat lezen maar ook ook aan te will en gaan. Het zou de naar Cultuur tussen competentie en competitie. vee! informatie en inzichten ver­ wegen willen verkennen en ins­ dans Amsterdam/Rijswijk: Boekmanstudics/ schaft. Dit hoek gaat in op moge­ laan die lei den tot de verwezenlij­ teite Sociaal en Cultured Planbureau, 2ooo. lijke toekomstige ontwikkelingen king van het derde scenario, de sen in de belangstelling voor cultuur herwaardering van cultuur' . Bo­ zoek Het ociaal en Cultured Planbu­ door het schetsen van drie toe­ vendien gaven de drie toekomst­ volki reau geeft doorgaans door­ komstscenario's, die respectieve­ scenario's aanleiding voor een uitvc wrochte studies uit, waarin ge­ lijk marginalisering, consolide­ schriftelijke gedachtewisseling umk bruik wordt gemaakt van de on­ ring en herwaardering van cultuur tussen de fractievoorzitters van de tuur metelijke databestanden waarover inhouden. Alhoewel het hoek regeringspartijen die op 4 mei in leest dit instituut beschikt. De degelijk­ geen sterk geloof in de maakbaar­ NRC Handelsblad startte2 en uit­ volki heid van deze rapporten staat de heid van de samenleving uitstraalt, mondde in een mondeling dehat wee} s &_o 7 /8 2oot 379 B 0 E K E N

op 8 juni. Voldoende redenen om amateurkunstbeoefening vermin­ tuuraanbod in de weg. .l­ eens wat dieper op het hoek in te derde ook. Ongeveer de helft van Door de afbrokkelende wer­ is gaan. de bevolking is op dit gebied ac­ vingskracht van kunst en cultuur u­ tief: het aandeel wekeHjks actieven ondervinden musea, podia en an­ :le Groeiende competitie is geslonken ten voordele van het dere culturele instellingen groei­ re Als opmaat voor de drie scenario's aantal incidentele beoefenaren. ende concurrentie van andere aan­ J­ analyseren de auteurs recente ont­ De afname van de tijd die men bieders op de vrijetijdsmarkt. Dit Je wikkelingen in het cultuurbereik. in culturele activiteiten steekt is staat niet aileen de op basis van de

~n Hierbij verloochenen ze hun af­ onder andere het gevolg van de het hogere opleidingsniveau ver­ li­ komst niet: ze baseren zich op di­ groter geworden tijdsdruk waar­ wachte groei in de belangstelling )p verse SCP-studies en signaleren het onder we Ieven. Sinds 197) is het voor cultuur in de weg. Degenen n­ volgende. Het aantal hoger opge­ gemiddelde tijdsbeslag van ver­ die nog wei belangstelling tonen, en leiden is in Nederland de afgelo­ plichtingen zoals werk, schoHng, houden zich minder intensief met raJ pen decennia fors toegenomen. huishouden en kinderzorg bij de culturele activiteiten bezig dan !us Aangezien uit onderzoek naar cul­ Nederlandse bevolking met twee voorheen. Het aandeel toegewijde n­ tuurdeelname steeds weer bHjkt uur gegroeid. Dit komt onder an­ participanten slinkt. Daarvoor in de dat hoger opgeleiden veel cultu­ dere doordat meer vrouwen bui­ de plaats komen 'toevallige pas­ ;~.al red actiever zijn dan lager opge­ tenshuis werken en jongeren santen', die vanuit een cultureel leiden, mag verwacht worden dat vroeger het ouderlijk huis verla­ 'been-there, seen-it' -gevoel, een de cultuurparticipatie in Neder­ ten. De toename van tweeverdie­ bezoek aan een Vermeertentoon­ land is meegegroeid. Dit blijkt ners- en eenpersoonshuishoudens stelling of de Matthaus Passion echter niet het geval. Aileen het maakt dat we het steeds drukker moeiteloos afwisselen met een bcreik van musea is enigszins toe- krijgen, omdat meer mensen huis­ survivalweekend of een bezoek 'genomen, waardoor momenteel houdelijke taken en betaalde ar­ aan een techno-party. Het gege­ een derde van de bevolking wei beid moeten combineren. Boven­ ven dat museum- en podiumbe­ eens een museum bezoekt. De dien moet de slinkende vrije tijd zoek slechts 4 procent van de to­ groei betreft overigens de inciden­ over een groeiend aantal bezighe­ tale door het SCP gemeten uit­ tele bezoekers: het aandeel fre­ den worden verdeeld. Er is niet ai­ gaanstijd beslaat en het feit dat de quente bezoekers bleef dus gelijk. leen steeds meer te doen op het Efteling in de zomer van 1997 De belangstelling voor podium­ gebied van kunst en cultuur, ook meer pubHek trok dan het totale er­ kunsten stagneerde. Slechts 13 het aanbod op gebied van sport, toneelaanbod in het seizoen >ch procent van de bevolking bezoekt recreatie en amusement groeit 1997/98, zijn choqucrende illus­ )e­ wei eens een toneelvoorstelling enorm. In tegenstelling tot het traties van de marginalisering van na- van een professioneei gezeischap, cultuuraanbod bereikt de vrije­ cultuur. ciA 12 procent gaat wei eens naar een tijdsindustrie steeds meer men­ ing klassiek concert, 5 procent gaat sen. Het weet met name de Slinkende competentie de naar de opera en 3 procent naar nieuwe generaties en de nieuwe Het zijn met name de jongere ge­ ns- dans. Aangezien genoemde activi­ Nederlanders vee! beter aan zich neraties die uiteeniopende smaak­ tlij- teiten veelal door dezelfde men­ te binden. Degenen die van jongs voorkeuren en activiteiten combi­ de sen worden ondernomen, be­ af aan met het uitgebreide aanbod neren en erkende kunstuitingen Bo­ zoekt bijna tweederde van de be­ van amusementsactiviteiten ver­ moeiteloos verwisselen voor tst­ volking nooit een museum of een trouwd zijn geraakt, ontwikkelen commerciele producten. Van den _en uitvoering van de genoemde podi­ een omnivore vrijetijdsbesteding, Broek en De Haan reppen in dit ing umkunsten. De interesse in Htera­ waarin steeds minder plek is voor verband over een 'scheiding der tde tuur liep sterk terug. Momenteei de gevestigde cultuur. Daarnaast geesten'. Zij geven aan dat de be­ i in leest slechts 40 procent van de be­ staat de gerichtheid van allochto­ langstelling voor traditionelc cul­ ltit­ volking een kwartier oflanger per nen op de herkomstcultuur een tuuruitingen onder ouderen !bat week een bock. De intensiteit van interesse voor het westerse cui- groeit. Ze zijn beter opgeleid dan ' ' ' \ '

