Azerbaycan Ȃşik Icraciliği Sanati Prof
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU ALİ İMAMVERDİ AZERBAYCAN ȂŞIK İCRACILIĞI SANATI PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU ALİ İMAMVERDİ AZERBAYCAN ȂŞIK İCRACILIĞI SANATI Copyright © 2021 by iksad publishing house All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, distributed or transmitted in any form or by any means, including photocopying, recording or other electronic or mechanical methods, without the prior written permission of the publisher, except in the case of brief quotations embodied in critical reviews and certain other noncommercial uses permitted by copyright law. Institution of Economic Development and Social Researches Publications® (The Licence Number of Publicator: 2014/31220) TURKEY TR: +90 342 606 06 75 USA: +1 631 685 0 853 E mail: [email protected] www.iksadyayinevi.com It is responsibility of the author to abide by the publishing ethics rules. Iksad Publications – 2021© ISBN: 978-625-7636-20-9 Cover Design: İbrahim KAYA March / 2021 Ankara / Turkey Size = 16x24 cm PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU, ALİ İMAMVERDİ | 1 Cemil İmamverdioğlu Ekber (15 Eylül 1928 – 12 Mart 2000) Azerbaycan'da Aşık sanatını incelemek için bizi cesaretlendiren bu yolda çaba gösteren kıymetli insan, şair PROF. DR. CEMİL İMAMVERDİOĞLU EKBER’İN anısına ithaf ediyoruz Prof. Dr. İlgar Cemiloğlu, Ali İmamverdi 12. 03 – 2021 Gaziantep / Türkiye 2 | AZERBAYCAN ȂŞIK İCRACILIĞI SANATI PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU, ALİ İMAMVERDİ | 3 İ Ç İ N D E K İ L E R Önsöz: Prof. Dr. İlgar Cemiloğlu, Ali İmamverdi “Azerbaycan Kültüründe Âşık İcracılık Sanatı”…………………………………………………………….5 Giriş: ………………………………………………………………………..8 I B Ö L Ü M: TÜRK DÜNYASININ KÜLTÜREL SİMGESİ SAZ 1. Azerbaycan Sazı ve Tambur Konusu .......................................................18 2. Azerbaycan Sazının Türleri ……………………………………………....47 3. Azerbaycan Sazı ve Çoğur Sorunları ........................................................55 4. Azerbaycan Sazı ve Dutar Konusu Üzerine ..............................................68 5. Üç telli Cura Saz ve Setar ...........................................................................75 6. Dört telli Cura Saz ve Çahartar ...................................................................87 7. Beş telli Cura Saz ve Penctar ......................................................................95 8. Altı telli Saz ve Şeştar ...............................................................................102 II B Ö L Ü M: ÂŞIK MUSİKİSİNİN BAZI TEORİK SORUNLARI 1. Azerbaycan Aşık Sazlarının Tel ve Yaprak Konusu Üzerine ...................113 2. Azerbaycan Sazının Perde Yapısı …………………………………….....120 3. Azerbaycan Âşık Havalarının Makam Sistemi ……………………….....136 4. Âşık Havalarının Metro-Ritmik Yönleri .................................................. 