GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

“Kaspi” Geosiyasi Araşdırmalar Mərkəzi

GEOSTRATEGİYA

2019 №5(53)

BAKI-2019

1 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Sentyabr -Oktyabr 2019№05(53) üzrə əsasnəticələrinindərc olunmasıtövsiyəediləndövrielminəşrlərinsiyahısına salınmışdır Tarix, Antropologiya, Siyasielmlər, Fəlsəfə,Sosiologiyavəİqtisadielmlər Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən Azərbaycan “GEOSTRATEGİYA” jurnalı Azərbaycan Respublikasının İctimai-siyasi, elmi-nəzəri jurnalildəaltıdəfənəşrolunur. Dos.Dr.Oleq Kuznetsov(Rusiya) Dos.Dr.Mübariz Qurbanlı(Azərbaycan) Dos.Dr.İbrahim Əliyev(Azərbaycan) Dos.Dr.Firdovsiyyə Əhmədova(Azərbaycan) Dos.Dr.Ərəstun Mehdiyev(Azərbaycan) Dos.Dr.Aleksandr Quşşin(Rusiya) Dos.Dr.Akkan Suver (Türkiyə) Prof.Dr.Ziyad Səmədzadə(Azərbaycan) Prof.Dr.Səlahəddin Xəlilov(Azərbaycan) Prof.Dr.Sergey Pirojkov (Ukrayna) Prof.Dr.Musa Qasımlı(Azərbaycan) Prof.Dr.Quram Marxuliya(Gürcüstan) Prof.Dr.Kemal Çiçek(Türkiyə) Prof.Dr.İsa Həbibbəyli(Azərbaycan) Prof.Dr.Hikmət Məmmədov(Azərbaycan) Prof.Dr.Heydərbəy Bababekov(Özbəkistan) Prof.Dr.Əli Həsənov(Azərbaycan) Prof.Dr.Ədalət Muradov(Azərbaycan) Prof.Dr.Elman Nəsirov (Azərbaycan) Prof.Dr.Elçin Əhmədov(Azərbaycan) Prof.Dr.Efim Pivovar (Rusiya) Prof.Dr.Durxan Kıdırıli(Qazaxıstan) Prof.Dr.Cəfər Cəfərov (Azərbaycan) Prov.Dr.Babaxan Şərifov(Özbəkistan) Prof.Dr.Aygün Attar (Türkiyə) Prof.Dr.Arif Quliyev(Ukrayna) Prof.Dr.Александр Пухкал (Ukrayna) Respublikasının dissertasiyaların Redaksiya heyəti: İsmayıl Qasımov İbrahim Əliyev Baş redaktor: Məsul katib: Əli Həsənov Redaktor: 2 . GEOSTRATEGİYA ISSN: 2664-4975

“Kaspi” Geopolitical Research Centre

GEOSTRATEGY

2019 №5(53)

BAKU-2019

3 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Sentyabr -Oktyabr 2019№05(53) History, Anthropology, Political Science,Philosophy, SociologyandEconomicSciences. the Supreme Attestation CommissionunderthePresident oftheRepublic Azerbaijan “GEOSTRATEGY” journalisincludedinthelistofperiodicalsrecommended by to publishthemainresults ofthedissertationsRepublic The socio-political,scientific-theoretical journalispublishedsixtimesa year Assoc. Prof. Dr. OlegKuznetsov(Russia) Assoc. Prof. Dr. MubarizGurbanli(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Ibrahim Aliyev (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Firdovsiyya Ahmadova (Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Arastun Mehdiyev(Azerbaijan) Assoc. Prof. Dr. Alexandr Gushshin(Russia) Assoc. Prof. Dr. Akkan Suver (Turkey) Prof. Dr. ZiyadSamadzadah(Azerbaijan) Prof. Dr. SalahaddinKhalilov(Azerbaijan) Prof. Dr. SergeiPirozhkov (Ukraine) Prof. Dr. MusaGasimli(Azerbaijan) Prof. Dr. GuramMarkhulia(Georgia) Prof. Dr. KemalChichek(Turkey) Prof. Dr. IsaHabibbayli(Azerbaijan) Prof. Dr. HikmatMammadov(Azerbaijan) Prof. Dr. HaydarbayBababekov(Uzbekistan) Prof. Dr. Ali Hasanov(Azerbaijan) Prof. Dr. Adalat Muradov(Azerbaijan) Prof. Dr. ElmanNasirov (Azerbaijan) Prof. Dr. Elchin Ahmadov (Azerbaijan) Prof. Dr. EfimPivovar (Russia) Prof. Dr. DurkhanKidirili(Kazakhstan) Prof. Dr. Jafar Jafarov (Azerbaijan) Prof. Dr. BabakhanSharifov(Uzbekistan) Prof. Dr. Aygun Attar (Turkey) Prof. Dr. Arif Guliyev(Ukraine) Prof. Dr. Alexandr Pukhkal(Ukraine) ExecutiveSecretary: Ismayil Gasimov Editorial Board: Editor-in-Chief: Ibrahim Aliyev Ali Hasanov Editor: 4 Azerbaijan on . GEOSTRATEGİYA

УДК 339.9 39.51.51 Beynəlxalq münasibətlər

АЛИ ГАСАНОВ «КОНТРАКТ ВЕКА» - ПРОЕКТ, Доктор исторических наук, профессор Азербайджан ПРЕВРАТИВШИЙ АЗЕРБАЙДЖАН E-mail: [email protected] В НЕОТЪЕМЛЕМУЮ ЧАСТЬ ГЛОБАЛЬНОЙ МИРОВОЙ ЭКОНОМИКИ Прошло 25 лет со дня подписания «Контракта запасов Каспия и направление полученных века», который золотыми буквами вписан в средств на обеспечение потребностей страны, историю Азербайджана и сыграл важную роль в ее дальнейшее социально-экономическое судьбе нашего народа и государства. 20 сентября развитие. Однако в 1991-1993 годах по причине 1994 года Государственная нефтяная компания регионального противостояния, нестабильной Азербайджанской Республики подписала с ситуации в бассейне Каспийского и Черного 11 ведущими нефтяными компаниями мира морей и в регионе Южного Кавказа, в том «Контракт века» по совместной разработке числе хаоса и анархии в республике, неумелой и долевому распределению месторождений и некомпетентной политики находящихся у «Азери», «Чираг» и «Гюнешли». В последующие власти политических сил привлечение ведущих годы были подписаны 26 соглашений с 41 нефтяных компаний к добыче и экспорту нефтяной компанией, представляющей 19 богатых энергетических ресурсов Азербайджана, стран мира. Это событие, определившее новую преодоление препятствий в этой области были геоэкономическую карту Евразии, также стало нелегкой задачей. Некоторые аналитики в то самым решающим фактором дальнейшего время даже считали иллюзией и невозможным развития только что обретшего независимость реализацию с участием международных Азербайджана и его партнерства с мировым консорциумов нефтегазовых проектов в сообществом. азербайджанском секторе Каспийского моря. Путь, ведущий к «Контракту века», прошел После возвращения в 1993 году к власти в через различные трудности и препятствия, стране общенационального лидера Гейдара был реализован благодаря железной воле и Алиева был положен конец гражданскому решимости в деле упрочения государственности, противостоянию, восстановлена общественно- решительной и последовательной политике политическая стабильность, частично смягчены общенационального лидера азербайджанского острые отношения с соседними странами, народа, видного политического и иностранные инвестиции получили серьезную государственного деятеля Президента государственную гарантию и т.д., все это Гейдара Алиева. В начале 1990-х годов после вновь привлекло внимание крупных нефтяных восстановления государственной независимости компаний Запада к Каспийскому морю и создало одним из главных вопросов, стоящих перед благоприятные условия для разработки и Азербайджаном, были финансовые ресурсы в подписания упомянутого транснационального качестве стартового капитала, необходимого соглашения. Президент Гейдар Алиев, проводя как воздух и вода для дальнейшего развития дальновидную и решительную политику, страны. Единственным выходом в то время, разрушил планы некоторых соседних пожалуй, были разработка и экспорт на и международных кругов, пытавшихся мировые рынки богатых углеводородных помешать заключению «Контракту века»

5 путем выпячивания существующей проблемы и ввода в эксплуатацию новых экспортных статуса Каспийского моря. Он мудро убедил все маршрутов для их выхода на мировые рынки и недовольные стороны, что Азербайджан данным диверсификации транспортировок. шагом не нарушает политико-экономические Основное международное геополитическое интересы какой-либо страны, а, наоборот, и геоэкономическое значение соглашения создает для всех в регионе равные условия для заключается в том, что на основании этого сотрудничества и партнерства. исторического договора впервые в Каспийском Великий лидер также смог обеспечить море был заложен фундамент международного максимальное соответствие наших сотрудничества, альтернативной добычи и национальных интересов условиям всех экспорта углеводородных ресурсов государств нефтегазовых соглашений, которые региона, реализации новых транснациональных Азербайджану предстояло подписать с энергетических и коммуникационных проектов. иностранными нефтяными компаниями. «Контракт века» позволил Азербайджанскому Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Назначение в тот период господина Ильхама государству, общественно-политическим и Алиева вице-президентом ГНКАР стало экономическим институтам страны широко одним из его мудрых и дальновидных шагов. использовать финансовые и технологические Господин Ильхам Алиев, который принимал ресурсы зарубежных стран. Реализованные в непосредственное участие в переговорах рамках этого соглашения транснациональные с иностранными нефтяными компаниями, проекты повысили на международной арене с большим опытом и умением обеспечил геополитическую и геоэкономическую разработку всех предстоящих нефтегазовых значимость Азербайджана по сравнению с соглашений в рамках условий, отвечающих другими государствами Южного Кавказа и национальным интересам нашего народа. Каспийского бассейна, оказали важное влияние В 2002 году благодаря постоянным усилиям на развитие и углубление партнерства с общенационального лидера Гейдара Алиева зарубежными странами. был заложен фундамент Основного экспортного Благодаря «Контракту века» Азербайджан трубопровода – Баку-Тбилиси-Джейхан, который смог получить необходимые для своего будущего был предусмотрен «Контрактом века», однако развития финансовые средства и передовые все еще некоторые считали его мифом или же технологии, и в результате этого наша страна «трубопроводом на бумаге». Этот трубопровод, стала неотъемлемой частью глобальной мировой имеющий особое глобальное значение в экономики. современный период, стал важным фактором По предварительным подсчетам, извлекаемые в политике Азербайджана по альтернативному запасы нефти месторождения Азери-Чираг- экспорту энергоресурсов на мировые рынки. Гюнешли составляли 511 миллионов тонн, но 25 мая 2005 года с участием Президента впоследствии, согласно новой оценке, этот Ильхама Алиева состоялась церемония открытия показатель был определен в объеме 1,072 нефтепровода Баку-Тбилиси-Джейхан, в 2006 миллиарда тонн. До 2017 года на разработку году началась транспортировка азербайджанской нефтегазовых запасов на этом месторождении нефти из турецкого порта Джейхан. А в было вложено приблизительно 33 миллиарда 2007 году природный газ, добываемый из долларов инвестиций и по сей день добыто газоконденсатного месторождения «Шахдениз», нефти в объеме 3,2 миллиарда баррелей. Кроме по маршруту Баку-Тбилиси-Эрзурум того, из блока месторождений АЧГ было добыто посредством Южно-Кавказского газопровода 30 миллиардов кубометров попутного газа и перешел границы Турции и поступил в передано азербайджанскому правительству. газопроводную систему братской страны. За период, прошедший с 2001 года, Таким образом, Азербайджан добился не в рамках нефтегазовых соглашений только разработки богатых нефтегазовых поступления в Государственный нефтяной месторождений и добычи энергоресурсов, но фонд Азербайджанской Республики, в целом,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 6 GEOSTRATEGİYA составили 148,3 миллиарда долларов США. секторе, в том числе развитие за последние 95,61 миллиарда долларов этих средств годы различных сельскохозяйственных сфер, были перечислены в государственный повысили уровень самообеспечения нашей бюджет, 9,3 миллиарда долларов направлены страны продовольственной продукцией, на стратегические, инфраструктурные и расширили экспортный потенциал. социальные проекты. В настоящее время активы За эти годы в Азербайджане сформировалась ГНФАР составляют 42,5 миллиарда долларов. современная транспортная инфраструктура, с Поступившие в Азербайджан с 2006 года в этой целью построены 7 аэропортов, проложены результате экспорта энергоресурсов крупные современные дороги протяженностью более финансовые ресурсы были направлены на 14 тыс. километров, возведены и сданы в стремительный экономический прогресс, эксплуатацию Бакинский международный создание современной социально-экономической морской торговый порт и железнодорожная и культурной инфраструктуры, обновление всех линия Баку-Тбилиси-Карс, являющиеся областей жизни республики, диверсификацию важным вкладом в развитие внешних экономики и динамичное развитие ненефтяного торговых связей и транзитных возможностей сектора. В результате этого, за последние 25 лет нашей страны. Азербайджан стал активным в Азербайджане валовой внутренний продукт участником международных транспортных увеличился в 216, на душу населения – в 162 коридоров Восток-Запад и Север-Юг, а также раза. присоединился к инициативе «Один пояс, один За последние 15 лет производство путь», который сможет сыграть важную роль в внутреннего валового продукта в нашей повышении потенциала нашей страны в сфере стране возросло в 3,2 раза, в том числе в транзитных перевозок. ненефтяной сфере ВВП увеличился в 2,8 раза, Доходы от энергетических ресурсов производство промышленной продукции - в Азербайджана также обеспечили осуществление 2,6 раза, в том числе в ненефтяной сфере - в последовательной государственной политики, 2,2 раза, производство сельскохозяйственной принятие и исполнение революционных продукции – до 2-х раз. В этот период доходы решений, направленных на усиление социальной государственного бюджета возросли в 13,5 раза, защиты населения и улучшение благосостояния стратегические валютные резервы страны – в народа. В целом, за последние 15 лет в 28 раз и превысили 45 млрд долларов США. Азербайджане заработные платы возросли в 7,5 В 2003-2018 годах в экономику страны было раза, пенсии – более чем в 10 раз. В 2003-2018 вложено до 250 млрд долларов инвестиций, годах уровень безработицы в стране снизился примерно половина их них – внешние с 49 процентов до 5,4 процента, а уровень инвестиции. Более 60 процентов общих бедности – до 5 процентов. Обновлена и вновь инвестиций направлено на развитие ненефтяного построена на уровне современных требований сектора. вся социальная инфраструктура по стране. До настоящего времени было принято 4 Социальные пакеты, утвержденные государственные программы по развитию Президентом Азербайджана с начала 2019 регионов, три из них уже успешно выполнены. года, имеют истинно революционный характер. В рамках государственных программ в регионах Общая стоимость этих пакетов, охватывающих решены все коренные проблемы, сформирована все категории населения и предусматривающих современная инфраструктура, повышен уровень повышение в значительной степени зарплат, занятости населения. В целом, в течение этих лет пенсий и стипендий с привлечением на развитие регионов было направлено более 67 дополнительных средств в размере 5,3 млрд млрд манатов, 75 процентов от созданных более манатов в 2019-2020 годах, охватят 4,2 млн 2 млн новых рабочих мест приходится на долю человек. В результате минимальная пенсия в регионов. Азербайджане занимает первое, а минимальная Системные меры, предпринятые в аграрном зарплата – второе место на пространстве СНГ по

7 покупательской способности. декларация по проекту «Южный газовый Пример современного Азербайджана еще коридор», в июне 2012 года между раз наглядно свидетельствует о том, что с Азербайджаном и Турцией – соглашение подписанного 25 лет назад «Контракта века», по проекту TANAP, в феврале 2013 года автором которого является общенациональный между Албанией, Италией и Грецией – лидер Гейдар Алиев, в Азербайджане Межгосударственное соглашение по проекту началась новая нефтяная стратегия, успешно TAP, а в декабре 2013 года в Баку – итоговое реализованная за минувший период. Эта инвестиционное решение по «Шахдениз-2», стратегия обеспечила независимое будущее вошедшее в историю как «Контракт XXl века». нашей страны, стратегическое партнерство За минувший период была завершена вся с государствами мира, успешные результаты работа по трем сегментам проекта «Южный экономического развития, ведущую роль в газовый коридор», осуществляемого при регионе и на международной арене, и придала лидерстве Азербайджана, - «Шахдениз-2», Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal импульс вхождению Азербайджана в ряд Южно-Кавказский газопровод и TANAP, а ТАР, ведущих стран мира. являющийся четвертым сегментом, находится Повысив политическую и экономическую уже на завершающей стадии. мощь Азербайджана, в последующие Можно с уверенностью сказать, что годы «Контракт века» создал условия для в ближайшем будущем Южный газовый реализации по его инициативе и при лидерстве коридор станет важным фактором в развитии новых многочисленных транснациональных азербайджанской экономики, повышении энергетических и транспортных проектов, геоэкономического значения нашей страны которые обеспечат энергетическую безопасность в регионе и Европе, диверсификации региона и Европы. Необходимо отметить, что энергетического снабжения и обеспечении после обнаружения больших газовых запасов в энергетической безопасности Европы. Как 2010 году на месторождениях «Умид» и «Бабек», отмечает Президент Ильхам Алиев, проводя в 2011 году – на месторождении «Абшерон», активную и целенаправленную дипломатию, с учетом гигантского газового месторождения Азербайджан вместе со своими партнерами «Шахдениз», утвержденные запасы природного добился изменений на энергетической карте не газа Азербайджана увеличились до 2,6 трлн только региона, но и Евразии. кубометров. А это означает, что Азербайджан 23 декабря 2017 года между SOCAR и обладает потенциалом, способствующим Азербайджанской международной операционной тому, что в ближайшем будущем он может компанией (АМОК), являющейся оператором превратиться в одну из основных стран, BP, был подписан протокол намерений по экспортирующих не только нефть, но и газ в продолжению работ на месторождении АЧГ, большом объеме. расположенного в азербайджанском секторе Было бы уместным напомнить тот факт, что Каспийского моря, и, таким образом, срок обсуждения нескольких проектов, выдвинутых «Контракта века» был продлен до 2050 года. с середины 2000-х годов различными Согласно новому договору, доля участия SO- европейскими структурами в направлении CAR в АЧГ повысилась с 11,65 процента до Южного газового коридора, в том числе 25 процентов. В то же время, международные NABUCCO, не дали никаких результатов, партнерские компании приняли обязательства по и в итоге путевку в жизнь получил проект выплате Азербайджанскому государственному «Южный газовый коридор», выдвинутый нефтяному фонду бонуса в размере 3,6 млрд Президентом Азербайджана Ильхамом Алиевым долларов. и одобренный всеми партнерами. В современный период будущие перспективы В 2011 году Президентом Азербайджанской развития государств определяют не только Республики и председателем Европейской богатые природные ресурсы, которыми комиссии была подписана совместная они обладают, но и научный, культурный,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 8 GEOSTRATEGİYA интеллектуальный потенциал страны, а также 10. Алиев И. Г. Каспийская нефть человеческий капитал, стоящий превыше Азербайджана. М.: Известия, 2003, 712 с. всего. Поэтому Азербайджан придает большое 11. См: Закон Азербайджанской Республики значение в своем развитии не только доходам «О транспорте»; «Стратегия развития от природных ресурсов, но и превращению транспортного сектора Азербайджанской нефтяного капитала в человеческий капитал, Республики». http://www.mot.gov.az проводит целенаправленную государственную 12. См: Закон Азербайджанской Республики политику в этом направлении. «О транспорте»; «Стратегия развития Ключевые слова: Общенациональный лидер, транспортного сектора Азербайджанской государственная независимость, “Контракт Республики» //http://www.mot.gov.az века”, энергетические ресурсы, нефтяная 13. См: Бюллетень информационного стратегия, энергетическая политика, агентства АзерТАс. 7 февраля 2007 г. (на энергетическая безопасность азербайджанском языке). 14. См: “Независимая газета”, 1997, 20 июня. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 15. http://www.rosbalt.ru/ 1. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin world/2017/10/26/1656062.html Xəzəryanı dövlətlərin başçıları Aktau Zirvə 16. http://www.rosbalt.ru/ toplantısında nitqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 13 world/2017/10/26/1656062.html avqust 2018-ci il. 17. http://www.rosbalt.ru/ 2. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin world/2017/10/26/1656062.html Səngəçal terminalında Cənub Qaz Dəhlizinin rəsmi açılış mərasimində nitqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 30 Ali HASANOV may 2018-ci il Doctor of Science in History, Professor 3. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Türkiyənin Əskişəhər şəhərində TANAP layihəsinin “Contract of the Century” - the project that açılış mərasimində nitqi. - “Azərbaycan” qəzeti, 13 makes Azerbaijan an integral part of iyun 2018-ci il the global world economy 4. Həsənov Ə.M. Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın geoiqtisadiyyatı: Azərbaycanın SUMMARY enerji siyasəti. Bakı: Zərdabi LTD, 2016, 296 s. The importance of the “Contract of the Century”, 5. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın enerji signed 25 years ago, which plays an important təhlükəsizliyi siyasətinin başlıca istiqamətləri role in the history of Azerbaijan, in the fate of our //“Dövlət idarəçiliyi: nəzəriyyə və təcrübə” jurnalı. people and our State is analyzed in the article. It is №4 (44), Bakı 2013. s. 127-135. highlighted that after national leader Heydar Aliyev 6. Həsənov Ə.M. Azərbaycanın enerji təminatı came to power in 1993, he was able to adapt the və təhlükəsizliyi siyasəti// “Geostrategiya” aylıq terms of all oil and gas contracts that Azerbaijan ictimai-siyasi, elmi populyar jurnal, №6 (18) would sign with foreign oil companies according to noyabr-dekabr 2013.s. 3-11. the national interests of our country. 7. Həsənov Ə.M. Dünya ölkələrinin enerji On September 20, 1994 in Baku, the impor- siyasəti və Azərbaycanın yeni neft strategiyası // tance of the “Contract of the Century” between the Azərbaycanda milli siyasət və strateji inkişaf XXI State Oil Company of the Republic of Azerbaijan əsrin astanasında. Bakı, 2005.s. 3-16. and 11 leading oil companies of the world on the 8. Həsənov Ə.M. Azərbaycan Respublikasının joint development and production sharing of Azeri, milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinin əsasları. Chirag and Guneshli fields are analyzed. This event, Bakı: Zərdabi LTD, 2016, 662 s. defining a new geo-economic map of Eurasia, has 9. Nəsirov E. Azərbaycan nefi və beynəlxalq also become the most decisive factor in the future müqavilələr (1991-1999-cu illər) Bakı, “Respublika development of Azerbaijan which has just gained Xatirə Kitab Evi”, 1999, 104 s. independence and its partnership with the world