s &..o 7/8 2oo1

B 0 E K E N vorige generaties, waardoor ze tie client tegenwicht te bieden deze situatie nooit voldoende te­ taal' over voldoende 'competentie' be­ tegen de competitie van de amuse­ genwicht bieden tegen de voort­ het ' schikken om van het cultuuraan­ mentsmarkt. In de scenario's durende socialisatie thuis, in de geri• bod te genieten. De generaties die komt de mogelijke invloed van media en op het schoolplein. groe in of na de jaren zestig opgroei­ educatie derhalve aan de orde. In het tweede scenario, het con­ SOO[ den, zijn door veranderingen in soliderings- rj' multitainmentscenario, vitei opvoedingsklimaat en opvoe­ De drie scenario's draait het om het vinden van mo­ krij~ dingsidealen en door de opkomst Pas vrij laat in het boek - ver over gelijkheden om uiteenlopende Pers van jeugdsubculturen echter an­ de helft - komen de scenario's aan vormen van vrijetijdsbesteding te maa· ders geprogrammeerd dan eer­ de orde. Bij deze scenario's staat combineren. Door vee! meer aan­ geha dere generaties. Zij zijn niet de no tie centraal dat meer compe­ dacht aan marketing en sponsor­ van grootgebracht met het idee dat er tentie het cultuurbereik begun­ werving te besteden en in te spe­ rene een 'hoge' cultuur bestaat, die stigt en meer competitie dat be­ len op omnivore smaakvoorkeu­ van meer de moeite waard is dan de reik belemmert. ren verovert de culturele sector ond• populaire cultuur, en trekken zich Het eerste scenario betreft het een sterke positie in het totale drijf steeds meer terug in een eigen marginaliseringsscenario. Dit focust vrijetijdsaanbod. De culturele dec smaakuniversum. Hierin draait in op het belang van media exposure canon bestaat nog ais theoretische hanJ. het niet om de traditionele cultuur in de strijd om aandacht, geld en definitie van hogere kunst. Die Er i1 maar om popmuziek, mode en macht. Kunst- en cultuuruitingen heeft echter geen vanzelfspre­ bod sport. De kans is groot dat ze met verdwijnen gaandeweg uit het ge­ kende waarde meer, maar client van het klimmen der jaren gericht blij ­ zichtsveld en de belevingswereld zich als boeiende belevenis te be­ nen. ven op de hun vertrouwde popu­ van het brede publiek vanwege de wijzen of als middel om het eigen des· laire cultuur, waardoor het pu­ moeilijke verkoopbaarheid: 'Oat­ imago te versterken. In dit scena­ tuur bliek van de traditionele cultuur­ gene wat cultuur volgens de fijn­ rio is sprake van een precair even­ m~n uitingen vergrijst en slinkt. Om proevers avontuurlijk en verleide­ wicht tussen competitie en com­ en 1 deze voorspelling kracht bij te zet­ lijk maakt, blijkt niet binnen het petentie. Zowel in het basisonder­ op , ten, schetst het bock met behulp bestek van enkele soundbytes wijs als in het voortgczet onder­ en v van denkbeelden van Inglehart, voor het voetlicht gebracht te wijs vindt cultuureducatie plaats, ben< Weber, Elias, Cross, Veblen en kunnen worden'. Culturele ken­ maar dit heeft pas op langere ter­ cult1 Zijderveld een beeld van een toe­ nis en interesse worden nog mijn effect. Pas op latere leeftijd nemende welvaart die niet heeft slechts in een kleine kring van toe­ - wanneer de beroepsloopbaan is c geleid tot een ethos waarmee men en ingewijden gecultiveerd en ge­ afgebouwd en eventuele kinderen Volg zich richt op zaken die voorbij het reproduceerd. Bij deze groep staat het huis uit zijn - maakt men ge­ Haru materiele liggen . In plaats daarvan het culturele canon nog op een bruik van in eerdere levensfasen nari. is er een consumptiecultuur ont­ voetstuk, maar het gaat hierbij om opgebouwde competenties en proc staan. De bereidheid om te inves­ reservaatskunst waarin vooral de komen culturele interesses tot de~ teren in het ontwikkelcn van cul­ grote klassieken worden gekoes­ bloei . niet turele competenties is gering, terd. Cultuur is synoniem gewor­ Het derde scenario, het herwaar­ stell waardoor het cultuuraanbod den met erfgoed. Omnivoor vrije­ derings- rj' reculturatiescenario, be­ slecl steeds minder aanslaat. Om de tijdsgedrag is een tijdelijk ver­ heist een verzadiging met de pro­ het voor cultuurparticipatie noodza­ schijnsel gebleken: de overgangs­ ducten van de vrijetijdsindustrie hetl kelijke competenties te ontwikke­ generatie veinsde nog belangstel­ en een herontdekking van cultuur. nen len en te waarborgen dat er in de ling voor hoge cultuur, latere ge­ Naarmate materieel gewin en over toekomst ook publiek is voor neraties hebben 'die culturele markante belevenissen hun glans wen musea en podia, vestigen vee! be­ schaamlap' niet meer nodig. In dit en meerwaarde verliezen, komen wor• leidsmakers hun hoop op scenario is competitie de sterkste culturele activiteiten in beeld als kelir educatiel. De middels specifieke kracht en delft competentie het bron van boeiende ervaringen en Pvd, educatie bijgebrachte competen- onderspit. Cultuureducatie kan in middel om 'persoonlijkheidskapi· herv s&..o 7;s2oo•

B 0 E K E N

taal' op te bouwen. In reactie op kennen. De vraag is echter of het niet bereiken als een regelrechte [- het op de grootste gemene deler realistisch is om verdere verdrin­ bedreiging. Zij vrezen 'vulgarise­ :e gerichte amusementsaanbod ging van interesse voor de geves­ ring, trivialisering, verplatting en groeit de behoefte aan meer per­ tigde cultuur als gevolg van de ex­ zelfs barbarij', vermelden ook Van 6 l - soonlijke en cultureel getinte acti­ pansie van de vermaaksindustrie de Broek en De Haan . Vee I van viteiten. 'Het consumptieve ethos tegen te willen gaan en zelfs te wil­ degenen die het beleid bepalen in )­ krijgt een contemplatieve impuls. len keren. Waarom zou men hier­ de culturele instellingen weten de le Persoonlijke bevrediging blijft de naar streven en met welke midde­ waarschuwingen voor marginali­ :e maat der dingen, maar de daarbij len? Op deze vragen geeft het sering van de kunst en publieks­

