DE STRANDING LUBBERS DE GROOTMEESTER, ZIJN SUCCES, ZIJN DOMINANTIE, DE EROSIE VAN DE MACHTSBASIS, BRINKMAN DE KROONPRINS, ZIJN ONGEDULD, DE ONDER- HUIDSE MACHTSSTRIJD, OFWEL: HET CDA VAN HOOGTEPUNT NAAR CATASTROFE. MARCEL METZE DE STRANDING Marcel Metze Het CDA van hoogtepunt naar catastrofe CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAG Marcel Metze De stranding: het CDA van hoogtepunt naar catastrofe / Marcel Metze -Nijmegen: SUN. - Ill. Met lit. opg., reg. ISBN 90-6168-436-6 NUGI 654 / 641 Trefly.: CDA De uitgave kwam tot stand met steun van het Fonds Bijzondere journalistieke Projecten. Omslagontwerp: Geert Franssen &John van Kuijk, Amsterdam Foto omslag: Hans Hordijk / Benelux Press © SUN, Nijmegen 1995 ISBN 90 6168 4366 5 Inhoudsopgave Woord vooraf 7 HOOFDSTUK I 11 De nacht van Brinkman 23januari1993.' een krachtmeting te Bergschenhoek HOOFDSTUK 2 29 Het moet anders in Nederland Brinkman: de nieuwe geluiden van een nieuwe minister HOOFDSTUK 3 51 Het Lubbers-effect De onstuitbare opgang van een minister-president HOOFDSTUK 4 71 No nonsense De slagorde van het eerste kabinet-Lubbers HOOFDSTUK 5 87 De Bert-norm Depikorde van het tweede kabinet-Lubbers HOOFDSTUK 6 109 We run this country Over bloedgroepen, beginselen en macht 6 INHOUDSOPGAVE HOOFDSTUK 7 125 De technocraat Van Veizen: de ondergang vaneen partijvoorzitter HOOFDSTUK 8 157 De ankerplaats Over de steunpilaren van de christen-democratie HOOFDSTUK 9 173 De rede van Texel Brinkman maant tot daadkracht HOOFDSTUK 10 199 Het dynamiet-concept Op weg naar een chaotische verkiezingscampagne HOOFDSTUK II 227 De stranding Hoe het CDA de verkiezingen, de macht en de kroonprins verloor HOOFDSTUK 12 249 Ambteloos burger Hoe Lubbers het voorzitterschap van de Europese Commissie verspeelde Epiloog 269 Bibliografische notitie 279 De kabinetten-Lubbers 280 Register van personen 284 Woord vooraf Discussie gesloten. Dat was het parool dat op de CDA-partijraads- vergadering van 19 november 1994 werd gegeven. Het drama van de verkiezingen van 3 mei datjaar was geanalyseerd door de comniissie-Gardeniers en doorgesproken in de partij. Nu begon een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de christen-demo- cratische beweging. Televisiecamera's omringden de toekom- stig voorzitter Hans Helgers, de partijraadsleden applaudisseer- den. Maar toen de bijeenkomst in de Utrechtse Jaarbeurs ten einde liep, bleek waar het wèrkelijke enthousiasme lag. Nog vóór het slotwoord van Til Gardeniers-B erendsen, de voorzitter van de kritische evaluatie-commissie, begaven veel aanwezigen zich naar de hal voor het echte hoogtepunt van de dag: de gezel- ligheid van het napraten met oude bekenden. Het CDA heeft het trauma van de enorme verkiezingsneder- laag, die 20 van de 54 kamerzetels kostte, zo snel mogelijk achter zich willen laten. De partij zoekt troost in het terugblikken naar vroeger tijden en in de hoop op een betere toekomst. Nog steeds kijkt ze wat verdwaasd terug op het drama van '94, als ging het om een wervelstorm die haar plotseling had overvallen. Toen de commissie-Gardeniers injuli 1994 haar analyse pre- cnteerde, ging het CDA prat op dit staaltje openbare zelficritiek. Vrijwel iedereen kreeg er van langs: de mislukte lijsttrekker Elco Brinkman en de afgetreden partijvoorzitter Wim van Velzen voorop, maar ook de Tweede-Kamerfractie, de voormalige bewindslieden, het partijbestuur. Zelfs premier Lubbers kreeg ccu kleine tik. Het was een collectieve boetedoening. 