9 community. və hasilatın pay bölgüsü ilə bağlı “Əsrin It is noted in the article that the example of müqaviləsi”nin əhəmiyyəti təhlil edilir. Göstərilir modern Azerbaijan has once again confirmed that ki, bunun ardınca sonrakı illərdə dünyanın 19 in accordance with the “Contract of the Century”, ölkəsini təmsil edən 41 neft şirkəti ilə daha 26 signed by Heydar Aliyev 25 years ago, a new oil saziş imzalanmışdır. Avrasiyanın yeni geoiqti- strategy was launched and successfully implemented sadi xəritəsini müəyyənləşdirən bu hadisə həm də in Azerbaijan. yenicə müstəqillik əldə etmiş Azərbaycanın gələcək It is highlighted in the article that on May 25, inkişafının və dünya birliyi ilə tərəfdaşlığının ən 2005, inaugurating ceremony of the Baku-Tbilisi- həlledici amilinə çevrildi. Ceyhan oil pipeline was held with the participation Məqalədə qeyd edilir ki, müasir Azərbaycanın of President Ilham Aliyev and in 2006, Azerbaijan nümunəsi əyani şəkildə bir daha təsdiq etdi ki, oil was transported from the Turkish port of Ceyhan. ümummilli lider Heydər Əliyevin müəllifi olduğu In 2007, natural gas from the Shah Deniz gas-con- və 25 il bundan əvvəl imzalanan “Əsrin müqaviləsi” Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal densate field follows the route of the South Cauca- ilə Azərbaycanda yeni neft strategiyası başlanmış və sus gas pipeline Baku-Tbilisi-Ceyhan linked to the ötən müddətdə uğurla həyata keçirilmişdir. Turkish gas distribution system. Bununla yanaşı, məqalədə göstərilir ki, 2005- It is noted in the article that in its development, ci il mayın 25-də Prezident İlham Əliyevin iştirakı Azerbaijan attaches great importance not only ilə Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəmərinin açılış to income from natural resources, but also to the mərasimi keçirildi və 2006-cı ildə Türkiyənin transformation of oil capital into human capital, Ceyhan limanından Azərbaycan neftinin nəqlinə and purposeful State policy is being pursued in this başlanıldı. 2007-ci ildə isə “Şahdəniz” qaz- direction. kondensat yatağından hasil edilən təbii qaz Bakı- Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə Cənubi Qafqaz qaz Key words: National Leader, State independence, boru kəməri ilə Türkiyə sərhədlərini aşaraq qardaş “Contract of the Century”, energy resources, oil ölkənin qaz kəmərləri sisteminə daxil oldu. strategy, energy policy, energy security. Məqalədə qeyd edilir ki, Azərbaycan özünün inkişafında yalnız təbii sərvətlərin gətirdiyi gəlirlərə deyil, həm də neft kapitalının insan kapitalına Əli HƏSƏNOV çevrilməsinə böyük əhəmiyyət verir, bu istiqamətdə Tarix elmləri doktoru, professor məqsədyönlü dövlət siyasəti aparılır.

“Əsrin müqaviləsi” - Azərbaycanı qlobal dünya Açar sözlər: Ümummilli lider, dövlət müstəqilliyi, iqtisadiyyatının tərkib hissəsinə çevirən layihə “Əsrin müqaviləsi”, enerji resursları, neft strategiyası, enerji siyasəti, enerji təhlükəsizliyi XÜLASƏ Məqalədə Azərbaycan tarixində, xalqımızın və dövlətimizin taleyində mühüm rol oynayan və 25 il əvvəl imzalanmış “Əsrin müqaviləsi”nin əhəmiyəti geniş təhlil edilir. Göstərilir ki, ümum- milli lider Heydər Əliyev 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdışından sonra xarici neft şirkətləri ilə Azərbaycanın imzalayacağı bütün neft-qaz müqavilələrinin şərtlərini ölkəmizin milli maraqlara maksimum dərəcədə uyğunlaşdıra bildi. 1994-cü il sentyabrın 20-də Bakıda Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkəti ilə dünyanın 11 aparıcı neft şirkəti arasında “Azəri”,” Çıraq” və ”Günəşli” yataqlarının birgə işlənilməsi

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 10 GEOSTRATEGİYA

УДК 316.32: 323.28 (045)

АРИФ ГУЛИЕВ ГЛОБАЛИЗАЦИИ И СТЕПЕНИ Доктор юридических наук, профессор кафедра международный право ПОРОЖДАЮЩЕЙ ПРЕСТУПНОЕ факультета Международных отношений Национального Авиационного Университета ЯВЛЕНИЕ КАК ТЕРРОРИЗМ Заслуженный работник образование Украины Украйна В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ E-mail: [email protected] Человечество вступило в 21 век - век процессов, одним из которых является глобализации, которая вносит все более глобализация. Она затрагивает различные сферы ощутимые перемены не только в систему общественной жизни постиндустриального международных отношений, но и в жизнь общества и является доминирующей тенденцией каждой страны и даже каждого человека. в развитии современного мира. В связи с тем, Глобализация ведет в углублению что технический прогресс значительно опередил взаимозависимости государств, к упрочению уровень социального развития, обострился единства международного сообщества. На целый комплекс глобальных проблем, одной из первый план выдвигается задача обеспечения которых является терроризм. общих интересов государств, интересов Понятие «терроризм» происходит (от лат. ter- международного сообщества в целом1. Сегодня ror- страх, ужас) и в общих чертах представляет даже крупная держава не в состоянии в одиночку собой деятельность по созданию в обществе обеспечить свою безопасность, безопасность специфической атмосферы ужаса и страха, своих граждан. Выжить человечество способно, является крайней формой экстремизма3, которая лишь объединив свои усилия. выражается в антиобщественном поведении и Термин «глобализация» впервые был деятельности, проявляется в различных сферах использован в 1983 г. в статье американского жизни общества, включая пограничную4. ученого Т. Левитт,2 который охарактеризовал Понятие террора ввел Аристотель для его как «феномен слияния рынков отдельных обозначения особого типа ужаса, который продуктов, производимых крупными овладевал зрителями трагедии в греческом многонациональными корпорациями». Он театре. Это был ужас перед небытием, происходит (от лат. Globus - шар, и от франц. - представленным в форме боли, хаоса, Global - всеобъемлемый, всеобщий). Его можно разрушения. Считается, что осмысление террора поставить в один ряд с такими понятиями, посредством театра породило ритуал суда как как «единое», «всеобщее», «всеединое». На разновидности театра, побеждающего террор современном этапе мировое сообщество через закон. Доктрина превращения страха переживает период интенсивного нарастания в орудие власти принадлежит якобинцам и своей целостности, формирования общемировых подробно, изложена в сочинениях Марата5. экономических, политических, культурных Глобализация — «обратная сторона медали» систем, далеко выходящих за рамки отдельных На современном этапе много говорят государств. Глобализация рассматривается, с и пишут о терроризме как о глобальной одной стороны, в качестве важного источника проблеме современности и необходимости новых возможностей, с другой - в глобализации противодействия ему. Отметим, что наряду усматривается причина многих бед и конфликтов с общепризнанными положительными как внутри отдельных государств, так и в тенденциями глобализации она, ко всему масштабе всего мира. прочему, ещё является средой существования, Современное мироустройство а в какой-то степени причиной порождающей характеризуется множеством объективных терроризм в современном мире. Поэтому

11 необходимо понимать сущность процесса общей численности населения планеты, глобализации, знать его истоки, положительные экологи озабочены возможностями преодоления и отрицательные тенденции развития для экологического кризиса. создания системы противодействия терроризму. Глобализация открывает широкие Рассмотрим понятие «глобализация» и раскроем возможности для развития человеческой его взаимосвязь с таким антиобщественным цивилизации и вместе с тем порождает явлением как «терроризм»6. немало проблем, от решения которых зависит С этой позиции глобализация - процесс, судьба этой цивилизации. Происходящие развивающийся на основе либеральных перемены настолько существенны, что, как ценностей, подразумевающий создание было ранее отмечено, определяют необ- однополюсного мира, отожествление интересов ходимость утверждения нового мирового одного государства с интересами всего мирового порядка. Его основы коллективно определены сообщества, другими словами - формирование государствами и закреплены в Декларации

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal политического и экономического «глобализма» тысячелетия, принятой на саммите ООН в под флагом США. Такая тенденция возникла 2000 году. В ней, в частности, говорится: “... после окончания «холодной воины» в связи с Только путем широких и постоянных усилий разрушением системы двухполюсного мира7. по созданию общего будущего, основанного Существует несколько подходов к на нашем общем человечестве во всем его осмыслению понятия «глобализация». многообразии, глобализация может быть Первый подход: глобализация принципиально сделана всеохватывающей и справедливой”9. новый феномен общественной жизни, Однако глобализация не отметает обязанности характеризующийся вступлением мирового государств в своих взаимоотношениях сообщества в эпоху иных экономических, придерживаться основных норм и положений политических и культурных отношений, международного права. изменением вектора его развития. Второй подход: глобализация естественный Глобализация – это возможность и результат приспособления человечества к ограничения одновременно жизнедеятельности в условиях замкнутого, С различных подходов глобализация ограниченного пространства и ресурсов. определяется и как процесс, и как состояние, Специалисты различных областей науки, и как явление. По мнению А. Л. Копыленко рассматривая проблему глобализации, принципиальное отличие в определении статуса используют этот термин в своём понимании8. глобализации, как феномена заключается в С точки зрения экономической науки под том, что если говорится о ней как о явлении, глобализацией понимается становление то подразумевается понятие «глобализм», глобальных межнациональных корпораций, когда анализируется состояние, то это глобализация региональной экономики, «глобальность», а если говорится о процессе это финансовая глобализация, интенсификация «глобализация»10. мировой торговли. По мнению социологов, в Мы считаем, что огромное значение на результате глобализации происходит сближении развитие глобализации оказывает научно- образа жизни разных стран и регионов технический прогресс, сопровождающий под влиянием универсализации культуры. человечество на протяжении всего его Наиболее важным в процессе глобализации исторического развития. Основы этого процесса является формирование национальных закладывались постепенно, в результате границ. Специалисты в области истории открытий в различных областях науки, со- считают, что глобализация это один из многих вершенствовании уже имеющихся достижений. этапов капитализма. В философии процессы Мнения о процессе глобализации делятся на глобализации связаны с универсализацией два лагеря: поддерживающих положительные человеческих ценностей. Финансисты видят тенденции развития мирового сообщества, в глобализации, прежде всего, образование прогресса и всеобщего благополучия и резко мировой экономики и мирового финансового осуждающих, просматривая в глобализации рынка, демографов волнуют проблемы роста угрозу жизненным интересам и стабильности в

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 12 GEOSTRATEGİYA мире. оборачивается для них существенным Положительное в процессе глобализации ужесточением отношения со стороны заключается в том, что она позволяет углублять международного финансового капитала. международное разделение труда, более Следствием этого становится их дальнейшее эффективно распределять средства, способствует разорение, начало нового периода обнищания повышению среднего уровня жизни и в условиях расширения диктатуры стран расширению жизненных перспектив населения «глобализаторов» во главе с США11. (при более низких для него затратах). Проблема глобализации является весьма Глобализация означает растущую противоречивой. Это выражается, прежде всего, взаимозависимость стран в результате в различии толкований её сущности, времени увеличения масштабов международной торговли появления, форм и тенденций развития. Одни и расширения её сферы, охватывающей не только авторы начало глобализации связывают со обмен товарами, но и услугами и капиталом. временем великих географических открытий, Она выражается в устранении таможенных другие - с возникно-вением книгопечатания, и иных преград для торговых, финансовых и третьи - с появлением христианства, четвёртые - других экономических связей в масштабе всего с зарождением человеческого общества и др. земного шара и образование всемирного рынка В нашем понимании процессы глобализации финансов, товаров и услуг (мировой экономики), представляют собой вступление человечества в выход бизнеса за национальные рамки качественно новое состояние, выражающееся в посредством формирования транснациональных высоком уровне взаимосвязей, взаимодействий корпораций. Посредством глобализации в и взаимозависимостей, что свидетельствует мире распространяются современные системы о становлении мирового сообщества как образования, научные знания, технологии. целостной системы. Основы процесса Она характеризуется бурным развитием глобализации заложены в XX веке и её информационных технологий и формированием основные события будут разворачиваться в единого глобального информационного нашем столетии, исходя из вышесказанного, пространства. В политической и правовой имея и положительную, и отрицательную сферах общественной жизни проявлениями направленность. глобализации становятся наднациональные Говоря о терроризме в условиях глобализации, политические (международные), организации, согласимся с точкой зрения В.Ф.Антипенко, совершенствуется система международного которая считает, что: «Современный права, активно действуют международные суды. терроризм вы-ступает в трёх условных Процесс глобализации только набирает формах, имеющих тенденцию смыкаться: скорость, обретает силу, а главное ещё далеко международного терроризма (террористические не завершил свою экспансию по отношению ко акты, приобретающие международный всем без исключения государствам и народам, т. масштаб); внутриполитического терроризма е. не стал в полном смысле глобальным. (террористические действия, направленные против правительства, каких-либо политических Сближение народов, отсутствие границ – группировок внутри стран, либо имеющие смысл глобализации цель дестабилизации внутренней обстановки); Отрицательные тенденции глобализации уголовного терроризма, преследующего чисто заключаются в том, что она протекает в условиях корыстные цели»12. сильно поляризованной мировой системы. Такой Сегодня многие учёные и политические расклад является потенциальным источником деятели отмечают, что современная цивилизация для зарождения проблем политического, переживает кризисное состояние13. Вступление экономического и социального характера и мира в эпоху техногенной цивилизации, проявления конфликтных ситуаций, в том числе информационного общества не только не и террористической направленности. разрешило многих социальных проблем, но Глобализация хотя и даёт странам «третьего и породило новые. Очевидно то, что резервы мира» некоторые возможности развития цивилизованного развития во многом исчерпаны собственного производства, на практике на путях научно-технического прогресса. В

13 нерешённости ряда социально-политических люди, то в настоящее время широкомасштабную проблем с высот технического прогресса состоит деятельность осуществляют организации одно из основных противоречий современной международного характера. Терроризм в цивилизации. условиях глобализации тесно взаимосвязан Процессы глобализации серьёзным с криминальной средой, преступные группы образом изменяют характер современного насчитывают тысячи человек. Ещё недавно для мироустройства. Появляются новые системы совершения актов терроризма использовались связи и информации, более изощрённые и самодельные взрывные устройства, самодельное доступные способы вооружённой борьбы стрелковое оружие. В настоящее время снижают значимость государственных террористы обладают самым современным границ и иных традиционных средств оружием иностранного и отечественного защиты от терроризма. Возрастает и производства. Существует реальная угроза многообразие террористической деятельности, использования технологий ядерного оружия

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal которая непосредственно увязывается с террористами в своей деятельности, так как межнациональными и межконфессиональными в современном глобальном мире доступ к конфликтами, сепаратистскими и любой инфор-мации может быть осуществлён экстремистскими движениями, с деятельностью профессионально подготовленными различных подпольных организаций, специалистами, каковых немало среди действующих в наркоторговле, нелегальном террористов, а также существует риск утечки бизнесе оружия, пиратстве на мировых торговых информации, шпионства или предательства. В путях, торговле людьми и в других сферах. аспекте данного вопроса необходимо отметить, Наблюдается эскалация террористической что опасность применения этого смертоносного активности, расширяется её география, оружия исходит не от официально признанных усложняет-ся характер, формы проявления, мировым сообществом ядерных держав, а от тех, возрастают численность и изощрённость кто имеет возможность создать и применить его террористических актов, объекты и цели в террористических целях14. террористических атак становятся всё менее Процесс глобализации приводит к таким предсказуемыми. Терроризм приобретает по негативным последствиям, как резкое разделение существу глобальный характер. государств на очень бедных и богатых, к В связи с формированием единого широкомасштабным потокам миграции, экономического пространства, информационно- увеличению социального расслоения в мировом коммуникационного поля глобальных масштабов сообществе. происходит изменение роли террористических угроз, как в международном масштабе, Опасность и преимущество изменений так и для Украины в частности. Терроризм Процесс всеобщей глобализации в мире активно использует условия, которые создаёт необратим. Одной из черт глобализации является глобализация. Он существует в виде нелегальной интеграция экономических, политических, сетевой структуры, активно используя культурологических, информационных, возможности глобализации. Терроризм, действуя правовых и военно-политических процессов. вне законного поля, становится неуязвимым Одной из возможных причин, стимулирующих и живучим. Из-за непредсказуемости терроризм, является то, что глобализация террористические силы в условиях глобализации обусловила дифференциацию современного имеют преимущества перед легитимными мира, выраженную в секторальном разделении правительствами, законопослушными на 1-ый, 2-ой, 3-ий мир. Экономическая, гражданами, ориен-тированными на легальные политическая, силовая, информационная процессы и нормы права. дифференциация ведёт к эскалации деятельности На сегодняшний день борьба с терроризмом тех, кто не попадает в тот или иной мир, но в условиях глобализации важнейшая задача имеет желание там быть. современности. Если в середине прошлого Причиной, стимулирующей столетия террористами в основном были террористическую деятельность, служит такая одиночки-фанаты, психически нездоровые черта всеобщей глобализации как вытеснение

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 14 GEOSTRATEGİYA политических интересов государства интересами стал быстрый рост числа людей, привлекаемых всемирного экономического сообщества. Это идеологами терроризма и руководителями может привести к развитию теневой экономики, террористиче-ских групп, готовых жертвовать а не контролируемые финансовые потоки будут жизнью при совершении террористического спонсировать террористические организации15. акта. Так называемый летальный или Так, например, финансовая деятельность суицидальный терроризм растёт, моджахеды- строительных компаний Саудовской Аравии смертники стали практически массовым через подставные банки Великобритании, явлением. Современный терроризм полностью служила серьёзной материальной поддержкой отбросил все моральные и нравственные нормы. террористической деятельности «Талибана» в Тер-рористы теперь не выбирают жертву, они период войны в Афганистане16. выбирают место, где может быть максимальное Современный терроризм имеет существенные число жертв (причём жертвы могут не иметь отличия от терроризма предшествующих эпох. никакого отношения к политике или к власти), и Если в прошлом индивидуальный или групповой самый варварский метод действий, при котором (организованный) терроризм был географически такой результат достигается. Задача террористов локализован, то в настоящее время это явление нанести максимальный урон, создать в стало повсеместным, произошла своего обществе обстановку страха и паники. Ещё рода глобализация терроризма. Теперь в одна и не последняя особенность современного террористические группы стали объединяться терроризма: если в прошлом террористы были люди разных национальностей и из разных недостаточно технологически подготовлены стран, эти группы действуют как на территории к актам террора, то современные террористы государства пребывания, так и далеко за его зачастую проходили подготовку в разведслужбах пределами. Терроризм в условиях глобализации и на полигонах специального назначения. Сейчас отличает высокая организованность, су- эти знания и навыки они передают новым ществование единого управляющего центра. поколениям террористов. Он использует все последние научные достижения, от спутниковых телефонов до Глобализация - «лазейка» для террористов систем глобальной ориентации, стремится Остановить процесс глобализации трудно, создавать и использовать бактериологическое, но повлиять на его развитие вполне возможно. химическое и ядерное оружие. Террористами Необходимо направлять его в нужное русло и широко используются средства массовой использовать в мирных целях. Важно извлекать информации и Интернет, как для привлечения положительное из глобализации, использовать к себе внимания (и даже симпатий), так и её для улучшения условий существования для запугивания людей, для поддержания человечества, но активно и реально искоренять состояния страха. Современный терроризм причины и условия существования терроризма. требует значительного финансирования. Для В основе психологии террориста всегда многих его организаторов он превратился в лежит затаенная или откровенная обида доходный бизнес. Торговля наркотиками и на общество, политический гнет, свое оружием обеспечивает финансирование многих материальное неблагополучие, на отдельного террористических акций. В финансировании человека или человечество в целом. Поговорка: современного терроризма участвуют также «На обиженных воду возят» — как раз и заинтересованные политики и нередко является психологической основой вербовки в крупный бизнес. Последнее осуществляется террористическую организацию. Обида иногда через легальные фонды часто с формально до-водит до психоза, и тогда считают, что благородными целями. Современный терроризм террористический акт совершен психически всё больше смыкается с криминальными ненормальным человеком. Терроризм из структурами и криминаль-ным бизнесом, корыстных соображений — следствие который прикрывает свою криминальную обиды на отсутствие денег. Но чаще всего, деятельность решением каких-то социальных террор совершается отдельным лицом, или национальных проблем. Серьёзным и очень группой, организацией или государством для опасным явлением в современном терроризме достижения цели, хотя бы отчасти являющейся

