Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen? om målbytet i Bjarkøy i 1950-åra av Kjell T. Heggelund
Føremålet med denne artikkelen er å skildra kva som gjekk føre seg då nynorsk blei røysta ut og bokmål kom inn att som skriftleg opplæringsmål i Bjarkøy på 1950- talet. Dei viktigaste kjeldene er brevvekslinga mellom skuledirektøren i Tromsø og skulestyret i Bjarkøy om saka, stoff i lokalpressa og informantar frå Bjarkøy. Sent - ralt i framstillinga står argumentasjonen til partane og andre drivkrefter, og ho - vudargumentet til dei som forsvarte nynorsk, at det var større samsvar mellom bjarkøymålet og nynorsk enn mellom bjarkøymålet og bokmål, blir nøye undersøkt. Artikkelen gir ikkje grunnlag for endelege konklusjonar, men saman med andre undersøkingar på kommunenivå av framgangen og attendegangen for nynorsk i perioden 1939–60 kan han likevel vera med og forklara denne heilomvendinga i nyare norsk språkhistorie. 1
1 Innleiing om lag midt på 1900-talet opplevde Bjarkøy og ei rad andre Troms-kom - munar to omfattande målskifte: Sist i 30-åra, i kjølvatnet av rettskriv - ingsreforma frå 1938, blei bokmål avløyst av nynorsk som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen, men frå slutten av 40-talet kom bokmål til - bake som hovudmål, i Bjarkøy frå 1955. Denne framgangen og attende - gangen for nynorsk som skulemål er godt kjend frå ymse statistikkar og oversynsverk. 2 Men fleire spørsmål heng framleis i lufta: Korfor snudde stemninga? Var ikkje nynorsk den målforma som låg nærmast opp til 1. eg takkar den anonyme konsulenten til Maal og Minne for verdfulle kommentarar til ein tidlegare versjon av denne artikkelen. 2. Sjå t.d. lockertsen (1982) og Heide (1982).
Maal og Minne 2 (2012): 24 –55 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk tromsmålet? Kva drivkrefter og diskursar gjorde seg gjeldande og var av - gjerande då målspørsmålet kom opp på nytt i etterkrigsåra? Det er i dag sjølvsagt vanskeleg å finna ut kva folk i Bjarkøy tenkte om målspørsmålet og målstriden på 50-talet, og korleis dei argumenterte seg imellom. Dei som var direkte involverte i den språklege snuopera - sjonen, er no borte, og dei som ikkje er avlidne, hugsar lite eller ingenting av det som gjekk føre seg den gongen. Denne framstillinga lyt derfor i stor grad byggja på skriftlege primærkjelder, så som brev, møteprotokol - lar og avisinnlegg. Men heller ikkje dei er særleg rikhaldige, framfor alt skortar det på innlegg frå lokale bokmålssympatisørar. Dermed blir det eg skriv, langt på veg eit forsøk på å rekonstruera tilhøve og brytingar på 50-talet utan bruk av tidsvitne, men gjennom nærlesing av aktuelle tids - dokument. Hovudargumentet til målfolka, påstanden om at den lokale dialekten låg nærmare nynorsk enn bokmål (etter 1938-rettskrivinga), er det lettare, men langt frå uproblematisk å ta stilling til. Bjarkøy-målet, slik det blei snakka av dei unge på 50-talet, er rett nok framleis i bruk, så det skortar ikkje på informantar når det gjeld talemålet. Det største problemet med å jamføra dialekt med bokmål og nynorsk er at skriftmåla ikkje er ein - skaplege, men inneheld eit vidt spekter av alternative ordformer.
2 Nokre målpolitiske aktstykke (1954–1955)
For å syna kva som utspelte seg i den første fasen, då nynorsk stod i fare for å bli røysta ut som skulemål i Bjarkøy, skal eg sitera frå brevvekslinga mellom skulekontoret i kommunen og skuledirektøren i Troms, med sete i Tromsø. Denne korrespondansen fortel mykje meir om stoda enn møteboka til skulestyret, som var ein rein vedtaksprotokoll. 4. august 1954 skriv Sverre Meløe, skuleinspektøren i Bjarkøy, eit brev til “Skoledirektøren i Troms” med denne ordlyden: 3
no ser det ut til at skreda er losna i Bjarkøy. Det er nett no kome krav frå nergård krins om målbyte. 117 underskrifter av krinsen sine ca. 360 røyste -
3. i 1954 var det Peder Skånland som var skuledirektør i Troms (frå 1948). i 1955 overtok Harald lunde dette embetet. Sverre Meløe hadde lang fartstid som lærar i Bjarkøy kommune før han blei skuleinspektør.
25 Kjell T. Heggelund
føre. – ein torer med dette be om overtilsynet si fråsegn andsynes målbyte i denne krinsen.
Dermed var det duka for målrøysting i den største skulekrinsen i kom - munen. etter dågjeldande skulelov 4 måtte minst ¼ av dei røysteføre skriva under på eit slikt krav om folkerøysting. Manntalet synte seinare at det var 350 røysteføre i krinsen, ikkje 360, så 117 underskrifter var i alle høve godt over minstekravet. Uttrykksmåten til Meløe er kort og fyndig, men ordvalet tyder på at han ikkje er særleg glad for utviklinga. “Skreda er losna”, skriv han. Han ser for seg ei stor, uavvendeleg ulykke der nynorsken og uskuldige elevar blir råka, først i nergård krins, seinare i dei andre skulekrinsane i kom - munen etter tur. Men kanskje vonar han at skuledirektøren kan stikka nokre kjeppar i hjula for denne utviklinga? 2. september 1954 svarar skuledirektøren (overtilsynet) at han ikkje ser nokon grunn til at Bjarkøy skal byta målform, iallfall ikkje på dette stadiet:
alle som kjenner talemålet i Bjarkøy, veit at det er ein god norsk dialekt. og alle med kunnskap om spørsmålet veit at det er ein stor føremonn for barna å få den skriftlege opplæringa i det mål som ligg nært deira eie talemål.
Det er og klårt for alle som kjenner dei to skriftmåla vi har, at nynorsk er la[n]gt meir i samsvar med talemålet i denne krinsen og bygda i det heile enn tilfellet er med bokmålet. Dette gjeld både bøygningsformer, ordval og stil.
Det synest elles vere [ei] lite høveleg tid å gå til målskifte no og ta kostnaden med det, før vi får den nye læreboknormalen.
Både pedagogiske og praktiske hensyn talar såleis for at ein held fram med nynorsk til skriftmål ved denne skolen. 5 argumentasjonen verkar truverdig, men er han i samsvar med realite - tane? Det språklege argumentet, at nynorsk ligg nærmare bjarkøymålet
4. Lov frå 16. juli 1936 um folkeskulen på landet (heretter kalla landsskuleloven). 5. liknande fråsegner sende skuledirektøren til skulestyra i andre Troms-kommunar etter kvart som målbytespørsmålet kom opp. Såleis gjekk det brev til Tromsøysund skolestyre (28. august 1954) og Dyrøy skolestyre (6. desember 1954) med mest nøy - aktig same ordlyd som i brevet til Bjarkøy. (Korrespondansen mellom Skoledirektø - ren i Troms og skulestyra i fylket er lagra i Statsarkivet i Tromsø.)
26 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk enn det bokmål gjer, blir sett fram som ei sjølvinnlysande, men udoku - mentert sanning. og kva meiner skuledirektøren med “stil”? Det pedago - giske argumentet, at nærleik mellom heimemål og skriftleg opplæringsmål er ein stor føremon i språkopplæringa , blir heller ikkje utdjupa og under - bygd, langt mindre prova. 6 Det praktiske argumentet, at det ville bli en - klare eller billigare (for kommunen og foreldra) å byta målform etter og ikkje før innføringa av læreboknormalen, 7 stod nok sterkare i folkedis - kursen, men også dette argumentet blir kasta fram som ein påstand utan nærmare grunngiving eller utdjuping. Tanken var vel at ein med å venta på læreboknormalen ville sleppa å kjøpa inn nye lærebøker to gonger. Baktanken var kanskje at nynorsken ville få meir oppslutning seinare, fordi ei ny rettskriving med tilnærming mellom skriftmåla og mellom nynorsk og talemålet i Bjarkøy ville gjera nynorsken meir attraktiv i lo - kalsamfunnet. Men signaliserte ikkje skuledirektøren samstundes at han sjølv hadde byrja å tvila, at han kanskje ikkje trudde at nynorsken var god nok som han var? Det finst også ein annan undertekst i brevet frå skuledirektøren: Ver berre tolmodig og vent ei stund til, så skal du ikkje venta til fånyttes, men få endå meir av det du ønskjer. Men dette er sjølvsagt ein overtalings - teknikk eller oppsedingsmåte som har dårlegare odds i ein skulepolitisk kontekst enn i relasjonen foreldre – barn. “Barna” var vaksne og mislikte denne strategien. og skuledirektøren står fram som ein moralsk formyn - dar og ein syndebukk som dei no kan hemna seg på – rett nok umedvite og lovleg seint. 12. september 1954, ein søndag, var det krinsmøte på nergård skole etter kravet frå dei 117 røysteføre om målbyte. Brevet frå overtilsynet blei lese opp av lothar Mickelborg, fungerande formann i krinsen. etter eit ordskifte på ca. 40 minutt gjekk dei over til skriftleg avrøysting, som varte frå kl. 17.45 til 19.00, “da alle tilstedeværende hadde stemt”. 8 Re -
6. Dei fleste som brukar dette argumentet, ser ut til å ta ein slik føremon for gitt. Det er likevel mogeleg at bokmålet er lettare å læra av andre grunnar, til dømes den kon - sekvente bruken av e-endingar i mange bøyingskategoriar ( gutter , jenter , kaster , kom - mer , varmere …). Her bør det likevel sondrast mellom rettskriving (ortografi og morfologi) på den eine sida og god språkføring (syntaks, stil, ordval) på den andre. 7. Den nye læreboknormalen som skuledirektøren varslar om, kom først i 1959, sju år etter at norsk språknemnd hadde fått oppdraget med å utarbeida han. Få eller ingen hadde nok tenkt at arbeidet skulle ta så lang tid, heller ikkje skuledirektøren i Troms. 8. etter utskrift av krinsmøtevedtak i nergård, sitert i brev frå Bjarkøy skolekontor 4. januar 1955 til Skoledirektøren i Troms.