143 III B Ö L Ü M: AZERBAYCAN ÂŞIK MUSİKİ YARATICILIĞINDA VARYANTLILIK PRENSİPLERİ 1. Azerbaycan Sazının Akort Varyantları ................................................155 A. Aynı İsimli Akort Temelinde Oluşan Varyantlık ..............................157 B. Aynı Havanın Farklı Akortlar ile İcra Olunmasından Kaynaklanan Varyantlık .................................................................158 C. Sazın Farklı Akort Özelliklerinden Doğan Ses Varyasyonu..............160 D. Sazın Farklı Akort Yapısından Ortaya Çıkan Tını Varyantları .........164 4 | AZERBAYCAN ȂŞIK İCRACILIĞI SANATI 2. Aşık İcracılığı Sanatında Varyantlık Sorunları ..................................165 A. Bölge - Ekol Özellikleriyle İlgili Varyantlık......................................166 B. Bireysel Stil Özelliklerinde Çeşitlilik.................................................167 C. Enstrümantal ve Vokal-Enstrümantal Performansda Varyasyonluk......................................................................................171 3. Aşık Havalarının Değişkenlik Sorunları ..............................................177 IV B Ö L Ü M: ÂŞIK İCRACILIĞININ GELENEKSEL ÖZELLİKLERİ 1. Enstrümantal Saz İcracılığı ............................................................................197 A. Zihinsel Performans …………………………………………………212 B. Duygusal Performans ………………………………………….…….212 C. Eşlikli Saz İcracılığı …………………………………………………216 D. Topluluk Performans Özelliği ……………………………………….217 E. Düet İcracılığının Özelliği ………………………………………….218 F. Azerbaycan Bestekârlarının Eserlerinde Saz ………………………..218 2. Aşık Atışmaları ………………………………………………………………219 3. Destan İcracılığının Özellikleri ……………………………………………..233 SONUÇ ……………………………………………………………………..……244 KAYNAKÇA ………………………………………………………………….....250 PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU İMAMVERDİYEV...................................260 PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU, ALİ İMAMVERDİ | 5 ÖNSÖZ Azerbaycan Kültüründe Âşık İcracılık Sanatı Tarihi çok eskilere dayanan Azerbaycan müzik kültürü iki temel esasa dayanır. Bunlardan biri Doğu dünyasının yarattığı muhteşem muğam sanatı, diğeri ise Türk dünyasının sembolü olan ve ulu ozanlarımızdan bize emanet ettiği ȃşık sanatıdır. Senkretik içerikli ȃşık sanatı eşsiz bir el1 sanatıdır. Bu zengin miras yüzyıllardır Azerbaycan halkının ruhunda, kalbinde, kısacası maneviyatında ve dünya görüşünde sağlam bir yer edinerek, saz-söz sanatımıza yeni yeni elvan müzikal ve şiirsel renk çeşitliliği getirmiştir. İsimleri paha biçilmez hizmetleriyle saygı gören ve kültür tarihimize altın harflerle kazınmış usta âşıklarımızın bu hazineye bağışladığı sanat incileri, doğal olarak bilim adamlarımızın da ilgisini çekmiştir. Bu alandaki her başarılı bilimsel araştırma, Âşıklık sanatının gelişimine önemli bir katkı sağlamıştır. Anadolu ve Azerbaycan müzikologları ȃşık sanatını farklı açılardan incelemeye çalışmışlardır. Bu sanata tarihsel, filolojik, etnografik ve felsefi açılardan yaklaşan araştırmacılar bir dizi değerli bilimsel sonuçlar elde etmiş ve ȃşık sanatının tarihsel gelişim sürecini belirlemeye çalışmışlardır. Bununla birlikte, bazı sebeplerden dolayı, ȃşık icracılığı sanatı yeterince ilgi görmemiştir. Bu anlamda, "Azerbaycan Âşık İcracılığı Sanatı" adlı bu monografi etno müzikolojimize başarılı bir çalışma olarak kabul edilebilir. Enstrümantal müzikte profesyonel bir icracı olarak ȃşık muhitinde olmam dolayısıyla, araştırma çalışmalarımızın mükemmelliğinin temelini oluşturur. Değerli tespitlerimiz sonucunda belirlediğimiz hedefe ulaşmamızda bahsettiğimiz faktörler araştırma çalışmalarımızda