T.C. Balikesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE ALEVİLER VE BEKTAŞİLER’İN SİYASİ VE SOSYO-KÜLTÜREL FAALİYETLERİ (1950-1960) YÜKSEK LİSANS TEZİ İsa Tolga ÇIPLAK Balıkesir, 2017 T.C. BALIKESİR ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE ALEVİLER VE BEKTAŞİLER’İN SİYASİ VE SOSYO-KÜLTÜREL FAALİYETLERİ (1950-1960) YÜKSEK LİSANS TEZİ İsa Tolga ÇIPLAK Tez Danışmanı Doç. Dr. Zeki ÇEVİK Balıkesir, 2017 Bu Yüksek Lisans tez çalışması Balıkesir Üniversitesi Rektörlüğü Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi tarafından (BAP) 3.2015.0008 nolu proje ile desteklenmiştir. ÖNSÖZ Türkiye Cumhuriyeti’nde Alevilik tarihi, her kuşakta yeniden yazılması gereken bir konudur. Özellikle 1950 ile 1960’a kadar olan yıllarda Demokrat Parti iktidarı zamanında geçen olayları bugünün şartlarında değerlendirmek söz konusu olduğunda, elde edilen bilgilerin ve belgelerin geçerliliği ve azlık çokluk dengesi yıllar içinde değişmiş olacaktır. Daha önce Demokrat Parti dönemi Alevilik ve Bektaşilik hakkında akademik veya diğer literatürlerde yazın yapılmamış olması veya diğer yapılan çalışmalar içinde bu dönem hakkında genel geçer bilgiler verilmesi, tez çalışmasını zorlaştırdığı gibi, tezin değerini de artırarak, kendinden sonra aynı dönemi kapsayan konularda yazılacak olan eserlere ışık tutacak olması sebebiyle son derece önemli bir rol üstlenmiştir. Tezin üstlendiği Demokrat Parti dönemi Alevilik ve Bektaşilik konusu aslında geçmişten günümüze kadar gelerek devam eden Heterodoks (cemaat dışı) İslam topluluklarının kültürel kimlik meselesinin içinde olup, Türkiye Cumhuriyeti’nin de çözümlenmemiş ve çözüme kavuşturma çabaları devam eden sosyo-kültürel ve siyasal bir meseleden bir kesittir. Tezin konularını edindiği bu dönem ise, Türkiye’de çok partili siyasal hayata geçiş sürecinin tamamlandığı, devleti kuran Cumhuriyet Halk Fırkası’nın (Partisi’nin) 1950 yılında seçimi Demokrat Parti’ye kaybedip CHP’nin muhalefet, DP’nin ise iktidar partisi olduğu bir dönemdir. DP’nin iktidar yılları dinin siyasette aktif bir şekilde kullanıldığı ve ilk defa TBMM’de yoğun olarak iki parti arasında “Laiklik” tartışmalarının yaşandığı süreçtir. Bu bakımdan değerlendirdiğinde, Türkiye Cumhuriyeti’nde Alevilik ve Bektaşilik tarihi süreç içindeki konumunun belirlenmesinde dönüm noktası oluşturacaktır. Tez, giriş bölümü hariç toplam dört bölümde oluşmaktadır. Üçüncü ve dördüncü bölümde tezin ana konusu olan Demokrat Parti dönemi Aleviliği ve Bektaşiliği ele alınmıştır. İkinci bölüm tezin ana konusuyla bağlantılı olarak ana konunun desteklenmesi için başlangıcını oluşturmuştur. Üçüncü Bölümde Demokrat Partinin kuruluşu ve sosyal politikaları dışında, Alevilerin ve Bektaşilerin Siyasi ve Sosyo-Kültürel olarak faaliyetleri iki başlığa ayrılarak incelenmiştir. Aleviliği ve Bektaşiliği araştırdıkça zaman zaman rahatsız edecek kadar soru sorduğum, tezimin hazırlanmasında konunun tespitinden itibaren bütün safhalarda III ilgi ve yardımlarını esirgemeyen, kendisinden çok şey öğrendiğim ve öğreneceğim danışmanım çok değerli hocam sayın Doç. Dr. Zeki ÇEVİK’e teşekkürü borç bilirim. Tezin konusunda beni cesaretlendirip desteklediği için Doç. Dr. Halil İbrahim ŞAHİN hocama teşekkür