Istanbul'da Cemevleri
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
İSTANBUL'DA CEMEVLERİ NAİL YILMAZ* “Dört Kapı Kırk Makam” olarak bilinen kurallar, bütünüyle1 Türk-İslam kültürünün önemli isimlerinden Ahmet Yesevî ve onun takipçisi olan Hacı Bektaş-ı Velî tarafından biçimlendirilen Alevîlik, inanç bakımından Sünni İslam anlayışına göre bazı değişiklikler gösterse de daha ziyade İslam’ın içerisinde tasavvufi bir kol olarak değerlendirilmektedir. Tasavvufi 1 Karacaahmet Türbesi ve Cemevi İslam anlayışlarının ise farz ibadetlere ilaveten, kendine Yani cemler için özel bir mekâna olarak inanç ve kültürlerini yeniden özgü usul ve erkânları (ritüelleri) gerek duyulmamaktadır. Bu açıdan keşfetmişler, 1990’lı yılların başından bulunmaktadır. Dolayısıyla Alevî tarihî bir cemevi yapılanmasından itibaren özellikle ibadet ihtiyaçlarını İslam anlayışının da kendine has söz etmek mümkün değildir. Cemler, giderebilme adına birtakım arayışlar birtakım ritüelleri vardır. geleneksel olarak daha ziyade köy içerisine girmişlerdir. Otantik ifadesiyle ayin-cem olarak odaları (meydan evi), dedelerin evi İlk başlarda daha ziyade yöresel isimlendirilen bu ritüeller, Alevî ya da uygun görülen herhangi bir örgütlenmelerde (hemşehri öğretisi ve sosyal yaşantısının yerde yapılagelmiştir. dernekleri) bir araya gelen sürekliliği açısından merkezî Bağımsız cemevi yapılanmaları ise ve ayin-i cemlerini buralarda bir yerde durmaktadır. Anadolu göç ve kentleşme hareketlerinin bir yapmaya başlayan Alevîler, bu Alevîlerine göre, Hz. Muhammed ürünü olarak modern dönemlerde tarz örgütlenmelerin ihtiyaca ve Hz. Ali’nin Kırklar Cemi’nin ortaya çıkmıştır. Zira Türkiye’de cevap verememesi nedeniyle yeni sembolize edilmiş şekli olan ayin-i 1950’lerle başlayıp her geçen yapılanmalar geliştirmişlerdir. Bu cem, çeşitli aşamalardan geçtikten gün artarak devam eden göç ve yapılanmalar Alevî kimliğini merkeze sonra kurumsallaşmıştır. Söz konusu kentleşme hareketleri, toplumun alarak, farklı bölge ve kentlerden cemler; bir kişinin yola alınması bütün kesimleri gibi Alevîleri de gelen kişileri de kapsayan; aynı için yapılan ikrar cemi; iki aile yakından etkilemiş; başta inanç ve çatı altında ayin-i cemler dâhil arasında yol ve ahiret kardeşliği için ibadetler olmak üzere ciddi sosyal her türlü ritüelin yapılabildiği yapılan musahiplik cemi; genellikle değişimlere neden olmuştur. Kentlere inanç temelli dernek ve vakıf perşembeyi cumaya bağlayan akşam yerleşmek durumunda kalan Alevîler, örgütlenmeleri olmuştur. Başka yapılan Abdal Musa cemi ve toplum inanç ve ibadetlerini yerine getirme bir ifadeyle Alevîlerce kurulan içerisinde ergenlik çağına gelen noktasında zorlanmışlar; uzun bir dernek ve vakıflar dinî ihtiyaca göre gençler ile genel manada toplumsal süre inanç ve ibadetlerini terk şekillenmeye başlamıştır. Söz konusu düzenin sorgulandığı görgü cemi etmişlerdir. Hatta bu süreçte bir kısım örgütlenmelerden biri de İstanbul’un şeklinde dörde ayrılmaktadır. Alevîler, farklı inanç ve ideolojileri Kartal ilçesinde 1993 yılında kurulan Anadolu Alevî toplum kesimlerinin benimseyerek geleneksel Alevîlikten “Kartal Cemevi Kültür Eğitim ve ibadet şekli olarak değer yüklenen, uzaklaşmışlardır. Bu tür gelişmeler Sosyal Yardımlaşma Derneği”dir. fakat aynı zamanda sosyal yaşamın Alevîliğin silikleşmesine, belli bir İleriki zamanlarda vakıf statüsüne düzenleyicisi konumunda olan dönemle sınırlı da olsa kamuoyunun kavuşturulan dernek, bir adım daha cemler, uygun şartları haiz olması gündeminden çıkmasına neden öteye giderek, ritüellerini cemevi kaydıyla her mekânda yapılabilir. olmuştur. Ancak ilerleyen zamanlarda olarak inşa edilecek bağımsız bir farklı iç ve dış nedenlere bağlı birimde yapmaya karar vermiştir. 