~­ gehanteerde criteria verschuiven hoek helaas geen antwoord4. Wei vergrijzing op onthutsende wijze r- van leuk naar mooi, van enerve­ wordt aangegeven dat cultuuredu­ te negeren. Wellicht omdat dit e- rend naar esthetisch'. Als gevolg catie nooit de doorslaggevende probleem nog niet zo nijpend is l­ van de grote culturele interesse factor kan zijn in de strijd tegen de omdat de toenemende culturele or onder de bevolking en het be­ verdamping van cultuur, zelfs niet interesse onder ouderen voorals­ le drijfsleven is het voortbestaan van binnen het herwaarderingsscena­ nog voor substantiele publieks­ Je de cultuursector vee! minder af­ rio. Educatie op school is aileen aantallen zorgt. De overheid zal

~e hankelijk van overheidssubsidies. succesvol als het gepaard gaat met deze invloedrijke actoren in het ,ie Er is een pluriform cultureel aan­ reculturatie van de samenleving, culturele veld er toch van moeten e­ bod dat tot stand komt met behulp zodat er vanuit de ouders, peer­ doordringen dater straks geen pu­ nt van een scala aan inkomstenbron­ sroups en media ook stimulansen bliek meer overblijft als de jongere .e­ nen. In dit scenario is competentie uitgaan die de effecten van bin­ generaties niet gelnteresseerd en de sterkste kracht, waardoor cul­ nenschoolse educatie kunnen ver­ raken. Cultuureducatie kan dit :a­ tuur de competitie met amuse- sterken>. Deze reculturatie is ech­ probleem nooit afdoende oplos­ n ­ • ment wint. lntensieve productieve ter het meest onwaarschijnlijke sen. Zeker niet als dit vooral in de n­ en receptieve cultuureducatie - onderdeel van de voorspellingen. bovenbouw van het voortgezet :r- op school, maar ook buiten school De herontdekking van kunst en onderwijs wordt gerealiseerd,

~ r- en via de media - zorgt voor het cultuur als bron van persoonlijke zoals momenteel het geval is. ln­ ts , benodigde startkapitaal voor een verdieping en manier om zich van dien het doe! is dat er belangstel­ tr- culturele loopbaan. anderen te onderscheiden vereist ling voor cultuur wordt gewekt, is ijd immers dat het aanbod herken­ een structured educatief aanbod is Cultuurbeleid ning biedt en waardering oogst bij vanaf het eerste onderwijsjaar es­

~ n Volgens Van den Broek en De mensen met zeer uiteenlopende sentieel. Maar belangrijker nog is 1e­, Haan ontrollen de geschetste sce­ referentiekaders. De overheid dat de cultuursector aansluiting •en nario's zich op eigen kracht: de lijkt zo langzamerhand wei over­ zoekt bij jongeren om de door Van .en processen op de vrijetijdsmarkt en tuigd van de noodzaak hiervan en den Broek en De Haan gesignal­ tot de keuzes van burgers Iaten zich tracht de culturele sector met di­ eerde scheiding der geesten tegen niet door overheid of cultuurin­ verse maatregelen in de richting te gaan. Bij hun analyse verzuimde ar­ stellingen sturen. Beleid kan van een meer vraaggerichte hou­ de auteurs overigens erop te wij­ be­ slechts voor accentverschillen in ding te sturen. Vee! cultuurprodu­ zen dat jongens nog vee! terker :o- het cultuurbereik zorgen. De in centen en -distributeurs houden afhaken dan meisjes, terwijl dit ie het hoek aangeboden kaders kun­ echter krampachtig vast aan een toch duidelijk uit de SCP-gegevens ur. nen richting geven aan het denken canon dat buiten de eigen kring naar voren komt. Het zijn met ·en over hoe de kans op een onge­ weinig weerklank vindt. Zij Iaten name jongens die zich steeds meer ms wenste toekomst verminderd kan zich niet stimuleren tot een meer terug lijken te trekken in een eigen ten worden en hoe gewenste ontwik­ open houding. Integendeel: velen smaakuniversum, waarin televisie ·als kclingcn te bevorderen zijn. De ervaren de aansporing om zich en computer een dominante rol en PvdA heeft aangegeven zich in het meer te bekommeren om de Go spelen: 6o procent van de jongens pi- herwaarderingsscenario te her- procent van de bevolking die ze in de leeftijd van 1 2 en 19 jaar s &.o 7 / 8 2oo•

