Korfor Vraka Bjarkøyværingane Nynorsk Som Skriftleg Opplæringsmål I Folkeskulen? Om Målbytet I Bjarkøy I 1950-Åra Av Kjell T
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen? om målbytet i Bjarkøy i 1950-åra av Kjell T. Heggelund Føremålet med denne artikkelen er å skildra kva som gjekk føre seg då nynorsk blei røysta ut og bokmål kom inn att som skriftleg opplæringsmål i Bjarkøy på 1950- talet. Dei viktigaste kjeldene er brevvekslinga mellom skuledirektøren i Tromsø og skulestyret i Bjarkøy om saka, stoff i lokalpressa og informantar frå Bjarkøy. Sent - ralt i framstillinga står argumentasjonen til partane og andre drivkrefter, og ho - vudargumentet til dei som forsvarte nynorsk, at det var større samsvar mellom bjarkøymålet og nynorsk enn mellom bjarkøymålet og bokmål, blir nøye undersøkt. Artikkelen gir ikkje grunnlag for endelege konklusjonar, men saman med andre undersøkingar på kommunenivå av framgangen og attendegangen for nynorsk i perioden 1939–60 kan han likevel vera med og forklara denne heilomvendinga i nyare norsk språkhistorie. 1 1 Innleiing om lag midt på 1900-talet opplevde Bjarkøy og ei rad andre Troms-kom - munar to omfattande målskifte: Sist i 30-åra, i kjølvatnet av rettskriv - ingsreforma frå 1938, blei bokmål avløyst av nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen, men frå slutten av 40-talet kom bokmål til - bake som hovudmål, i Bjarkøy frå 1955. Denne framgangen og attende - gangen for nynorsk som skulemål er godt kjend frå ymse statistikkar og oversynsverk. 2 Men fleire spørsmål heng framleis i lufta: Korfor snudde stemninga? Var ikkje nynorsk den målforma som låg nærmast opp til 1. eg takkar den anonyme konsulenten til Maal og Minne for verdfulle kommentarar til ein tidlegare versjon av denne artikkelen. 2. Sjå t.d. lockertsen (1982) og Heide (1982). Maal og Minne 2 (2012): 24 –55 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk tromsmålet? Kva drivkrefter og diskursar gjorde seg gjeldande og var av - gjerande då målspørsmålet kom opp på nytt i etterkrigsåra? Det er i dag sjølvsagt vanskeleg å finna ut kva folk i Bjarkøy tenkte om målspørsmålet og målstriden på 50-talet, og korleis dei argumenterte seg imellom. Dei som var direkte involverte i den språklege snuopera - sjonen, er no borte, og dei som ikkje er avlidne, hugsar lite eller ingenting av det som gjekk føre seg den gongen. Denne framstillinga lyt derfor i stor grad byggja på skriftlege primærkjelder, så som brev, møteprotokol - lar og avisinnlegg. Men heller ikkje dei er særleg rikhaldige, framfor alt skortar det på innlegg frå lokale bokmålssympatisørar. Dermed blir det eg skriv, langt på veg eit forsøk på å rekonstruera tilhøve og brytingar på 50-talet utan bruk av tidsvitne, men gjennom nærlesing av aktuelle tids - dokument. Hovudargumentet til målfolka, påstanden om at den lokale dialekten låg nærmare nynorsk enn bokmål (etter 1938-rettskrivinga), er det lettare, men langt frå uproblematisk å ta stilling til. Bjarkøy-målet, slik det blei snakka av dei unge på 50-talet, er rett nok framleis i bruk, så det skortar ikkje på informantar når det gjeld talemålet. Det største problemet med å jamføra dialekt med bokmål og nynorsk er at skriftmåla ikkje er ein - skaplege, men inneheld eit vidt spekter av alternative ordformer. 