'We heb- beu allemaal schuld,' kon men nu tegen elkaar zeggen. Woord vooraf De essentiële vragen bleven liggen. Hoe was het in godsnaam mogelijk dat deze geoliede machinerie van de macht in het moe- ras terecht was gekomen? Wat was er gebeurd met de onaantast- bare Ruud Lubbers en zijn team, die de partij vanaf 1982 op meesterlijke wijze naar grote overwinningen hadden gevoerd? Onno Ruding, Hans van den Broek, Jan de Koning, Gerrit Braks, Bert de Vries - rond het midden van de jaren tachtig beschikte geen enkele concurrerende partij over een vergelijk- baar reservoir van krachtige bestuurders en capabele politici. Nog in 1990, toen de partij haar io-jarig bestaan vierde, spra- ken perscommentaren van een 'revival'. De christen-democra- tische beweging had de malaise van eindjaren zestig, beginjaren zeventig doorstaan. Ze was er na de fusie van ARP, CHU en KVP in 1980 in geslaagd haar bedreigde positie in het centrum van de macht te herbevestigen. Voor eeuwig naar het leek, want het CDA wist als geen ander de gematigde kiezer in het midden van het politieke spectrum aan zich te binden. In de gemeentelijke en provinciale besturen, bij het vormen van een regering, vrij- wel nergens in het land kon men het zonder de partij stellen. Als de kiezers zo'n dominant instituut plotseling massaal de rug toekeren, als zijn leiders - Ruud Lubbers en diens gedoodverf- de opvolger Elco Brinkman - verslagen het veld ruimen, dan is er iets wezenlijks aan de hand. Een interne partij commissie kan dat niet in al zijn naaktheid blootleggen, daarvoor mist ze de benodigde distantie. Hier ligt een mooie taak voor de onafhan- kelijke journalistiek. De Nederlandse pers is daarin ook voor een groot deel geslaagd. Ze heeft tipjes en soms hele delen van de sluier opgelicht, en zo onderdelen van het drama zichtbaar gemaakt. Maar toen het CDA eind 1994 de geschiedenis als afge- daan wilde verklaren, rustten tal van details nog in het verborge- ne en ontbrak het totaalbeeld. Die ontbrekende details en dat omvattende beeld wil dit boek nu wèl proberen te bieden. Het plan ontstond in november 1993 en begon met het trefwoord 'Lubbers'. Het leek een inte- ressantj ournalistiek project om ter gelegenheid van zijn afscheid zijn regeerperiode onder de loep te nemen. Kort daarop werd duidelijk dat de machtswisseling bepaald niet vlekkeloos zou verlopen. Integendeel: het CDA struikelde van incident naar Woord vooraf incident, tot - het is vaker gezegd - de Wet van Murphy van kracht leek en alles misging wat maar mis kon gaan. Toen de verkiezingen van mei plaatsvonden, stond ik al in de startblok- ken. Uiteraard zou het boek nu ook de dramatische afloop van die verkiezingen moeten verklaren. De maanden mei tot en met augustus werkten een team van drie desk researchers en ikzelf aan het fundament van dit boek: een klein documentatiecentrum vol materiaal over de voorgaande twaalfjaren. Na de beëdiging van het nieuwe, 'paarse' kabinet en het aftreden van Elco Brinkman als leider van de CDA-Twee- de-Kamerfractie was de tijd rijp voor een behoedzame benade- ring van de hoofdpersonen. Het kostte moeite om te voorko- men dat de zittende CDA-top mij in mijn speurtocht zou dwars- bomen. In november volgden enkele weken van gespannen onderhandelingen. ik besloot rekening te houden met de gevoeligheden van de