BOEKEN brengt hun vrije tijd thuis door bij ter alleen de concurrentie met de vormt, is wei aandacht besteed aan amusementsindustrie aan als dit deze vragen als aanzet tot een een ingeschakeld beeldscherm7 . beleidsdiscussie. Vol gens SCP-gegevens uit 199 s wordt gedragen door grotere S· Uit onderzoek in 1992 blijkt waren vrouwen toen al vee] cultu­ delen van de Nederlandse bevol­ overigens dat substantiele 8 binnenschoolse educatie compensatie reel actiever dan mannen . De king dan nu het geval is . Een kleine kan bieden voor gebrek aan stimulansen kans is groot dat de contrasten in­ culturele elite die sporadisch in thuis: L. Ranshuysen en H. middels nog veel groter zijn. Deze dialoog gaat met andere subcultu­ Ganzeboom, Cultuureducatie en 'feminisering' van het cultuurpu­ ren is een te wankele basis voor de cultuurparticipatie. Opzet van de door de PvdA beoogde recultura­ Kunstkijkuren en Mu ziekluisterlessen in het bliek komt onder andere doordat Amsterdams primair onderwijs. Rijswijk: de cultuursector te weinig verbin­ tie. Ministerie van Welzijn Volksgezondheid dingen weet te leggen met kunst­ en Cultuur, 1993 . lndien kun t en cultuur echter vcrder marginaliseren, zinnige activiteiten waarmee L E TTY RANSHUYS E N kan de school nooit voldoende vooral jongens zich bezighouden Socioloo9 aespecialiseerd in tegenwicht hi eden . (sampling, computeranimatie, onderzoek naar cultuurdeelname. 6. Deze vrees kwam duidelijk tot rap, graffiti). Zij is auteur van de 'HandleidinB uiting in de reacties op de uitgangspuntennotitie voor Het realiseren van het recultu­ publieksonderzoek voor podia en cultuurbeleid van Van der Ploeg, ratiescenario vereist dus niet ai­ musea' (Boekmanstudies 1999). waarin werd gepl eit voor een meer leen dat de culturele competentie pluriform aanbod en een grotere van de bevolking wordt vergroot publiekgerichtheid (zie bij voorbeeld L. Ranshuysen, 'Onnodige ophef over de door uitbreiding en verdieping cultuurnota', in: Boekmancahier, Jg. 1 1 , 1. Er werd naar dit scenario verwezen van kunsteducatie. Belangrijker Nr. 41 , september 1 999 ). Recent werd door Ad Melkert in zijn speech tijdens nog is dat de overheid en met tijdens de discussiebij eenkomst over het de Nieuwjaarsreceptie van publieksbereik van hcdendaagse kunst name de culturele instellingen een podiumkunstenorganisaties en het en musea (Minder &_ Meerl Oud en Nieuw meer dynamisch cultuurbegrip Amsterdams Uit Bureau en in : publiek voor de kunst van aisteren, vandaaa J. Belinfante en A.Duivcsteijn , Loaica gaan hanteren, dat wil zeggen dat en moraen in de Bali e d.d. 1 s maart brenat je van A naar B, verbeeldinB brenat je jeugdculturen en niet-westerse 2oo1 ) opnieuw pijnlijk duidelijk dat overal. Een voorzet van de PvdA voor een men niet van zins is meer rekening te kunst meer erkenning krijgen. nieuwe coalitie tu ssen politiek en kunst , houden met de niet-ingewijde Dan kan een groter dee! van de be­ PvdA, 2oo1 kunstliefhebber. De aanwezige 2. Zie voor een dossier hiervan volking - zowel als producent en museumdirecteuren stelden zich op als www.nrc. nl/ cul tuur. collectioneurs in plaats van bestuurders als consument - betrokken raken 3. Dit bleek ook overigens ook tijdens van een publieksinstelling. Publiek werd bij de gevestigde (en gesubsi­ het debat tussen de drie fractieleiders als een lastige factor beschouwd , die dieerde) cultuur. Van den Broek van PvdA, VVD en D66 naar aanleiding het opbouwen van interessante van dit boek op 8 juni 2oo1 . Die waren en DeHaan beschouwen zo'n her­ collecties in de weg staat. het roerend met elkaar eens dat 7. J. de Haan en W. Knulst , Het bereik ijking van de culturele canon ni et cultuurcducatie van groot be lang was. van de kunsten. Een onderzoek naar als een noodzakelijke voorwaarde Ze konden echter nauwelijks aangeven veranderinaen in de belanastellinB voor waarom, en over de manier waarop voor het herwaarderingscenario: beeldende kunst en podiumkunst sinds de cultuureducatie dan ingevuld zou jaren zeventi9. Den Haag: Sociaal en meer wisselwerking tussen de ge­ moeten worden leken ze geen enkel Cultureel Planbureau, 2ooo. canoniseerde cultuur en andere idee te hebben. 8. L. Ranshuysen, Geschlecht und Eers cultuuruitingen volstaat. Het 4 · In de eerste uitgave van de reeks Kulturteilname. In: Kulturpolitische Toe komststudie cultuur, waarbinnen het Mitteilunaen, Nr. 82 Ill. 1998 kunst- en cultuuraanbod kan ech- hier besproken boek de tweede uitgave Een land

Blair s &_o 7 /8 2oo1

HOOFDEN & ZINNEN

Eerste en Twee de een vrijbrief vormt om persoon­ lijke politieke meningen in de pu­ Kamer bliciteit te brengen, hoewel zij toch allerminst daarvoor is verko­ Terecht verwekte het artikel over zen. In dit geval moet men haar de Eerste Kamer in de maandbij­ commentaar als een sotspe van ho­ lage van NRC Handelsblad van mei gere orde beschouwen. vee! opschudding. De algemene De zogenaamde overbodigheid strekking van Gerard van Wester­ van de Eerste Kamer komt vol­ loa's verslag was dat de Eerste gens dit artikel immers voort uit Kamer politiek in feite overbodig het feit dat deze zijn eigenlijke is. De Chambre de Rijlection doet werk, het politiek beoordelen van namelijk niet waarvoor zij bestaat: aangenomen wetgeving, in het ge­ het beoordelen of de wetgeving heel niet uitvoert. Overbodig zou van de Tweede Kamer staatsrech­ de Eerste Kamer echter pas zijn als telijk door de beugel kan. De on­ dit niet nodig was. Namelijk in­ dervraagde senatoren lieten over dien de Tweede Kamer zelf zijn de feiten geen enkele twijfel be­ primaire taak, wetgeving, ernstig staan: de wetgeving zoals door de zou nemen en daarnaar zou han­ Tweede Kamer besloten, is in het delen, onder andere door de aan­ algemeen kwalitatief beneden merkingen van de Raad van State et peil. Maar de Eerste Kamer treedt op wetsontwerpen serieus te daar niet tegen op, omdat dit als nemen. Oat doet hij niet, anders een inbreuk op het politieke pri­ zouden de senatoren niet zo hoe­ maat van de Tweede Kamer wordt ven klagen. In de Tweede Kamer beschouwd. In het artikel kreeg wordt de constitutionele kwaliteit vervolgens Jeltje van Nieuwenho­ van wetgeving als een accessoire ven het woord, voorzitter van de beschouwd, die met het eigenlijke Tweede Kamer, om te pleiten voertuig van beleid niets te maken ·s voor de opheffing van de Eerste heeft. Regeerakkoord en politieke :d Kamer. nooddruft gaan steeds voor, ten Het artikel roept twee vragen koste van rechtsgronden, uitvoer­ op. Inderdaad: als senatoren en baarheid en legitirniteit. staatsrechtsgeleerden, zoals na­ Als ik voorzitter was van een mens de PvdA Willem Witteveen Tweede Kamer die zozeer tekort INHOUD en Erik Jurgens, betogen dat er schiet in zijn allereerste en meest geen enkele ruimte bestaat om belangrijke opdracht, zou ik daar Eerste en Tweede Kamer wetgeving die juridisch niet deugt wat aan trachten te doen, in plaats afte wijzen, waarom verbinden zij van een te grote mond op te zetten Een klein spookje in de Neder­ daar dan geen comsequenties aan? over het tekortschieten van de landse politiek De tweede vraag is die naar de Eerste Kamer bij het redresseren waarde van het commentaar van van de rnissers van de Tweede. En Blair's overwinning uniek? de voorzitter van de Tweede als ik daartoe niet bij machte was, Kamer. zou ik mij in stilte schamen. In tegenstelUng tot haar voor­ gangers lijkt Jeltje van Nieuwen­ BART TROMP hoven te menen dat het voorzit­ redacteur S&J) terschap van de Tweede Kamer I \ \ ~