15 политической. что если мы, граждане свободного мира, во главе В этом, на наш взгляд, терроризм в условиях с президентом Бушем (США - А.Г.) введем в глобализации является методом достижения бой огромные резервы сил, имеющиеся в нашем политических целей с помощью создания распоряжении, используем в качестве источника обстановки напряжённости в мире. энергии стальную решимость свободного Основываясь на упомянутом выше и подводя народа и мобилизуем коллективную волю, то мы итог исследованию необходимо отметить, искореним это зло, сметем его с лица земли»18. следующую характеристику международного Глобализация, выражающая главное терро-ризма с учётом фактора глобализации. По направление развития мира и главное нашему мнению: противоречие XXI века, привела к ломке 1) международный терроризм во многом устоявшихся взаимоотношений в мире, есть обратная сторона политики глобализации существовавшей определённой стабильности США и других стран17. Современная противостояния двух мировых систем. Процесс

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal глобализация - это ограбление более слабых формирования под эгидой США в мировом стран. А глобализация по-американски - ещё масштабе единого финансово-информационного и навязывание всему миру своей массовой пространства на основе новых, культуры, способов жизни и мировоззрения…. преимущественно компьютерных технологий, и Тогда терроризм может развиваться как его последствия вызывают яростное, в том числе уродливый ответ на этот процесс; и насильственное сопротивление со стороны 2) совершенно ясно, что терроризм - различных государств, групп и слоев населения одна из глобальных проблем человечества, планеты. управляемости государственного аппарата, это нарушение нравственности и глобальная угроза СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ жизни, и не только?!; 1. Зигмунт Б. Глобалізація. Наслідки для 3) терроризм - это ещё и большой бизнес, он людини і суспільства. – К., 2008. – 109 с. выгоден в мире, где всё продаётся и покупается, 2. Довженко М. В. Специфика урегулирования даже совесть, и не только?! ...; современных конфликтов в меняющемся 4) терроризм - это зло, так как он пытается мире / М. В. Довженко // Мировая политика и напугать людей вместо того, чтобы убедить их в международные отношения на пороге нового чем-то. Образно говоря, вместо избирательной тысячелетия; под ред. М. М.Лебедевой. – урны, убеждение, компромисс, он предлагает М. : ООО «Издательский центр научных и пулю, то есть силовой вариант. учебных программ», 2000 В качестве вывода необходимо отметить, 3. Еремеев С.Г. Вызовы глобализации: что среди угроз национальной, пограничной, этнический и религиозный экстремизм в региональной безопасности в условиях современном мире // [http: //anthropology. ru / глобализации терроризм занимает особое место. ru / texts / eremeev / terror. html]. Противодействие ему качественно и эффективно 4. Гулиев А.Д. Правовое разрешение - важнейшая задача современности. проблем борьбы с терроризмом: опыт В последние десятилетия о терроризме Азербайджанской Республики/ А.Д. Гулиев. можно с полной уверенностью говорить как Часопис. Київського університету права о глобальной угрозе мировому сообществу в (наук. журнал), –№4, –2010. - С.324-328 целом. С наступлением новой эпохи некоторые 5. Кара-Мурза С.Г. Манипуляция сознанием. / ныне действующие международные правила С.Г. Кара-Мурза— М.: Изд-во ЭКСМО-Пресс, и нормы уже не соответствуют возникающим 2001. — С.170. потребностям мирового сообщества в борьбе 6. Гулиев А.Д. Международно-правовой с международным терроризмом. Необходимо контекст внешних сношений в условиях новое осмысление и пересмотр некоторых глобализации / А.Д. Гулиев Монография: – К.: правовых ограничений, которые препятствуют Изд.-во Нац. авиац. ун-та «НАУ-друк», 2011. эффективному ответу на агрессивные вызовы – 464 с. и угрозы. По этому поводу можно согласиться 7. Брутенц К.Н. Закат американской гегемонии Беньямином Нетаньяхей: «Я абсолютно уверен, / К.Н. Брутенц. – М.: Международные

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 16 GEOSTRATEGİYA отношения, 2009. – 512 с. сети международного терроризма. / 8. Алєксєєнко І.В. Національні держави в Беньямин Нетаньяху. /Пер. с англ. – М.: умовах глобалізації світу (політичні і Альпина Паблишер, 2002. – 207 с. правові аспекти): монографія. – К.; Ніжин: 14. Гулиев А.Д. О новых вызовах и угрозах ТОВ «Видавництво «Аспект-Поліграф», национальной безопасности государства 2006. – 360 с.; см: Бассам А. Глобализация, / А.Д. Гулиев. Часопис. Київського интеграция и пути преодоления університету права (наук. журнал), –№3, конфликтности / А. Бассам. – К.: Знання, –2010. - С.275-280 2000. – 56 с.; Делягин М.Г. Мировой кризис. 15. Дудчак А.В. Маначинский А.Я. Общая теория глобализации / М.Г. Делягин. – «Демократическая» война, как механизм М.: Институт проблем глобализации, 2003. ненасильственного передела мировых 9. Глобальные тенденции развития ресурсов./ А.В. Дудчак, А.Я. Маначинский. – человечества до 2015 г.: Материалы К.: ЧП «золотые Ворота», 2011. – 293 с. Национального разведывательного совета 16. Барский Л.А. Корни и лики террора: США; пер. с англ. М.А. Леоновича. – М.: Историко –публицистический детектив. / У-Фактория, 2002. Л.А.Барский - М.: Изд.-во ЛКИ, 2007. – С.283- 10. Копиленко О.Л. Правові системи сучасності: 289.; см: Бауанов А. Wikileaks: дипломатия Глобалізація. Демократизм. Розвиток / О.Л. с черного хода / Александр Бауанов. – М.: Копиленко. – К.: Юрінком Інтер, 2003. – 294 Эксмо, 2011. - 320 с. с. 17. Тетекин В. Волны террора зарождаются 11. Бжезинский 3. Выбор. Мировое господство в ЦРУ./ В. Тетекин // Советская Россия, или глобальное лидерство./ 3. Бжезинский. - 01.06.2004. М., 2005. - С. 65-66. 18. Нетаньяху Беньямин. Война терроризмом: 12. Антипенко В.Ф. Інституціоналізм і Как демократии могут нанести поражение тероризм. Спрямованість міжнародно- сети международного терроризма. / правових заходів з урахуванням Беньямин Нетаньяху. /Пер. с англ. – М.: культурологічних аспектів зростання Альпина Паблишер, 2002. – С.14 . конфліктності / В.Ф.Антипенко // Право і безпека. -2002. -№ 2. -С. 148-154. РЕЗЮМЕ 13. Кубальский В.Н. Криминогенность В статье исследуется, наряду с глобализационных процессов как предпосылка общепризнанными положительными для выделения международной криминологии тенденциями глобализации, ко всему прочему, / В.Н. Кубальский. – Одеса : Фенікс, 2010. – С. ещё является средой существования, а в какой- 116 – 121.; Гушер А.И. Проблема терроризма то степени причиной порождающей сложное на рубеже третьего тысячелетия социальное преступное явление как терроризм в новой эры человечества / А.И. Гушер // современном мире. Евразийский вестник. – 2000. – №3. – С. 13–48.; Канцір В.С. Філософія міжнародного Ключевые слова: глобализация, терроризм, тероризму: правовий вимір : дис. на здоб. культуры, внутриполитический терроризм, наук. ступеня д-ра юридичних наук : спец. уголовный терроризм, бизнес, нравственность, 12.00.12 «Філософія права» / В.С.Канцір. глобальная угроза жизни. Львів. держ. ун-т внутр. справ. - Л., 2011. - 453 с.; Салимов К.Н. Уголовно-правовая XÜLASƏ ответственность за терроризм по зако- Məqalədə qloballaşmanın müsbət tərəfləri ilə нодательству Азербайджанской Республики. yanaşı, müasir dünyada terrorizm kimi mürəkkəb Вестник Бакинского Университета. № cinayətkarlığın yaranmasına səbəb kimi də 1-2, Баку, 1999, C. 92.; Информационно- araşdırılır. психологическая безопасность в эпоху глобализации. – К., 2008. – С.42.; см: Açar sözlər: qloballaşma, terrorizm, mədəniyyət, Нетаньяху Беньямин. Война терроризмом: siyasi terror, biznes, beynəlxalq təhlükə. Как демократии могут нанести поражение

17 УДК 327

BERK CAN KOZAN PhD Student in Security Studies at the National GEOSTRATEGIC University of Public Service Hungary VALUE OF TURKEY E-mail: [email protected]

I. Introduction legalist or idealistic approach. (Cahnman, 1943) It Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal The science that studies the relationships between was intended to deal with land, citizens, manage- a country’s international politics and its geographical ment to encourage national health, social organisa- features is called geopolitics. Geopolitics is a term tion and the structure of government. (Hagan, 1942) in which natural (physical) conditions arise within In the preface to his Political Geography, Friedrich the inter-state policy of a state. (Deudney, 1998) If Ratzel, the spiritual founder of Geopolitics, ex- we want to make a preliminary condition in charac- presses his conviction that the entire interconnected terising geopolitics, we may say it belongs more to social sciences complex can only be built on the the realm of political science and political sociology basis of a geographical base. (Cahnman, 1943) Karl than to the domain of proper geography. (Cahnman, Haushofer, the leading figure in German geopolitics, 1943) Geography can be regarded as the study of argues that geopolitics formulates the scientific basis purely natural phenomena such as weather, topogra- of the art of political transactions in the search for phy, soil and resources. It can research social organi- the degree to which political ways of life in the liv- sation as based on those natural phenomena in more ing space of the Earth occur. (Hagan, 1942) optimistic formulations and seek to trace the casual Under Karl Haushofer’s leadership, the first of relations between the conditions that are naturally six theses published in 1928 described geopolitics offered and social practices and customs, as well as as an attempt to investigate the relationship between the method of securing a livelihood. (Hagan, 1942) political events and a significant part of the surface Geopolitics originated and has further been of the earth. (Hagan, 1942) The role of political rooted by political geographers and political scien- geographers like Alfred Mahan, Halford Mackinder tists and has flourished thanks to the work of politi- and Nicholas J. Spykman have had a huge role in cal scientists. Military strategists, on the other hand, the birth of Geopolitics. have benefited from geopolitics and contributed to Turkey, in terms of its geopolitical position, was its development because global strategy in the world separated from all other countries at this point. She is shaped by the relationships between the powers is a strategic bridge between the west and the east that seek and defend world domination. Geography that brings these two different civilisations closer has a right to comment on strategy, politics and together. Because of its geopolitical position, Tur- economics with all its features. It determines the key is both European, Middle Eastern, Caucasian relationship between countries’ positions and their and Central Asian. Turkish lands which meet right foreign policy, economy and defence policies. next to these four indispensable power centres have The concept was coined by the Swedish political considerable advantages thanks to its geopolitical scientist, Rudolf Kjellén, in 1899. (Sideway, 2011) position. The aim of the article is to present the geo- The emphasis was placed on the various aspects of political importance of Turkey from a geographical the state in Kjellen’s revision of the political sci- aspect. The sole research problem formed by the au- ence material. In this context, the Swedish political thor is, “Why is Turkey a geo-strategically important scientist tried to create what he called a “true” and country?” The article mainly uses theoretical meth- “realistic” political science, as opposed to the usual ods regarding the subject’s and author’s research

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 18 GEOSTRATEGİYA findings. The content of the article examines and served as a giant bridge in Asian and European mu- includes classical geopolitical theories. tual relations. Turkey holds the key not only to the Turkish Straits but also to the Balkan-Middle East II. Geopolitics of Turkey and Caucasus-Persian Gulf paths. (Aydın, 1999) States, from the past to the present, that have The most fundamental issue on which geo- been established close to some significant regions politics concentrates is the use of power. Today, or states, hold places of strategic importance on the the power parameters of countries are not seen as world’s vital points and have always been one of simple independent elements but as dynamic ele- the world’s rarer powers. For example, the states ments, each affecting each other’s functions. Herein, that dominated the Silk Road thousands of years the shortest waterways between the Middle East ago have always held high power in world politics. geopolitical region, which is the oil Centre, and the (Christian, 2000) Particular places in the world have European countries, which are the industrial centres, a special location in countless aspects. Straits, shores pass through Turkey. Turkey has great importance of the seas, transportation corridors, both above in transit trade and energy transfers between these ground and underground sources, historical monu- countries. This circumstance offers Turkey an op- ments, religious centres, climatic conditions, agricul- portunity to play a part in the local transportation of tural areas, commercial centres, water resources and natural resources. At the same time, the transporta- the population density of a geography determines tion of Middle East oil and Caspian Sea oil through the geopolitical importance of states. The influence Turkey increases the importance and significance of of geopolitics can be drawn as the effect of the char- Turkey. (Bağci & Doganlar , 2009) acteristics of a country or region such as geography, The Caspian geopolitical region is very rich in history, economy, population on that country’s place oil and natural gas. Turkey has been a key country and importance to the world politics. At this point, in order to carry out and implement the natural gas the importance of the geopolitical position of some pipelines to commercial traffic towards the European regions, including Turkey, should be well under- continent in between the natural riches of the Caspi- lined. Historically, Turkey has been of considerable an Basin to the world markets. The pipeline that will strategic significance to states in its surrounding carry natural gas to Europe will pass/has been pass- regions and to states that are more distant. (Tekin, ing through Turkey. Turkey is a possible major route 2007) to the major Western markets. Turkey therefore Turkey’s territories are situated in Asia and Eu- plays a major geopolitical role in the Caspian region. rope, bordering with the Middle East and post-Sovi- (Tekin, 2007) Few nations have been as effective in et states, here its underlying Importance of Turkey’s exploiting their geographical location as Turkey has geographical features to achieve different continents. been throughout history. (Shah, 2009) Turkey is also surrounded by seas (the Black Sea, With the increase of traffic towards the Caucasus the Aegean Sea and the Mediterranean) in three and Central Asia by straits, Turkey has strengthened dimensions, has a natural link between Europe and its status as a bridge. Istanbul and the Dardanelles, Asia and reigns the Bosporus and Dardanelles. which connect the Black Sea countries to the high (Çelik, 1999) Turkey “is a peninsula itself formed by seas, have maintained their importance in every two distinct peninsulas” (Dominian, 1916) Lyrically, period. Due to its geographical location, Turkey will “Faint rays of prehistoric light reveal it as the bridge remain a transportation corridor in the future as it over which the race of round-headed men crossed has been throughout history. into Europe from Asia”. (Dominian, 1916) Tur- Turkey is a member of various international key, thanks to historical routes, has always been an organizations, commercial, economic, military and important place in the world in terms of geographi- political. Turkey, is a NATO country, is in an impor- cal location, which is one of the main and constant tant area in this respect, as well as a European Union bases of power. This effect has a considerable im- associate member. (Aydın, 1999) It has a strong portance in the transformation of states into world or army in its region. Turkey plays a leading role in regional powers. Furthermore, Turkey has played a some of the UN and NATO initiatives for peace- vital role in world politics. Up until now, Turkey has keeping, regional security. Not only that, Turkey

19 continues to regard the Alliance as crucial for its sta- consequently, so too is the command of the indivisi- bility, contributing to a number of NATO operations ble, with the dominant power capable of dominating in the Middle East and Kosovo. (Zandee, 2019) It worldwide maritime communication (Barber, 1972) is therefore of regional and global importance due Barber Mahan’s theories are influenced by his em- to the situation Turkey is in. The Turkish economy phasis on European history, where common Euro- is gradually improving. “Turkey’s economic and pean waters were sufficient to conquer all the major social development performance since 2000 has trade routes of the world. (Barber, 1972) Herein, the been impressive, leading to increased employment Turkish Straits connect the Eastern Mediterranean, and incomes and making Turkey an upper middle- the Balkans, the Near East and Western Eurasia with income country.” (Bank, 2019) With a large propor- different sea ways; in particular, the Straits provide tion of young people, Turkey has the potential to maritime links from the Black Sea to the Aegean and take an active role in the political, economic, social Mediterranean Seas, the Atlantic Ocean via Gibral- and cultural developments in the region. tar and the Indian Ocean via the Suez Canal, mak-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal In addition, culturally, most of the country ing them crucial international waterways. (Saighal, represents the peculiarities of the wider Middle 2019) In this context, Turkey and the Turkish Re- Eastern community, yet it participates in European public of Northern Cyprus are of great importance. cultural events with equal intensity. It claims to have In the Halford John Mackinder’s theory of geo- a liberal economic model but the planned economy graphical pivots of history, a pivot region contains still hampers the development of the country. It is a the Volga region encompassing Eastern Siberia, the Middle Eastern country in political, historical and Arctic ocean, Iran, Afghanistan and Caucasia. The geographical context, yet any change that affects the Inner Crescent contains Germany, Austria, Turkey, status quo of the Balkans and the Caucasus affects India and China. The Outer crescent of his theory Turkey directly just as much. (Aydın, 1999) consists of Britain, South Africa, Australia, the Turkey’s geographical position, which is of great United States, Canada and Japan. (Mackinder, The importance in terms of strategic and geopolitics, Geographical Pivot of History, 1904) Mackinder has created a weight in directing foreign policy. outlined his argument later in 1919, “Who rules Since the 1920s, Turkey has experienced profound East Europe commands the Heartland; who rules the changes but there has been no change in its location Heartland commands the World-Island; who rules or strategic value. Although its relative importance the World-Island commands the world.” (Mack- to other states has changed, what Turkish decision- inder, Democratic Ideals and Reality. A Study in the makers perceive of their geographical significance Politics of Reconstruction, 1996) Moreover, there is and threats from this particular location have not yet Nicholas John Spykman and his Rimland Theory: radically changed. (Aydın, 1999) In 1942, the theory which opposed the Heartland theory of Mackinder. Spykman said the rimland of III. Turkey in Geopolitical Theories Eurasia, the coastal areas, is the secret to manag- The core of U.S. Admiral Mahan’s theory of ing the island of the planet. The Heartland is in the dominance of sea power is: the war must keep out rimland. According to Spykman, “Who controls the of states borders. The way the direct and manage Rimland rules Eurasia; who rules Eurasia controls the conflicts in the world, passes through control the destinies of the world.” (Spykman, 1944) Here the world’s production and trade routes. In order to it is, according to these well-known geopolitical acknowledge this aim, states should dominate and theories: Mackinder emphasises the fact that Turkey control the seas because they provide better mobil- is located at an essential point to the heart of the ity and transportation. The seas are in contact with World. In Spykman’s rimland, Turkey is located in most of the world’s reserves. The maritime force between Eurasia and Rimland, as in Mackinder’s can more easily and economically deploy economic heartland theory. When considered together with and political activities as well as military forces. other Turkish speaking countries, the territory of With this power, states can control the world’s major Turkey occupies a large part of the world island. crossings and channels, and therefore, trade. (Ma- Turkey is in the middle of what has been described han, 1898) For Mahan, the sea is indivisible and as the last area of the siege for a nation that aspires

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 20 GEOSTRATEGİYA to have a world fortress. For this reason, the path of become a serious regional power with the contribu- world domination passes through Turkey. tion of its geopolitical characteristics. Turkey con- American strategist Brzezinski, in his work, The tinues its existence as a ‘regional power’. Therefore, Great Chessboard (Brzezinski, 1997) argues that Turkey’s current existence as a regional power and whoever dominates Eurasia will dominate the world. its importance look set to continue for many more Although this view appears to be a continuation of years to come. Mackinder’s land domination theory and Spkyman’s In particular, ‘globalisation’ emphasises Turkey’s Rimland Theory, it is important for Turkey to em- strategic importance in the world. Because of this phasise its geopolitical value. Turkey’s main role on characteristic, global powers have to take Turkey this chessboard is also evident: to maintain stability into account when determining their situation and in the Black Sea region, to control the transition to policies against each other. the Mediterranean, to balance Russia in the Cauca- Turkey’s geography has been the scene of contin- sus, to be an antidote to Islamic fundamentalism and uous and multifaceted conflicts of interest in every to be NATO’s mainstay in the South. An unstable period of history, both within and around its borders, Turkey would mean Russia taking control again of which affect the balance of power in the world. Any the unstable Balkans and Caucasus. issue that takes place in this geography resonates Geopolitical theories deliberate states accord- all over the world. For this reason, Turkey remains ing to their basis of geography in world politics. at the centre of almost all geopolitical, cultural and Within this framework, the region at the centre of economic theories in these lands where civilisations the developed intersection cluster is the Anatolia and have been formed throughout the ages and where Mediterranean region. Turkey is also an important significant conflicts have been experienced and con- part of this geography and takes part in the views tinue to be so today. No problem around Turkey can and calculations based on these theories. According be solved or understood without Turkey itself. to the theories of land and sea, Turkey is in a region that must be kept for world domination. LIST OF LITERATURE 1. Aydın, M. (1999). Determinants of Turkish IV. Conclusion Foreign Policy: Historical Framework and Tra- Turkey is at the centre of the struggle for domi- ditional Inputs. Middle Eastern Studies, 35(4), nance and transition zones in the east-west and 152-186. north-south direction of the land and sea power 2. Bank, T. W. (2019). The World Bank in Turkey. centres. Two crucial land transition zones (Balkans Retrieved October 10, 2019, from https://www. and the Caucasus) and a waterway transition zone worldbank.org/en/country/turkey/overview (Sea of Marmara and straits) connect the Eurasian 3. Barber, J. A. (1972). Mahan And Naval Strategy central to Mediterranean and Africa intersect on the In The Nuclear Age. Naval War College Review, territory of Turkey and connect these regions to the 24(7), 78-88. Middle East and Caspian Basin, which are geo-eco- 4. Bağci, H., & Doganlar , A. A. (2009). Changing nomic resource centres. In the east-west direction, geopolitics and Turkish foreign policy. Annales the Anatolian peninsula is an essential landmass of Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – the peninsula that surrounds Eurasia like a natural Polonia, XVI(2), 98-115. thrace. 5. Brzezinski, Z. (1997). he grand chessboard: The Turkish geopolitical region is one of the ar- American primacy and its geostrategic impera- eas that has been the scene of global struggle in the tives (15 ed.). New York: Basic Books. historic period and today. The historical, natural and 6. Cahnman, J. W. (1943). American Sociological political structure of the region is a cause of conflict. Review. 8(1), 55-59. The region is in the interests of powers with global 7. Christian, D. (2000). Silk Roads or Steppe influence, such as European countries, the United Roads? The Silk Roads in World History. Journal States, Russia, and China. Its position makes Tur- of World History, 11(1), 1-26. key ‘indispensable’ for countries that have interests 8. Çelik, Y. (1999). Contemporary Turkish Foreign in these regions. In the world system, Turkey has Policy. Westport: Praeger.