partij en bood aan dit boek pas te laten verschijnen na de verkiezingen voor de Provinciale Staten van 8maart 1995. Als tegenprestatie stelde de CDA-top vijfgespreks- partners ter beschikking en liet ze intern weten: 'Wij zullen en kunnen niemand verbieden met de heer Metze te spreken.' De dreiging van een blokkade was afgewend. De werkelijk belangrijke gebeurtenissen kwamen aan de orde in de ruime reeks gesprekken die ik buiten de partijtop om voerde. Geleidelijk kwamen de betrokkenen los, tot ook wer- kelijke hoofdpersonen hun verhaal gingen doen. Het was uiter- mate fascinerend de ijsberg van het drama van '94 vervolgens boven water te zien komen. Daarvan doe ik u nu verslag, inge- bed in een overzicht van de drie regeerperioden-Lubbers, een beschrijving van de ontwikkelingen in de partij-organisatie en een analyse van de relevante veranderingen in de samenleving cii het electoraat. Velen hebben een bijdrage geleverd aan de totstandkoming van di t boek. Tientallen CDA'ers schonken mij vertrouwen, ondanks Inni aarzelingen. Mevrouw mr. Tineke Lodders-Elfferich, tot tebruari 1995 waarnemend partijvoorzitter, en de leden van het Politiek Beraad van het CDA hebben hun huivervoor dit boek in i eder geval onder controle gehouden. Desk researchers Machiel viu Zanten, Miranda de Vries en Tamara Metze hebben uitste- kenn cl werk verricht bij het verzamelen van schriftelijke bronnen. Ui Woord vooraf Ook Jos van Hezewijk van het bureau Elite Research leverde waardevol materiaal. Collega's Ton F. van Dijk en Steven de Vogel hielpen met gegevens ten behoeve van het hoofdstuk over de kandidatuur van Ruud Lubbers voor het voorzitterschap van de Europese Commissie; zonder hen was dit onderdeel niet zo compleet geweest als het nu is. Maria Groen en Lucy Klaassen besteedden vele uren aan het uitwerken van de interviews. Politicoloog prof dr. Jan van Deth van de Katholieke Uni- versiteit Nijmegen, directeur drs. Gerrit Voerman van het Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen (DNPP), en Jan Hoedeman, parlementair redacteur van de Volkskrant, lazen de concept-teksten. Zij behoedden mij voor fouten, bekritiseerden mijn analyses, wezen op omissies en gaven advies. Een betere editor dan Anja Lieshout kan een auteur zich niet wensen: ze was bikkelhard en genadeloos. Ten slotte zijn daar degenen die dit project mogelijk maak- ten: mijn financiers, mijn uitgeverij en mensen uit mijn naaste omgeving. Wilfried Uitterhoeve van de Uitgeverij SUN is als geen ander in staat onder druk van deadlines zijn koelbloedigheid te bewaren. Tijdens het schrijven moest ik vluchten voor de dreiging van overstroming en vond ik gastvrij onderdak bij mijn goede vriend Flip. Annemarie bewaakte mijn fysiek en geeste- lijk welzijn, en mijn kinderen Kamil en Rosalie lieten mij enigs- zins hoofdschuddend mijn gang gaan -ik moest weer zo nodig een boek schrijven. Ik dank hen alien. MARCEL METzE,maart 1995 HOOFDSTUK I De nacht van Brinkman 23januari 1993: een krachtmeting te Bergschenhoek Zelfs de weergoden hadden gevoeld dater crisis in de lucht hing. Ze hadden een diepe depressie vanuit de Noordatlantische Oce- aan met grote snelheid richting Nederland gestuurd en die onderweg laten uitgroeien tot een volwassen storm -kracht 8 tot 9—met zware windstoten en onweer. Terwijl zijn persvoorlich- ter de auto richting Leiden stuurde, staarde Elco Brinkman zwij- gend het duister in.