s &..o 7/8 2oo•

HOOFDEN & ZINNEN

Naar nieuwe tussen partijen. Oat is een sympa­ bale richting aangeeft. De binding thiek, maar voorlopig onrealis­ met de parlementaire fracties politieke cc tisch streven. De grote partijen en hoort tamelijk los te zijn. aJ verhoudingen sommige van de kleinere bevin­ Het grote voordeel van een Ia den zich binnen een tamelijk dergelijke constructie is dat de sl Er waart een klein spookje door kleine cirkel van consensus. Hun centrale dynamiek in ons politieke st de Nederlandse politiek: het verschillen van opvatting zijn be­ stelsel komt te liggen bij de uit­ spookje van de politieke roman­ perkt, zij het zeker niet zonder be­ voering van tegenover de controle tiek. Kamer- en kaderleden van de tekenis. Misschien zou het ver­ op de politieke macht: parlement Partij van de Arbeid hebben standiger zijn om ons daarbij neer tegenover regering. Ik noem drie schoon genoeg van de verzake­ te leggen en de dynamiek van ons pluspunten: He lijkte en technocratische inslag politieke stelsel niet zo zeer te - kabinet en coalitiepartijen van de paarse regeringscombina­ zoeken in de tegenstelling tussen hoeven elkaar niet meer via een OV< tie en zoeken naar een nieuwe po­ regering(spartijen) en oppositie, duimendik regeerakkoord en lariteit. Ze streven naar een maar in de institutionele spanning Torentjesoverleg in een houd­ AJ, progressieve, op gemeenschaps­ tussen kabinet en Kamers, tussen greep te nemen. In een meer ning zin gebaseerde coalitie van PvdA, regering en parlement. open en onbevangen besluit­ vrij' CDA en Groen Links, die de indivi­ vormingsproces kunnen zij el­ leze; dualistische vvo als natu urlijke te­ Hier dringt zich een parallel met kaar tegemoet treden. Politi eke ston genstander heeft. de lokale politiek volgens de me­ verantwoording krijgt weer ren: Sociaal-democratische pleitbe­ thode-Elzinga op. Is Nederland een centrale plaats; dcni zorgers van zo'n nieuwe tweede­ immers niet een groot dorp in Eu­ - de krampachtige wijze her~ ling in het politieke landschap ropa? Vee! gemeenten worden be­ waarop coalitiepartijen met peri !open tegen twee problemen op. stuurd door breed samengestelde prutsende en incompetente be­ echc In de eerste plaats zullen zij moe­ colleges. Een belangrijk instru­ windslieden omgaan, en ganc ten aantonen dat genoemde rege­ ment ter versterking van de lokale waarop bewindslieden verant­ prer ringscombinatie een duidelijk democratie ziet de commissie-El­ woordelijkheid voor het be­ rue ; ander, van 'paars' afwijkend be­ zinga in dualistische verhoudingen stuurlijk falen van eigen ambte­ peri leid zal voeren. Daarin slagen zij tussen raad en college - dat boven­ naren weigeren te nemen, be­ maa vooralsnog niet. In de tweede dien niet uitsluitend uit raadsle­ hoort tot het verleden. Coali­ an tv plaats moet de PvdA zich keren den samengesteld hoeft te wor­ tieprestige staat niet meer op B tegen een politiek waarvoor zij al den. het spel; 8 jw jaren verantwoordelijkheid Ik kan me goed voorstellen dat - het parlement krijgt meer Ned draagt. Hoe geloofwaardig is een een nieuw kabinet niet uitsluitend ruimte voor eigen initiatieven. in 1 dergelijke positie? Zoals Rene Cu­ op twee of drie coalitiepartijen Het zal opnieuw gebruik kun­ Hero perus eerder in dit blad schreef: (paars, centrum links of centrum nen maken van de parlemen­ BlaiJ 'Het risico is nu dat de PvdA de rechts) hoeft te berusten, maar taire enquete zoals we die ken­ feit 1 'erfenis van Paars' in zijn geheel vee] bredere parlementaire steun nen uit de 1 9e eeuw, nl. gericht aan de andere erfgenaam, de vvo, zoekt. Naast de huidige partijen op verkennend onderzoek. laat; daarmee de suggestie wek­ treden dan ook een Marijke Vos, Dergelijke enquetes (bijvoor­ kend alsof de periode-Kok een Femke Halsema en Peter Jan Bal­ beeld naar de toekomst van de soort tijdelijke flauwte van de kenende tot het kabinet toe, even­ spoorwegen in ons land, het on­ PvdA is geweest. Over kortzich­ als relatieve buitenstaanders als derwijs, de grote-steden-pro­ tigheid gesproken'. Wim Meinen, Louise Fresco en blematiek) zouden het parle­ Minstens zo belangrijk is een heel Ronald Plasterk. Zo'n kabinet be­ ment weer een prorninente ander bezwaar. De romantici zoe­ schikt over ruim voldoende parle­ plaats in de politieke menings­ ken de polarisatie, zoals vanouds, mentaire sympathie en een kort en besluitvorming kunnen be­ in een aangescherpte tegenstelling programma dat slechts een glo- zorgen - met voorbijgaan aan s &..o 7 / 8 2oo1