27 Kjell T. Heggelund sultatet blei 200 røyster for bokmål og 5 for nynorsk, altså eit massivt fleirtal for målbyte. Tilrådinga frå skuledirektøren og argumentasjonen hans for at det var best å halda fram med nynorsken, hadde tydelegvis prella av. Kva som blei sagt på krinsmøtet og kven som snakka, er ikkje kjent. Dei som kunne ha fortalt oss om dette, er no bortfarne, og møteboka, ein vedtaksprotokoll, seier heller ikkje noko nærmare om det som gjekk føre seg på møtet. etter reglane i landsskuleloven skulle det vera ei råd - legging før avrøystinga, og fråsegna frå skuledirektøren skulle lesast opp. Men sidan resultatet var nesten samrøystes og i strid med standpunktet til både skuledirektøren og sentrale medlemmer i skulestyret, er det mest truleg at dei røysteføre hadde bestemt seg før dei høyrde kva som blei sagt på sjølve møtet. i alle høve ser det ikkje ut til at eventuelle innlegg som forsvarte nynorsk som skriftleg opplæringsmål, kan ha gjort noko større inntrykk på møtelyden. 29. desember 1954 godkjenner skulestyret, som i mellomtida har hatt god tid til å summa seg, det omtalte krinsvedtaket, og vedtar at bokmål skal innførast som opplæringsmål i nergård krins frå skuleåret 1955–56. 4. januar 1955 skriv Sverre Meløe til skuledirektøren og informerer om resultatet av målrøystinga. Han avsluttar brevet med denne lakoniske merknaden: “Røystinga i krinsen er bindande for skolestyret, og ein hadde ikkje anna å gjere enn å godkjenne ho.” er det mogeleg å merka ein liten hjartesukk bak desse orda? 14. januar 1955: Så glatt skulle det likevel ikkje gå. Skuledirektøren skriv tilbake at han ikkje kunne godkjenna skulestyret sitt vedtak om målbyte. grunnen var at krinsen ikkje hadde tatt stilling til kva for abc og lesebok som skulle nyttast i krinsen. 9 Røystesetlane inneheldt nemleg tre spørsmål, ikkje berre eitt: Skal nynorsk eller bokmål i regelen brukast til skriftleg arbeid? Kva for aBC skal brukast? Kva for lesebok skal bru - kast? 10 21. mars 1955 svarar Sverre Meløe skuledirektøren og seier at krinsen (tilsynsnemnda) meinte at det ikkje skulle vera turvande med nytt møte (med ny målrøysting) om denne saka, og at skulestyret skulle ta avgjerd i abc- og lesebokspørsmålet. “Krinsen har altså andsynes bokspørsmålet
9. Det same gjaldt krinsen Buvik på Senja. (Før kommunereguleringa i 1964 var sør - spissen av Senja vest for Stonglandet ein del av Bjarkøy kommune. Der låg også krin - sen Mellemvik.) 10 . Målforma på røystesetlane var bokmål.
28 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk røysta blankt […], og ein [dvs. skulekontoret] tillet seg med dette [å] søkje den vørde direktøren om fritaking frå å ta dette opp på nytt i krinsen.” 31. mars 1955: Dette svaret fall ikkje i god jord hos skuledirektøren. Søknaden om fritaking blir kontant avvist: “Det er ingen stader sagt at skoledirektøren kan gje dispensasjon frå dei gjeldande føresegner. Han har då som si plikt å følgje desse ved si handsaming av saka, og det same lyt skolestyre og krinsmøte gjere.” og ikkje nok med det, skuledirektøren verkar også forarga og moraliserer andsynes dei lokale deltakarane i saka:
Dei som med tanke på skolen (d.v.s. barna) sitt beste tar opp spørsmålet om målbyte, bør og sjå det som ei oppgåve å syte for at røystinga blir halden på lovleg måte. og skolekontoret må gje interesserte den rettleiing dei treng og bed om.
Som det går fram av neste akt i saka, blei skulestyret – iallfall somme av medlemmene – kraftig provosert av dette svaret. Truleg var det heller ikkje mange som “interesserte” seg for rettleiing, og endå mindre bad om å få det. ingen utanfrå måtte komma her og diktera kva dei skulle gjera i lokale saker. Dei greidde då å styra seg sjølve! 28. april 1955: Harstad Tidende har ein artikkel med overskrifta “Ufullstendige opplysninger førte til at nye målavstemninger må holdes i Bjarkøy. Forbitrelse mot skoledirektørens paragrafrytteri”, der avisa re - fererer frå møtet i Bjarkøy skolestyre nokre dagar tidlegare. Her er eit par utdrag:
[gunvald] gideonsen sa harmfullt at dette var det rene flisespikkeri. Skole - direktøren gjør nynorsk forhatt, sa taleren. […] gideonsen: Jeg var den eneste som forsvarte nynorsken på valgmøtet, men på grunn av skoledirektørens flisespikkeri vil jeg gå helt inn for bokmålet heretter.
ordfører [Peder] Bjarke: ettersom de andre opplyste at de hadde stemt for nynorsken, skal jeg innrømme at jeg også var blant de 5. Jeg kommer neppe til å gjøre det om igjen etter dette, sa han. av reportasjen i Harstad Tidende går det fram at også Jens Bjørnå, førs - telærar på nergård skole, var ein av dei som hadde røysta for nynorsk. Men “etter det man stadig vekk får oppleve i målavstemninger” tvilte han på at han ville gjera det same neste gong. Han meinte til og med at ein burde anka avgjerda til skuledirektøren inn for departementet, og at
29 Kjell T. Heggelund det i den nye avrøystinga måtte leggjast fram eit eksemplar av alle god - kjende abc- og lesebøker, for å vera “helgardert”, som han uttrykte det (underforstått: heilgardert andsynes nye krumspring av skuledirektøren). Men Sverre Meløe, som tydelegvis var mindre oppøst, “mente at dette vel var for mye”, og han trudde heller ikkje at det ville nytta å klaga til departementet. når ein ser nærmare på innlegga til dei fråfalne nynorskvennene, er det påfallande at dei lét sjølve saka – nynorsk som skriftleg opplærings - mål – unngjelda for at ein einskild person – rett nok ingen kven som helst – hadde gjort noko dei meinte var upassande og kritikkverdig. Der - for kan ein lura på om den opphavlege godhugen deira for nynorsk var heilt ekte, eller kor djupt han stakk. 19. juni 1955: Denne søndagen blei det halde krinsmøte med ny av - røysting om målspørsmålet i nergård krins. Der fekk bokmål 124 røyster og nynorsk 1 – ei – røyst. ein setel var blank. Krinsen gjorde også vedtak om å nytta Bergersen si abc-bok og Rolfsen si lesebok, begge med radi - kale former. Kva som blei sagt på møtet, eller korleis stemninga var, er ikkje kjent, men i protokollen står det noko som gir ein viss peikepinn: “etter 1½ times rådslagning om målform og bøker, gikk en over til avstemning.” Det er såleis ikkje grunnlag for å hevda at dei frammøtte tok lett på saka, særleg med tanke på at ho også hadde vore oppe til handsaming året før. Sannsynlegvis blei det brukt god tid på lesebokspørsmålet, ved at fleire alternativ blei presenterte og vurderte. Resultatet her er heller ikkje uri - meleg, for det er liten tvil om at dei radikale bokmålsformene låg nærmare tromsmålet enn dei “moderate” (dvs. eldre, tradisjonelle) bokmåls formene (meir om dette seinare), og bøkene til Bergersen og Rolfsen var godt kjende frå før. 11 22. august 1955 stadfestar Bjarkøy skolestyre resultatet frå krinsmø - tet: “Vedtak samrøystes: Skolestyret tiltrer krinsen sine vedtak – både i målbytet og i spørsmålet om kva abc- og lesebok ein skal nytte” (frå ho - vudutskrift av møteboka til Bjarkøy skolestyre, datert 23. august). Dette var ein knusande dom, først i krinsen, så i skulestyret. Sidan oppmøtet var dårleg (126 av 350), var røysteresultatet likevel ikkje bin -
11 . På dette punktet ser det ut til at bjarkøyværingane var grundigare og meir målmed - vitne enn folk i andre skulekrinsar i fylket. Det vanlege var at krinsmøta ikkje tok stilling til om det skulle vera radikale eller konservative (“moderate”) former i dei nye skulebøkene.
30 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk dande for skulestyret denne gongen. 12 Men dei representantane som tid - legare hadde gått inn for nynorsk, hadde tydelegvis skifta meining – eller rett og slett resignert. gideonsen, Bjarke og Bjørnå gjorde nok alvor av det dei tidlegare hadde trua med. 26. august 1955: no hadde ikkje skuledirektøren anna å gjera enn å godkjenna vedtaket i målbytesaka. at han i svarbrevet frå 26. august in - sisterte på å få saka i særutskrift, ikkje berre som ein del av hovudut - skrifta frå skulestyremøtet, var nok helst ein formalitet, men kanskje også eit lite stikk som takk for sist. Frå og med skuleåret 1955–56 hadde nergård krins i Bjarkøy dermed atter bokmål som skriftleg opplæringsmål i folkeskulen, slik tilfellet hadde vore fram til 1939. Målskiftet blei innført på alle klassesteg sam - stundes, endå det ikkje var noko i vegen for at overgangen kunne ha skjedd gradvis. 13 Tolmodet var oppbrukt.
3 Korleis gjekk det i dei andre bjarkøykrinsane?
Det høyrer med til soga at også dei andre skulekrinsane i Bjarkøy kom - mune kom til å byta målform (bortsett frå Mellomvik, som hadde bok - mål frå før). Slik er historikken: Buvik og Krøttøy gjekk over til bokmål i 1955 (altså samstundes med nergård), leirvåg og altevik følgde etter i 1956, Helløy/Flatøy i 1957, Fenes i 1959 og Meløyvær i 1960. også her prøvde skuledirektøren å påverka krinsane til å halda fast ved ordninga med nynorsk som hovudmål, og argumentasjonen var om lag den same overalt. når det gjeld Buvik, som var den første bjarkøykrinsen som ønskte å byta målform, argumenterer skuledirektøren (i brev frå 25. juni 1954) både jordnært og omsorgsfullt:
Som alle veit, er det nedsett ei nemnd som i sitt arbeid skal ta sikte på å nå fram til eit sams skriftmål for heile landet. inntil ein ser resultatet av Språk -
12 . etter § 66, pkt. 4 i landsskuleloven var ei utsegn frå krinsen om skulemålet bindande for skulestyret i to tilfelle: a) når eit fleirtal av dei som hadde røysterett i saka, gjekk inn for utsegna, b) når eit fleirtal av dei som møtte, gjekk inn for utsegna og talet på dei som møtte, ikkje var mindre enn ⅔ av alle som hadde røysterett i saka. 13 . i ei kommentert utgåve av landsskuleloven siterer Roald (1948: 194) eit departe - mentsskriv frå 1928: “Det har vært forutsetningen at bytte av målform finner sted så lempelig som det er mulig, således at i all fall annen avdelings barn får beholde den språkform de har hatt skolen ut.”
31 Kjell T. Heggelund
nemnda sitt arbeid, skulle det vere rimeleg å vente med gjennomføring av språkskifte. Turvande byte av bøker som eit slikt skifte fører med seg, tyder store utgifter både for det offentlege og for foreldre. Dessutan veit ein at dei to offisielle målføre, nynorsk og bokmål, har full jamstelling, og alle vidaregåande skolar gjev opplæring i begge målformer. Det syner seg og at elevar frå krinsar og kommunar med nynorsk som hovudmål hevdar seg sers godt i norsk ved desse skolane, også når det gjeld bokmålet.