21 9. Deudney, D. H. (1998). Geopolitics. Retrieved UN and NATO to ensure regional peace and securi- October 19, 2019, from https://www.britannica. ty. This article examines the importance of Turkey’s com/topic/geopolitics geopolitical situation in the region and its geopoliti- 10. Dominian, L. (1916). The Geographical Foun- cal dynamics. The aim of this article is to demon- dation of Turkey’s World Relation. American strate Turkey’s geopolitical position and importance. Oriental Society, 36, 168-180. 11. Hagan, C. B. (1942). Geopolitics. The Journal of Keywords: Geopolitics, Turkey, Importance Politics, 4(4), 478-490. 12. Mackinder, H. J. (1904). The Geographical Pivot АННОТАЦИЯ of History. he Geographical Journal, 23(4), 421- Геополитика — это наука, изучающая 437. взаимосвязь между географическим 13. Mackinder, H. J. (1996). Democratic Ideals and месторасположением государств и Reality. A Study in the Politics of Reconstruction особенностями их политики. Иными словами,

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal (18 ed.). Washington: National Defense Univer- это исследование влияния географических sity Press. факторов на соотношение сил в международной 14. Mahan, A. T. (1898). The influence of sea power политике между государствами. Турецкая upon history, 1660-1783. Boston: Little, Brown Республика географически занимает важное and Co. место в центре региона между Европой, Азией 15. Saighal, V. (2019). NATO and Turkey: Where и Ближним Востоком. Такое географическое is the Partnership Headed. REPATS, Special Is- положение придает этой стране особое sue(2), 238-241. стратегичнское значение, которое влияет и 16. Shah, R. (2009). The Geopolitics of Water and будет зависеть от напряженности или войн, Oil in Turkey. Actuelles de l’Ifri. которые могут произойти в этом регионе. 17. Sideway, J. (2011). Geopolitics: Twentieth Cen- Турция находится в критической точке в связи tury Spectre. Geography, 86(3). с торговлей энергоносителями, транспорт 18. Spykman, N. J. (1944). The geography of the которых осуществляется из Черного моря в peace. New York: Harcourt, Brace and Co. Средиземное через турецкие проливы. Сильная 19. Tekin, A. (2007). Turkey’s Geopolitical Role: в военном отношении Турция также является The Energy Angle. Middle East Policy Council, членом таких организаций как ООН и НАТО, 14(1). что укрепляет обеспечение регионального 20. Zandee, D. (2019). 70 years of NATO: the Al- мира и безопасности. В данной статье liance in troubled waters . Hague: Clingendael рассматриваются особенности геополитической Institute. ситуации Турции и регионе и ее геополитическая динамика. Целью данной статьи является ABSTRACT демонстрация положения и значения Турции в Geopolitics is the science that studies the rela- геополитических процессах региона. tionship between the geographical features of states and their politics. In other words, it is the study Ключевые Слова: Геополитика, Турция, of the influence of geographical factors on power Важность relations in international politics. The Republic of Turkey geographically lies in a strategically es- sential place in the middle of the region between Europe, Asia and the Middle East. This geographical position of Turkey gives a specific importance that will affect and be affected by the tensions or wars that might occur in this geography. Turkey is at a critical point in the energy trade from the Black Sea to the Mediterranean via its Straits. Militarily strong Turkey is also a member of organisations such as the

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 22 GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 930.22

ELDAR ƏMİROV İRAN İSLAM RESPUBLİKASININ Azərbaycan Dillər Universitetinin Rusiyaşünaslıq ETL-in baş elmi işçisi, siyasi SURİYA BÖHRANININ elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan TƏNZİMLƏNMƏSİNDƏ ROLU: E-mail: eldar.ado.85@ mail.ru SİYASİ-İDEOLOJİ VƏ GEOSİYASI ASPEKTLƏR

Suriyada 2011-ci ilin yazında, “Ərəb baharının” müxalifətə qarşı hökumət qüvvələrinin apardığı ən qızğın dövründə Bəşər Əsəd rejiminə qarşı hərbi əməliyyatlara fəal şəkildə qoşuldu. Öz qərarını keçirilən kütləvi etiraz aksiyaları ilə başlayan və əsaslandıran Rusiya prezidenti Vladimir Putin sonradan on minlərlə insanın ölümü, milyonlarla bu addımın Suriyadakı terrorçu qrupların məhv suriyalının qaçqın düşməsilə müşayiət olunan edilməsinə, ölkədəki qanuni hakimiyyətin qorunub vətəndaş müharibəsi bu gün də davam etməkdədir. saxlanılmasına, həmçinin münaqişənin siyasi yol- Bir çox xarici dövlətin cəlb olunduğu münaqişədə larla həlli üçün şəraitin formalaşdırılmasına xidmət əsas tərəf kimi 3 siyasi qüvvənin iştirak etdiyini etdiyini bildirdi. [7]. demək mümkündür. Onlardan birincisini ölkənin Rusiyadan fərqli olaraq Türkiyə və Qərb bütövlüyünü qoruyub saxlamağa çalışan qanuni “Azad Suriya Ordusuna” və ümumilikdə Suriya hökumət, yəni Bəşər Əsəd iqtidarı və ona yaxın müxalifətinə açıq hərbi-siyasi və iqtisadi dəstək olan qüvvələr təşkil edir. İkinci mühüm qüvvə Bəşər verdiyi bəyan etdi və bunu sübuta yetirən bir sıra Əsəd rejiminə qarşı fəal şəkildə mübarizə aparan, əməli addımlar atdılar. Məsələn, NATO-nun aparıcı onun devrilməsinə çalışan, bütün siyasi qüvvələri üzvlərindən olan Böyük Britaniyanın hərbi qüvvələri özündə birləşdirən “Azad Suriya Ordusudur”. 2012-ci ildən başlayaraq aktiv şəkildə Suriya Münaqişədə maraqlı və aktiv tərəf kimi çıxış edən müxalifətinə yardım göstərməyə başladı. İlkin başqa bir hərbi-siyasi amil isə radikal sələfi ideyaları mərhələdə bu yardım tibbi ləvazimatlardan və rabitə üzərində formalaşmış, maliyyə və silah qaynaqları, vasitələrindən ibarət olsa da, sonradan Britaniya insan resursları haqqında hər hansı real, səhih hərbi aviasiyasi Suriya üzərində mütəmadi kəşfiyyat məlumatın olmadığı “İŞİD” (“İraq – Şam İslam uçuşları həyata keçirməyə və bu məlumatları dövləti”) terror təşkilatıdır. Doğrudur, münaqişə müxalif qüvvələrlə bölüşməyə başladı. 2015-ci ilin gedişində digər siyasi qruplar da (kürd silahlı sonlarından etibarən isə Britaniyanın o dövrdə baş dəstələri, “Ən – Nusra cəbhəsi” kimi müxtəlif radi- naziri olan D.Kemeron parlament səsverməsindən kal islamçı dəstələr və s.) öz mövcudluğunu ortaya ordunun Suriyada “İŞİD”-ə qarşı təşkil edilən hava qoymağa çalışsalar da, onların prosesin gedişinə əməliyyatlarında iştirakına dair qərarı uğurla keçirə təsir imkanları olduqca məhdud idi. Bu səbəbdən bildi. Nəticə Britaniya ordusu ABŞ aviasiyası ilə də onların müstəqil, real münaqişə tərəfi kimi qəbul birlikdə Suriyadakı mövqelərə mütəmadi təşkil edilməsi yanlış olardı. edilən hücumlarda fəal şəkildə iştirak etməyə 2012-ci ildən etibarən, yəni ölkə ərazisində başladı. [6, стр. 43-44]. müxalif qruplarla hökumət qüvvələri arasında Britaniyanın başlıca siyasi müttəfiqi olan ABŞ qanlı döyüşlərin vüsət aldığı dövrdən başlayaraq da Suriyada vətəndaş müharibəsinin başladığı ilk mərhələli şəkildə bir sıra xarici dövlətlər hadisələrə andan etibarən Bəşər Əsəd rejiminin getməsini tələb müəyyən siyasi qüvvənin tərəfində açıq şəkildə edir, eyni zamanda fəal şəkildə “Azad Suriya Or- müdaxilə etməyə başladılar. Belə ki, Rusiya 2015-ci dusunun” silahlandırılması prosesini həyata keçirir. ilin sentyabr ayından etibarən Suriya hökumətinin Tədqiqatçıların və ABŞ mətbuatının yazdığına görə müraciəti əsasında bu ölkədə “İŞİD”-ə və siyasi rəsmi Vaşinqton 2013-cü ildən bu tərəfə “Azad

23 Suriya Ordusunun” mütəşəkkil hərbi qüvvəyə üçün yeganə yol isə məhz güc tətbiqidir. Ankara çevrilməsi üçün sistemli və ciddi iş aparmaqdadır. həmçinin Suriya torpaqlarını işğal etmədiyini və Bu fəaliyyət çərçivəsində ABŞ –ın 1 milyard dol- ölkədəki vətəndaş müharibəsi sona çatdıqdan və lara qədər vəsait sərf etdiyi, o cümlədən 1000 – dən qanuni hökumət formalaşdırıldıqdan sonra nəzarət çox peşəkar hərbi təlimatçısını prosesə cəlb etməsi altına aldığı Suriya torpaqlarını Dəməşqə geri haqqında məlumatlar var. Məlumatlara əsasən qaytaracğacını dəfələrlə bəyan etmişdir. [10]. 2013-2015-ci illər ərzində ABŞ – ın birbaşa hərbi Suriyadakı münaqişənin ən aktiv və əsas xarici dəstəyi nəticəsində “Azad Suriya Ordusunun” on iştirakçısı isə heç şübhəsiz ki, Rusiya ilə birlikdə minə qədər döyüşçüsünə Türkiyə ərazisində müvafiq Bəşər Əsəd iqtidarını açıq şəkildə müdafiə edən təlim keçilmiş və onlar zəruri silah-sursatla təchiz İran İslam Respublikasıdır. Tehranın Suriyadakı olunmuşlar. [6, стр. 41]. Bir məsələni də qeyd etmək maraqları öz strateji əhəmiyyətinə görə sözün vacibdir ki, ABŞ Suriya müxalifətinin hərtətəfli həqiqi mənasında həyati mahiyyət daşıyır. Tehranın dəstəklənməsi fəaliyyətini gizli şəkildə deyil, açıq Suriyadakı vətəndaş müharibəsindəki iştirakına

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal şəkildə həyata keçirir. ABŞ – ın eks-prezidenti dair statistik rəqəmlər İranın bu ölkə ilə bağlı B.Obamanın 2013-cü ildə təsdiqlədiyi qərara əsasən maraqlarının əhəmiyyətini istənilən təhlildən Suriyadakı müxalif qrupların silahlandırılmasındakı daha yaxşı göstərmək iqtidarındadır. Belə ki, son bütün maneələr tamamilə aradan qaldırılmışdır. məlumatlara əsasən Suriyada vətəndaş müharibəsi Həmçinin ABŞ 2011-ci ildən etibarən yaradılan başladığı andan etibarən Tehran Bəşər Əsəd or- və əsasən Körfəz ölkələrindən olan imkanlı dusunun, həmçinin bu ölkəyə yolladığı İslam mühacirələri özündə cəmləşdirən müxtəlif QHT-lər İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (“SEPAH”), və fondlar vasitəsilə də “Azad Suriya ordusunun” həmçinin İranmeyilli şiə “Hizbullah” hərəkatının maliyyələşdirilməsini və silahlandırılmasını davamlı döyüşçülərinin maliyyələşdirilməsi üçün hər il öz şəkildə həyata keçirmişdir. [6, стр. 40]. büdcəsindən 8-10 milyard dollara qədər vəsait sərf “Azad Suriya Ordusuna” açıq şəkildə dəstək edir. [4, стр.17]. Ekspertlər qeyd edirlər ki, İran verən və Suriyadakı vətəndaş müharibəsində həmçinin Suriya münaqişəsində ən çox hərbi qüvvə maraqlı tərəf kimi çıxış edən ölkələrdən biri də ilə təmsil olunan xarici ölkədir. Son məlumatlara Türkiyədir. Ankaranın Suriya ilə bağlı başlıca əsasən Suriyada İran hərbçilərinin və İrana bağlı narahatlığı sərhədyanı bölgələrdə cəmləşən PKK şiə qrupları qüvvələrin (“SEPAH” və “Hizbullah” və PYD təşkilatlarına mənsub silahlı kürd qrupları döyüşçülərinin, Əfqanıstan və İraq şiələrindən təşkil ilə bağlıdır. Suriyada kürd muxtariyyəti yarat- olunmuş dəstələrin) ümumi sayı 140.000 –dən maq uğrunda mübarizə aparan PYD qruplaşması artıqdır. Müharibə başladığı andan etibarən İran yaranmış qarışıqlıqdan istifadə edərək öz hərbçilərinin verdikləri itkilərin miqyası da gözdən nəzarətindəki ərazilərdə xüsusi idarəetmə forması qaçmır. Belə ki, təkcə 2016-ci ilə aid olan və İran qurmağa çalışır, həmçinin Türkiyədən ayrılmaq tərəfindən etiraf edilən statistikaya əsasən Tehran uğrunda vuruşan PKK –ya açıq silahlı dəstək verir. Suriyada 438 hərbçisini itirib ki, onların arasında Bu isə Ankaranı iki dəfə 2016-cı ildə və 2018-ci SEPAH-ın bir neçə tanınmış generalı da var. Bu- ildə Suriya ərazisində irimiqyaslı hərbi əməliyyatlar nunla yanaşı Suriyada İrana bağlı müxtəlif şiə keçirməyə vadar etmişdir. Həmin əməliyyatlar dəstələrinin də 1500 qədər döyüşçü itirdikləri qeyd nəticəsində təmizlənən bölgələr hələ də Türkiyə or- olunur. [2]. dusunun nəzarəti altındadır. [4, стр.19]. Bəşər Əsəd Heç şübhəsiz ki, Suriyada vətəndaş müharibəsi hakimiyyəti Türkiyənin bu addımlarını öz ölkələrinə tam şəkildə başa çatmadıqca, bölgədəki ictimai- qarşı həyata keçirilən açıq təcavüz aktı adlandırsalar siyasi və hərbi mənzərə aydınlaşmadıqca İranın da, Ankara atdığı hərbi addımları öz təhlükəsizliyini Suriya münaqişəsindəki fəal iştirakı da davam təmin etmək hüququ ilə əlaqələndirir. Belə ki, edəcəkdir. 2019-cu ilin 26 fevralında Suriya prezi- Türkiyə tərəfi belə hesab edir ki, Suriyada başlayan denti Bəşər Əsədi qəbul edərkən ali dini lider, vətəndaş müharibəsi nəticəsində mərkəzi hökumət ayətullah Əli Xamneinin səsləndirdiyi fikirlər ölkə üzərindəki tam nəzarəti itirmiş, bu isə kürd Tehranın bu məsələdəki prinsipiallığına işarədir: silahlı dəstələrinə açıq şəkildə terror və separatçılıq “İran bundan sonra da Suriyanı dəstəkləməyə davam fəaliyyətilə məşğul olmağa şərait yaratmışdır. PKK edəcəkdir. Belə ki, İran Suriya iqtidarına və xalqına terrorçuları ilə birgə Türkiyə dövlətinə qarşı silahlı göstərdiyi köməyi müqavimətə edilən yardım kimi mübarizəyə başlayan PYD-nin məhdudlaşdırılması qiymətləndirir, eyni zamanda bununla qürur duyur.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 24 GEOSTRATEGİYA Suriya hakimiyyətinin və xalqının mətanəti ABŞ-ın İran Suriyanın timsalında bunun praktik baxımdan və onun regiondakı muzdlularının məğlubiyyətini mümkün olduğunu göstərərək, silahlı mübarizəni bir şərtləndirən başlıca amildir” [9]. qədər də qızışdırır. Analitiklərin haqlı olaraq qeyd Tehranın Suriyadakı maraqları öz strateji etdikləri kimi Suriyada şiə-ələvilərin iqtidardan əhəmiyyətinə görə sözün həqiqi mənasında həyati məhrum olmaları əslində İrandakı siyasi rejimin mahiyyət daşıyır. İslam respublikasının sözügedən gələcəyi, onun daxili nüfuzu üçün ciddi təhdid problemə olduqca həssas münasibətini şərtləndirən törədə bilər. Belə ki, hadisələrin bu cür inkişafı başlıca amillər isə Bəşər Əsəd rejiminin şiə iranlılarda rejimin əhəmiyyətli dərəcədə zəiflədiyi azlığına mənsub olması, Suriyanın İrana coğrafi haqqında rəy yaradacaq, onun ən yaxın müttəfiqini yaxınlığı və ən nəhayət Tehranın Livandakı “Hiz- belə müdafiə etmək gücündə olmadığını əyani bullah” qruplaşmasına göndərdiyi böyük həcmdə şəkildə nümayiş etdirəcək. Bu isə İranda hər vəchlə silah-sursatın və maliyyə yardımının məhz Suriya İslam rejimini dəyişməkdə maraqlı olan qüvvələrin ərazisindən ötürülməsidir. Yəni, şərti olaraq, İranın aktivləşməsinə, həmçinin cəmiyyətin iqtidara Suriyadakı maraqlarını siyasi-ideoloji və hərbi qarşı siyasi müqavimətinin güclənməsinə gətirib olmaqla iki qrupa bölmək mümkündür. Təbii ki, çıxara bilər. Qeyd edildiyi kimi İranın Suriyadakı Tehranın Suriya məsələsindəki davranışını tam vətəndaş müharibəsinə olduqca böyük həcmdə şəkildə anlamaq üçün həm siyasi-ideoloji, həm də maliyyə vəsaiti və hərbi güc yönəltməsi Tehranın hərbi element ətraflı şəkildə təhlil olunmalıdır. geri çəkilmək imkanlarını olduqca məhdudlaşdırır. Siyasi-ideoloji maraq dedikdə biz ilk növbədə Bu qədər resursun yönəldildiyi müharibədə məğlub İran İslam Respublikasının rəsmi dövlət olmaq və Suriya üzərində nəzarəti itirmək gələcəkdə ideologiyasının şiəlik, daha doğrusu bu məzhəbin İranın öz maraqlarının müdafiəsi naminə xarici cəfərilik qolu olduğunu nəzərə almalıyıq. 1979-cu əməliyyatlar qoşulmaq imkanlarının üzərindən də ildən, yəni ölkədə İslam inqilabı baş verdiyi vaxt- əhəmiyyətli dərəcədə xətt çəkmiş olacaq. Yaranan dan etibarən Tehran Yaxın Şərqdə şiələrin yaşadığı vəziyyət müvafiq olaraq Bəhreyndə və Yəməndəki bölgələrə nüfuz etməyə, onları öz ideoloji-siyasi silahlı şiə hərəkatlarının vəziyyətinə də olduq­ çətiri altına daxil etməyə çalışır. Bu mənada Suriya ca dağıdıcı təsir göstərəcək. Sadalanan amilləri xüsusi əhəmiyyətə malik ölkələrdən biridir. Suriyanı ümumiləşdirdikdə Suriyanın İran üçün kəsb etdiyi Tehran üçün vacib istiqamətə çevirən başlıca amil siyasi-ideoloji dəyəri anlamaq o qədər də çətin deyil. sözügedən ölkədəki şiə əhalisi deyil. Statistik Vurğulanan ikinci amil, yəni Suriyanın İranın məlumatlara görə Suriya əhalisinin yalnız 10-12% geosiyasətində oynadığı hərbi rol, heç də siyasi- şiə hesab edilən və ələvilər adlanan dini qrupa ideoloji amildən daha az çəkiyə malik deyil. Çünki, mənsubdur. Hətta ələvilərin şiə hesab olunmasına Suriya ərazisi ötən əsrin 80-ci illərindən etibarən dair ayətullah Xomeyninin 1982-ci ildə xüsusi fətva İran tərəfindən Livandakı “Hizbullah” hərəkatının verdiyi faktı da məlumdur. [3, стр. 14]. silahlandırılması, həmçinin maliyyə qaynaqları ilə İranın Bəşər Əsəd rejiminə xüsusi dəstək təmin edilməsi üçün təhlükəsiz və ən etibarlı dəhliz verməsinin, onu qoruyub-saxlamaq naminə olduqca qismində fəal şəkildə istifadə edilir. “Hizbullah” böyük maliyyə və hərbi resurslar sərf etməsinin hərəkatı isə məlum olduğu kimi İranın İsrailə qarşı başlıca səbəbi sözügedən iqtidarın timsalında şiə mütəmadi olaraq işə saldığı, onun sərhədlərinə yaxın azlığının sünni çoxluğu üzərində hakim olması yerləşən kəskin hərbi alətlərindən biridir. Yarandığı faktıdır. Suriya vətəndaş müharibəsinə qədər Yaxın vaxtdan, yəni ötən əsrin 80-ci illərindən etibarən Şərqdə şiələrin azlıq təşkil etməsinə baxmayaraq İsrail üçün ciddi başağrısına çevrilmiş “Hizbullahin” iqtidar sahibi olduqları yeganə ölkə idi. Məlum məhvi istiqamətində Təl-Əviv tərəfindən həyata olduğu kimi həm Bəşər Əsəd, atası, Suriyanın keçirilmiş çoxsaylı hərbi aksiyalar indiyədək heç bir keçmiş prezidenti Hafiz Əsəd kimi ələvilərə, səmərə verməmişdir. Əksinə məhz “Hizbullahın” yəni şiə azlığına mənsubdur və İranla daim sıx müqaviməti və çoxsaylı insan itkilərilə nəticələnən əməkdaşlıq, müttəfiqlik siyasi həyata keçirməsilə intensiv hücumları İsraili 1985-ci ildə öz ordusunu fərqlənmişdir. Belə bir nümunənin mövcud olması, Livandan çıxarmağa məcbur etmişdi. [1, стр. 440]. Yaxın Şərqdə, xüsusilə də Körfəz ölkələrində İranın İsraillə “Hizbullah” hərəkatı arasında 2006- aktiv ideoloji təbliğat imkanlarını artırır. Körfəz cı ilin yayında baş verən və 33 gün davam edən regionunda, xüsusilə də Bəhreyndə şiə qruplarını müharibədə Təl-Əvivə hər hansı hərbi-siyasi hər vəchlə hakimiyyətə gətirmək üçün çalışan üstünlük qazandırmadı, əksinə şiə hərəkatının