HOOFDEN & ZINNEN

beleidsprozac producerende Niet een nieuwe partijpolitieke antwoording verbeteren. Met of commissies van deskundigen en polariteit, maar een nieuwe insti­ zonder Wim Kok. ambtenaren - en aldus een be­ tutionele dynamiek tussen rege­ langrijk filter in de huidige be­ ring en parlement kan de kwaliteit FRANS BECKER sluitvorming buiten werking van de democratie en het cruciale Adjunct-directeur WBS stellend. mechanisme van controle en ver-

t e Het unieke van Blairs Maar er klopt niets van. Labour of 'historisch'. Het is even onbe­ n heeft drie keer eerder een meer­ grijpelijk waarom hij en het pro­ n overwmnmg derheidsregering kunnen vor­ paganda-apparaat van Labour dat n men: in 194.), in 1964 en in 1974. zijn gaan beweren als waarom de ,_ AI v66r de verkiezingsoverwin­ Clement Attlee is de enige La­ media die bewering klakkeloos IT ning van Labour op 7 juni kon je in bour-premier geweest die een hebben overgenomen. (Afgezien vrijwel aile Nederlandse kranten volledige periode van vijf jaar van een kritische column van on­ t­ lezen dat Tony Blair op het punt heeft volgemaakt. Als Tony Blair dergetekende in Het Parool op de e stond een unieke prestatie te leve­ dat had willen doen, dan had hij verkiezingsdag. Maar de volgende :r ren : voor het eerst in de geschie­ tot mei volgend jaar moeten dag meldde zelfs deze krant, op denis zou een Labour-premier wachten. (De premier beschikt in gezag van zijn buitenlandredactie, :e herkozen worden 'voor een volle het Verenigd Koninkrijk over de opnieuw 'dat Labour voor het ~ t peri ode'. Deze stelling was een bevoegdheid om verkiezingen uit eerst in de geschiedenis twee keer ' echo van de verkiezingspropa­ te schrijven op het moment dat achter elkaar verkiezingen wint'.) n ganda van de Labour Party. (Een het hem ofhaar goeddunkt binnen Wij hebben hier te maken met t- premier wordt in Groot-Brittan­ een peri ode van vijf jaar.) een gaaf voorbeeld van wat Francis e- nie altijd gekozen voor een volle Zowel Attlee als Harold Wilson Bacon vierhonderd jaar geleden period e. De vraag of hij deze vol ­ wonnen de verkiezingen die zij als de idola tribus noemde: iedereen maakt kan pas achteraf worden be­ premier uitschreven na een eerste praat elkaar na. Maar ook met een antwoord.) termijn: Attlee in 19so en Wilson ontbrekend historisch besef dat 'P Blair herhaalde deze stelling op in 1966. Aileen James Callaghan tot een misleidend beeld van het 8 juni.ln alle media, niet aileen de lukte dat niet, in 1979. Anders dan heden leidt. er Nederlandse, maar ook bij de BBC, onder Blair had Labour onder At­ h. in The Times en de International tlee wei weer een volledige rege­ BART TROMP n­ Herald Tribune is deze bewering van ringsperiode achter zich . redacteur S&J) n­ Blair voor zoete koek geslikt en als In dit opzicht is de overwinning n­ feit naar voren gebracht. van Blair dus helemaal niet 'uniek' ht k. r- 1e n­ o­ e­ te

~s- e­ an s &..o 7/8 2oo1 J86

I N MEMORIAM

Op 16 juni van dit jaar overleed van der Goes van Naters. Het was zijn Wim Thomassen. Hij werd 91 deze laatste die een scherp oog had tot v jaar. Een groat dee! van de 2oe voor de organisatorische kwalitei­ Het• eeuw speelde hij een dominante ten van Wim. Toen de voorzitter litiel rol in de sociaal-democratische van de Arbeiders Jeugd Centrale mas! beweging in ons land. Wim had de (AJC), Koos Vorrink, op zoek was thie l socialistische idealen niet van een naar een practicus en een tacticus van vreemde. Geboren in Amsterdam in het bestuur, werd hij door Van Uni{ groeide hij op in een gezin waar der Goes van Naters op het spoor Qua vooral zijn vader actief was in de van Thomassen gezet. Als bezol­ hove Sociaal-Democratische Arbeiders digd bestuurder van deze organi­ van Partij (soAP). Kees Thomassen satie began er een andere fase in koer was lid van de Provinciale Staten zijn bestaan. Zijn nieuwe functie Win en stand diverse malen verkies­ vervulde hij in een tijd waar overal niet baar voor de Tweede Kamer. Tot in Europa de democratie werd on­ van zijn teleurstelling lukte het hem dergraven door fascisme en natio­ derr echter niet om verkozen te wor­ naal -socialisme en waar het geloof tivit> den. in democratische waarden meer huis· Tach zette Wim zijn eerste po­ en meer in het gedrang kwam . duik litieke stappen niet in de socialisti­ Deze schokkende ontwikkelingen aang sche beweging. Zijn eerste maat­ in de jaren '30 doordrongen Wim ster schappelijke activiteiten ont­ Thomassen langzaam aan van de Ook plooide hij binnen de NBAS, de Ne­ noodzaak voor de sociaal-demo­ kuru derlandse Bond van Abstinent Stu­ cratie om uit haar ideologische hei: derenden. Dit was een organisatie isolement te komen en aan te waa: van geheelonthouders, die zich haken bij andere vooruitstrevende van bewoog op de linker flank van de maatschappelijke stromingen. Zijn Nederlandse jeugdbeweging. Als Diepe indruk op hem maakte een mee NBAS-er ontmoette hij de voorzit­ bezoek in 1 9 3 7 aan Spanje dat ver­ op ter van de Alkmaarse afdeling scheurd werd door burgeroorlog. was daarvan, de onderwijzeres An In Madrid bracht Thomassen een bro< Lind. Met haar zou hij een !evens­ bezoek aan de voorste gelederen bepl lange relatie opbouwen. Wim van het front. Helder zag hij hoe oud volgde de MTS-opleiding. Tach lag daar sektarisme vrij baan maakte een zijn hart meer bij het onderwijs en voor de harden onder Ieiding van ook na verloop van tijd ging hij over Franco. Terug in eigen land ver­ pro1 naar de onderwijzersopleiding. Na sterkte dat bij hem de overtuiging trok diverse omzwervingen als jonge dat er met aile energie gewerkt Daa onderwijzers door geheel Noord­ moest worden aan verbreding van jon! Holland vestigde het echtpaar zich de sociaal-democratie en de - om pro1 in Zuid-Limburg waar het harde die meer hedendaagse term te ge­ Spo bestaan in de rnijnstreek diepe in­ bruiken - ontideologisering daar­ wor druk maakte. In hun Limburgse van. gie jaren raakten Wim en An bevriend In 14e oorlogsjaren en vooral in kin! met een andere sociaal-democraat de peri ode kart na de Tweede We­ )' die later eveneens een zeer voor­ re! door log zou die overtuiging wer aanstaande rol in de Nederlandse omgezet worden in koortsachtige lijk: politiek zou vervullen, Marinus activiteiten - activiteiten waarin het s&.o 7/8 2oo1