Det er ikkje tvil om at skuledirektøren her først og fremst vender seg til foreldra i krinsen. Dei som hadde minst å rutta med, ville nok helst sleppa utgifter til nye lærebøker. Dei som hadde betre råd og ønskte at ungane skulle gå vidare på skulen etter folkeskulen (og framhaldsskulen), tenkte kanskje at det var best å satsa på bokmål. likevel fekk ikkje argu - mentasjonen til skuledirektøren det utfallet som både han og andre mål - folk må ha vona. i Buvik fekk bokmål alle røystene, og det er ganske oppsiktsvekkjande. ein skulle nesten tru at fråsegna til skuledirektøren fekk dei foreldra som først var i tvil, eller kanskje til og med nynorsk - vennlege, til å røysta for bokmål – nærmast i trass. eller at motstanden mot nynorsk var organisert. Med omsyn til leirvåg blei det mest strid om måten dei samla inn underskrifter på for å få avrøysting om skulemålet. Mange kvinner i denne krinsen skreiv under både for seg sjølv og ektemenn som var på storsildfiske på Vestlandet. Det er likevel ikkje noko som tyder på at falske underskrifter hindra framdrifta i målbyteprosessen, snarare tvert om. Det hjelpte heller ikkje at den profilerte målmannen Hans eidnes, sjølv frå leirvåg, omtalte denne aksjonen i eit ope brev i avisa Folkeviljen 7. juni 1956, der han mellom anna klaga på “dei hjelpe-aktørane som ren - ner stue-mellom og samlar namn”. og verken skuleinspektøren (Meløe) eller skuledirektøren (lunde) stakk kjeppar i hjulet denne gongen. Då målbytespørsmålet kom opp i altevik krins (Sandsøy), handlar fråsegna frå skuledirektøren (5. mars 1956) om det nære og naturlege til - høvet mellom det lokale talemålet (“senjamålet”) og nynorsk. Brevet sluttar slik: “ein kan derfor ikkje sjå at det er saklege grunnar for eit bytte av undervisningsmål, og ein vil rå til at folket held sitt morsmål i så stor akt og ære at barna framleis får bygge på dette i si opplæring og bruke nynorsk til skriftmål i skolen.” Men heller ikkje denne appellen fekk gjennomslag. Resultatet av røystinga blei 83–2 i favør av bokmål.
32 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk
alt tidlegare hadde skuledirektøren lagt vekt på det nære tilhøvet mellom bjarkøydialekten og nynorsk, både sakleg formanande som i frå - segna i samband med målbytespørsmålet i nergård (sjå ovanfor) og re - torisk spottande som i fråsegna til krinsen Krøttøy (3. mai 1955):
Bjarkøymålet er ein god norsk dialekt, som har sitt naturlege skriftmål i ny - norsk. Dersom folket i Krøttøy krins trur at deira talemål ikkje er godt nok grunnlag for barna å bygge på i si skriftlege opplæring, har dei berre eit å gjere då her berre er to skriftmål å velje mellom.
Då målbytespørsmålet kom opp for siste gong i Bjarkøy, i samband med avrøystinga i krinsen Meløyvær i 1959, har skuledirektøren resignert. no brukar både han og Sverre Meløe, den nynorskvennlege skuleinspek - tøren i Bjarkøy, bokmål i brevskiftet. ingen brydde seg heller om at del - takinga var så dårleg at røysteresultatet ikkje i noko høve kunne vera bindande for skulestyret. (av 79 røysteføre i krinsen røysta 21 for bok - mål, 1 for nynorsk.) Målmennene hadde kapitulert, målkrigen var over.
4 Var bjarkøymålet meir i samsvar med nynorsk enn med bokmål?
Som me har sett, meinte Peder Skånland, skuledirektøren i Troms, at sku - lekrinsane i Bjarkøy burde halda fram med nynorsk som skriftleg opplæ - ringsmål. Hovudargumentet hans var at talemålet i Bjarkøy låg nærmare nynorsk enn bokmål. Men hadde han rett i denne påstanden? Før me kan svara fullgodt på det spørsmålet, må me først avklara kva som ligg i dei tre nøkkelomgrepa – talemålet i Bjarkøy, nynorsk og bokmål. Talemålet i Bjarkøy er ei omskriving for Bjarkøy-dialekten eller bjarkøymålet, det spontane talemålet til dei som var oppvaksne i kom - munen og budde der i det aktuelle tidsrommet. Som andre stader har det nok vore ein viss variasjon i talemålet også her, men sidan Bjarkøy var eit lite utkantsamfunn med ei relativt stabil og homogen befolkning der alle kjende alle, er det ikkje grunn til å tru at denne variasjonen var særleg stor. Han skulle såleis ikkje ha noko større å seia for utgreiingane i dette arbeidet, eller for resultatet av jamføringa. 14 eg har heller ikkje halde -
14 . Verbalbøyinga i det gamle bjarkøymålet er skildra i hovudoppgåva til Vidar o. inge - brigtsen [1942]. Forfattaren nemner her at eldre (e) og yngre (Y) bjarkøyværingar ofte nytta ulik bøyingsform eller rotvokal i visse verb, t.d. slie (e) vsa. slådd (Y) i perf. part. av verbet slå og fer (e) vsa. fær (Y) i presens av verbet fare .
33 Kjell T. Heggelund punkt for å tru at bjarkøymålet har endra seg mykje frå 50-talet til i dag. 15 Men for å vera sikker på at dei oppførte dialektformene verkeleg blei brukte av dei som var unge på 50-talet, har eg rådført meg med nokre eldre bjarkøyværingar som har halde godt på dialekten. når det gjeld dei to skriftmåla, har eg naturleg nok lagt rettskrivings - normalen frå 1938 til grunn. Mange ord kunne skrivast på to måtar, slik desse døma syner:
Nynorsk Bokmål sola – [soli] lav – låg fyrst – [først] selv – sjøl gjekk – [gikk] bo – bu sumar [sommar] hjemme – heime kva – [ka] syk – sjuk
Somme av dei alternative skrivemåtane har status som sideformer og står i hakeparentes i ordlistene. Slike former kunne elevane bruka i skriftlege arbeid, men dei var utestengde frå lærebøkene. 16 Det er dette systemet med hovudformer og sideformer som ligg til grunn for vedtaket i nergård krins frå 19. juni 1955. i nergård (og seinare i andre Bjarkøy-krinsar) blei det ikkje berre avgjort at det skriftlege opp - læringsmålet i framtida skulle vera bokmål, men også at utgåvene av abc- boka (Bergersen) og leseboka (Rolfsen) skulle ha radikale former. Med radikale former er meint slike former som låg , bu , sjøl , heime og sjuk , i
15 . Bjarkøymålet tykkjest å ha halde seg godt etter krigen. ein av informantane mine fortel at dei unge framleis seier æ dræg (opp båten), ei klåkka , ikkje og sjuk , for å nemna nokre få døme, men den gamle svarabhaktivokalen er blitt borte i adjektiv ( ei fine klåkka → ei fin klåkka ) og - e har slått ut - a som ending i presens av a-verb ( kaste , klatre osb.). 16 . Då 1938-rettskrivinga blei revidert og ny læreboknormal innført i 1959, fekk somme av dei gamle sideformene status som hovudformer, slik som først og sommar i ny - norsk, likeins - e som infinitivsending ved sida av - a. Desse formene kunne dermed brukast også i lærebøkene, ikkje berre av elevar (og lærarar) i skriftlege arbeid. Visse hovudformer blei degraderte til sideformer, slik som sumar , og einskilde sideformer blei fjerna frå rettskrivinga, slik som ka . Dette kan tyda på at læreboknormalen frå 1959 låg noko nærmare bjarkøymålet enn det den gamle læreboknormalen gjorde (dvs. 1938-rettskrivinga minus sideformer), men ei nærmare undersøking av dette spørsmålet fell utanfor ramma for denne artikkelen.
34 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk motsetning til dei tradisjonelle eller meir konservative formene (sjå opp - stillinga ovanfor). 17 Dei radikale bokmålsformene var ofte samformer, dvs. felles for både bokmål og nynorsk (og for bokmål og talemål i store delar av landet), t.d. låg , heime og sjuk . Kor mykje nærmare Bjarkøy-målet ligg radikalt bokmål enn konservativt bokmål, kjem tydeleg fram når ein jamfører språket i dei to parallellutgåvene av Bergersens abc-bok på bokmål. i fleire gram - matiske kategoriar har a-utgåva til dømes a-endingar der b-utgåva gjerne har endingar på - en (bunden form eintal av feminine substantiv) eller - et (fortid av såkalla a-verb). også i andre tilfelle der den radikale og den konservative bokmålsvarieteten skil lag, er det oftast dei radikale bok - målsformene som fell saman med tilsvarande former i Bjarkøy-målet. Til unntaka høyrer konservative bokmålsformer som leke , seil , kurv og gam - mel .18 når det gjeld dobbelformer i nynorsk, er det ofte sideformene frå 1938 som samsvarar med dialektformene i Bjarkøy (t.d. først , sommar , gikk og ka ). Men desse formene stod ikkje i lærebøkene frå 50-talet, og dermed heller ikkje i abc-boka, og sjølv om elevane hadde høve til å bruka dei når dei skreiv nynorsk sjølve, var ikkje dette ein god opplæringssitua - sjon. Hovudformene, eller lærebokformene, passa ofte dårleg til dialekt - grunnlaget. Dersom elevane (eller lærarane) heldt seg til lære bok normalen i skriveopplæringa, blei det samsvar mellom lesespråket og skrivespråket deira, men konflikt mellom talemålet og skriftmålet. Men valde dei å ta i bruk og gjennomføra dei skriftformene som samsvarte med dialektfor - mene, blei det konflikt mellom lesespråket og skrivespråket i staden. Det beste hadde sikkert vore at lærebøkene følgde talemålet til elevane, og at elevane brukte dei same formene, altså heimemålet, i den skriftlege opp - læringa. Men dette er sjølvsagt utopisk så lenge dei same lærebøkene skal brukast av elevar frå alle landsdelar. Trass i at bjarkøymålet og det nynorske skriftmålet hadde mykje sams, var dei også ulike på mange punkt. og det kan godt vera at avstik - kande særdrag i nynorsk vekte sterkare reaksjonar hos brukarane enn det som sakleg og språkleg sett var rimeleg. når ord og ordformer som
17 . i oslo hadde mange foreldre gått til aksjon mot innføringa av lære- og lesebøker med radikale bokmålsformer, altså utgåver og rettskrivingsformer som bjarkøyværingane no valde å ta i bruk. Dette er likevel ikkje så rart når ein tenkjer over kor stor skilnad det er mellom bjarkøymålet og talemålet i oslo, særleg vestkantmålet. 18 . i denne jamføringa har eg nytta Bergersen (1952b) og Bergersen (1962).