2 Nokre målpolitiske aktstykke (1954–1955) For å syna kva som utspelte seg i den første fasen, då nynorsk stod i fare for å bli røysta ut som skulemål i Bjarkøy, skal eg sitera frå brevvekslinga mellom skulekontoret i kommunen og skuledirektøren i Troms, med sete i Tromsø. Denne korrespondansen fortel mykje meir om stoda enn møteboka til skulestyret, som var ein rein vedtaksprotokoll. 4. august 1954 skriv Sverre Meløe, skuleinspektøren i Bjarkøy, eit brev til “Skoledirektøren i Troms” med denne ordlyden: 3 no ser det ut til at skreda er losna i Bjarkøy. Det er nett no kome krav frå nergård krins om målbyte. 117 underskrifter av krinsen sine ca. 360 røyste - 3. i 1954 var det Peder Skånland som var skuledirektør i Troms (frå 1948). i 1955 overtok Harald lunde dette embetet. Sverre Meløe hadde lang fartstid som lærar i Bjarkøy kommune før han blei skuleinspektør. 25 Kjell T. Heggelund føre. – ein torer med dette be om overtilsynet si fråsegn andsynes målbyte i denne krinsen. Dermed var det duka for målrøysting i den største skulekrinsen i kom - munen. etter dågjeldande skulelov 4 måtte minst ¼ av dei røysteføre skriva under på eit slikt krav om folkerøysting. Manntalet synte seinare at det var 350 røysteføre i krinsen, ikkje 360, så 117 underskrifter var i alle høve godt over minstekravet. Uttrykksmåten til Meløe er kort og fyndig, men ordvalet tyder på at han ikkje er særleg glad for utviklinga. “Skreda er losna”, skriv han. Han ser for seg ei stor, uavvendeleg ulykke der nynorsken og uskuldige elevar blir råka, først i nergård krins, seinare i dei andre skulekrinsane i kom - munen etter tur. Men kanskje vonar han at skuledirektøren kan stikka nokre kjeppar i hjula for denne utviklinga? 2. september 1954 svarar skuledirektøren (overtilsynet) at han ikkje ser nokon grunn til at Bjarkøy skal byta målform, iallfall ikkje på dette stadiet: alle som kjenner talemålet i Bjarkøy, veit at det er ein god norsk dialekt. og alle med kunnskap om spørsmålet veit at det er ein stor føremonn for barna å få den skriftlege opplæringa i det mål som ligg nært deira eie talemål. Det er og klårt for alle som kjenner dei to skriftmåla vi har, at nynorsk er la[n]gt meir i samsvar med talemålet i denne krinsen og bygda i det heile enn tilfellet er med bokmålet. Dette gjeld både bøygningsformer, ordval og stil. Det synest elles vere [ei] lite høveleg tid å gå til målskifte no og ta kostnaden med det, før vi får den nye læreboknormalen. Både pedagogiske og praktiske hensyn talar såleis for at ein held fram med nynorsk til skriftmål ved denne skolen. 5 argumentasjonen verkar truverdig, men er han i samsvar med realite - tane? Det språklege argumentet, at nynorsk ligg nærmare bjarkøymålet 4. Lov frå 16. juli 1936 um folkeskulen på landet (heretter kalla landsskuleloven). 5. liknande fråsegner sende skuledirektøren til skulestyra i andre Troms-kommunar etter kvart som målbytespørsmålet kom opp. Såleis gjekk det brev til Tromsøysund skolestyre (28. august 1954) og Dyrøy skolestyre (6. desember 1954) med mest nøy - aktig same ordlyd som i brevet til Bjarkøy. (Korrespondansen mellom Skoledirektø - ren i Troms og skulestyra i fylket er lagra i Statsarkivet i Tromsø.) 26 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk enn det bokmål gjer, blir sett fram som ei sjølvinnlysande, men udoku - mentert sanning. og kva meiner skuledirektøren med “stil”? Det pedago - giske argumentet, at nærleik mellom heimemål og skriftleg opplæringsmål er ein stor føremon i språkopplæringa , blir heller ikkje utdjupa og under - bygd, langt mindre prova. 