WIM THOMASSEN I 9 0 9 - 2 0 0 I twas zijn organisatorische kwaliteiten die functie niet vervullen. Toen hij de Tweede Kamer rninder ghad tot voile wasdom zouden komen. een paar maanden later namelijk vreugde beleefde. Zijn hart lag 1litei­ Het was door zijn behoefte om po­ kandidaat werd gesteld als secreta­ meer bij het openbaar bestuur en ~~:itter litieke zuilen te slechten dat Tho­ Tis van de pas opgerichte Neder­ a! snel ruilde hij het Kamerlid­ ,1trale massen aanvankelijk grote sympa­ lands Volksbeweging (Nvs) zag hij maatschap in voor het burgemees­ k was thie koesterde voor de in de zomer een gouden kans om zijn ideaal van tersambt van Zaandam. :::ticus van 1940 opgerichte Nederlandse een ontzuilde progressieve partij Vanaf dat moment begon een r Van Unie van het driemanschap De te verwezenlijken. Koortsachtig lange en eervolle carriere in het spoor Quay, Linthorst Homan en Eint­ werkte hij hieraan en vele onder­ lokaal bestuur die via Enschede ?ezol­ hoven. Hij distantieerde zich hier­ handelingen met de SOAP en de zijn bekroning vond als burge­ rgani­ van toen de Unie een pro-Duitse Vrijzinnig Democratische Bond meester van Rotterdam. ln deze ase in koers begon in te slaan. Hoewel (vos) volgden. Zijn finest hour be­ functie ontpopte hij zich als een p.nctie Wim gedurende de oorlogsjaren leefde hij dan ook op 9 februari krachtdadig en in zekere zin ook overal niet behoorde tot de voormannen 1946 toen de Partij van de Arbeid als een dominant bestuurder, die rd on­ van het Nederlandse verzet, on­ in Hotel Krasnapolsky in Amster­ zich altijd zeer betrokken heeft ge­ natio­ dernam hij wei degelijk illegale ac­ dam officieel werd opgericht. De voeld bij het wei en wee van de geloof tiviteiten. Zo werd regelmatig doorbraak, zoals Wim Thomassen burgers van zijn stad. Ook als bur­ · meer huisvesting geboden aan onder­ die zich had gedroomd is aileen gemeester van de grootste haven­ ;warn. duikers, die onder meer werden nooit verwezenlijkt. Structuren stad ter wereld met al haar inter­ ~ingen aangebracht door de pilotenhelp­ en culturen Iaten zich niet snel nationale contacten bleef hij zich 1Wim ster Nel Lind, een zuster van An. veranderen. De vooroorlogse zui­ terdege bewust van de politieke tan de Ook andere illegale activiteiten lenmaatschappij zette zich al vrij bron van waaruit hij altijd had ge­ demo­ kunnen worden genoemd, zoals snel na de bevrijding voort. Ook dronken. Wim Thomassen voelde gische ' het optreden op bijeenkomsten bleek binnen de nieuw opgerichte zich, zoals hij het zelf uitdrukte, aan te waar hij sprak over de toekomst PvdA de vooroorlogse SOAP domi­ een echte 'gemeenteman'. Zeer !vende van de socialistische beweging. nant te zijn. Tenslotte was ook het sprak hem de tekst aan van Joost in gen. Zijn belangrijkste initiatief waar­ tijdperk van Politionele Acties en van den Vondel, die gebeiteld staat 'te een mee hij een stevig voorschot nam Koude Oorlog niet bevorderlijk boven de ingang van het Alk­ !at ver­ op de naoorlogse ontwikkeling voor een klimaat van vernieuwing maarse stadhuis, namelijk: 'Indien )Orlog. was echter de publicatie van zijn en verandering. Toch werd met de 't gemeen U roept, besorgt het als ·en een brochure 'Nieuwe Koers'. Daarin oprichting van de PvdA wei dege­ Uw eigen'. Het is dan ook geen ~deren bepleitte hij de opheffing van de lijk ook een verandering gemar­ toeval dat dit citaat boven aan de hij hoe oude SOAP en de oprichting van keerd die blijvend zou zijn. lm­ overlijdensaankondiging stond. maakte een nieuwe, brede volkspartij die mers, de sociaal-democratie Zonder twijfel behoorde hij tot de ing van ook aantrekkelijk zou zijn voor kreeg een partij die met het losla­ generatie van krachtige burge­ ~ d ver­ progressieven die zich niet aange­ ten van een dee! van de op het meesters die de PvdA vanaf haar :tuiging trokken voelden tot de oude SOAP. marxisme gestoelde ideologie, oprichting leverde. ;ewerkt Daartoe behoorden ook nogal wat niet meer weg te denken vie! uit Ongetwijfeld kende hij zijn :ing van jongeren van rooms-katholieke en het landsbestuur. En hoewel dat zorgen over de politieke verru­ le - om protestants-christelijke huize. ook een ontwikkeling was, die wing die haar intrede deed met de n te ge­ Spoedig zou hij in de gelegenheid zich al eind jaren '3 o had ingezet, opkomst van Nieuw Links. Toch tg daar- worden gesteld om met aile ener­ is het mijn overtuiging dat politiek bleek hij nimmer gevoelig voor de gie te werken aan de verwezenlij­ gezien Wim Thomassen daaraan avances van os' 70. In tegenstelling poral in king van dit ideaal. zijn belangrijkste betekenis ont­ tot een aantal andere vroegere edeWe­ Na de bevrijding van ons land leent. voormannen binnen de socialisti­ :tuiging werd Wim Thomassen aanvanke­ In zekere zin is het geen toeval sche beweging bleef hij de PvdA achtige lijk hoofd van het Militair Gezag in dat de practicus en pragmaticus trouw. waarin het district Zaandam. Lang zou hij Wim Thomassen in het werk van In 1 974 ging Thomassen met s &..o 7/8 2oo• J88