ederim. Tezin yazım aşamasında destek olan Cansu Merve KURT’a, İrem AKINCI’ya, Ezgi AYDOĞMUŞ’a çok teşekkür ederim. Ayrıca Hacı Bektaş Veli dergâhı Postnişini pirim Çelebi Veliyettin ULUSOY’a, Cem Vakfı Genel Başkanı Prof. Dr. İzzetin DOĞAN’a ve Cem Vakfına, Kartal Cem Evi Başkanı İsmail SAÇLI’ya, Eski Alevi Din Hizmetleri Başkanı Ali Yüce Dede’ye, Can Yayınları’nın sahibi ünlü Alevi Ozanı Ali Adil Atalay Dede’ye ve tüm Babagan kolu Bektaşi Babalarına teşekkür ederim. İsa Tolga ÇIPLAK Balıkesir-2017 IV ÖZET DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİNDE ALEVİLER VE BEKTAŞİLER’İN SİYASİ VE SOSYO-KÜLTÜREL FAALİYETLERİ (1950-1960) ÇIPLAK, İsa Tolga Yüksek Lisans, Tarih Anabilim Dalı Tez Danışmanı: Doç. Dr. Zeki Çevik 2017, XII+142 Sayfa 12. yüzyıldan beri Anadolu coğrafyasında bulunan aynı zamanda Anadolu’nun ve Balkanlar’ın Türkleşmesinde faydası olan Alevilerin ve Bektaşilerin, göçebe ve Türkmen kültürünü yansıttığı için Osmanlı Devleti’nin merkezileşmesine ters düşen yaşantısı sebebiyle zaman zaman isyan etmiştir. Zaman içinde devlet ile uyumlu hale gelen Bektaşi tarikatı 1826’da Yeniçeri ordusunun kaldırılması sırasında, Yeniçeriler ile ilgisinden dolayı kaldırılıp, faaliyetleri yasaklanmıştır. 20. Yüzyıla kadar, Heterodoks (non-conformist) topluluklardan Bektaşiler şehir merkezinde yaşayan kesimi kültürlü kesimi oluştururken, Aleviler ise kırsalda devlet otoritesinin zayıf olduğu yerlerde yaşamıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunda önemli roller üstlenen Alevi ve Bektaşi toplumu, Cumhuriyetin laiklik ilkesine bağlı kalarak, Cumhuriyet devimlerini desteklemiştir. Alevilerin ve Bektaşilerin ibadethaneleri ve faaliyetleri 1925 yılında Tekkeler ve Zaviyeler kanunu gereğince yasaklanmıştır. Bundan sonraki süreçte gizli de olsa ibadetlerini yapmaya çalışmışlardır. Demokrat Parti döneminde ise, Alevilik ve Bektaşilik konusu aslında geçmişten günümüze kadar gelerek devam eden Heterodoks İslam topluluklarının kültürel kimlik meselesinin içinde olup, Türkiye Cumhuriyeti’nin de çözülememiş ve çözüme kavuşturma çabaları devam eden sosyo-kültürel ve siyasal bir meseleden bir kesittir. Tezin konularını içeren bu dönem de Türkiye’de çok partili siyasal hayata geçiş sürecinin tamamlanmıştır, devleti kuran Cumhuriyet Halk Partisi’nin 14 Mayıs 1950’de seçimi Demokrat Parti’ye kaybedip CHP muhalefet, DP ise iktidar partisi V olmuştur. DP’nin iktidar yılları dinin siyasette aktif bir şekilde kullanıldığı ve ilk defa TBMM’de yoğun olarak iki parti arasında “Laiklik” tartışmalarının yaşandığı süreçtir. Bu bakımdan değerlendirdiğinde, Türkiye Cumhuriyeti’nde Aleviliğin ve Bektaşiliğin tarihi süreç içindeki konumunun belirlenmesinde dönüm noktasıdır. Demokrat Parti döneminde yazılan Alevilik ve Bektaşilik ile ilgili eserlerden, dönemin gazete haberlerinden, devletin arşiv belgelerinden ve o döneme tanık olan önemli şahsiyetlerin anılarından yararlanıldı. Bu sayede Hacı Bektaş Veli dergâhının müze olarak açılması ve Demokrat Parti’yi kuran Adnan Menderes, Celal Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan’ın Alevi ve Bektaşi toplumuna yabancı olmadığı anlatılmıştır. Aynı şekilde Alevilerin ve Bektaşilerin ibadet ve kültür faaliyetlerini