1 Marmara Üniversitesi BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 369 İSLAM Bu maksatla 1993 yılında Alevîlerin İstanbul'daki Cemevlerinin Dağılımı yoğun bir şekilde yaşadığı Kartal’da, Avrupa Yakası 33 Kazlıçeşme Erikli baba Cemevi Türkiye ve İstanbul’un ilk cemevi 1 Adalar Cemevi 34 Okmeydanı Cemevi binası inşa edilmiştir. Bir yarışma 2 Alibeyköy Cemevi 35 Sarıyer Cemevi neticesinde projelendirilen cemevinin 3 Armutlu Cemevi 36 Seyit Seyfi Cemevi mimarisinde tekke ve dergâh tipi bir 4 Arnavutköy Boğazköy Cemevi 37 Seyrantepe Cemevi mimari yansıtılmak istenmiştir. Bu 5 Aydınlı Cemevi 38 Şahintepe Cemevi ilk uygulamada, mimari üslup kaygısı 6 Bağcılar Cemevi 39 Şişli Hacı Bektaşi Veli Anadolu Kültür V. Cemevi taşınsa da sonraki dönemlerde 7 Bakırköy Cemevi 40 Yenibosna Cemevi 8 Bayramtepe Sonevler Cemevi yapılan cemevlerinde bu kaygıların 10 Cem Vakfı Beşiktaş Cemevi Anadolu Yakası devam ettirilmediği görülmektedir. 11 Cem Vakfı Çatalca Cemevi 1 Beykoz Kırklar Cemevi Cemevlerinin kendine has mimari bir 12 Erenler Kültür Cemevi 2 Cem Vakfı Beykoz Cemevi anlayış geliştirememiş olması tarihî, 13 Erikli Baba Cemevi 3 Cem Vakfı Maltepe Cemevi kültürel ve siyasi birçok nedene bağlı 14 Esenyurt Kıraç Cemevi 4 Çekmeköy Ümraniye Cemevi olarak açıklanabilir. Ancak böyle bir 15 Esenyurt Örnek Mahallesi Cemevi 5 Esenyalı Seyit Seyfi Cemevi durumun ortaya çıkmasında göç ve 16 Fatma Ana Cem Kültür Evi 6 Karacaahmet Cemevi kentleşme ile birlikte, diğer bütün 17 Firüzköy Cemevi Avcılar 7 Kartal Cemevi Vakfı toplum kesimlerini de içine alan 18 Garipdede Cemevi Küçükçekmece 8 Kartal Esentepe Cemevi sosyoekonomik problemler daha etkili 19 Gazi Mahallesi Cemevi 9 Kazım Karabekir Cemevi olmuştur. Zira ekonomik zorluklar 20 Gaziosmanpaşa Karayolları Cemevi 10 Maltepe Gülsuyu Cemevi içerisinde kente tutunmaya çalışan 21 Güneşli Ateştuğla Cemevi 11 Mustafa Kemal Cemevi Alevî kesimler, dinî ritüellerini yerine 22 Gürpınar Cemevi 12 Pendik Sülüntepe Cemevi getirebilecekleri sosyal mekânları 23 Güvercintepe Hacı Bektaş Veli Cemevi 13 Samandıra Veysel Karani Cemevi bir an evvel inşa etmek istemişlerdir. 24 Habibler Cemevi 14 Samandıra Sarı Saltık Cemevi Bu sebeple cemevlerinin çoğu, 25 Halkalı Cemevi 15 Samandıra Yunus Emre Cemevi 26 Haramidere Cemevi 16 Sarıgazi Cemevi projelendirilmeden ruhsatsız ve 27 Haydar Eren (HAKEV) Cemevi 17 Sultanbeyli Cemevi kaçak olarak cemaatin kıtkanaat 28 İkitelli Cemevi 18 Şahkulu Cemevi imkânlarıyla inşa edilmiştir. 29 İstanbul PSAKD Esenler Cemevi 19 Taşdelen Cemevi Kentleşme olgusunun bir ürünü 30 İstanbul PSAKD Eyüp Cemevi 20 Tuzla Orhanlı Cemevi olarak son zamanlarda ortaya çıkan 31 İstanbul PSAKD Gaziosmanpaşa Cemevi 21 Uğur Mumcu Cemevi cemevlerinin, günümüz itibarıyla yasal 32 Kâğıthane Cemevi 22 Ümraniye Ihlamur Kuyu Cemevi bir statüsü bulunmamaktadır. Daha ziyade geçmişin tekke ve dergâh yapılanmaları örneğine benzer bir hızla artan cemevlerinin bazıları KAYNAKLAR yapılanma çerçevesinde biçimlenmiş, otantik Alevîlerin çoğu tarafından Öz, Gülağ, İslamiyet Türkler ve Alevîlik: Bin modern toplumun ihtiyaçlarını da onaylanmasa da “Alisiz Alevîlik” Dörtyüz Yıllık Muhalefet, Ankara 1999. esas alarak, birtakım yeni işlevler tasarımını benimsemiş, sol grupların Yılmaz, Nail, Kentin Alevileri, İstanbul 2005. üstlenmişlerdir. Bu işlevler arasında ideolojik faaliyetlerine de ev sahipliği http://www.cemevi.com/istanbul.html Alevî öğretisine has ritüellerin yerine yapabilmiştir. (01.10.2013). getirilmesi, öğretinin yeni kuşaklara İçişleri Bakanlığı’nın verilerine göre http://www.kartalcemevivakfi.com/ aktarılması, Alevîlik araştırmalarının Ocak 2013 yılı itibarıyla Türkiye’deki kurulus.asp (30.09.2013). yapılması, kültürel ve sanatsal cemevlerinin toplamı 937 olarak tespit http://www.haber7.com/guncel/ faaliyetlerin icrası, Kur’an öğrenimi edilmiştir. 64 tanesinin İstanbul’da haber/1002426-hangi-ilde-kac-cemevi-var- dâhil bilgisayar, muhasebe ve olduğu görülen cemevlerinin 40 liste (20.09.2013). yabancı dil kurslarının düzenlenmesi, tanesi şehrin Avrupa yakasında; Alevî toplum kesimlerinin kültürel 24 tanesi ise Anadolu yakasında ve sosyal dayanışmasına imkân bulunmaktadır. İstanbul’da bulunan sağlayan çok farklı işlevler sayılabilir. cemevlerinin dağılımı aşağıdaki gibidir. 1990’lı yılların sonundan itibaren BÜYÜK İSTANBUL TARİHİ 371 İSLAM.