35 Kjell T. Heggelund
aka , sumar , korkje , hovud , symja , morosam , brok , åt (preposisjon) og att - ende dukka opp i tekstane i abc-boka og andre lærebøker, kunne elevane bli forvirra og foreldra kanskje både forfjamsa og forarga. eg har likevel ikkje dekning for å seia at nynorsken møtte mykje negative reaksjonar i Bjarkøy-samfunnet. Så til hovudspørsmålet: er det sant, slik mange har hevda, at bjark - øymålet (og tromsmålet) ligg nærmare opp til nynorsk enn til bokmål? når ein jamfører ein viss dialekt med nynorsk og bokmål for å finna ut om dialekten ligg nærmast det eine eller andre skriftmålet, vil resultatet variera alt etter kva for språkdrag (språklege variablar) ein legg til grunn for vurderinga, korleis ein måler og vektar ymse skilnader eller avvik (jf. alhaug 1987), og om jamføringsgrunnlaget er den vanlege rettskrivinga med alle sideformer eller ein meir avgrensa normal. Sidan denne artik - kelen handlar om skulemålsstriden på 50-talet, er det naturleg å ta ut - gangspunkt i rettskrivinga frå 1938, som gjaldt fram til ho blei justert i 1959. Sideformer, som kunne brukast av elevane, men ikkje av lærebok - forfattarane, er merkte med hakeparentes i tråd med vanleg ordlisteprak - sis. Jamføringa byggjer på eit utval sentrale delar av bøyingsverket og ordtilfanget i nynorsk (= nn), bokmål (= BM) og bjarkøymålet (= lD = den lokale dialekten), og er langt frå fullstendig. Me byrjar med ein gjennomgang av dei tre største ordklassane, altså verb, substantiv og ad - jektiv, og held deretter fram med å ta opp nokre høgfrekvente ord frå andre ordklassar.
4.1 Verb Mange verb høyrer til dei mest vanlege orda i språket, og alle setningar h ar eitt eller fleire verb. Dette gjer det naturleg å byrja den morfologiske
jam fø rin ga med d enn e o rdklassen. la oss fø rst sjå på ordet kr ypa , eit s te rkt verb frå 2 . k lasse . 19
NN LD BM Inf. krypa [krype] krype krype Pres. kryp kryp kryper Pret. kraup kraup kraup el. krøp Sup. kropi [krope] krøppe krøpet
19 . D et er van leg å dela dei ster k e verba inn i sju hovu dkl assar , alt etter veksling a i rot - vokalisme n ( jf. t.d . Beito 1986). Den andr e k lassen har voka lsk iftet (a vlyd sste ga) y – au – o i nynors k. Forkortin gane i t abell en sk al lesast slik: infini tiv, p resens, p reteri - tum , sup inum .
3 6
LD BM
LD BM
1
2
K o rfor vr aka bjarkøyværingane nynorsk
N LD BM nå r d et g jeld ho v udfo rm ene av dette verbet, l igg bjarkø ymålet n ær mast n yn o rsk. S åleis er det f ullt sam a nfall m ellom desse varietetane i presens og preteritum, og også i infinitiv dersom den vide rettskrivinga og ikkje N LD BM læreboknormalen (fram til 1959) blir lagd til grunn. når det gjeld rotvo -
kale n i supinum , e r dia lekten me ir på linje m ed bo kmål, m en ik k je m ed nyno rsk. Sa man stillinga s y ner og så at bjarkø ym ålet og radi kalt bo kmål
(med d i ftong i p r eteritum ) ha r m eir sam s enn bjark øym åle t og tra disjo - 20 nelt b okm ål. n edanf or fø lg jer a ve r b o-bøy in g a av to l inn e ve r b, det første frå a-
k lassen ( kaste ), de t a ndre f rå e -k lasse n ( k v ile ). S idan d et te e r de i d es idert st ø rst e v er bkla ss a ne i norsk , v eg dei også tu ngt i denn e jamførin ga.
NN LD BM Inf. kasta [kaste] kaste kaste Pres. kastar kasta kaster Pret. kasta kasta kasta el. kastet Sup. kasta kastaLD BMkasta el. kastet
Bø yinga i bjar køy målet o g nyno rsk er her heil t lik, bo rtse t t frå infin itiv
(med a-endin g) o g presens , der b jarkø ym ål et ha r r-bortfall. Bokmål har r - ending som n ynorsk , m en i m ots etning til både n n o g lD er en dings - LD BM vok al en he r redusert frå a t il e. i ra di ka lt b o kmål e r fortid sf ormene iden - tiske med tils vara nde form er i b å de n n og lD. 21
NN LD BM Inf. kvila [kvile] kvile kvile el. hvile Pres. kviler kvile kviler el. hviler Pret. kvilte kvilte kvilte el. hvilte Sup. kvilt kvilt kvilt el. hvilt
1 He r e r endin g a ne iden tisk e i dei t r e h o v ud v ari etetan e, m ed un nta k av a-
2 infinitiven i nynorsk og r-bortfallet i presens i dialekten. elles har bok -
1 m ål sver bet to varia ntar , ein m ed fr am lyd som i n yno r sk o g i bjar kø ymålet
2 0 . Med oms yn til in finitiv er saka meir komplisert enn tabellane i dette avsnittet kunne 2 tyd a p å. Såleis blei klø yv d infin iti v jamsti lt med a-infinitiv i nynor sk i 1938 og kom
sam s tund es inn so m sideform (k lammef o rm ) i bokmål. M en sid an kløy v d infinitiv
(med veksling mellom - e som i kr ype og - a s om i lesa ) i a lle høve ha r austno rsk og ikkje nord n orsk talemålsgrunnlag, ser eg bort frå dette fenomenet her. gjennomført e-in fi nit iv var sideform i n ynor sk fram til 1 959. 21 . i bo k måls tekstar e r de t likevel for mene p å - e t so m har dom i nert i de nne ve rb klassen. K o rpuset “4 nors ke aviser 1950–52” i Norsk tekstarkiv (sjå litteraturlista) inneheld i alt 36 førekomstar av kastet og berre 4 av kasta (alle fire i nynorsktekstar!).
37 Kjell T. Heggelund
(kv -), ein med “dansk” framlyd ( hv -, uttalt v). Dette er likevel eit fonolo - gisk og ortografisk trekk, ikkje eit morfologisk. 22
4.2 S ub stantiv Den s tørste ordklassen er substantiv, som har tre genus i norsk (han -
kjønn , hokjønn og inkjekjønn). 23 Her lar eg kniv , skål og hus representera
dei u lik e ge nu sa e tter tu r. B øying sfor me ne er ubu n den for m ei ntal, b un - den fo r m eintal, ubu nden form f leirt al og bunden form fleir ta l.
NN LD BM Ub. eint. kniv knivLD knivBM B. eint. kniven kniven kniven Ub. fl. knivar kniva kniver B. fl. knivane knivanLD kniveneBM
Som de t g år fram a v ta be llen , er nn og l D like, b o rtsett fr å r-b ortfallet
i ub und en form f lei rtal og ap oko pen ( e -bo rtfallet) i b unden form fleirtal.
i m otsetning ti l både n n og lD har BM redusert endingsvokal i fleirtal. LD BM NN LD BM Ub. eint. skål skål skål B. eint. skåla [skåli] skåla skåla!" Ub. fl. skåler skåleLD skålerBM B. fl. skålene skålen skålene
Hok jøn nsord b lir norma lt bø ygde likt i dei tre målvarietetane, med unn - LD BM tak for flei r ta l, d er b ja r k LDøy m å let h a r BMr-b o r tfal l og a pok ope s om i han - kjøn nso rd. 25
NN LD BM Ub. eint. hus hus hus B. eint. huset huse huset Ub. fl. hus hus hus !# B. fl. husa [husi] husan husa el. husene
22 . a t hv - i tradisjo nel t bokm ål s var ar til kv - i nynorsk og i bjarkøy må let fin st d et også m ang e an dr e dø me på, u avh e ngig a v o r dk lass e og bøy ingsf o rm. 23 . n o kre få n o rsk e varie t et ar, t .d . ri k s m å l, ha r be r re to kjø nn: f e llesk jøn n o g inkje - k jø nn. 2 4 . e tt er 19 38-rettsk r ivinga var endinga - a obligatorisk i mange hokjønnsord, særleg i
2 konkrete ord i samsvar med “folkemålet” (fastsett i lister). i andre hokjønnsord var
2 - a og - en va lfrie ending ar. 2 2 5 . D e t e r v erd t å ne m n a a t hokj øn n so rd på tryk k let t vo kal, s om t idleg are o gså kunne
2 enda på - a i ubunde n form eint a l i nyn orsk, etter 1938- r ettskriv ing a skulle end a på
2 -e (ause , gate , veke osb.). Her har Bjarkøy-dialekten a-ending.
26 . n okre in kjekj ø nnso rd hadde o blig at ori sk a-end ing, mes t ord med særnorsk lydform 2 2 ( dy ra , v a tna , ho la os b. ). 2 2 38 2 2
2 2 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk når det gjeld inkjekjønnsord av typen hus , er fråstanden mellom bjark - øymålet og kvart av dei to skriftmåla like stor. Dialekten skil seg tydeleg ut i fleirtal bunden form, som endar på - an (som i hankjønnsord), og etter skrivemåten også i bunden form eintal. 27
4.3 Adjektiv orda i denne ordklassen blir bøygde ikkje berre i kjønn og tal, men også etter grad. Sidan gradbøyinga er den kategorien som gir størst utslag i eit jamføringsperspektiv, kan me her avgrensa oss til dette punktet.
NN LD BM Pos. rik rik rik Komp. rikare rikar rikere Superl. rikast rikast rikest
g r u nnforma (pos itiv ) er lik i dei t re varie tetane, m en når de t gjeld kom - parativ og superla t iv, l ig g bja r k øLDym ålet k l a rBMt n æ rmare nynorsk enn bok - mål, der vokalen - e- svarar til - a- i dei to andre måla. i Bjarkøy-dialekten har kom pa rativfo rm a d essuta n apokop e , i mot setni ng til beg ge s kriftmåla. Jam føri nga av de i t re st ore ord klassa ne kan o pp sum m erast s lik: etter bøyi nga liknar bjar køymå let mei r p å nyno rsk enn p å b okm ål. Fr å sta n den til bo k m ål a ukar d e rsom dei mest brukte bokmå lsforme n e ( e-form e r) og ik k je de i m in s t brukt e ( a-f orm e r) bl ir lagde ti l g run n i verb- og substan - tiv bø yin g a .
4.4 P ro no m en o g LD de t ermi nativ BM
Pro nomen o g d eterminat i v er to små ordklassar (eg ser bort frå talorda), men orda d ei hyser, e r så my kje bru kte at det er natur leg å ta de i med i denne jam fø rin ga . l a os s sjå n ærmare på prono men a ho , v i , de , dei , kva , kven o g dete rminativa ein/ei/eit (den ubundne artikkelen), desse og noko .