önemli rol oynamıştır. Bu çalışmada müziğin görkemli gelişim yoluna ışık tutulmakla birlikte, müzik aleti olan sazın yapısı, biçimi, karakteristik perde şekli, çeşitli ve renkli akort özellikleri ve önemli teorik ve pratik bir 1 El – halk, millet 6 | AZERBAYCAN ȂŞIK İCRACILIĞI SANATI takım sorunlar bilimsel açıdan tahlil edilerek incelenmiştir. Bu açıdan, enstrümanın yeniden yapılandırılmasının kapsamlı bir analizi, sanatsal ve estetik teknik ve de teorik ifade potansiyeli övgüye değerdir. Müzik icracılıgının incelikleri ve sırları hakkındaki mükemmel bilgilerimiz, enstrümanın teknik kabiliyet ve imkânları hakkında bilimsel bakış açısıyla mantıklı bir düşünme ve bağımsız bir fikir yürütmemiz bu alandaki başarılı araştırmalarımızda önemli bir rol oynamıştır. Bu kapsamda Azerbaycan âşık müziğinin vokal ve enstrümantal örneklerinin metro - ritmik özellikleri, "Ȃşık müziğinin bazı teorik sorunları" adlı II bölümde ayrıntılı olarak ele alınmaktadır. Aynı zamanda bu kitapta, müziğin çeşitli ritmik yapılarının, bunların poliritim2, metrik değişkenliklerini ve âşık müziğinin (belirli türler) stilistik özelliklerinin boyutu görsel olarak da belirtilmiştir. Yine Âşık havalarının vokal örnekleride melodik ve şiirsel metnin etkileşimi, özgün bir şekilde ele alınmıştır. Değişkenliğin gelişimi, ilkelerin şartların, dizelerin yapısının ve tını seslerinin analizi yoluyla âşık havalarının birçok örneklerinin farklı performans özelliklerini ortaya çıkarmıştır. Bu monografinin ana bölümlerinden biri de, âşık müziğindeki çeşitlilik sorunlarına ayrılmıştır. Bu kitap enstrümanın perdelerinin sınıflandırılması ve aynı havanın farklı akortlarda ve aynı anda da tellerde icra edilmesi sırasında ortaya çıkan değişkenlik nedeniyle enstrümanın tellerinin karakteristik yapısından kaynaklanan değişkenliğe dikkat çekilmiştir. Ayrıca kitapta, farklı büyüklükteki çalgıların karakteristik sesinden kaynaklanan değişkenlik ilkeleri, çalgıların tın açıdan varyasyonu, aletin bölge-ekol enstrümantal ve vokal enstrümantal olarak bireysel üslup farklılıkları olduğunu ve bu gibi özellikler de yine müzikoloji yönünden incelenmiştir. Yine bu monografiyenin son bölümünde, Azerbaycan âşık icrasının geleneksel özelliklerini incelemek için, bu konuya üç yönden 2 Poliritmika – çokritimlilik aynı anda birden fazla ritmin beraber akması olayı. PROF. DR. İLGAR CEMİLOĞLU, ALİ İMAMVERDİ | 7 (enstrümantal saz icrası, âşık atışmaları ve destan-hikâye performansı) yaklaşarak tam bir sonuca vardık. Elinizdeki bu bilimsel çalışma, enstrümantal müzik performansının (eski ve modern performans tarzı) bilinen stilistik özelliklerini, müzik materyallerini sunmanın çeşitli rasyonel ve duygusal yöntemlerini, doğru repertuar seçimine mümkün olduğunca yer verilmiştir. Ayrıca eserde, enstrümantal icra türü olan - eşlikli, saz ekibi ve düet (atışma) performansı incelenir. Tüm bunların yanı sıra, kitapta müziğin; teorik ve pratik performansının çalarları ve bir müzik aletinde kaliteli bir ses elde etmenin bir takım farklı yolları, tını çeşitliliği, sanatsal ve teknik ifade araçları gibi geniş bir ses elvanlığına neden olan zengin mızrap vuruşları hakkında da dikkat çekici önemli bilgilere yer verilmiştir. "Azerbaycan Âşık İcracılığı Sanatı" bilimsel monografisinin Türkiye