gizli şekilde yaptıkları için karşılaştıkları sorunlar anlatılmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Türkiye Cumhuriyeti, Demokrat Parti, Alevi, Bektaşi, Tekke ve Zaviye, Hacıbektaş, Adnan Menderes, Ahmet Sırrı Baba, Celal Bayar, Dergâh, Çelebi, Babagan VI ABSTRACT POLITICAL AND SOCIO-CULTURAL ACTIVITIES OF ALEVIS AND BEKTASHIS IN PERIOD OF DEMOCRAT PARTY (1950-1960) ÇIPLAK, İsa Tolga Post Graduate, Department of History Thesis Advisor: Assoc. Prof. Dr. Zeki ÇEVIK 2017, XII+142 Page Alevis and Bektashis which have been in Anatolia since 12th century and at the same time, benefited from the Turkification of Anatolia and the Balkans, have revolted from time to time as they reflected nomadic and Turkmenian cultures and due to the contradictory experience of the centralization of the Ottoman State. Bektashi order which, became compatible with the state over time, was abolished in 1826 during the removal of the Janissary army because of its involvement with the janissaries.Till 20th century, while Bektashis from heterodox (non-conformist) communities, living in city centre from cultural section, Alevis have lived in rural areas where the state authority was weak. Alevis and Bektashis communities played a significant role in the foundation of Turkish republic, supported republic revolutions adhering to secularism principle of the republic. Sanctuaries and activities of Alevis and Bektashis were banned in accordance with the law of “Tekkeler and Zaviyeler” in 1925. At period thereafter, they tried to worship even in secret. In the period of democrat party, Alevism and Bektashism issue is a cultural identity problem of heterodox Islamic communities, which has been continuing from the past to the present day, and is a socio-cultural and political issue of Turkish republic that couldn’t have been solved and ongoing struggle to solve it. In this period which includes the topics of the thesis, the process of transition to multi-party system has been completed in turkey and republican people’s party VII which found the state, lost the election to democrat party in 14 May 1950 and CHP became the opposition and DP became ruling party. DP’s years of power is a process that the religion was actively used in politics and for the first time, there was a lot of "secularism" discussions among the two parties in Turkish Grand National Assembly. When considered from this point of view, it is a turning point in the republic of turkey in determining the position of Alevism and Bektashism in historical process. It was utilized the Works written about Alevism and Bektashism in the period of democrat party, the newspaper reports of the term, the archive documents of government and the memories of important people who witnessed that term. Opening Hacı Bektaş Veli Dergah as a museum and Adnan Menderes who found democrat party, Celal Bayar, Fuat Köprülü and Refik Koraltan are told that they were not foreign to Alevis and Bektashi communities.In the same way, it is also told that the Alevis and the Bektashis faced problems as they have done worship and cultural activities secretly Key words: Otoman Empire, The Republic of Turkey, Democrat Party, Alewi, Bektashi, Tekke