NN LD BM ho ho hun [ho] vi [me] vi vi
de!dykk dåkker dere dei di! dæmm de!dem kva [ka] ka hva [ka] kven [kem] kæmm hvem [kem] ein !ei!eit enn!ei!et en!ei!et desse dessan disse noko [noe] nåkka noe
2 7 . e ndings konso nanten - t e r li kev el stu m i vanleg leseuttale a v sk rift formene.
39
Kjell T. Heggelund
Dei aller fleste av desse dialektformene ligg nærmare nynorsk enn tradisjonelt bokmål. eit klart unntak frå denne tendensen er pronomenet di/dæm (med særskild subjektsform både i bokmål og i bjarkøymålet). i spørjeordet kæmm held eg her framlyden for å vera det mest prominente trekket.
4.5 Preposisjonar og adverb Preposisjonar er ein liten ordklasse, men han inneheld ei rad høgfrek - vente ord. adverbklassa er større, men likevel mykje mindre enn dei tre store ordklassane (substantiv, verb og adjektiv). Somme adverb er også mykje brukte. i oppstillinga nedanfor har eg valt ut nokre preposisjonar o g adverb der det ikkje er fullt samanfall mellom dei tre jamførte måla. av adverb har eg berre tatt med nokre av dei vanlegaste.
NN LD BM frå frå frå el. fra til te til utan uten uten kor korr hvor berre bære bare da el. då då da no [nå] nu nå ikkje ikkje ikke der dær der
Tendense n h e r e r at bjarkø ymå let l ik nar me st p å bok m ål med omsyn til pre p osisjo nsavvik , men li gg nærmar e n yn orsk når det g jeld ad verb for - mer. le gg sæ rleg m erk e ti l orde t ikkje , som er ei vik tig si gna lform i ny - norsk . a d verbforma nu , som ikkje f inst v erken i n yn or s k eller bokmål, men er identisk me d den vanle ge riksmålsforma, har truleg utvikla seg direk te frå forma n ú i gam mal no rsk. 28 De n mest utbr eidd e forma i t rom s - må let e r no .
4.6 Setnings bygnad og or dval (“s til”) Her må de t nemna st at de t ikkje b err e er l ydv er k og bø yingsm ø nster som karakteriserer ulik e m ålt yp ar e lle r hø vet m ello m dei, og så and re aspekt spelar inn . D ette po en get bl ir u nders treka a v K åre elstad i eit lite hefte d e r han ja mfører trom småle t m ed n yn ors k og bo kmål:
28 . Jf. elsta d [u. å.], s . 11.
40
2 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk
Viktigare enn samsvar mellom dialekt og skriftspråk i formverket er det at nynorsk prinsipielt har den munnlege uttrykksmåten som mønster, slik at det som er naturleg seiemåte i målføra som oftast også er naturleg målføring i skrift. […] i bokmål er gammal litterær tradisjon sterkare, og fører gjerne til eit meir ufolkeleg språk. Har ein frå først av lært bokmål, har dei litterære klisjéane lett for å bli overførte til nynorsk òg. (elstad [u.å.]: 13.)
Kva skuledirektøren meinte med “stil” når han hevda at bjarkøymålet lik - nar mykje meir på nynorsk enn på bokmål, er ikkje godt å seia. Her opp - fattar eg “stil” som ein kombinasjon av setningsbygnad og ordval, altså ordlegging eller uttrykksmåte. Dette emnet er handsama i handbøker om god målbruk og ligg utanfor det området som til vanleg er normert eller registrert i grammatikkar og ordbøker. Samstundes har det mykje å gjera med den personlege måten ein formulerer seg på. Det er også vanskeleg å sjå for seg at nynorsk i seg sjølv skulle vera meir høgtideleg, uformell, folkeleg – eller kva det no måtte vera – enn bokmål, og omvendt. likevel veit me at bokmål har ein skrifttradisjon med danske røter, og mykje av den sakprosaen som er blitt skriven på bokmål (eller riksmål) opp gjen - nom tidene, har vore prega av ein upersonleg og omstendeleg syntaks, ofte kalla kansellistil. Dette stilidealet står svakt i nynorsk og blir i dag også motarbeidt av mange bokmålsbrukarar. Det er såleis fullt mogeleg å skriva eit enkelt og talemålsnært bokmål, ikkje ulikt den vanlege språk - føringa i nynorsk. når det gjeld ordtilfanget, kan det innvendast at mange “bokmålsord” med tysk-danske affiks (framfor alt an -, be -, - else og - het ) er lite brukte i nynorsk, men heilt vanlege i bjarkøymålet, og at det om - vendt finst mange “nynorskord” (t.d. atterhald , dugleik , medvit, semje , åtak , løyne og turvande ) som kjennest framande i denne dialekten.
4.7 Dei vanlegaste ordformene Utanom det grammatiske systemet er også ordtilfanget ein sentral del av språket, ikkje minst dei orda som er mest brukte. Derfor kan det vera interessant å undersøkja dei norske måla også i eit slikt perspektiv. For å tilpassa og avgrensa denne delen har eg plukka ut dei 15 vanlegaste ord - formene i bokmål i samsvar med frekvensordboka til Heggstad (1982), men då slik at ord som er like i bokmål og nynorsk, er utelatne, likeins ord som er oppførte i jamføringstabellane ovanfor. Dei utvalde orda har eg så sett opp mot dei tilsvarande formene i nynorsk og i Bjarkøy-dia - lekten, slik det går fram av denne tabellen:
41
K jell T. Heggelund
BM LD NN (!") ble bei!) + blei (#$) man , man ein (#%) jeg æ-æg + eg (&') vært vorre + vore ((&) mer meir + meir (()) selv sjøll + sjølv ("%) meget mykkje + mykje (%$) sier sei + seier (%!) hele heile + heile ()$) siden sia + sidan [sia] ()%) kommer kjæmm + kjem (*$!) fikk , fikk-fekk + fekk (*$&) Norge , Norge Noreg (*$() gang gong + gong#$ (*$%) samme , samme same
nu mmera i par entes e r rangnumm e ra i H eggstad (1982). Pil ene, som eg sjølv h ar sett t il, indiker er r elativ nærleik a v d iale ktfo rm er i hø ve til til - svarande sk r iftformer. alternative bokmålsformer, både hovudformer og 31 sid eform e r, er her h aldne utan fo r. orda i Heg gs tad (1982) e r ve rken lemmati sert e ell e r ho mogr af separerte, men det skulle ha lite å seia for denne jamfø ringa. 32
Som pil ene vise r, ligg d ei a ller fleste d ia lektfo r mene n ærmas t ny - nors k. Ved p re terit um av v e rbet få e r det va kling m el lo m fek k og fikk i
Bjark øy- måle t, så her er re sultatet he lst uavgj ort, me d éi p il i kv ar retni ng. 33
2 D enne jam føri nga er g ro v o g ut a n ve kting. ei f in are jamførin g kunne tatt om sy n t il fre kve ns p å de n måten at dei orda som blir mest brukte (t. d . jeg ), tald e m eir enn de i so m blir m indre bru kte (t.d. fikk ). Det hadde 3 også vo re m ogel eg å t a om syn til g rade n av nær leik, a nten full liksk a p,
3 29 . So m in gebrigt sen [1 942 : 110] peik ar p å, ha r v erbet bi (med pre sensforma bi o g pre - teritums f orma b ei ) us ik kert opphav. M est s an nsyn leg e r det lik evel det gamle verbet 3 bida (opp havl eg m ed st ungen d) som ligg til grunn, ikkje bliva eller bli . Jf. Venås (1967: 19f). 30 . i visse tydingar blir forma gang også brukt i nynorsk og i bjarkøymålet. 31 . etter 1938-rettskrivinga var det såleis høve til å skriva blei , sjøl , heile , sia og [fekk] i bokmål, ja til og med [seier] som i nynorsk. Dersom desse “samformene” hadde talt med, ville avstanden mellom bjarkøymålet og bokmål blitt monaleg mindre. 32 . Dersom dei ulike bøyingsformene av adjektivet hel (altså hel , helt , hele ) hadde vore samla under eitt lemma, ville dette adjektivet fått eit anna rangnummer enn forma hel åleine. ordforma siden representerer fleire homografar i bokmål, og ein av desse (substantivet) svarar til forma sida i nynorsk. 33 . ingebrigtsen [1942] nemner berre forma fekk , så fikk er tydelegvis ei nyare form i Bjarkøy-målet. ein av informantane mine brukar begge formene.
42 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk jf. til dømes meir (lD = nn), eller varierande ulikskap, jf. til dømes vorre (stor likskap med vore , stor skilnad frå vært ). om ei jamføring med vekting og gradering ville ha rokka ved sjølve hovudtendensen, at dia - lektformene frå Bjarkøy jamt over er meir i samsvar med nynorsk enn med bokmål (særleg konservativt bokmål), er likevel tvilsamt.
4.8 Konklusjon legg me formverket til grunn, er det ikkje tvil om at bjarkøymålet sam - svarar betre med nynorsk enn med bokmål. På dette punktet hadde sku - ledirektøren heilt rett. når det gjeld ordtilfanget, er resultatet meir usikkert. Somme ord i dialekten er “nynorske”, andre er “bokmålske”, men dei aller fleste ser ut til å vera “nøytrale” andsynes skriftmåla. når det gjeld spørsmålet om stil, er det vanskeleg å syna at dialekten ligg nær - mast opp til nynorsk utan å redusera bokmål til ein stiv og upersonleg bruk av denne målforma. (Det er etter mitt syn gale å kalla bokmålet stivt og ufolkeleg i seg sjølv.) Men sidan denne framstillingsmåten (eller “kan - sellistilen”) var utbreidd i store delar av bokmålslitteraturen, hadde nok skuledirektøren ei viss dekning også på dette punktet. elles stadfestar – eller til og med forsterkar – ei jamføring av dei mest frekvente ordfor - mene den tendensen som synte seg i ordklasse-oppstillingane, at bjar - køydialekten alt i alt ligg nærmare nynorsk enn bokmål. 34
5 Korfor blei nynorsk vraka som opplæringsmål?
Korfor blei nynorsk vraka som opplæringsmål i Bjarkøy når det var så mykje som talte mot dette reint språkleg og når så mange nøkkelpersonar talde frå å gjera det? Rett nok var det ikkje berre Bjarkøy som blei råka av målskredet på 50-talet. nynorsken blei også støytt ut i andre Troms-kom - munar, så vel som i Trøndelag og mange stader på austlandet. Årsakene til attergangen for nynorsk kan likevel ha vore ulike frå landsdel til lands - del, og frå kommune til kommune. la oss sjå litt på skulemålsstatistikken for Troms, med lockertsen (1982) og Statistisk Årbok som kjelder.