6 Det praktiske argumentet, at det ville bli en - klare eller billigare (for kommunen og foreldra) å byta målform etter og ikkje før innføringa av læreboknormalen, 7 stod nok sterkare i folkedis - kursen, men også dette argumentet blir kasta fram som ein påstand utan nærmare grunngiving eller utdjuping. Tanken var vel at ein med å venta på læreboknormalen ville sleppa å kjøpa inn nye lærebøker to gonger. Baktanken var kanskje at nynorsken ville få meir oppslutning seinare, fordi ei ny rettskriving med tilnærming mellom skriftmåla og mellom nynorsk og talemålet i Bjarkøy ville gjera nynorsken meir attraktiv i lo - kalsamfunnet. Men signaliserte ikkje skuledirektøren samstundes at han sjølv hadde byrja å tvila, at han kanskje ikkje trudde at nynorsken var god nok som han var? Det finst også ein annan undertekst i brevet frå skuledirektøren: Ver berre tolmodig og vent ei stund til, så skal du ikkje venta til fånyttes, men få endå meir av det du ønskjer. Men dette er sjølvsagt ein overtalings - teknikk eller oppsedingsmåte som har dårlegare odds i ein skulepolitisk kontekst enn i relasjonen foreldre – barn. “Barna” var vaksne og mislikte denne strategien. og skuledirektøren står fram som ein moralsk formyn - dar og ein syndebukk som dei no kan hemna seg på – rett nok umedvite og lovleg seint. 12. september 1954, ein søndag, var det krinsmøte på nergård skole etter kravet frå dei 117 røysteføre om målbyte. Brevet frå overtilsynet blei lese opp av lothar Mickelborg, fungerande formann i krinsen. etter eit ordskifte på ca. 40 minutt gjekk dei over til skriftleg avrøysting, som varte frå kl. 17.45 til 19.00, “da alle tilstedeværende hadde stemt”. 8 Re - 6. Dei fleste som brukar dette argumentet, ser ut til å ta ein slik føremon for gitt. Det er likevel mogeleg at bokmålet er lettare å læra av andre grunnar, til dømes den kon - sekvente bruken av e-endingar i mange bøyingskategoriar ( gutter , jenter , kaster , kom - mer , varmere …). Her bør det likevel sondrast mellom rettskriving (ortografi og morfologi) på den eine sida og god språkføring (syntaks, stil, ordval) på den andre. 7. Den nye læreboknormalen som skuledirektøren varslar om, kom først i 1959, sju år etter at norsk språknemnd hadde fått oppdraget med å utarbeida han. Få eller ingen hadde nok tenkt at arbeidet skulle ta så lang tid, heller ikkje skuledirektøren i Troms. 8. etter utskrift av krinsmøtevedtak i nergård, sitert i brev frå Bjarkøy skolekontor 4. januar 1955 til Skoledirektøren i Troms. 27 Kjell T. Heggelund sultatet blei 200 røyster for bokmål og 5 for nynorsk, altså eit massivt fleirtal for målbyte. Tilrådinga frå skuledirektøren og argumentasjonen hans for at det var best å halda fram med nynorsken, hadde tydelegvis prella av. Kva som blei sagt på krinsmøtet og kven som snakka, er ikkje kjent. Dei som kunne ha fortalt oss om dette, er no bortfarne, og møteboka, ein vedtaksprotokoll, seier heller ikkje noko nærmare om det som gjekk føre seg på møtet. etter reglane i landsskuleloven skulle det vera ei råd - legging før avrøystinga, og fråsegna frå skuledirektøren skulle lesast opp. Men sidan resultatet var nesten samrøystes og i strid med standpunktet til både skuledirektøren og sentrale medlemmer i skulestyret, er det mest truleg at dei røysteføre hadde bestemt seg før dei høyrde kva som blei sagt på sjølve møtet.