25 Livandakı nüfuzu bir qədər də artdı. İsrailin təşkilatların Suriyada dərin kök salmasına qarşıdır. söözügedən əməliyyatlar gedişində verdiyi cid­ Əgər Rusiya bu qəbildən olan təşkilatların bu di itkilər isə “Hizbullahın” ötən illər ərzində öz ölkənin müsəlmanların yaşadığı bölgələtə nüfuz hərbi imkanlarını əhəmiyyətli dərəcədə artırdığını etməsindən ehtiyatlanırsa, İran da öz növbəsində bütün dünyaya nümayiş etdirdi. Açıqlanan Suriyada şiəliyin ciddi təhdidlə qarşılaşacağından, məlumatlara əsasən sözügedən münaqişənin ölkənin əsasən Səudiyyə Ərəbistanının təsiri altında gedişində İsrailin ümumilikdə 170 hərbçisi həlak olan qrupların əlinə keçməsindən narahatdır. olmuş, 120 hərbçi də daxil olmaqla 2500 - ə qədər Lakin bir ümumi nöqtələrin olmasına baxma- vətəndaşı isə yaranlanmışdır. [5]. Yaxın Şərqdə yaraq, son aylarda tərəflər arasındakı soyuqluq, hərbi dominantlığa iddialı olan bir dövlət üçün bir verilən bəyanatlar və ən əsası baş verən açıq hərəkatla müharibədə bu qədər itki ilə üzləşmək toqquşmalar xeyli müddət ört-bastır edilən rüsvayçılığa bərabər idi. Yeri gəlmişkən onu da ixtilafların üzə çıxmağa başladığını göstərir. 2019- qeyd etmək lazımdır ki, “Hizbullah” hərəkatına cu ilin 19 yanvarında Həma vilayətinin Səhl-əl-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal dövlət səviyyəsində açıq dəstək yalnız İrandan Qab şəhəri yaxınlığında Suriya ordusunun 4-cü və deyil, Suriya tərəfindən də göstərilirdi. K.V.Jarinov 5-ci korpusları arasında baş verən və mətbuatın qeyd edir ki, Bəşər Əsəd hakimiyyəti uzun illər yazdığına görə 200 qədər döyüşçünün öldürülməsilə boyunca “Hizbullahı” zəruri silah-sursatla, rabitə nəticələnən döyüş Moskva və Tehran arasındakı vasitələrilə fəal şəkildə təmin etmiş, həmçinin bu ziddiyyətlərin nə qədər böyük miqyas almasının təşkilata davamlı şəkildə təchiz edən İran tərəfinə bariz sübutu sayılmalıdır. [8]. Ekspertlər Suriya Dəməşq hava limanından istifadə icazəsi vermişdir. ordusunun 4-cü korpusunun komandanı, Bəşər Həmçinin “Hizbullah” döyüşçülərinə təlimlərin Əsədin qardaşı – Mahir Əsədin İrana yaxın şəxs keçildiyi bir sıra baza və mərkəzlər də Suriya olduğunu bildirir və onun Rusiyanın Suriyadakı ərazisində yerləşir. [1, стр. 435-436]. strateji məntəqələr üzərindəki tam nəzarətinə mənfi Şübhəsiz ki, Suriyada vətəndaş müharibəsi yanaşdıqlarını yazırlar. 5-ci korpusunun komandanı, başladığı andan etibarən İranın Livanla, daha general əl-Həsən isə əksinə, Rusiyaya yaxınlığı ilə doğrusu “Hizbullahla” rabitəsi əhəmiyyətli dərəcədə tanınır və Suriyadakı Rusiya komandanlığı ilə sıx çətinləşmişdir. Bu ölkədə gedən müharibədən, əməkdaşlıq edir. Qeyd olunan döyüşdən sonra Mahir həmçinin hava məkanının əhəmiyyətli dərəcədə Əsədin və İrana yaxın qüvvələrin itkilər verərək geri nəzarətsiz olmasından istifadə edən İsrail aviasiyası çəkildikləri qeyd olunur. [8]. tez-tez “Hizbullah” üçün nəzərdə tutulan silah- Suriyada Rusiya və İran arasında ixtilaf sursatla dolu anbarları, maşın karvanlarını yaradan məsələlərdən daha biri İsrailin mütəmadi məhv edir, bu təşkilatın, həmçinin İranın Suriya avihücumları zamanı Moskvanın tabeliyində olan ərazisində formalaşdırdığı hərbi ifrastrukturun hava hücumundan müdafiə vasitələrinin “SAX- məhv edilməsinə çalışır. Lakin o da bir həqiqətdir AL” təyyarələrinə qarşı mübarizə aparmamasıdır. ki, Suriya üzərində nəzarətin tamamilə itirilməsi Rusiya hərbçilərinin bu cür bitərəf mövqeyi İsrailə İranla “Hizbullah” arasındakı rabitənin birdəfəlik İrana bağlı silahlı qruplara, həmçinin “Hizbullah” kəsilməsinə gətirib çıxaracaq. Belə bir vəziyyət döyüşçülərinə aktiv və maneəsiz zərbələr endirməyə isə Tehran üçün əsla yolverilməzdir. Bu səbəbdən şərait yaradır. Baş verənlərin fonunda İranın də İranın sonadək Suriyanı, ən azı Suriya-Livan müxtəlif dövlət rəsmilərinin dili ilə Rusiyanı İsrailin sərhəddini nəzarət altında saxlamaq uğrunda var hava zərbələri zamanı hava hücumundan müdafiə güclə mübarizə aparacağını deməyə əsas verir. vasitələrini qeyri-aktiv vəziyyətə gətirməkdə, İrana, Suriya böhranında İranın iştirakından danışarkən həmçinin “Hizbullaha” məxsus obyektlərin, silah onun Bəşər Əsəd rejiminin digər dayağı hesab anbarlarının vurulmasına şərait yaratmaqda ittiham olunan Rusiya ilə münasibətlərinə də toxunmaq edir. Belə bəyanatlardan ən kəskinini İran parlamen- lazımdır. Ümumən həm İran, həm də Rusiya tinin Təhlükəsizlik və xarici siyasət kommisiyasının eyni cəbhədən çıxış edir və Bəşər Əsəd rejiminin başçısı H.Fəlahətpişeh mətbuata açıqlamasında saxlanılması uğrunda çalışırlar. Hər iki dövləti səsləndirmişdi. O, öz bəyanatında faktiki ola- Qərbin Suriyada möhkəmlənməsi və hakimiyyətin raq Rusiyanı İsraillə koordinasiyalı şəkildə müxalif qüvvələrə ötürülməsi əsla qane etmir. Eyni fəaliyyət göstərməkdə günahlandırmış, Moskvanın zamanda həm Tehran, həm də Moskva “İŞİD”-in müttəfiqlik münasibətlərinə kölgə salmasına işarə və bu kimi radikal ideologiyaya malik terrorçu etmişdi. Buna cavab olaraq isə, Rusiya Xarici İşlər

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 26 GEOSTRATEGİYA Nazirinin müavini, S.Ryabkov İranla Rusiyanın İranın daxilində sosial-iqtisadi amillərin təsirilə müttəfiq olmadıqlarını, sadəcə Suriyada birlikdə ciddi təlatümlər baş verməsə Tehran Suriya uğrunda fəaliyyət göstərdiklərini bildirmişdi. O, İsrailin mübarizədən əsla geri çəkilməyəcək. təhlükəsizliyinin Moskva üçün böyük əhəmiyyətə malik olduğunu və hər kəsin bunu yaxşı bildiyini Açar sözlər: İran, Suriya, vətəndaş müharibəsi, sözlərinə əlavə etməklə Tehrana onun Təl-Əvivə ideologiya,­ geosiyasət, Qərb, Hizbullah. qarşı atdığı addımlarında dəstək verməyəcəyini açıq şəkildə dilə gətirmişdi. [8]. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Təbii ki, Suriyada Bəşər Əsəd rejiminin qəti 1. Жаринов К.В. Терроризм и террористы. qələbəsi təmin edilmədikcə, ölkə tamamilə İŞİD Исторический справочник. Под общей редакцией terrorçularından və digər radikal qruplaşmalardan А.Е.Тараса. Минск, 1999. təmizlənmədikcə Rusiya-İran cütlüyünün vahid 2. Кожанов Н. Битва за «Золотое звено». mövqedən çıxış edəcəkləri şübhə doğurmur. Çünki, На какие жертвы Иран готов ради сохранения onlar buna sadəcə məhkumdurlar. Lakin Suriyada власти Башара Асада в Сирии? https://lenta.ru/ vəziyyət tamamilə və ya qismən aydınlaşdıqdan articles/2016/11/10/iranianinterest/ sonra Tehran və Moskva arasındakı ixtilafların açıq 3. Комлева Н.А. Сирийский кризис: основные şəkil alması ehtimalı olduqca yüksəkdir. Çünki, hər причины и участники // Вестник МГОУ. Серия: iki tərəf müharibədən sonrakı Suriyada əsas söz sa- История и политические науки. №5 (2015). hibi olmağa, öz hərbi mövcudluğunu mümkün qədər 4. Иванов С.М. Роль и значение внешних сил в daha geniş ərazidə təmin etməyə cəhd göstərəcəkdir. Сирийском кризисе // Дипломатическая служба. Ümumən qeyd olunan faktlar və aparılan 2018, №4. təhlil onu deməyə əsas verir ki, İranın Suriyadakı 5. Лошилин А. Вторая Ливанская война: maraqları bu ölkəyə açıq şəkildə müdaxilə etmiş история и уроки. https://russian.rt.com/ digər xarici dövlətlərlə müqayisədə daha həyati və article/316635-vtoraya-livanskaya-voina-istoriya-i- strateji səciyyə daşımaqdadır. Yəni, əgər Rusiya uroki münaqişəyə müdaxilə etməklə hazırki Suriya 6. Сирийский рубеж. Под редакцией iqtidarını və bu ölkədəki hərbi mövcudluğunu М.Ю.Шеповаленко. 2-е издание. Москва, 2016. qorumaqla Aralıq dənizinə çıxış imkanlarını sax- 7. И.А. «Интерфакс» - 11.10.2015 lamaq niyyəti güdürsə, Türkiyə kürd dövlətinin 8. «Новая газета». №10, 30 января 2019. yaranması ehtimalını önləməyə çalışırsa, ABŞ və 9. И.А.СИНХУА. 26.02.2019. onun müttəfiqləri Suriya iqtidarının dəyişdirilməsini, 10. TRT HABER. 14.02.2019 İsrail öz sərhədlərində təhlükəsizliyin bərqərar olmasına səy göstərirsə, İran üçün Suriya böhranı Эльдар Амиров “olum ya ölüm” məsələsidir. Suriya İranın Yaxın Старший научный сотрудник НИЛ Şərqdə son illər ərzində formalaşdırdığı Yəmən Россиеведения Азербайджанского və Livanın da daxil olduğu şiə qurşağının, Qərblə, университета языков, доктор философии по həmçinin İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı ilə siya- политическим наукам si-ideoloji və hərbi mübarizənin aparıldığı ön müdafiə xəttinin mühüm həlqəsini təşkil edir. Bu Роль Иранской Исламской Республики в həlqənin qırılması mübarizənin bilavasitə İran урегулировании сирийского кризиса: ərazisinə sıçraması ehtimalı gücləndirdiyi kimi, политико-идеологические и геополитические Tehranın Yaxın Şərqdə real, təsirli qüvvə olması аспекты imkanlarını məhdudlaşdırır. Təbii ki, İranın Suriyadakı mövqelərini qoruya biləcəyi regiondakı РЕЗЮМЕ digər hadisələrin də gələcək inkişafından çox Иранская Исламская Республика является asılıdr. Xüsusilə son günlər ABŞ-ın İrana artan одним из ключевых участников сирийского iqtisadi və hərbi təzyiqlərinin müharibəyə keçmə конфликта начавшегося с весны 2011 года, ehtimallarını artırdığı bir vaxtda proseslər daha da впоследствии переросшего в крупномасштабную proqnozlaşdırılmaz hal almaqdadır. Lakin bir fakt войну, продолжавшуюся до сих пор, и həqiqət olaraq qalmaqdadır, İrandakı mövcud rejim сопровождающеюся многочисленными ABŞ-la müharibədən yayınmağı bacarsa, yaxud человеческими потерями и разрушениями.

27 Именно этому вопросу, то есть причинам İnvolvement of the Islamic Republic of Iran активного вовлечения Ирана в гражданскую in the Syrian Crisis: войну в Сирии и посвящена данная статья, где political, ideological and geopolitical aspects автор пытается проанализировать основные факторы, обуславливающие стратегический SUMMARY интерес Тегерана к соседней стране. В статье The Iranian Islamic Republic is one of the key анализ политических и военных процессов, participants in the Syrian conflict, which began in происходящих вокруг Ирана и Сирии, the spring of 2011, which subsequently grew into a сопровождается соответствующей статистикой, large-scale war, which has lasted until now, and is связанной с затратами, а также потерями accompanied by numerous human losses and de- Тегерана в ходе данного конфликта. struction. It is this issue, that is, the reasons for the В контексте общего освещения и оценки active involvement of Iran in the civil war in Syria, активного вовлечения Ирана в гражданскую and this article is devoted, where the author tries to

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal войну в Сирии, автор также дает короткий analyze the main factors causing Tehran’s strategic анализ, связанный с интересами других внешних interest in the neighboring country. The article ana- сил, не менее активно подключившихся lyzes the political and military processes around Iran к этим процессам на стороне того или and Syria, accompanied by relevant statistics related иного непосредственного участника этого to costs, as well as the losses of Tehran during the противостояния. Иран, как известно с первого conflict. In the context of general illumination and дня войны вместе с Россией выступает на estimation of the active involving of Iran in civil war стороне нынешнего президента Сирии Башара in Syria, an author gives the short analysis, related Асада и в отличие от коалиции Западных to interests of other external forces no less actively государств, Израиля, Турции и Саудовской connected to these processes on the side of one or Аравии, поддерживающих оппозицию всячески another direct participant of this opposition, also. старается удержать у власти правящий Iran, as is generally known from the first day of war режим, отвечающий его стратегическим together with Russia comes forward on the side of интересам. Однако, наряду с этим в статье present president of Syria Bashar Asad and unlike также указывается на противоречия и трения, coalition of the Western states, Israel, Turkey and периодически имеющие место между Ираном Saudi Arabia, supporting opposition in every way и Россией, несмотря на общность их интересов tries to retain at power the ruling mode answering по сохранению власти Асада и территориальной his strategic interests. However, side by side with целостности страны. Пользуясь малейшей this in the article also specified on contradictions возможностью каждая из сторон, пытается еще and frictions, periodically taking place between Iran больше укрепиться в стратегических районах and Russia, in spite of community of their interests страны и потеснить конкурента. on maintenance of power of Asad and territorial В завершении автор делает выводы integrity of country. Using the least possibility each относительно основных факторов, of parties, tries yet more to become stronger in the подталкивающих Иран к серьёзным и strategic districts of country and press a competitor. непримиримым действиям в Сирии, и делает In completion an author draws conclusion rela- определенные предположения относительно tively basic factors, pushing slightly Iran to the дальнейшего хода событий. serious and irreconcilable actions in Syria, and does certain suppositions of relatively further course of Ключевые слова: Иран, Сирия, гражданская events. война, идеология, геополитика, интересы, Запад, Хезболла. Key words: Iran, Syria, civil war, ideology, geopoli- tics, interests, the West, Hezbollah Eldar Amirov Doctor of Philosophy in Political Science, Senior Researcher at the Russian Studies Centre Scientific-Research Laboratory, The Azerbaijan University of Languages

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 28 GEOSTRATEGİYA

UOT 327 41.25.19 41.25.67

НИГЯР БАЙРАМОВА МОДЕРНИЗАЦИЯ ФАКТОРОВ Доцент кафедры «Международные отношения и внешняя политика» Академии ГЕОПОЛИТИЧЕСКОГО государственного управления при Президенте Азербайджанской республики, ПОЗИЦИОНИРОВАНИЯ доктор философии по политическим наукам Азербайджан АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ E-mail: [email protected]

Одним из важнейших факторов позиционирования в целом, и Азербайджанского геополитического позиционирования государства, в частности. В этой связи следует Азербайджанского государства в отметить, что традиционно стратегический мировом политическом пространстве ресурс государств, которые определялись является проведение мультивекторного и как лидеры мировой политики, был конструктивного внешнеполитического достаточно сконцентрированным, слитным и курса, направленного на защиту фундировался на основе военно-политических национальных интересов и завоевания возможностей. Однако в конце ХХ - начале стратегических дивидендов для страны. XXI вв. геополитическое позиционирование Ярким подтверждением модернизации определяется не только стратегическим геополитического позиционирования государственным ресурсом. В современных Азербайджана может служить такое значимое условиях востребован кумулятивный эффект событие в мировой политике как XVIII экономического, энергетического, финансового, Саммит Движения неприсоединения, который информационного, социально-гуманитарного, открыл новые перспективы сотрудничества имиджевого и других ресурсов государства. на равноправной и взаимовыгодной основе Переход на три года председательства в субъектов мировой политики, не входящих Движении неприсоединения к Азербайджану в военные и военно-политические блоки. является подтверждением эффективного «Внешняя политика Азербайджана, -отметил государственного управления национальными Президент Ильхам Алиев на XVIII Саммите ресурсами, успешной внутренней и внешней глав государств и правительств стран-членов политики нашего государства. «Сегодня Движения неприсоединения,- основывается Азербайджан является страной,- отмечает на национальных интересах, справедливости Президент Ильхам Алиев,- которая проводит и способствовала расширению круга друзей в подлинном смысле слова независимую страны». (5) политику, обладает большим авторитетом Являющейся второй после ООН на международной арене. Азербайджан во международной структурой по числу всем мире признан как надежный партнер, государств-участников, Движение проводит представительные международные неприсоединения выступает важным мероприятия, поэтому к нашей стране фактором мировой политики и оказывает относятся с большим уважением и симпатией». влияние на внешнеполитический курс стран, (1). В принятых на XVIII Саммит Движения определяющих повестку дня глобальной неприсоединения Бакинском итоговом политики. Сложившая практика оценки документе главы государств и правительств внешней политики национального государства в 120 стран подчеркнули недопустимость объективно формирующейся полицентрической захвата территории силой и заявили об системы миропорядка актуализирует проблему оккупации территории Азербайджана модернизации факторов геополитического Арменией. Поддержка территориальной