34 . at nynorsktendensen er endå sterkare i frekvenstabellen enn i dei føregåande tabel - lane, kan forklarast med at det er konservative bokmålsformer som er mest vanlege i det materialet Heggstad (1982) byggjer på (utvalde aviser frå perioden 1968–1972, mellom anna Aftenposten ), mens dei andre jamføringane mine også tok omsyn til dei radikale bokmålsformene.
43 Kjell T. Heggelund
i skuleåret 1950–51 var det 9 av i alt 33 Troms-kommunar som hadde nynorsk opplæringsmål i eit fleirtal av skulekrinsane. aller sterkast stod nynorsken i Balsfjord, Dyrøy, Karlsøy, lenvik og Tranøy, der det skrift - lege opplæringsmålet var nynorsk i alle krinsar, tett følgde av Bjarkøy med nynorsk i 8 av 9 skulekrinsar. også i Berg, Sørreisa, Ullsfjord og Tromsøysund hadde dei fleste krinsane nynorsk som hovudmål. Frå 1967 var det ingen skulekrinsar i Troms som hadde nynorsk som hovudmål lenger. På 80- og 90-talet blei det rett nok skipa ei rad ny - norske parallellklassar i fylket, men også denne vinden er i ferd med å døy ut, ser det ut til. Så seint som i 1998 hadde Målselv ikkje mindre enn 86 nynorskelevar (9,5 pst.), og 56 i 2003 (5,9 pst.). Tilsvarande tal for Tromsø er 50 (0,7 pst.) og 0, for Skånland 11 og 0, for Balsfjord 12 og 23 (3,2 pst.). i skuleåret 2011 –12 var det berre to elevgrupper som hadde ny - norsk som opplæringsmål i Troms, begge heimehøyrande på olsborg skole i Målselv. 35 Sjølv om Bjarkøy som dei fleste av dei andre Troms-kommunane har valt å vera nøytral med omsyn til administrasjonsmålet, er det ikkje tvil om at det er bokmål som har dominert i praksis. Det same gjeld andre viktige område i lokalsamfunnet, som kyrkje- og foreiningsliv. 36 Derfor hadde nynorsk få eller ingen alliansepartnarar i den perioden då denne målforma var skriftleg opplæringsmål i skulane i kommunen. Det var heller ikkje mykje draghjelp å få utanfrå. Høgreavisa Harstad Tidende , den største lokalavisa i regionen, var gjennomsyrt av riksmål, og gav krinsrøystingar med negativt utfall for nynorsk etter måten stor spalte - plass. Venstrebladet Haalogaland og arbeidarpartiorganet Folkeviljen , to andre Harstad-aviser, var meir nynorskvennlege, men hadde mindre opp - lag og slutta også å komma ut i den stridsperioden det her er tale om, hø - vesvis i 1954 og 1956. Så når stemninga først hadde snudd og nynorsk blei røysta ut i den eine krinsen etter den andre både i Sør-Troms og i kommunar lenger nord i fylket, og likeins i Vesterålen og ofoten, var det ikkje tilstrekkeleg å ha gode faglege argument for nynorskstandpunk - tet. overtydde eller manipulerte av fleirtalsargumentet tenkte vel mange som så: Det beste for barna vil nok vera å få skriftleg opplæring på den
35 . Denne opplysninga har eg fått frå utdanningsavdelinga hos Fylkesmannen i Troms. 36 . Her bør det likevel nemnast at fleire framståande nynorskmenn har verka eller vakse opp i Bjarkøy, mellom dei presten og bibelomsetjaren leonhard næss (1855–1940) og skulemannen og politikaren Hans eidnes (1887–1962), som er nemnd også andre stader i denne artikkelen.
44 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk målforma som dominerer i samfunnet og er på frammarsj mest overalt, bortsett frå på Vestlandet. når så mange vel bokmål, må denne målforma vera den beste, også for meg og mine. Det må heller ikkje undervurderast at det hadde vore praktiske prob - lem og uheldige røynsler med å ha nynorsk i perioden etter 1938, til dømes skort på nynorske lærebøker og ei rad med uskikka lærarar. at det var mange såkalla erstatningslærarar i Bjarkøy dei første tiåra etter krigen, er eit faktum. 37 og det er liten grunn til å tru at desse lærarane var særleg kompetente i nynorsk, eller at dei såg meir positivt på nynorsk og var meir ihuga i så måte enn mange sidemålslærarar er no til dags. Dette skuleminnet frå leirvåg i Bjarkøy talar for seg sjølv:
For oss unger som begynte på skolen midt på 50-tallet, og utover til skolen ble nedlagt i 1966, var det vanlig å stifte bekjentskap med en ny erstatnings - lærer hvert år eller halvår. Det var gjerne unge gutter og jenter på 17–19 år med artium eller bare realskole. Jeg husker to eldre “kandidater” som prøvde seg. De var begge i moden alder. en av dem var en halvstudert prest og en annen med mest lærdom fra den amerikanske prærien. i alle fall virket det slik for oss. Vi ramset og ramset opp statene i amerika ved pultene time etter time og puslet med vårt – gruppearbeid kalte han det – mens han ofte satt med føttene på kateteret og småhumret og leste cowboybøker, som han hadde lånt hos enkelte elever. For å imponere oss slo han hjul bortetter golvet i klasserommet. (Moursund 2008: 14.) eit anna tilhøve, som gjerne blir trekt fram når den sterke og snøgge at - tergangen for nynorsk i 50-åra kjem på tale, er måten det gjekk til på at nynorsk blei innført i slutten av 30-åra. Det var gjennomgåande dårleg oppmøte i folkerøystingane i Troms, så det blei mest opp til dei einskilde skulestyra å avgjera målspørsmålet. Då hende det nok ofte at nynorsk kom inn i krinsar der mange av dei røysteføre var motvillige eller lite interesserte i målspørsmålet, eller at skulestyra innførte nynorsk over heile fjøla med eller utan føregåande skulemålsrøysting. 38 Som mange har peikt på, fekk nynorsk heller ikkje høve til å slå skikkeleg rot i åra etter 1939, først på grunn av krigen og politikken til Quisling-regjeringa, seinare på grunn av
37 . Dette går fram av møteprotokollen for Bjarkøy skolestyre. i ein samtale med Folkeviljen (18. september 1954) opplyser Meløe at studentar var konstituerte i ikkje mindre enn seks av dei ni skulekrinsane i kommunen. 38 . Røystetala i samband med overgangen til nynorsk i 1939 i Bjarkøy var såleis 54–50 (for nynorsk) i nergård og 45–7 (for bokmål) i altevik, den nest største skulekrinsen i kommunen (etter Heide 1982: 294).
45 Kjell T. Heggelund samfunnsutviklinga med skulesentralisering og urbanisering. Utviklinga tok ei ny retning, der samnorsktanken, førestillinga om eit norsk skrift - språk tufta på det levande folkemålet og samformer i bokmål og nynorsk, blei meir og meir utopisk og urealistisk. Med det fekk også trua på at det var nynorsk, ikkje bokmål, som hadde framtida for seg, ein nådestøyt. Forsøket til skuledirektøren på å overtala bjarkøyværingane til å halda fast ved nynorsk som opplæringsmål førte ikkje fram. Utspela hans kan til og med ha gjort at folk i kommunen fekk meir lyst til å byta ut nynorsk med bokmål enn dei elles ville hatt. Somme blei forarga. ingen utanfrå må komma og fortelja kva som er best for oss, det veit vi då best sjølve. Slik kan dei ha tenkt. og dei skjøna sjølvsagt at skuledirektøren ikkje berre agerte som embetsmann, men like mykje som målpolitikar. no skulle ein likevel ha trudd at nynorsken hadde gode odds i Bjark- øy, for det var ikkje berre Peder Skånland, skuledirektøren i Troms, som sympatiserte med denne målforma, men også ei rad lokale aktørar. Sverre Meløe, skuleinspektøren, er alt nemnd, likeins fleire skulestyremedlem - mer. eidnes-familien i leirvåg var høgt respekterte nynorskfolk. ein av dei, Hans eidnes, var styrar for Trondarnes Folkehøgskole i mange år og aktiv målmann til langt ut på 50-talet. Såleis skreiv han fleire glødande innlegg i Haalogaland og Folkeviljen , der han argumenterte for føremo - nene med å ha nynorsk som skriftleg opplæringsmål og kritiserte språk - synet til Harstad Tidende . Det same gjorde fleire andre sentrale målfolk frå distriktet, til dømes stortingsmannen Hans Stavrand (Sandtorg) og skulemennene Jacob norman (Kvæfjord), Bendiks Heide og Sigurd Fauskevåg (Sandtorg). Kristoffer Skjulhaug frå Fenes, mangeårig skule - styreformann i Bjarkøy, var også nynorskmann. 39 i eit innlegg i Norsk Skuleblad dokumenterer Heide (1950) at i Sand - torg kommune fekk nynorskelevar i gjennomsnitt betre eksamenskarak - ter i norsk skriftleg enn det bokmålselevar gjorde. Dette harmonerte med dei funna som gabrielsen (1950) hadde gjort i ankenes kommune (i ofo - ten). også han viser til eit statistisk tilfang frå eksamensprotokollane, men i tillegg peikar han på sine eigne undervisningsrøynsler frå ein lengre periode (1922–28) som lærar i to udelte skular, den eine med bokmål, den andre med nynorsk som hovudmål:
Mange av stilane i den nynorske skulen kunne godt vori prenta som mønster på god, norsk forteljemåte. Men òg i rettskriving stod dei fullt på høgd med
39 . Såleis brukte han nynorsk i dagbøkene sine (sjå litteraturlista).
46 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk
det ein kan venta i folkeskulen. Dei timane vi brukte til stilgjennomgåing i den skulen var då òg jamnast reine feststunder. i den andre skulen var det derimot ikkje så bra. Der gjekk det atskilleg tyngre i norsk, endå borna jamtover var like gløgge der som i den nynorske krinsen. og dei la òg godviljen til det eg kunne sjå. Dei aller fleste i bok - målsskulen skreiv ein tørr, upersonleg stil, og vart liksom aldri språkleg fri - gjorde.