I N MEMORIAM

R, pensioen. Hij en An vestigden zich kwamen graag naar het Jan van huis, waarna overbrenging naar Ren( in het Noord-Hollandse Schoorl. Scorelpark in Schoorl om te pra­ het Bergense verzorgingstehuis Maa1 Noord-Holland was de provincie ten over het verleden, het heden Oudtburgh volgde. Wim had het Paul waaraan zij het meest hun hart en de toekomst. Intensief waren daar moeilijk mee. Het afscheid Mari hadden verpand. Er brak een ge­ de gesprekken over actuele pro­ van zijn geliefde omgeving in Coe1 lukkige levensfase aan die zich al­ blemen als de Golfoorlog, de oor­ Schoorl viel zwaar. Toch zag hij Mar! lerminst kenmerkte door passivi­ logen op de Balkan, de WAO-pro­ ook in dat terugkeer naar Schoorl Bart teit en stilstand. An, maatschappe­ blematiek en zeker ook de crisis onmogeHjk was. Langzaam namen Rich lijk zeer bevlogen, bleef uiterst ac­ waarin onze partij in haar eerste zijn krachten af, maar tot het laat­ tief in organisaties als de Evert regeerperiode begin jaren '90 ste toe probeerde hij goede moed R, Vermeer Stichting. Wim stortte verzeild was geraakt. Hun, soms te houden en bleef hij opgewekt Thijs zich op activiteiten ten behoeve ook tegengestelde, opvattingen bij ieder bezoek. De famiHeleden Broe van onder meer Antarctica, de over deze kwesties bereikten de en vrienden die hem daar opzoch­ Gree Leprabestrijding en het Interna­ partij op tal van manieren. Onver­ ten hoorden zelden een klacht. Rein tionaal Instituut voor Sociale Ge­ geteHjk was het optreden van Zolang het nog ging bleefhij ge'in­ Jet B schiedenis. Hij behoorde immers Wim Thomassen, toen al 8 1 jaar teresseerd in tal van onderwer­ Jacol tot die nu zeldzaam geworden ge­ oud, in 1991 in De Rode Hoed in pen. Als het om het veri eden ging, Hug< neratie bestuurders die naast de Amsterdam, waar hij zich scherp bleek hij zich nog wel vee\ te kun­ Fran: politiek ook een historische be­ keerde tegen plannen om een nen herinneren. Ook daarom Ann< langstelling koesterde. Sam en met nieuwe sociaal-democratische bleef het aangenaam hem te be­ Will• zijn vrouw An werd hij ook actief partij op te richten. Nog jaren zoeken en te praten over de vele in het lokale en regionale partijle­ later schuwden An en Wim pu­ gebeurtenissen die hij had meege­ R, ven. De PvdA-afdeling Schoorl bHeke optredens niet en ook daar­ maakt. De Partij van de Arbeid Wiat deed nimmer tevergeefs een be­ mee vormden zij een in de politiek mist in hem een markante per­ Posd roep op hun steun. In die levens­ uniek duo. soonlijkheid, die een niet te on­ IOOC fase vormden zij dan ook een ac­ Nog voor zijn 9oste verjaardag derschatten stempel op haar ge­ (o2o tieve verbindingsschakel tussen de kreeg Wim problemen met zijn schiedenis heeft gedrukt. Fax ( diverse generaties binnen de Partij geheugen. Toch kon zijn 9oste E-m a van de Arbeid. Wim en An hielden verjaardag nog uitbundig worden GERRIT VALK Inter ervan om te discussieren met gevierd. Vrij snel daarnaliep Wim Lid Tweede Kameifractie jonge partijleden. In die tijd nog na een ongelukkige val in huis een Partij van de Arbeid Den jonge PvdA-ers als Felix Rotten­ gebroken he up op. Hij werd opge­ Graa berg, Nico Schrijver en ikzelf nomen in het Alkmaarse zieken- naar diskc COLOFON

Redactie Uitsever naar Rene Cuperus, eindredacteur Uitgeverij Boom, Prinsengracht 747 - 7 _s- 1, tehuis Maarten Hajer I o I 7 J x Amsterdam 1d het Paul Kalma, secretaris Internet: http: / /www.uitgeverijboom.nl ;cheid Marijke Linthorst ng in Coen Teulings Abonnementen :ag hij Margo Trappenburg Voor abonnementen of een kennismakings­ :hoorl Bart Tromp nummer, bel: (o522) 237555· 1amen Richard 't Hart (Boeken) De abonnementsprijs bedraagt 1 I 2o,- per jaar, :t laat­ voor instellingen en buitenlandse abonnementen 'moed Redactieraad 12 I 7 ,so. Een studenten /aio/oio of J s- abonne­ :ewekt Thijs Woltgens, voorzitter ment kost 17 s ,- . Losse nummers 11 s ,- . !I eden Broer Akkerboom Een nieuw abonnement kan op elk gewenst )zoch­ Greetje van den Bergh moment ingaan. Opzeggen kan tot een maand voor clacht. Rein Bloem het einde van de jaargang. jgei'n­ Jet Bussemaker !rwer- Jacobus Delwaide Abonnementenadministratie 1ging, Hugo Keuzenkamp Boom Distributiecentrum 'e kun­ Frans Leijnse Postbus 400 .aarom Anna Vos 7940 A K Meppel 1te be­ Willem Witteveen Tel. (os22) 237HS le vele fax (os22) 253864 heege­ Redactieadres Arbeid Wi!].rdi Beckman Stichting Ontwerp ·e per­ • Postbus 1 3 1 o Typography & Other Serious Matters, Rotterdam 'te on­ 1ooo BH Amsterdam lar ge- (o2o)_s- _s-1 21 H Lay-out Fax (o2o) _s- s1 22 so Jos B. Koene, Amsterdam E-mail: [email protected] Onno de Haan, Amsterdam Internet: http://www.wbst.nl © 2oo 1, Uitgeverij Boom, Am terdam De r dactie verwelkomt bijdragen. Graag kopij in WORD of w P toezenden per email Niets uit dit tijdschrift mag worden vermenig­ naar [email protected], of per post vergezcld van een vuldigd en/ of openbaar gemaakt zonder vooraf­ diskette. gaande sehriftelijke toestemming van de uitgevcr. M , 'Een aantal jaren geleden raakte ik tijdens een receptie in gesprek met de Franse president Mit):errand over de verhouding Frankrijk-Verenigde Staten. ' - A. Stemerdink I

S ' 'In tegenstelling tot 1994 heeft Berlusconi zich ditmaal ook de steun verworven van het 'oude geld', dat in het verleden nogal achterdochtig neerkeek op de Tv-parvenu.' - A. Heering

' In Amerika heerst het tegenovergestelde principe als in Nederland: openbare ambtsdragers dienen te worden gekozen tenzij het niet anders kan. ' - G. Irwin

' De oplossing zal moeten uitgaan van de spilfunctie van de natiestaat. ' - F. Timmermans

'Binnen de PES-fractie is onderscheid merkbaar tussen de meer open bestuurstraditie in Noord-Europa en de gesloten bestuurscultuur van Zuid-Europa.' - M. van den Berg

ISSN 0037-8135 Boom Tijdschriften

N•• •u·,·~ ·g eve rsve rb on d Groep ultgeven voor vak en watanschap