29 целостности Азербайджана подтверждена взаимодействие с максимально широким также в Бакинской политической декларации и кругом акторов мировой политики: Благодарности и Солидарности правительству государствами, наднациональными структурами и народу Азербайджана. Таким образом, факт и интеграционными объединениями. Это, оккупации Арменией территории суверенного безусловно, и вызов, и требование сегодняшнего Азербайджана и попрания императивных дня по обеспечению своих жизненно важных принципов международного права вновь интересов в международной среде. Специалисты подтвержден международным сообществом. в сфере международных отношений отмечают Председательство Азербайджана в тренд, выражающийся в «расслоение Движении неприсоединения, несомненно, еще суверенитета государств», находящихся в больше укрепит международный авторитет единой Вестфальской системе по отношению. и престиж страны. Первый вице -президент Данный тренд классифицирует государства Азербайджана Мехрибан Алиева отмечает, что как преимущественно вестфальские, то есть,

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal в последующие три года председательства в де-юри и де-факто суверенные, к которым Движении неприсоединения Азербайджанское относится и Азербайджан, преимущественно государство будет следовать «принципам поствестфальские, представленные сотрудничества, партнерства, взаимного государствами-членами Евросоюза, и уважения в виде поддержки суверенитета и довестфальские (18), обладающие формальным территориальной целостности государств- международно-правовым суверенитетом, членов».(4). Председательство Азербайджана но вследствие слабости государственных в Движении неприсоединения усилит институтов не способных управлять политический ресурс этой интеграционной политическими процессами. Парадоксально, структуры, ее организационные возможности но факт, что такое своеобразное расслоение и перспективы стать несущей конструкцией в государственного суверенитета происходит в условиях формирующейся многополярности. рамках системы международных отношений, Модернизация геополитического которая сама определила суверенитет своим позиционирования Азербайджанского фундаментальным принципом. В этих условиях государства реализуется в рамках «диффузии суверенитета», высокой поляризации многовекторного внешнеполитического курса. и активной динамики трансформации Азербайджан позиционируется в мировой силовых полей в международных отношениях политике как ответственный и конструктивный проводить многовекторную политику член международного сообщества, активно крайне сложно. Политическое руководство способствующий формированию позитивной, суверенного государства, при условии его де- сбалансированной и объединительной факто суверенности, должно сделать выбор, международной повестки дня, способствующей адекватный своим национальным интересам. решению глобальных и региональных проблем. «Первоочередной задачей любого государства, Показательно, что зарубежные политики которой должно быть подчинено все остальное, отмечают ведущую роль Азербайджана в является именно национальный интерес, как международной безопасности, подчеркивая, фундаментальный и объективный фактор что именно наша страна с ее миролюбивой формирования внешней политики».(14.р.348). политикой и разнообразием ресурсов определяет Теоретики международных отношений, политический климат во всём регионе: «Следуя анализируя категорию национальный интерес мирному курсу, Азербайджанская Республика в разработанной Г. Моргентау парадигме выступает в качестве гаранта безопасности на политического реализма, традиционно Южном Кавказе».(11). концентрируется на двух взаимозависимых Многовекторность внешней политики структурах национального интереса: Азербайджанского государства определяется центральной, константной и подчиненной ему потребностью в обеспечении стабильного динамичной составляющей.(15.р.40) При этом национального развития через активное особый акцент переносится на факторы целей

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 30 GEOSTRATEGİYA и рациональной обоснованности национальных АР Ильхам Алиев уже в начале первого интересов, необходимых для всех субъектов президентского срока четко обозначил принцип мировой политики.(17. р.419) баланса в геополитическом позиционировании Центральная структура национального Азербайджанского государства. Стать интереса определяет геополитическое форпостом какой- либо державы не отвечало бы позиционирование государства, которое в стратегическим интересам Азербайджанской современных условиях не ограничивается Республики. (8). При этом, даже гипотетически, географическими параметрами, а не возникает проблема бинарной оппозиции, аккумулирует стратегические, экономические, противопоставлений двух векторов «Россия информационные ресурсы, социально- или Запад». Подтверждением формирования политические особенности и разнообразие фактора баланса в геополитическом социокультурных и морально-духовных позиционировании Азербайджана стал выбор детерминант. Подчиненный элемент Баку местом проведения встреч высшего национальных интересов проявляется в военного командования России и НАТО. условиях нестабильности геополитических Азербайджан активно позиционирует себя параметров и связан с динамикой внешней и на геополитическом пространстве динамично внутренней средой государства. В этой связи развивающегося Востока. На заседании ряд исследователей отмечают, что в ответ на международного дискуссионного клуба вызовы турбулентности мировой политики стал «Валдай» по теме «Заря Востока и мировое формироваться новый тренд, выражающийся политическое устройство», в котором принял в распространении коллабораций различных участие Президент Азербайджана Ильхам акторов международных отношений. Алиев, было единодушно признано, что (9.с.11). Томсон и Перри коллаборацию огромный регион от Ближнего Востока до анализируют как высшую, интерактивную Восточной Азии играет все большую роль форму международной кооперации, в которой в мировой политике. (6). Геополитическое «процесс формальных и неформальных пространство Востока было определено на согласований между автономными акторами Валдайском форуме как, безусловно, главное на создает совместные правила и организации ближайшую и, с высокой долей вероятности, на для регулирования своих взаимодействий и длительную перспективу. направлений деятельности или возможности Геополитическое позиционирование решать объединяющие их задачи».(19. р.26) позволяет анализировать национальные Эти совместные правила разделяются всеми интересы с помощью объективных участникам коллаборации, принося им критериев безопасности. Одним из таких взаимные выигрыши, а сами согласования критериев является участие Азербайджана могут носить перманентный характер, в трансграничных, транснациональных вытекающий из возникающих ситуаций. транспортных проектах, способствующих (16.р.39). Коллаборации как новый тренд формированию стратегического партнерства. геополитического позиционирования отмечается Президент Азербайджана Ильхам Алиев на в основополагающих внешнеполитических Валдейском форуме отметил: «Мы давно документах США(13.р.67), Китая(7), России инвестируем как, собственно, в создание (10), Евросоюза (12) и других геополитических современной транспортной инфраструктуры, игроков, в зону стратегических интересов так и в создание атмосферы доверия в нашем которых входит Азербайджан. регионе. Общими усилиями стран партнёров Внешнеполитический курс государства, нам удалось создать уникальный формат отстаивающего свои национальные интересы, сотрудничества, который сегодня служит делу должен соответствовать реалиям меняющегося повышения благосостояния наших народов, а мира. Внешняя политика Азербайджанского также делу укрепления безопасности». (3). государства объемна, представлена и западным, Азербайджан – единственная страна, которая и российским направлениями. Президент не снижая уровня требований параллельно

31 участвует в транспортных проектах «Восток позиционирования нашей страны Президент –Запад» и «Север –Юг», обеспечивающих Ильхам Алиев на Валдайском форуме в Сочи, грузоперевозки из стран Европы через назвал избрание Азербайджана несколько свою территорию в центральноазиатские лет назад непостоянным членом Совета государства, Иран и Индию. Таким образом, в Безопасности ООН, за которое проголосовало восточном векторе внешнеполитического курса 155 государств.(3). Таким образом, чем фактором модернизации геополитического разнообразнее и сильнее утверждается позиционирования Азербайджанской геополитическое позиционирование Республики является развитие дружественных Азербайджанской Республики в системе отношений с ведущими азиатскими международных отношений, тем более государствами, в первую очередь, с Китаем. заинтересованы акторы мировой политики в Азербайджан был единственной страной сотрудничестве с нашей страной вследствие Южного Кавказа на конференции «Один пояс, ряда геополитических, ресурсных,

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal один путь», проходившей в Пекине в апреле социально-гуманитарных и других факторов. 2019 года. Многовекторность внешней политики Китай и Азербайджан активизируют суверенного Азербайджанского государства обмен визитами на высоком уровне, есть и в долгосрочной перспективе будет одним «политическое взаимодоверие постоянно из основных принципом геополитического углубляется, сотрудничество в торгово- позиционирования нашей страны в экономической, энергетической, транспортной глобализирующемся мировом пространстве. и гуманитарной сферах дает плодотворные результаты. Лидеры Азербайджана и Китая Ключевые слова: Полицентрическая достигли важного консенсуса по дальнейшему система, многовекторная внешняя политика, развитию двусторонних отношений и делового национальные интересы, геополитические сотрудничества в различных областях».(2). параметры, турбулентность мировой политики Китайская инициатива по формированию новой модели международного сотрудничества СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ с помощью укрепления действующих 1. Azərbaycan Respublikasının diplomatik региональных двусторонних и многосторонних xidmət orqanlarının 100 illik yubileyinə həsr механизмов и структур взаимодействий olunmuş VI müşavirənin iştirakçılarına. https:// вписывается в параметры национальной azertag.az/xeber/Azerbaycan_Respublikasinin_ стратегии инновационной модернизации diplomatik_xidmet_orqanlarinin_100_illik_yubile Азербайджана. Возрождение древнего 2. İlham Əliyev Pekində”Bir kəmər, bir yol” Шёлкового пути «Один пояс и один путь» Beynəlxalq Əməkdaşlıq Forumunda iştirak edib. будет способствовать продвижению новых https://president.az/articles/32895 механизмов регионального экономического 3. İlham Əliyev Soçidə “Valday” Beynəlxalq партнерства, стимулированию экономического Diskussiya Klubunun XVI illik iclasının plenar развития вовлечённых стран, укреплению sessiyasında iştirak edib https://president.az/arti- культурных обменов и связей во всех областях cles/34346 между разными цивилизациями, что, в свою 4. Gələn üç il ərzində ölkəmiz Qoşulmama очередь, станет инструментом обеспечения Hərəkatına sədrlik edəcək www. firstvicepresiden- региональной и глобальной безопасности. tazerbaijan.mehriban-aliyeva.az Многовекторность, усиливая экономический 5. Qoşulmama Hərəkatına üzv ölkələrin dövlət и политический потенциал Азербайджанского və hökumət başçılarının XVIII Zirvə Görüşündə государства, выступает показателем İlham Əliyevin niyqi.https://president.az/arti- объективности, последовательности и cles/34600 эффективности внешнеполитического 6. XVI Ежегодное заседание курса нашей республики. Одним из Международного дискуссионного клуба индикаторов модернизации геополитического «Валдай» http://ru.valdaiclub.com/events/

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 32 GEOSTRATEGİYA 7. Всеобъемлющая концепция национальной proves that Azerbaijan’s foreign policy achieve- безопасности Китая. /www.svop.ru/files/meet- ments are the result of dialogue and cooperation ings/m011813372437051.pdf based on mutual interests with neighbors and other 8. Главное-держать баланс www.media-on- countries. Special attention is given to the Azer- line.ru/newsweek/2005 baijan’s Non-Aligned Movement chairmanship 9. Катков А. Д. Суверенитет государства: in 2019-2022. NAM chairmanship is the result of проблема его понимания и историческое Azerbaijan’s international recognition as an influen- развитие принципа. Международные tial actor, a capable and reliable partner, independ- отношения. 2019. №3.с.1-14 ent, but at the same time open for worthy collabo- 10. Концепция внешней политики РФ. 2016. ration. The key issues are identified, including the http://kremlin.ru/acts/bank/41451 concept of non-alignment almost perfectly coin- 11. Савельев Д. Азербайджан определяет cides with Azerbaijan’s foreign policy priorities. политический климат во всём регионе. https:// moscow-baku.ru/opinions/eksperty/deputat_ Keywords: Polisentric system, Multi-vector foreign 12. A Global Strategy for the European Union’s policy, National interests, Geopolitical parameters, Foreign And Security Policy.2016. www.iss.europa. Turbulence in world politics eu/sites/ 13. Hadenius A. American Exceptionalism Re- Nigar Bayramova, visited: US Political Development in Comparative Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Perspective. – N.Y.: Palgrave Macmillan, 2015.. Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Beynəlxalq 14. Keagley Ch. N. Shannon L. Blanton. World münasibətlər və xarici siyasət kafedrasının Politics: Trend and Transformation. 2010 - 2011 dosenti, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Edition – N.Y.: Columbia Cengage Learning, 2010 15. Lang Anthony.Political Theory and Interna- XULASƏ tional Affairs: Hans J. Morgenthau on Aristotle’s Məqalə müasir dövlətlərin və xüsusən də, The Politics. Praeger November 30, 2004. Azərbaycanın geosiyasi mövqeyindəki yeni 16. MacGregor S.P., Carleton T. (ed.). Sustain- tendensiyaların təhlilinə həsr olunub. Müəllif ing Innovation. Collaboration Models for a Com- sübut edir ki, Azərbaycanın xarici siyasətində plex World. New York: Springer, 2012. olan nailiyyətlər onun qonşular və digər 17. Morgenthau Hans, Thompson Kenneth, Clin- ölkələrlə qarşılıqlı maraqlara əsaslanan dialoq və ton David. Politics Among Nations. McGraw-Hill əməkdaşlığın nəticəsidir. Azərbaycanın 2019-2022- Education; 7 edition (April 19, 2005). ci illərdə Qoşulmama Hərəkatına sədrliyinə xüsusi 18. Poggi G. Statesandstatesystems: democratic, diqqət yetirilir. Qoşulmama Hərəkatına sədrlik Westphalianorboth? / Review of International Stud- Azərbaycanın nüfuzlu oyunçu, bacarıqlı və etibarlı ies, 2007.No 33. – P. 577-595/ Cambridge Univer- tərəfdaş, müstəqil, eyni zamanda açıq və layiqli sity Press. doi: 10/1017\ SO26021050700767X əməkdaşlıq üçün beynəlxalq aləmdə tanınmasının 19. Thomson A.M., Perry J.L. Collaboration nəticəsidir. Məqalədə Azərbaycanın xarici siyasət Processes: Inside the Black Box// Public Adminis- prioritetləri və qoşulmamaq konsepsiyasının tration Review. 2006. Vol. 66. No. issue 1 Pp. 20-32. üst-üstə düşməsi ilə əlaqəli olan problemlər üzə DOI: 10.1111/j.1540-6210.2006.00663X çıxarılır.

Nigar Bayramova, Açar sözlər: Polisentrik sistem, çoxvektorlu xa- Modernization of factors of geopolitical rici siyasət, milli maraqlar, geosiyasi parametrlər, positioning of the Republic of Azerbaijan dünya siyasətindəki gərginlik

SUMMARY The article is devoted to the analysis of the new trends of geopolitical position of modern states in general and Azerbaijan in particular. The author

33 UOT 323

RAHU ŞİRİNOVA Azərbaycan Respublikasının AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının magistrantı GEOSİYASİ İNKİŞAF STRATEGİYASI Azərbaycan E-mail: [email protected]

Giriş ilə qarşılıqlı faydalı münasibətlərini yaratmaq və SSRİ-nin dağılması nəticəsində dünyanın milli maraqlarını maksimum qorumaqdan ibarətdir.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal geosiyasi və hərbi geostrateji vəziyyətinin ( https://president.az/articles/11725) dəyişməsi, müstəqillik əldə etmiş dövlətlərin bir Azərbaycan Respublikası öz müstəqilliyini siyasi sistemdən digərinə keçidi və başqa tras- bərpa etdikdən sonra dövlətçilik ənənələrinə milli proseslər bütün potsovet ölkələrində olduğu uyğun olaraq yeni daxili və xarici siyasət kursunun kimi Azərbaycan dövləti qarşısında da milli formalaşdırılması və tətbiqi başlıca məsələ kimi inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinin formalaşması qarşıda dururdu. Ermənistanın Azərbaycana qarşı və vahid təhlükəsizlik siyasətinin yaradılması əsassız ərazi iddiaları ilə başlayan hərbi təcavüzün vəzifələrini irəli sürdü. Bununla bağlı 90-cı genişlənməsi ölkəmizi ciddi siyasi və iqtisadi illərin əvvəlində Azərbaycanın milli inkişaf, problemlərlə üz-üzə qoymaqla yanaşı, dövlətimizin təhlükəszlik siyasətinin, onun nəzəri və prak- xarici siyasət fəaliyyətində də mühüm vəzifələrin tiki tərəflərinin formalaşması, müstəqil dövlətin yerinə yetirilməsini ön plana çəkdi. Ermənistanın həyati maraqlarının müəyyənləşməsi və təmin ölkəmizə qarşı hərbi təcavüzünün qarşısını al- olunması, milli təhlükəsizliyin və mexanizmlərinin, maq, onun ağır nəticələrini aradan qaldırmaq, onun ehtiyyatlarının yaradılması, düzgün geosi- dövlətimizin ərazi bütövlüyünü və təhlükəsizliyini yasi hədəflərin müəyyən olunması, cəmiyyətin təmin etmək,dünyaya siyasi və iqtisadi inteqrasiya sosial-iqtisadi, siyasi və mənəvi təməlinin yeni zərurəti düşünülmüş, ardıcıl və fəal xarici siyasət, dəyərlər və prinsplər əsasında qurulması və başqa eləcədə düşünülmüş geosiyasi inkişaf xətti tələb vəzifələr dövlət siyasətinin xüsusi istiqamətinə edirdi. çevrilərək,ümumi dövlət quruculuğu prosesinin təxirəsalınmaz və vacib məsələlərindən birini təşkil 1. Azərbaycan Respublikasının geosiyasi etdi. inkişaf perspektivləri Hər bir ölkənin dünya birliyində tutduğu Hər bir müstəqil dövlətin əsas geosiyasi vəzifəsi mövqe və qazandığı nüfuz onun beynəlxalq, öz milli ərazisi çərçivəsində vahid milli-dövlət regional və milli səviyyələrdə reallaşdırdığı milli strukturunu, mərkəzləşmiş dövlət idarəçilik sis- inkişaf xəttindən, həyata keçirdiyi geosiyasətin temini və suveren dövlət hakimiyyətini yaratmaq, çevikliyindən, səmərəliliyindən və ətraf aləmlə möhkəmlətmək və daimiliyini təmin etməkdən yaratdığı effektiv geosiyasi strategiyadan və ibarətdir. Bundan başqa, dövlətin geosiyasi münasibətlərdən asılı olur. Azərbaycanın region vəzifələri sırasına həm də cəmiyyətin artan sosial- və dünya ölkələri ilə geosiyasi münasibətlərinin, iqtisadi, mənəvi və s. tələbatının, ölkənin xarici milli inkişaf və təhlükəsizlik sahəsində yürütdüyü və daxili təhlükəsizliyinin dolğun şəkildə təmin xarici siyasət strategiyasının əsas vəzifələrindən edilməsi, əhalinin təbii fəlakətlərdən qorunması, biri Prezident İlham Əliyevin söylədiyi kimi, ölkədə milli-vətəndaş həmrəyliyinin yaradılması, ölkənin müstəqilliyini möhkəmlətmək, davamlı tolerantlığın qorunması və s. daxildir. Bütün bu inkişafını və suveren dövlət hüquqlarını təmin vəzifələri həyata keçirmək üçün dövlət onunla etmək, beynəlxalq münasibətlərin əksər subyektləri həmsərhəd olan qonşu ölkələrlə, qarşılıqlı

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 34 GEOSTRATEGİYA münasibətlərdə fərqli mövqeyi ilə seçilən ayrı-ayrı milli təhlükəsizlik və müdafiə qurumlarının vacib beynəlxalq və regional aktorlarla təmasa girməli vəzifələri sırasına daxildir. olur. Dövlətin geosiyasi maraqları həmin aktor- Azərbaycanın ətraf aləmlə mövcud geosiyasi larla toqquşa, kəsişə, yaxud üst-üstə düşə bilər. əlaqələrinin, məkan təmaslarının taktikasının Lakin heç nədən asılı olmayaraq dövlətin rəsmi müəyyən olunması, bölgədəki və dünyadakı və qeyri-rəsmi strukturları tarixən formalaşmış potensial tərəfdaşlar və rəqiblərin düzgün beynəlxalq normalara, regional ənənələrə və prak- qiymətləndirilməsi, onların təsir və müdaxilə tikaya, dərk olunmuş milli və ümumi maraqların imkanlarının, bu işdə istifadə edə biləcəyi geo- qarşılıqlı tarazlığına əsaslanaraq xarici aktorlarla siyasi ehtiyatların və mexanizmlərin obyektiv bu və ya digər geosiyasi münasibətlər qurmağa dəyərləndirilməsi, bu fonda ölkənin geosi- borcludur. Belə münasibətlər sistemi səviyyəsinə yasi fəaliyyət konsepsiyasının və proqramının görə beynəlxalq, regional və yerli (lokal) ol- yaradılması təhlükəsizlik və xarici siyasət maqla dövlətin müəyyən geosiyasi kodunu fəaliyyəti ilə məşğul olan müvafiq dövlət qurumları müəyyənləşdirir və müvafiq fəaliyyət kodeksinin qarşısında mühüm vəzifələr qoyur. yaradılmasını tələb edir. Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsinin digər Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqaz regionunda dövlətləri ilə müqayisədə hazırda Azərbaycanın mövcud olan irili-xırdalı bütün milli dövlətlərlə beynəlxalq aləm üçün müasir geosiyasi dəyər və dünyanın qarşılıqlı maraq kəsb edən digər ölçülərini artıran, milli inkişafını dönməz edən, ölkələri ilə tarazlaşdırılmış, xüsusi ölçülüb- regional və beynəlxalq perspektivini yüksəldən, biçilmiş geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji xarici aləmlə tərəfdaşlıq münasibətlərinə müsbət əlaqələrin qurulması, kəsişən və üst-üstə düşən təsir göstərən əsas amillər daha çox ölkənin təbii- regional və beynəlxalq maraqlar sisteminin təhlil mineral ehtiyyatları, Qərblə-Şərq arasındakı olunaraq gündəlik xarici siyasət fəaliyyətində mövcud siyasi, hərbi, ticarət və s. əlaqələrdə nəzərə alınması ehtiyacı müstəqil Azərbaycan tutduğu mövqe, malik olduğu nəqliyyat- kommuni- Respublikasının da məxsusi geosiyasi ko- kasiya və tranzit imkanları, yürütdüyü geoiqtisadi dunun müəyyənləşdirilməsi və müvafiq olaraq siyasət və s. ilə bağlıdır. Odur ki, hazırkı onillikdə ölkənin ətraf aləmlə geosiyasi münasibətlərinin, Azərbaycanın qarşısında duran əsas geosiyasi, fəaliyyət proqramının hazırlanması vəzifəsini geoiqtisadi və hərbi-geostrateji vəzifələr, ölkənin ortaya qoymuşdur. (Geostrategiya, 2011:10-20) XXI əsrdəki uğurlarını və geosiyasi gələcəyini Azərbaycanın geosiyasi ərazisi Şərqlə Qərbin, Av- təmin edəcək milli strateji kurs aşağıdakı kimi ropa ilə Asiyanın birləşdiyi, islam sivilizasiyasının görünür: sərhədlərinin bitdiyi və xristianlığın sərhədlərinin Azərbaycan regionda və dünyada geosiyasi başlandığı mədəni-mənəvi təmas məkanıdır. Bun- mövqeyini möhkəmləndirən əsas amillərdən biri dan başqa, onun ərazisi dünyanın ən əhəmiyyətli Xəzərin ona məxsus sektorundakı zəngin kar- geoməkanlarından biri hesab olunur, mühüm bohidrogen ehtiyatları və və həmin resursların nəqliyyatkommunikasiya dəhlizlərinin kəsişmə alternativ marşrutlarla dünya bazarlarına nöqtəsində yerləşir və zəngin karbohidrogen daşınması sahəsində həyata keçirdyi müstəqil və ehtiyatlarına malikdir. Əsasən müsəlman əhalisinə qərbyönümlü enerji siyasəti olmuşdur. Ardıcıl malik olan, Şərq və Qərb dəyərlərini özündə şəkildə həyata keçirdiyi yeni neft strategiyası ilə birləşdirən ölkə dünyəvi həyat tərzinə malik- Azərbaycan qısa müddətdə Avrasiynın alternativ dir. Hər bir digər ölkə kimi, geosiyasi statusuna enerji daşıyıcılarının tranzit qovşağına və əsas müvafiq olaraq yerli, regional, beynəlxalq maraq təminatçılarından birinə çevrilmişdir. Avropa çərçivəsini və dairələrini, geosiyasətinin məqsəd və Birliyinin enerji təhlükəsizliyində həm tranzit ölkə, vəzifələrini müəyyənləşdirmək, qonşu həmsərhəd həm də neft və qaz təchizatçısı kimi tanınması XXI ölkələrlə münasibətlərinin xarakterinə uyğun ola- əsrdə Azərbaycanın geosiyasi dəyərini artırması raq taktikasını, məxsusi geosiyasi fəaliyyət kodek- üçün geniş perspektivlər yaradır. http://www. sini hazırlamaq Azərbaycanın da xarici siyasət, xalqqazeti.com/az/news/education/44264).