Slike vitnemål er nok ikkje lite farga av målsynet til læraren, men likevel gir dei grunn til ettertanke og spørsmål. Korfor gjekk nynorsk seinare (etter 1950) så sterkt tilbake som opplæringsmål i det området det her gjeld (Sør-Troms og ofoten) når elevane blei så flinke til å bruka det? Kan det vera at dei nemnde lærarane ikkje var representative, at andre lærarar var mindre kompetente og oppglødde når det gjaldt nynorskopp - læring? (Jamfør det som tidlegare har vore sagt om den utbreidde bruken av ufaglærte erstatningslærarar.) at det er ein klar samanheng mellom undervisninga til læraren (fagkunnskap, formidlingsevne, tilpassing, en - gasjement) og læringa hos elevane (motivasjon, innsats, utvikling), er iall - fall ei kjend sak. Det er elles interessant å sjå nærmare på eit argument som stod mykje sterkt då nynorsk blei røysta inn som opplæringsmål i mange nordnorske skulekrinsar, men som etter kvart fekk mindre vekt, og til slutt kom til - bake som ein bumerang i målrøystingane. Det argumentet eg tenkjer på, kan me kalla språkutviklingsargumentet. 1938-rettskrivinga førte bokmål og nynorsk nærmare saman, sam - stundes som ho bygde på talemålet til breie lag av folket. Såleis oppfylte ho eit viktig punkt i mandatet til rettskrivingskomitéen: “tilnærming på norsk folkemåls grunn”. Tydelege døme på dette er den aukande bruken av diftong og obligatorisk a-ending i bokmål ( ause , skreiv ; boka , dyra ) og nye obligatoriske eller valfrie rotvokalar i nynorsk ( om , før , [sommar] , [først] ). Denne utviklinga var ei vidareføring av 1917-rettskrivinga. Bok - mål blei meir og meir norsk, og nynorsk blei meir og meir eit språk for heile landet. Men med den sterke oppnorskinga av bokmålet kunne det lett sjå ut som at det var nynorsk – det ekte norske skriftmålet – som låg nærmast det som ein gong kunne komma til å bli eit felles norsk skriftspråk. nynorsken var altså på frammarsj og hadde framtida for seg. Slik såg det iallfall ut. Var det ikkje då like godt å hoppa i det som å krypa
47 Kjell T. Heggelund i det og velja nynorsk først som sist når utviklinga likevel gjekk som ho gjekk? Slik kan mange ha tenkt. Men så kom krigen, og tilnærminga mellom bokmål og nynorsk fekk etter kvart større og større motbør. i pressa dominerte eit konservativt bokmål, i oslo gjekk mange foreldre til aksjon mot “samnorsk” (radikale bokmålsformer) i lærebøkene. Dei nynorskformene som 1938-rettskriv - inga hadde stempla som sideformer og som i mange tilfelle samsvarte med tromsmålet, var frå før utestengde frå lærebøkene. Korleis slike dia - lektnære sideformer blei framstilte i den skriftlege opplæringa og vur - derte i skriftlege elevarbeid, stod og fall på dei einskilde lærarane. Den nye læreboknormalen, som kanskje kunne ha endra på denne situasjonen og gitt nynorsken eit nytt oppsving, kom i alle høve for seint og var heller ikkje radikal nok då han endeleg kom, i 1959. 40 Seinare tok tilnærminga etter kvart slutt, ja kløfta mellom bokmål og nynorsk blei til og med større. Dermed var det heller ikkje realistisk len - ger å tru at dei to måla ville gro saman i overskodeleg framtid. Trenden hadde snudd, språkutviklingsargumentet var punktert. også i andre delar av landet gjekk skulemålsrøystingane meir og meir i favør av bokmålet. Dermed kan ein hevda at folk i Bjarkøy faktisk var framsynte, eller i pakt med framtida, då dei vraka nynorsk alt på 50-talet, i strid med “sakkun - nige” råd og spådommar. På den tida var det enno mange som var over - tydde om at bokmål og nynorsk ville smelta saman, og at det nynorsknære “folkemålet” ville vera fundamentet i den nye samnorske skriftnormalen. eller som det stod i leiaren til Haalogaland 9. juni 1954: “Det språket som engang kommer til å bli felles her i landet, vil etter den utvikling som har foregått de siste 100 år å dømme uten tvil komme til å ligge nynorsken nærmere enn bokmålet.” Slik skulle det ikkje gå, og bjarkøyværingane gjekk ikkje på limpin - nen. at dei valde lesebøker med radikale former og ikkje følgde aksjo - nistane i oslo, var likevel ein smart manøver. Slik fann dei, iallfall tilsynelatande, ein trygg mellomveg. Men ingen veit sjølvsagt kva elevane har tapt eller vunne på dette målbytet. Det som står fast, er at bjarkøyværingane ikkje lét seg overtyda ver - ken av språklege argument (samsvaret mellom nynorsken og bjarkøymå -
40 . Det hjelpte godt at e-infinitiv og skrivemåtar som skole , sommar , komme og venn fekk status som hovudformer, men ikkje at sideformer som ka og kem blei tatt bort og at linne hokjønnsord ( ause , gate ) ikkje fekk a-ending ved sida av e-ending i ubunden form eintal.
48 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk let), pedagogiske argument (at det skulle vera lettare å skriva nynorsk enn bokmål på grunn av dette samsvaret) eller politiske argument (at mål - formene ville smelta saman etter nye nasjonale rettskrivingsvedtak), utan at det i seg sjølv provar at dei undervurderte eller avviste desse argumenta. Men kva var det då som vog meir og fekk bjarkøyværingane til å velja bokmål i staden for nynorsk? Sidan dei som var direkte involverte i språk - striden på 50-talet, er avlidne, er det sjølvsagt vanskeleg eller umogeleg å få eit sikkert og uttømmande svar på dette spørsmålet no. Det nær - maste eg kjem eit slikt svar, er eit avsnitt eg har funne i ei særoppgåve i norsk av Marit eilertsen om skulemålet i Bjarkøy kommune. 41 Det av - snittet eg siktar til (“Språkstriden i 50-åra på Bjarkøy”), byggjer på in - tervju med sentrale personar, og ein del av dette avsnittet lyder slik:
Det som har lukkast meg å få fram av dei personane som hugsar så langt at - tende, er at nynorsken var eit forelda skriftspråk som dei snøggast måtte kvitte seg med for å halde tritt med utviklinga i samfunnet. nynorsk var eit språk dei ikkje nytta som hovudmål i vidaregåande skole, og det var i desse dagar blitt aktuelt å sende barna inn til byane for at dei skulle skaffe seg ei utdanning. argument om at nynorsk var for tungt og for vanskeleg for un - gane, gjekk att. Forutan dette var nynorsk eit språk dei tala og skreiv på Vest - landet, og hadde ikkje noko med vår landsdel å gjere.
Dette utdraget syner at dei vaksne tenkte mykje på kva som ville vera best for barna, både i folkeskulen og seinare i livet. Dei praktiske føre - monene med å læra bokmål talde avgjort mest, og dei såg slett ikkje på nynorsk som eit moderne framtidsmål. Dei opplevde heller ikkje ny - norsk som “sitt” språk. Slik sett gjekk nytteomsyn hand i hand med språklege og pedagogiske vurderingar. Dei argumenta bjarkøyfolk la vekt på, var mykje godt dei same som dei skuledirektøren la fram i fråsegnene sine då målbytespørsmålet kom opp i dei einskilde skulekrinsane i Bjark - øy. Men dei vurderte tilhøva annleis enn faginstansane og trekte andre konklusjonar. Dei synte også god teft og dømmekraft når dei ikkje beit på “samnorskagnet” – at dei to skriftmåla ville smelta saman og såleis gjera målbytet overflødig. Det er heller ikkje avgjort at bokmål med ra - dikale former, som blei innført i Bjarkøy, låg lenger unna dialekten enn nynorsk (utan sideformer) gjorde, eller at nynorsk skulle vera lettare å
41 . Marit eilertsen er lærar på Bjarkøy skole. Dette er i dag den einaste skulen i kom - munen, dei andre er nedlagde. Semesteroppgåva skreiv ho midt på 80-talet då ho tok vidareutdanning i norsk på lærarhøgskulen i Tromsø (sjå litteraturlista).
49 Kjell T. Heggelund læra for elevar i Sør-Troms enn bokmål. Her manglar det framleis mykje empiri. at mine eigne etterrøkingar går i favør av nynorsk, får så vera.
6 Ekskurs om målbytet i Lenvik
Utanom Bjarkøy var lenvik ein av dei kommunane i Troms som gjekk att - ende til bokmål etter krigen (1953–64). Denne overgangen er dokumentert av gunn evensen (1993), og somt av det ho nemner, kastar også lys over liknande hendingar i Bjarkøy. Hovudkjeldene til forfattaren er skulestyre- og krinsprotokollar og ikkje minst den nynorskvennlege avisa Senjens Blad , der debatten om det lokale skulemålet tykkjest å ha hatt ein meir framskoten plass enn i Harstad-avisene. Men også her er det mest skulefolk og lokal - politikarar som ytrar seg, så kva “vanlege” folk har tenkt og meint, er uvisst. Målsituasjonen (og skulestrukturen) i lenvik har mange parallellar med tilhøva i Bjarkøy: samla overgang til nynorsk og gradvis overgang til bokmål; eit nynorskvennleg, men neppe representativt skulestyre; innspel frå partisk skuledirektør; liten krinsaktivitet før krigen, stor krinsaktivitet etter. Men det finst også viktige skilnader. overgangen til bokmål byrja to år tidlegare i lenvik enn i Bjarkøy (1953 mot 1955), og omtalen av dette i lokalpressa kan også ha påverka utviklinga i Bjarkøy. 42 overgangen tok lengre tid i lenvik (1953–64) enn i Bjarkøy (1955–60), men så var det også langt fleire skulekrinsar der (23 i 1953, mot 9 i Bjar - køy på same tidspunkt). Dessutan byrja skulesentraliseringa med ned - legging og samanslåing av krinsar tidlegare i lenvik, noko som råka nynorskkrinsane hardast (i 1964 var det berre 13 krinsar att i kommunen). Som elles i nord-noreg var det 1938-rettskrivinga som utløyste ny - norskskredet i 1939, då skulestyret i lenvik vedtok at nynorsk skulle vera opplæringsmål i alle skulekrinsane i kommunen, endå det berre hadde vore målrøysting i litt over halvparten av krinsane. 43 Både økono - miske omsyn (rettskrivingsreforma gjorde at det måtte kjøpast inn nye lærebøker i alle høve) og språklege vurderingar (ei tru på at nynorsk var
42 . Det same gjeld sjølvsagt omtalen av målrøystingar i andre kommunar i regionen. 43 . at mange krinsar ikkje heldt målrøysting, kan ha hatt ulike eller samansette årsaker. evensen har tre forklaringar: knapt med tid, manglande interesse, trenering (pga. motvilje mot målbyte). lysbotn, ein av dei krinsane som ikkje heldt avrøysting, hadde dessutan nynorsk frå før.