35 2.Azərbaycan Respublikasının geosiyasi dəhlizi” layihəsi ilə bağlı müzakirələrin pers- layihələri geosiyasi strategiyanın pektivsizliyini görərək təşəbbüsü öz əlinə aldı tərkib hissəsi kimi və növbəti dəfə liderlik keyfiyyətlərini ortaya Azərbaycan Avropa və Asiyanın nəqliyyat- qoydu. 2011-ci ildə Azərbaycan ilə Avropa İttifaqı kommunikasiya dəhlizlərinin və neft-qaz ixracatı arasında strateji enerji əməkdaşlığına dair memo- marşrutlarının üzərində yerləşir. Ölkənin dün- randumun, 2012-ci ildə Türkiyə ilə Trans-Anadolu yada önəmli rol oynayan dövlətlərlə geoiqti- layihəsi üzrə sazişin imzalanması, 2013-cü ildə isə sadi münasibətlərinin taktikasının düzgün Trans-Adriatik layihənin əsas ixrac marşrutu kimi müəyyənləşdirilməsi, neft-qaz ixracı marşrutlarının seçilməsi “Cənub dəhlizi”nə yeni nəfəs gətirdi. şaxələndirilməsi və səmərəli istifadəsinin təşkili, Nəticə etibarilə 2013-cü il dekabrın 17-də Bakıda xarici aləmlə mövcud nəqliyyat-tranzit əlaqələrinin “Şahdəniz-2” layihəsinə dair yekun investisiya genişləndirilməsi, dünyada yeni-yeni satış bazar qərarı qəbul edildi (AzərTAc,2013). Azərbaycan öz larının axtarılması və mənimsənilməsi onun 2010- təşəbbüsü və praktiki addımları ilə yeni transmilli Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 2020-ci illərdə reallaşdıracağı əsas geosiyasi və ge enerji layihələrinin əsasını qoydu, “Cənub dəhlizi” oiqtisadivəzifələrsırasınadaxildir (http://www.anl. layihəsini xilas etdi, eyni zamanda Avropanın en- az/down/meqale/azerbaycan/2011/may/173982. erji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında daha fəal htm). Bu məqsədlə xarici aləmlə Azərbaycanı iştirak etmək imkanı qazandı. [2, səh.87-88] birləşdirən transmilli və ölkədaxili strateji tranzit- Beləliklə, Avrasiyanın əsas tranzit ölkələrindən nəqliyyat infrastrukturlarının,neft-qaz kəmərlərinin biri olaraq, Azərbaycan Şərq-Qərb ticarət, enerji- yenidən qurulması, buraxılış və daşıma gücünün yanacaq və nəqliyyat-kommunikasiya əlaqələrinin bir neçə dəfə artırılması xüsusi əhəmiyyət kəsb mərkəzində dayanır. Bu mövqe getdikcə güclənir edir. Azərbaycanın tam müstəqil geosiyasi, və ən əsası isə dünyanın əsas qloballaşma və geoiqtisadi və təhlükəsizlik siyasəti, prinsipial və regional inteqrasiya mərkəzləri (Avropa Birliyi, qətiyyətli mövqeyi Asiya ilə Avropanı birləşdirən ABŞ, Yaponiya, Çin, Cənub-Şərqi Asiya ölkələri böyük enerji-nəqliyyat layihələrinin həyata və b.) Azərbaycanın üçüncü minillikdə dünyanın keçirilməsini mümkün etdi. Hazırda, Bakı- Tbilisi- həm alternativ enerji təminatçılarından biri hesab Ceyhan, Bakı-Supsa, Bakı-Novorossiysk kimi illik edir, həm də onun əsas tranzit ölkə mövqelərinin gücü təxminən 70 milyon ton təşkil edən üç neft güclənməsində maraqlı olduqlarını nümayiş et- kəməri, Bakı-Tbilisi- Ərzurum, Bakı-Astara-İran dirir və bu işə ciddi səy göstərirlər. Azərbaycanın və Bakı-Rusiya kimi illik gücü təxminən 30-40 tranzit imkanları artdıqca, planetar geosiyasi milyard kub metr olan maye qaz kəmərlərinin dəyəri də yüksəlir ki, bu da onun xarici ölkələrlə mövcudluğu Azərbaycanın və tərəfdaşlarının enerji geosiyasi tərəfdaşlığını şərtləndirən digər əsas ixracı sahəsindəki geoiqtisadi risklərini, demək amil hesab olunur( http://az.strategiya.az/index. olar ki, sıfıra endirmişdir. Xəzər qazının Qara php?do=xeber&id=78794). dənizin Gürcüstan limanlarına qədər kəmərlərlə, Azərbaycan Respublikasının bugünkü əsas sonra isə sıxılaraq tankerlərlə Rumıniyaya, oradan strateji mənafeləri və geosiyasi maraqları da Avropa Birliyi ölkələrinə ixrac olunması ilk növbədə onun dövlət suverenliyinin qo- haqqında dövlətlərarası sazişin imzalanması runub saxlanılmasını, ərazi bütövlüyünün təkcə Azərbaycanın deyil, bütöv Xəzər hövzəsi bərpa edilməsini, əhalisinin həyat şəraitinin ölkələrinin qaz ixracı ilə bağlı risklərini ciddi yaxşılaşdırılması və təhlükəsizliyinin təmin şəkildə azaltmış və geoiqtisadi etibarlılığını olunmasını, ölkə daxilində dayanıqlı siyasi artırmışdır. Buna əlavə olaraq, “Şahdəniz-2” və liberal iqtisadi sistemin formalaşdırılması layihəsinin reallaşdırılması ilə yeni kəmərlər- və inkişafını, sosialiqtisadi tərəqqinin davam TANAP və TAP vasitəsilə böyük Azərbaycan etdirilməsini, xarici aləmlə ortaq maraqların qazının Avropa bazarına çıxarılması perspektivi bu tapılması və uzlaşdırılmasını, ölkənin milli etibarlılığı daha da möhkəmləndirmişdir. maraqlarının təminatı ilə bağlı qazanılmış 2010-cu ildən başlayaraq Azərbaycan “Cənub beynəlxalq dəstəyin getdikcə artırılması və s.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 36 GEOSTRATEGİYA vəzifələrin reallaşmasını tələb edir. Bu məsələlər NATO-nun Sülh Naminə Tərəfdaşlıq Proqrama Azərbaycanın bir dövlət kimi mövcudluğunu, qoşulmaqla Azərbaycan özünün regional və Xəzər - Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazdakı milli təhlükəsizlik maraqlarını təmin edəcəyinə mövqelərinin güclənməsini şərtləndirən əsas və Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ strateji vəzifələr hesab olunur. münaqişəsinin həllinə nail olacağına çox ümid Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan bəsləyirdi. Mütəxəssislər hesab edir ki, bu sahədə diplomatiyasının bütün səyləri planetin Azərbaycanın həyata keçirdiyi siyasət Cənubi mürəkkəb siyasi münasibətlər sistemində ölkənin Qafqazın mövcud reallığına tam adekvat idi. müharibədən çıxarılmasına, pozulmuş ərazi bütöv- Çünki “Rusiya Bakını hərbi cəhətdən birbaşa lüyünün bərpa olunmasına, milli, regional və nəzarətdə saxlaya bilməsə də, Ermənistanla beynəlxalq maraqlarının təmin edilməsinə, xarici müvafiq əməkdaşlığı gücləndirmək və rəsmi ola- aləmlə dinc əməkdaşlıq mühitinin yaradılmasına raq Dağlıq Qarabağ münaqişəsindəki davranışını yönəlmişdir. Prezident Heydər Əliyevin diplomatik Ermənistanın xeyrinə dəyişməklə Azərbaycanın məharəti, Azərbaycanın mühüm coğrafi mövqeyi, milli təhlükəsizliyinə və hərbi-strateji maraqlarına zəngin təbii ehtiyatları, dünya üçün kəsb etdiyi ciddi təhlükə yarada bilərdi”(Azerbaijan Fo- geosiyasi önəm və s. həmin vəzifələri həll etməyə cus, 2009:107). Eyni zamanda, bu proqrama şərait yaratmışdır. qoşulmaqda Azərbaycanın əsas məqsədi həm də Azərbaycanın Avrasiyadakı əhəmiyyətli strateji öz müstəqilliyinə və sərhədlərinin təhlükəsizliyinə mövqeyi və geosiyasi dəyəri məşhur dünya əlavə zəmanət almaq, Xəzər dənizinin ona məxsus politoloqları, aparıcı tədqiqat mərkəzləri tərəfindən sektorunda həyata keçirdiyi neft-qaz layihələrinin də etiraf olunmuşdur. Politoloq Z.Bjezinski və dünya bazarlarına çəkilən transmilli kəmərlərin bildirmişdir ki, “Müstəqil Azərbaycan Qərbin təhlükəsizliyini təmin etməkdən ibarət idi. Xəzər hövzəsinin və Orta Asiyanın zəngin enerji Azərbaycan keçən illərdə öz strateji tərəfdaşları resurslarına çıxışı üçün dəhliz ola bilər. Və əksinə, ilə nəhəng transmilli enerji və nəqliyyat asılı Azərbaycan Orta Asiyanın dünyadan təcrid layihələri reallaşdırmaqla Avrasiyanın geosiya­ edilməsi deməkdir” ( Бжезинский,1998:232-234). si xarakteristikasını ciddi şəkildə dəyişmişdir. Azərbaycanın mövcud geosiyasi maraqları Yeni enerji-ixrac marşrutları və yeni geoiqtisadi və bugünkü rəsmi siyasəti ölkə ərazisinin və şərtlər çərçivəsində Xəzər hövzəsinin və Orta Cənubi Qafqazın kimlərinsə “geosiyasi və hərbi- Asiyanın zəngin karbohidrogen resurslarının geostrateji münaqişə obyektinə” deyil, bütün dünya bazarlarına çıxarılması təmin edilmiş sivil dünyanın “tərəfdaşlıq, qarşılıqlı-faydalı və faktiki olaraq bölgənin ənənəvi enerji əməkdaşlıq və ədalətli iqtisadi yarış meydanına” ixracının şaxələndirilməsinə nail olunmuşdur çevrilməsini tələb edir. Rəsmi Bakı indiyə qədər (Həsənov,2015:134). Azərbaycanın təşəbbüsü və Rusiya, Qərb, Türkiyə, İran və b. güclər arasında- dünyanın ən aparıcı ölkə və şirkətlərinin iştirakı ilə Avrasiya, Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazın yaradılan transmilli enerji konsorsiumu, yeni isteh­ geoiqtisadi və geosiyasi hədəfləri uğrunda gedən sal, ixrac marşrutları və s. infrastrukturlar Cənubi mübarizədən “tam müstəqil mövqe tutmaqla” Qafqaz və Xəzər regionunun inkişafına ciddi təsir və öz milli maraqlarına uyğun hərəkət etməklə, göstərmiş, bölgəni Avropa və dünya ölkələrinin müəyyən məsafə saxlamağa nail olmuşdur ki, güc­lü maliyyə və qabaqcıl texnologiyalarının bu da onun regiondakı geosiyasi mövqelərini üzünə açmışdır. daha da gücləndirmişdir (http://modern.az/arti- cles/75161/1/). 3. Müasir Azərbaycan Respublikasının Avroatlantik təhlükəsizlik strukturlarına in- geoiqtisadi inkişaf dinamikası teqrasiya xətti götürməsi Azərbaycanı dünyanın Professor Əli Həsənov qeyd edir ki, geoiqtisadi və regionun təhlükəsizlik maraqlarında ciddi anlamda Azərbaycanın milli inkişafı və iqtisadi bir aktora çevirmiş və transmilli hərbi-strateji maraqlarının təhlükəsiz təminatı müstəqilliyimizin maraqların mərkəzinə çıxarmışdır. 1994-cü ildə ilk dövrü üçün bir neçə əsas vəzifəsi var idi

37 (Həsənov,2015:935). Onları aşagıdakı kimi təsnif iqtisadi siyasət yürütməklə bu ölkələrin iqtisadi, etmək olar: maliyyə-texnoloji imkanlarından istifadə etmək, - İlk növbədə, günü-gündən dərinləşən iqtisadi milli iqtisadi inkişafa, geoiqtisadi müstəqilliyə və böhranı dayandırmaq, respublika səviyyəsində təhlükəsizliyə nail olmaq mümkün idi. Ölkənin əqsədyönlü yaxud kortəbii şəkildə həyata keçirilən ciddi böhrana düçar edilmiş və dağılmaqda olan iqtisadi dağıntıların qarşısını almaq, ölkənin milli iqtisadiyyatını da o dövrdə yalnız xarici iqti- iqtisadiyyatı və vətəndaşların həyati tələbatı üçün sadi strukturların maliyyə-texniki imkanlarından yaranmış təhlükələri aradan qaldırmaqdan ibarət istifadə etməklə qaydaya salmaq olardı. idi. - İkincisi, müstəqilliyə qovuşduqdan sonra Nəticə Azərbaycanın bəyan etdiyi “açıq ölkə” siyasəti, Azərbaycanın Avropa-Asiya kommuni- bazar iqtisadiyyatına keçid, xarici aləmlə iqtisadi kasiya xətlərinin kəsişməsində, geosiyasi, hərbi- inteqrasiya, biznes mühitinin liberallaşdırılması, geostrateji və geoiqtisadi cəhətdən mühüm Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal azad mülkiyyətçilik xəttinin qəbul olunması və s. əhəmiyyət kəsb edən, enerji qaynaqları ilə zəngin kimi addımlar bütövlükdə müsbət hal olsa da, bu məkanda - Avrasiyada yerləşməsi onun beynəlxalq, xətt öz-özlüyündə Azərbaycanın müstəqil iqtisadi regional və millik təhlükəsizlik siyasətinin əsas inkişafını, iqtisadi və sosial təhlükəsizliyini təmin vəzifələri, istiqamətləri və mexanizmlərinin etmirdi. Bunun üçün, Azərbaycan ilk növbədə müəyyənləşməsinə həlledici təsir göstərir. ərazisindəki mövcud iqtisadi və əmək ehtiyatlarının Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqazın hərbi strateji düzgün qiymətləndirilməsi, qorunması, səmərəli və təhlükəsizlik sisteminin formalaşmasında istifadəsi və faydalı idarə edilməsi strategiyasını Azərbaycanın yürütdüyü milli, regional və müəyyən etməli idi. beynəlxalq təhlükəsizlik siyasəti xüsusi rol oynayır. - Üçüncüsü, o dövrdə ölkənin iqtisadi maraqları Bu siyasətin əsas istiqamətlərindən biri ölkənin SSRİ tərkibindən ayrılmış region ölkələri ilə regionda gedən əksər geosiyasi və geoiqtisadi əvvəlki iqtisadi-təsərrüfat əlaqələrinin pozulmasını proseslərdə fəal iştirakının təmil edilməsi və deyil, əksinə, bu əlaqələri saxlamaqla tədricən və bütün sahələr üzrə milli maraqların qorunmasıdır. düşünülmüş formada dünyanın qabaqcıl iqtisadi Azərbaycan xarici siyasətinin prioritetlərini sistemlərinə, xüsusən, Avropa Birliyi sisteminə qətiyyət və inamla reallaşdırır. Təcrübə göstərir ki, səmərəli inteqrasiya siyasəti yürütmək tələb olu- ölkəmizin xarici siyasət kursu region səviyyəsində nurdu. Azərbaycanın belə bir sistemə inteqrasiyası pozitiv geosiyasi dəyişiklikləri həvəsləndirir. onun arzuolunmaz regional geoiqtisadi təsirlərdən Azərbaycan Cənub Qafqazın lider dövləti olaraq xilas olmasına və geoiqtisadi müstəqilliyinə zəmin yalnız əməkdaşlıq və inteqrasiya istiqamətində yarada bilərdi. Bu, həm də Azərbaycanın o dövr fəaliyyət göstərir. Dövlətimiz yeni beynəlxalq en- üçün böyük ehtiyac duyduğu qabaqcıl dünya erji layihələri, iqtisadi əməkdaşlıq proqramları və texnologiyalarının, xarici investisiya və kapitalın mədəniyyətlərarası dialoqa xidmət edən tədbirlər ölkə iqtisadiyyatına cəlb olunmasına və bunun həyata keçirdikcə, bəzi qüvvələrin təxribatçı nəticəsində yanacaq-energetika, neft və qeyri-neft hərəkətləri artır. Cəbhə xəttində atəşkəsi pozur, sektorunun inkişafının təmin edilməsinə, ölkənin bəzi media orqanlarında ölkəmizə qarşı şər- zəngin təbii sərvətlərindən, mövcud iqtisadi böhtanla dolu yazılar dərc edir, müxtəlif beynəlxalq ehtiyatlarından onun inkişafı naminə daha səmərəli, dairələrdən təzyiqlər etməyə çalışırlar. Bütün bun- təhlükəsiz və itkisiz istifadə edilməsinə imkan lar mahiy yətcə sürətlə inkişaf edən Azərbaycanın yarada bilərdi. Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyi əl-ayağına dolaşmaq xarakteri daşıyır. Lakin Prezi- və geoiqtisadi maraqlarının təhlükəsizliyinin bəhs dent İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, Azərbaycan olunan dövr üçün ən uğurlu, səmərəli və faydalı artıq keçən əsrin 90-cı illərinin ölkəsi deyil – o, yolu, əlbəttə, ABŞ və Avropa Birliyi ölkələri, güclü, sülhsevər və zəngindir! Azərbaycan Cənub Yaponiya, Çin və s. kimi beynəlxalq güclərlə Qafqazın aparıcı dövləti olaraq, bundan sonra da transmilli əməkdaşlıqdan keçirdi. Uğurlu xarici üzərinə düşən missiyanı yerinə yetirəcəkdir. Belə