50 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk det mest høvelege 44 skriftmålet) ser ut til å ha spelt ei viktig rolle. Men det er likevel mykje som tyder på at nynorsken ikkje stod særleg sterkt i breie lag av folket, eller at mange var heller likesæle til målspørsmålet (liten aktivitet på krinsnivå, svakt oppmøte på målrøystingane, sprikande røystetal). Då bokmålsskredet losna få år etter krigen, blei det halde målrøysting i alle krinsar, bortsett frå på stader der krinsen blei lagd ned og elevane overførte til andre krinsar. no var det krinsane sjølve og ikkje skulestyret som tok initiativet til skulemålsrøysting. og i krinsane ser det ut til at “det var dei som til dagleg nytta skriftspråket og hadde kontakt med om - verda utanfor kommunen i arbeidet sitt, som gjekk i spissen for å få bok - målet innført” (evensen 1993: 60). 45 om det same gjeld initiativtakarane i Bjarkøy, er uvisst, men ikkje utenkjeleg. elles bør det nemnast at oppmøtet var labert ved dei fleste krinsrøys - tingane, noko som ikkje vitnar om stor interesse og sterkt engasjement. Fleirtala for bokmål var likevel så overveldande at skulestyret må ha tolka resultata som eit uttrykk for folkeviljen. Det same kan seiast om hend - ingane i Bjarkøy. Med omsyn til Bjarkøy-materialet etterlyste eg “bokmålsstemmer”. i lenvik-materialet er det også nynorskfolka som er mest aktive, men her finst det i det minste nokre innlegg i Senjens Blad som fortel litt om stemninga i bokmålsleiren, korleis bokmålsfolk tenkte og argumenterte. 46 Nynorsk er berre eit skulemål , lydde hovudargumentet. elles i samfunnet er det bokmål som dominerer, og det er denne målforma elevane møter i bøker og blad. Derfor blir det vanskeleg for elevane å halda nynorsken ved like når dei er ferdige med skulen. eit argument som var lite brukt i innlegg frå bokmålsfolk, men som etter forsvarsreaksjonar frå nynorsk - folk å døma likevel spelte ei ikkje uvesentleg rolle, var argumentet om at nynorsk er vanskeleg å skjøna fordi det inneheld så mange rare og ukjende ord . evensen har ikkje funne døme på slike ord i innlegga i Senjens Blad , men
44 . Med “høveleg” siktar eg her både til dialektsamsvaret, retninga i rettskrivingsrefor - mene og den språklege “vindretninga” (trenden i målrøystingane). når det gjeld det sistnemnde punktet, eller dei to siste punkta, var det nok fleire enn ein nynorskvenn - leg “Ungdom” som tenkte slik: “ein ser jo klart sprogutviklinga, ka vei den går” (frå innlegg i Senjens Blad , sitert etter evensen (1993: 47)). 45 . Dette gjeld i det minste sentrumskrinsane gibostad og Finnsnes, der dei som kravde målrøysting, er namngjevne. Fleire av dei skreiv også innlegg Senjens Blad der dei ar - gumenterte for målbyte. 46 . evensen (1993) har funne 11 innlegg frå bokmålsfolk i perioden 1952–55, men over 40 innlegg frå nynorskhald.
51 Kjell T. Heggelund nemner for eiga rekning orda trott (frå ei karakterbok), økslingslære (frå ein skulestyreprotokoll) og nymøring (nytta av ein skulestyrar om barn som skulle byrja i første klasse). 47 om nynorskforma verkeleg skapte større vanskar enn bokmål ville gjort som lærebokspråk, er eit anna spørsmål. Bjarkøyværingar eg har snakka med som hadde nynorsk som opplæringsmål, seier at dei ikkje kan hugsa å ha hatt spesielle problem med språket i lærebøkene. Men ein av informantane seier at ho ikkje hadde skjøna uttrykket Or veg i abc- boka (Bergersen 1952a), og også hadde stussa på ordet aka (om å reinne på kjelke ). evensen peikar på at det på nynorsksida først og fremst var lærarar som var aktive i måldebatten i Senjens Blad , men også redaktøren skreiv fleire innlegg til fordel for nynorsk som lokalt opplæringsmål. Dessutan hadde avisa med mykje nynorskvennleg stoff frå anna hald. argumenta dei brukte for å forsvara nynorsk, er velkjende: samsvar med dialekten, lettare å læra enn bokmål, gode eksamensresultat i norsk (hovudmål og sidemål), å unngå utlegg til nye lærebøker, arbeidet med ny rettskriving (læreboknormal). Men eitt argument blei ikkje brukt: “Det nasjonale as - pektet, at nynorsken var meir norsk enn bokmålet, synest lærarane i liten grad å ha brydd seg med” (evensen 1993: 68). Heller ikkje i samband med målrøystingane i Bjarkøy blei det nasjo - nale argumentet nytta for å forsvara nynorsken. Kanskje ikkje så rart. Jahr (1989: 74) og fleire med han hevdar at det som hende i krigsåra, hadde gjort dette nynorskargumentet ubrukande. Det å vera nasjonal hadde fått eit nytt innhald. etter krigen kunne til og med riksmålsfolk bli oppfatta som gode nordmenn, for det var ikkje lenger språkforma som viste kven som var mest norsk, men haldninga og sinnelaget (jf. Wiggen 1993: 31). Men sidan bjarkøyværingane valde lesebøker med ra - dikalt bokmål (som låg nærmast både nynorsk og den lokale dialekten) og såleis avviste lesebøker med konservativt bokmål (som låg nærmast dansk), er det likevel mogeleg at den gamle nasjonalitetstanken spelte inn, om så berre umedvite og uartikulert. 47 . Det siste av desse orda, nymøring , gjorde Finnsnes-korrespondenten til Lofotposten eit stort nummer ut av i ein artikkel der han tok opp målstoda i Fagernes, ein av dei siste nynorskkrinsane i lenvik. “Dette innlegget kom seinare i aviser over heile lan - det” (evensen 1993: 65). at nettopp dette ordet vekte særleg oppsikt, er elles litt pus - sig. etter det ivar aasen (1977/1873: 544) seier, er det nettopp i nord-noreg nymøring er (eller har vore) i bruk, om “en Begynder; især en som gjør sin første Reise. nordl. (lof.)”. Denne forklaringa stemmer også godt med opplysningane om dette ordet i Setelarkivet – Norsk Ordbok .
52 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk
7 Avslutning
Kronargumentet til nynorsktilhengjarane i skulemålsstriden har vore at det er større samsvar mellom dialekt og nynorsk enn mellom dialekt og bokmål, utan at det blir presisert om det er den eine eller andre bokmåls - varieteten dei jamfører dialekten med. i denne artikkelen har eg lagt stor vekt på radikalt bokmål, fordi det er denne varieteten som ligg nærmast Bjarkøy-målet og såleis gjer jamføringa med nynorsk mest rettvis. Den språklege undersøkinga stadfesta at nærleiksargumentet stem - mer med realitetane. når bjarkøyværingane likevel vraka nynorsk og gjekk attende til bokmål i siste helvta av 1950-talet, må det såleis ha hatt andre grunnar enn det grammatisk-leksikalske systemet, objektivt sett. Kanskje opplevde dei ikkje den nærleiken som skuledirektøren, lærarar og andre nynorsktilhengjarar snakka så varmt om. Kanskje hengde dei seg meir opp i einskilde avstikkande nynorskord, utan å ta framande bok - målsord med i reknestykket. Kanskje la dei mest vekt på det dei trudde elevane ville ha størst nytte av seinare, i det bokmålsdominerte storsam - funnet. og kanskje kjende dei dragsuget frå det skredet som alt var losna og breidde seg i heile regionen, som ein psykologisk smitte eller domi - noeffekt. Med dette bidraget vonar eg å ha lagt ei ny brikke i eit stort puslespel: Kva kunne få skulekrins etter skulekrins og kommune etter kommune til å snu i målspørsmålet og gå over til bokmål etter krigen, endå nynorsk var i sterk frammarsj før krigen? Slik eg ser det, var det som hende i Bjar - køy på 50-talet, både særmerkt og typisk. attendegangen for nynorsk som opplæringsmål i folkeskulen var eit allment samfunnsfenomen. Men valet av lærebøker med radikale bokmålsformer synte at bjarkøyværingane trass i alt tok ei sjølvstendig avgjerd, påverka lite av riksmålsagitasjonen og den massive dominansen av konservative former i bokmåls pressa.
Litteratur og andre kjelder alhaug, gulbrand. 1987. “Måling av samsvar mellom dialekt og ny - norsk/bokmål”. Norsk Lingvistisk Tidsskrift 1/1987: 59–70. Beito, olav T. 1986. Nynorsk grammatikk. Lyd- og ordlære . 2.utg. oslo: Det norske Samlaget.
53 Kjell T. Heggelund
Bergersen, Hans. 1952a. Lesebok. Fyrste skuleåret . 5. opplaget. oslo: gyl - dendal norsk Forlag. —. 1952b. Lesebok. Første skoleåret . B-utgave . oslo: gyldendal norsk For - lag. —. 1962. Lesebok. Første skoleåret . A-utgave . 10. op plaget. oslo: gyldendal norsk Forlag. Bull, Tove og Kjellaug Jetne. 1982. Nordnorsk. Språkarv og språkforhold i Nord-Noreg . oslo: Det norske Samlaget. eilertsen, Marit. 1986. Skolemål i Bjarkøy kommune. Bokmål eller ny - norsk? Upubl. semesteroppgåve, Troms lærarhøgskole. elstad, Kåre. [u.å.]. Målet i Troms . Hefte utg. av Troms Fylkesmållag. evensen, gunn. 1980. Skolemålet i lenvik 1930–1964. Framgang og til - bakegang for nynorsk skolemål. Upubl. hovudfagsoppgåve, Univer - sitetet i Tromsø. Folkeviljen . 1954–56. gabrielsen, gunnar. 1950. “Kva mål høver best for borna? Forvitnelege tal frå ankenes”. Norsk Skuleblad 6/1950: 118–19. Harstad Tidende . 1954–55. Heggstad, Kolbjørn. 1982. Norsk frekvensordbok. De 10 000 vanligste ord fra norske aviser. Bergen: Universitetsforlaget. Heide, Bendiks. 1950. “Kva mål høver best for borna?”. Norsk Skuleblad 21/1950: 430. Heide, Magne. 1982. “Målarbeid i nord-noreg 1945–1980”. i: Bull/ Jetne, 278–300. Haalogaland . 1954. ingebrigtsen, Vidar o. [1942]. Verbalbøyningen i Bjarkøy-målet. Hovud - fagoppgåve, Universitetet i oslo. Jahr, ernst Håkon. 1989. Utsyn over norsk språkhistorie etter 1814 . oslo: novus forlag. Korrespondanse mellom Bjarkøy skolekontor og Troms skoledirektør - embete. Statsarkivet i Tromsø: Katalog offentlege arkiver (boks nr. 80). lockertsen, Roger. 1982. “nordnorsk målreising 1848–1945”. i: Bull/ Jetne, 247–77. Moursund, Solveig eidnes. “12 år i 1960”. Årbok for Bjarkøy 2008: 14– 21. Møteprotokoll for Bjarkøy skolestyre 1938–67. no lagra i interkommu - nalt arkiv Troms (iKaT) ved Statsarkivet i Tromsø.
54 Korfor vraka bjarkøyværingane nynorsk
Møteprotokoll for nergård krins frå 1955. arkivert i Bjarkøy rådhus. Norsk tekstarkiv.
Lokale informantar Dyrstad, Helene eilertsen, Marit Furu, einar
Kjell T. Heggelund Universitetet i Tromsø institutt for lærarutdanning og pedagogikk 9037 Tromsø [email protected]
55