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 38 GEOSTRATEGİYA nəticəyə gəlmək olar ki, əsası Ulu Öndərimiz successful geopolitical projects and prospects of tərəfindən qoyulmuş və hal hazırda ölkə başçımız geopolitical development were noted. – İlham Əliyev cənabları tərəfindən uğurla da- vam etdirilən balanslaşdırılmış düzgün siyasət, Keywords: geopolitical development; geo-eco- düşünülmüş geostrateji inkişaf xətti Azərbaycanı nomic factors; Caspian- Sea basin regionun lider dövlətinə çevirmişdir. Bununla yanaşı dünyanın aparıcı dövlətlərini ölkəmizlə əməkdaşlığa sövq etmişdir. ГЕОПОЛИТИЧЕСКАЯ СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ РЕСПУБЛИКИ АЗЕРБАЙДЖАН ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Həsənov Əli(2011) Azərbaycanın müasir geosi- РЕЗЮМЕ yasi inkişafı: mövcud vəziyyət və perspektivlər В статье в целом анализируется // “Geostrategiya” jurnalı, Bakı, mart 2011, геополитическое развитие Азербайджанской N1, s.10-20. Республики, важность значения 2. Həsənov Əli (2015) Azərbaycanın geosiyasəti. геополитических стратегий и развитие для Dərslik. - Bakı, 2015.səh.1056 нашей страны. В первую очередь упоминались 3. AzərTAc. Bülleten, 29 dekabr 2013. геополитическое положение Азербайджанской 4. Бжезинский K (1998). Великая шахматная Республики, геополитические, доска. Господства Америки и его геоэкономические отношения с соседними геостратегические императивы. М., 1998.s. странами, успешные геополитические проекты 232-234. и перспективы геополитического развития. 5. Rayner Fraytaq-Virminqhaus (2009). Azərbaycanın xarici və təhlükəsizlik siyasəti // Ключевые слова: геополитическое развитие; “Azerbaijan Focus” jurnalı, №1, 2009, s. 107. геоэкономические факторы; бассейн 6. Aleksandros Petersen (2010). Azərbaycanın Av- Каспийского моря roatlantik baxışları //“Azerbaijan focus”, №2, yanvar-mart 2010, s.197. 7. http://www.xalqqazeti.com/az/news/educa- tion/44264 http://www.anl.az/down/meqale/ azerbaycan/2011/may/173982.html 8. http://az.strategiya.az/index. php?do=xeber&id=78794 9. http://modern.az/articles/75161/1/ 10. https://president.az/articles/11725

GEOPOLİTİCAL DEVELOPMENT STRAT- EGY OF THE REPUBLIC OF AZERBAIJAN

SUMMARY The article general analyzes the geopolitical development of the Republic of Azerbaijan, the importance of geopolitical strategies and develop- ment for our country . First, the geopolitical posi- tion of the Republic of Azerbaijan, geopolitical, geo-economic relations with the neighboring states,

39 УДК – 327

АББАС АЛИЕВ МЕСТО И РОЛЬ ГАЗОВОГО Азербайджанский Университет Языков. Докторант Института права и прав человека ВЕКТОРА В ОБЕСПЕЧЕНИИ Национальной Академии Наук Азербайджана Азербайджан ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ E-mail: [email protected] АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ И ЕВРОПЕЙСКОГО СОЮЗА Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Введение в атмосферу, которая является причиной В первые десятилетия ХХI века в мировой парникового эффекта, и успешно заменяет экономике обозначился переход от нефти к уголь» [16, с.426]. газу, следствием которого стало значительное Наряду с нефтью, в числе углеводородных увеличение государств, геополитические запасов Каспийского моря, особое место амбиции, которых во многом определяют занимает природный газ. Его запасы в странах формирование и развитие всей системы Каспийского региона более масштабны, чем региональной и мировой энергетической запасы нефти (соответственно 46% мировых политики, а также системы энергетической запасов против 17% по данным BP) [24]. безопасности в целом. В середине 90-х годов ХХ века в В наши дни неравномерное сосредоточение Азербайджане были открыты крупнейшие запасов природного газа, его логистика и месторождения природного газа, среди которых диверсификация, повлекли за собой увеличение стоит особенно выделить месторождение объёмов и рост продаж в мировой торговле «Шах Дениз», запасы которого оценивались в данного вида углеводородного ресурса. 1,2 триллиона кубометров газа. Значительные Изложение основного материала. Мировые запасы газа также были обнаружены на таких запасы природного газа с географической точки месторождениях, как “Апшерон” (350 млрд. зрения распределены неравномерно. Около 2/3 куб/м), “Умид” (200 млрд. куб/м), “Бабек” (400 мировых запасов природного газа приходится на млрд. куб/м). Ближний Восток (42,6 % или 79,4 трлн. куб.м.) и Сегодня газовая отрасль является одной из Европу (30,4 % или 56,7 трлн. куб.м.) [26]. ключевых отраслей экономики Азербайджана До начала 2000-х годов, объем доказанных и её валовая продукция в наши дни запасов газа в странах Европейского Союза составляет 1,4% от общего объема Топливно- оставался, в размере около 3600 млрд. кб.м и Энергетического Комплекса (ТЭК) [27]. колебался в диапазоне 8%. С 2000 года объем На сегодняшний день масштаб доказанных запасов стал уменьшаться в среднем на 6,6% в месторождений природного газа, Азербайджана год и в 2013 году этот показатель составил 573,2 составляет 2 трлн. 550 млрд. куб/м, а млрд. куб.м., что соответствует 0,8% мирового потенциальные запасы оценивается в 6 трлн. м3. объема запасов этого вида топлива [1, с.78]. [14]. Отмеченное обстоятельство предоставило Говоря о значении природного газа, Азербайджану возможность, наряду с известный российский ученый Орлов А.В., в удовлетворением внутренних потребностей своей статье отмечает, что «на сегодняшний начать экспорт природного газа в Европу, и стать день природный газ является наиболее одним из основных участников европейского перспективным видом ископаемого топлива в энергетического рынка. рамках мирового энергообеспечения, так как Объемы запасов природного газа существенно предполагает самый низкий выброс углекислоты различаются в странах в Европейского Союза.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 40 GEOSTRATEGİYA Большая часть доказанных запасов природного устойчивой, конкурентной и надёжной газа, среди стран Европейского Союза, энергетики». В этом документе отмечалось, что приходится на Нидерланды и Великобританию. реализация энергетической стратегии ЕС должна В 2013 г. доли этих стран составили 54% и 16% быть направлена на достижение следующих соответственно от суммарных запасов всех стран задач: обеспечение надёжности поставок Европейского Союза [23]. энергоносителей; формирование конкурентных Остальные страны ЕС либо имеют энергетических рынков; создание стимулов для сравнительно небольшие запасы природного газа устойчивого развития энергетического сектора (Германия, Дания, Италия, Польша, Румыния), [22]. либо не имеют их вообще (Финляндия, Бельгия Важнейшей составляющей энергетической и др.). В структуре топливно-энергетического безопасности на рынке газа является ее баланса стран Европейского союза природный транспортная составляющая, т.е. безопасность, газ составляет 20%. Наиболее газоёмкими непрерывность и экономическая эффективность являются топливно-энергетические балансы: поставок по всему используемому комплексу Нидерландов – 60(%), Великобритании – 50(%), маршрутов и способов поставки. Ирландии – 45(%), Италии – 40(%), Венгрии – Основой стабильности и надежности 35(%) [21]. поставок газа в Европу являются долгосрочные Общий объем мирового экспорта природного контракты. Они предоставляют гарантии газа в 2015 году составил 1042,4 куб.м. (из них окупаемости вложенных инвестиций как трубопроводного газа - 704,1 куб.м. и СПГ странам-импортерам, так и странам-экспортерам – 338,3 куб. м.) (25) В 2005-2015 гг. мировая природного газа. торговля газом увеличилась на 38% (с 721,5 куб. В силу сложившихся обстоятельств м, из них 532,7 куб. м – трубопроводный газ, руководство Азербайджана поставило во 188,8 куб. м - СПГ) [30]. главу угла своей газовой стратегии поиск, а в Экспорт природного газа на мировые дальнейшем и строительство альтернативных рынки в основном осуществляются системой маршрутов экспорта азербайджанского трубопроводов газа. Основными поставщиками природного газа на европейские и мировые газа в Европу являются Россия (159,8 млрд. куб. рынки [6, с.49]. м), Норвегия (109,5 млрд. куб. м) и Нидерланды Первым шагом на этом пути стало (40,6 млрд. куб. м) [18]. подписание осенью 2003 года соглашения Европейский энергетический рынок между правительством Грузии и Грузинской поглощает основной объем мировых международной нефтяной корпорацией (GIOC) поставок природного газа. В Западной Европе с одной стороны и компанией «Azerbaijan крупнейшими импортерами являются такие Gas Pipeline Co» с другой, о продаже и покупке страны как Германия – 34,02 млрд. куб/м, Италия природного газа при его транзите через – 17,08 млрд. куб/м, Франция – 9,53 млрд. куб/м. грузинскую территорию по газопроводу «Баку- [4, с.98]. Тбилиси-Эрзерум» [7]. В 2006 год был введён Среди стран Центральной и Юго-Восточной в строй газопровод Баку-Тбилиси-Эрзерум. Европы основными импортёрами природного Посредством этого газопровода природный газа являются Польша – 10,25 млрд. куб/м, Чехия газ в размере 7,7 млрд. куб.м, добытый на - азербайджанском месторождении «Шахдениз» 7,59 млрд. куб/м, Венгрия - 6,26 млрд. куб/м, (Фаза-1), стал транспортироваться в турецкий Словакия - 5,89 млрд. куб/м. [20]. город Эрзерум, а оттуда и на европейские рынки. Основным документом, определяющим С 2007 года азербайджанский природный газ стратегию Евросоюза по организации снабжения стал транспортироваться из Турции в Грецию. природным газом стран входящих в ЕС вплоть Поставки азербайджанского газа обошлись до 2020-2030 гг., является принятая в марте 2006 Греции значительно дешевле. За 1 тыс. куб. м. г. Зелёная книга под названием «Европейская азербайджанского газа Греция заплатила 149 стратегия в интересах формирования долл., в то время, как российский газ, обходился

41 ей в 250-260 долл. за 1 тыс. куб. м. [5, c.62]. “Южного коридора”. Новый маршрут поставок Не имевший прецедентов по газа повысит энергетическую безопасность продолжительности и политическим европейских потребителей и предприятий...” последствиям российско-украинский газовый [13]. кризис 2009 года стал одной из причин срыва Руководством Азербайджана также была поставок газа в Европу. Кризис ускорил дана высокая оценка положений подписанной реализацию планов Европейской Комиссии декларации. Подводя итоги встречи с по повышению надёжности снабжения стран президентом Еврокомиссии Х. М. Баррозу, Европейского Союза природным газом. Президент Азербайджана Ильхам Алиев заявил, В своём выступлении Председатель что «Азербайджан поддерживает реализацию Европейской комиссии Жозе Мануэл Баррозу проекта «Южный газовый коридор» и «это на заседании Европарламента в Страсбурге означает, что в предстоящие годы наша страна (2009 г.), заявил: “увеличение надёжности сможет получать выгоду от продажи природного

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal энергоснабжения будет одним из основных газа» [17]. приоритетов в ближайшие годы. Нам нужно Таким образом, подписанием совместной стремиться к лучшему, но быть готовыми декларации был сделан конкретный шаг в деле к худшему. Европа должна извлечь урок из реализации проекта Южного газового коридора имевших место ранее кризисных ситуаций и и диверсификации поставок энергоносителей гарантировать, чтобы граждане Евросоюза из Азербайджана в Европу. Были достигнуты больше никогда не страдали от нехватки тепла не договорённости следующего порядка: по своей вине» [3,c.68]. - Азербайджан предоставит достаточно А тем временем объемы поставок газа для того, чтобы сделать возможным азербайджанского природного газа с морского практическую реализацию “Южного коридора”; месторождения «Шах-Дениз» на внешние рынки - Европа и Азербайджан должны приложить непрерывно увеличивались и их объём в 2010 усилия для обеспечения инфраструктуры для году, составил 4,9 миллиарда кубометров газа долгосрочных и бесперебойных поставок газа в [15]. Европу. В 2010 главный оператор «Контракта И это обстоятельство по праву можно считать века» британская компания «ВР» приступила конкретным вкладом Азербайджана в процесс к освоению новой стадии газоконденсатного обеспечения энергетической безопасности месторождения проекта «Шах-дениз - 2». В Европы. рамках проекта «Шах-дениз - 2» предполагалось 5 марта 2011 года Милли Меджлис увеличить добычу газа с 9 до 25 млрд. куб.м. Азербайджана ратифицировал «Совместную [11]. декларацию ЕС и Азербайджана по Южному Европейский Союз проявил особую газовому коридору». Помимо отмеченной заинтересованность в деле реализации декларации были также подписаны проекта «Шах-дениз - 2». В январе 2011 «Меморандум о взаимопонимании между года в Баку прибыл президент Европейской Азербайджанской Республикой и Еврокомиссией Комиссии Хосе Мануэлль Баррозу. Состоялись о Национальной индикативной программе встречи президента Европейской Комиссии с на 2011-2013 годы» и «Меморандум о руководством Азербайджанской Республики, а взаимопонимании между Азербайджанской также с руководством ВР и SOCAR. По итогам Республикой и Еврокомиссией по рамочному визита была подписана «Совместная декларация документу всесторонней институциональной о Южном газовом коридоре». По случаю созидательной программы» [19]. подписания отмеченной выше декларации В декабре 2011 г. Азербайджан и Турция президент Еврокомиссии Х.М.Баррозу заявил: подписали меморандум по созданию “это прорыв, данное соглашение подтверждает консорциума для строительства газопровода, прямой выход Европы к газу из Каспийского который обеспечивал бы поставки газа c бассейна, что позволит реализовать проект месторождения «Шах-Дениз» в Европу через

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 42 GEOSTRATEGİYA территорию Турции. в целом. Это стало возможным за счет Первым шаг в деятельности консорциума масштабных иностранных инвестиций стало подписание 26 июня 2012 г. в Стамбуле и международной поддержки в процессе президентом Азербайджана И. Алиевым и транспортировки на европейские энергетические премьер-министром Турции Р.Т.Эрдоганом рынки углеводородных ресурсов Каспийского межправительственного соглашения o моря на европейские и мировые энергетические реализации проекта Трансанатолийского рынки. газопровода TANAP [2, c.130]. Представленный материал, данные Протяженность газопровода TANAP статистики в отношении динамики добычи составляла 1850 км. Он предназначен для мировой природного газа и его продаж на транспортировки азербайджанского газа с мировых рынках позволят нам говорить о том, месторождения «Шахдениз» в рамках Стадии-2 что природный газ может претендовать на от грузино-турецкой границы до западных статус топлива, обеспечивающего стабильное и границ Турции. Соглашение предполагало устойчивое развитие системы энергетической транспортировку в Турцию 16 млрд. куб. м. безопасности, как отдельных государств, природного газа, добываемого во второй фазе европейского региона и мирового сообщество в месторождения «Шахдениз». 6 млрд. куб. м. целом. из этого объема предполагалось направить на обеспечение внутренних потребностей страны, СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 10 млрд. куб. м. должны были быть отправлены 1. Головина Н.С. Особенности через турецкую территорию на европейские современного этапа формирования газового рынки [12]. рынка Европейского Союза. // Газовая Выступая на стамбульской конференции промышленность, 2014, №5(704), с.78 “Восток встречается с Западом”: новые границы 2. Гусейнова С. А. Газопровод TANAP как один энергетической безопасности”, Президент из альтернативных маршрутов обеспечения Азербайджана Ильхам Алиев заявил, что энергетической безопасности Европы. Вестник энергетическая безопасность Европы в Российского университета дружбы народов. значительной мере связана с перспективами Серия: Международные отношения, 2014, №4, сотрудничества с Азербайджаном [14]. с.130 17 декабря 2013 г. в Баку состоялась 3. Европейский Союз: Факты и Комментарии церемония подписания итогового Вып. 55: январь–март 2009 г. М.2009 с.68 инвестиционного решения по проекту 4. Кавешников Н.Ю. Стратегия ЕС в области второй стадии разработки газоконденсатного климата и энергетики // Современная Европа. месторождения “Шах-Дениз”. …. 2015. № 1.С. 98. энергетической безопасности, энергетической 5. Махмудов Р. Растущая роль природного диверсификации, широкого международного газа в евразийских энергетических «играх» // сотрудничества между вовлеченными в этот ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ И КАВКАЗ”, 2007, №6, с. исторический проект странами и компаниями. 62 Благодаря своим богатейшим запасам 6.Мехдиев Е.Т. Энергетический фактор во углеводородных ресурсов, Азербайджан внешней политике Азербайджана //Проблемы стал страной, от которой во многом зависит постсоветского пространства. 2016,№1, с.49. экономическое развитие, уровень обеспечения Интернет ресурсы энергоресурсами и нефтепродуктами, а так же 7. Азербайджан играет важную роль система энергетической безопасности стран в обеспечении будущего энергетической входящих в Европейский Союз. безопасности Европы. 13 Августа, 2011 Созданная система энергетической www.1news.az/news/azerbaydzhan-igraet-vazhnuyu- безопасности стала важной составляющей rol-v-obespechenii-buduschego-en... национальной безопасности как самой 8.В Азербайджане запущен Южный газовый республики, так и Европейского сообщества коридор https://www.dw.com › в-азербайджане-

43 запущен-южный-газовый-коридор 29 мая 2018 г. ödəməyə imkan verir və eyni zamanda AB-nin 9. В рамках Консультативного совета enerji təhlükəsizliyini təmin edən bir amil kimi çıxış Южного газового коридора подписана edir. Совместная декларация по итогам пятого заседания министров 20.02.2019 https://azertag. Açar sözlər: təbii qaz, karbohidrogen ehtiyatları, az/../V_ramkah_Konsultativnogosoveta_YUzhnogo_ qaz ixracatı, TANAP və TAP qaz kəmərləri, enerji gazovogo_koridоra. sektoru, enerji təhlükəsizliyi. 10. В рамках Мюнхенской конференции по безопасности президент Азербайджана Ильхам Aliev Abbas Алиев принял участие в «круглом столе» на тему Azerbaijan University of Languages. « Стратегии диверсификации» 06 февраля 2015 PhD student of the Institute of Law and года https://ru.president.az/articles/14264/print Human Rights 11.Вторая стадия месторождения Шах National Academy of Sciences of Azerbaijan

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Дениз: Инфографика - Trend.Az https://www.trend. E-mail: [email protected] az › Инфографика 12. Гасанов А. Энергетические ресурсы PLACE AND ROLE OF THE GAS VECTOR Каспийского бассейна и Южного Кавказа и IN ENSURING THE ENERGY SECURITY OF участие в энергетической безопасности Европы. THE AZERBAIJAN REPUBLIC AND THE URL: http://strategiya.az/old/index.php?m=xeber& EUROPEAN UNION id=5114. 13. Еврокомиссия и Азербайджан дали SUMMARY зеленый свет “Южному коридору” 15.01.2011 This article discusses the geopolitical significance / https://inosmi.ru/caucasus/20110115/165662197. of the reserves of one of the most important hydro- html carbon resources - natural gas, its role in ensuring 14. Запасы газа в Азербайджане оцениваются the energy security of individual states and regions, в 2,6 трлн. кубометров. Выступление in our case, the Republic of Azerbaijan and the президента Азербайджана И.Алиева в Баку European Union. The article notes the fact that the на пятой встрече министров в рамках uneven occurrence of natural gas on a global scale, консультативного совета проекта Южный its small reserves in the countries of the European газовый коридор (ЮГК). interfax.az/view/758125 Union created a condition for Azerbaijan’s natural 14. Каспийский партнер не подведет. gas to enter the world energy markets. Its reserves Энергетическая политика Азербайджана allow our republic to meet the population’s need for заслужила доверие Запада. https:// it at affordable prices, and also become a determin- rg.ru/2012/02/28/baku.html ing factor in ensuring the EU’s energy security.

Key words: natural gas, hydrocarbon resources, XÜLASƏ gas exports, TANAR and TAP gas pipelines, energy Bu məqalədə müasir dövrümüzdə ən vacib sector, energy security. karbohidrogen ehtiyatlarından birinin - təbii qaz ehtiyatlarının geosiyasi əhəmiyyəti, ayrı-ayrı dövlətlərin və bölgələrin, o cümlədən, Azərbaycan Respublikası və Avropa Birliyi ölkələrinin enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsindəki rolu müzakirə olunur. Məqalədə təbii qazın qlobal miqyasda qeyri- bərabər paylanması, Avropa Birliyi ölkələrində bu- nun kiçik olması Azərbaycanın təbii qazının dünya enerji bazarlarına çıxmasına şəraitin yaradılması faktı qeyd olunur. Respublikamızın bu ehtiyatları əhalinin münasib qiymətlərlə öz ehtiyaclarını

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 44 GEOSTRATEGİYA

UOT 327; 930.22

MEHDİ İSMAYILOV Azərbaycan Respublikasının AZƏRBAYCAN-YUNANISTAN Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dissertantı SİYASİ MÜNASİBƏTLƏRİ Azərbaycan E-mail: [email protected]

Giriş qətnamələrinin yerinə yetirilməsini, istənilən ölkə Azərbaycanın xarici siyasətinin mürəkkəb ərazisinin işğal olunmasına qarşı çıxdıqlarını istiqamətlərindən birini Yunanıstanla əlaqələr bildiriblər. təşkil edir. Qarşılıqlı münasibətlərə mürəkkəblik 18 iyun 2003-cü ildə Azərbaycan Prezidenti gətirən amil bu ölkənin Azərbaycanın strateji Heydər Əliyev Yunanıstanın xarici işlər nazirinin müttəfqi olan və qardaş ölkə sayılan Türkiyə müavini İoannis Maqriotisi qəbul edib. Söhbət ilə ziddiyyətli və münaqişə elementlərinə malik zamanı Heydər Əliyev qeyd edib ki, Yunanıstanın əlaqələrinin olmasıdır. Baxmayaraq ki, hər iki Avropa Birliyinə sədrlik etdiyi dövrdə Qafqaz ölkə NATO daxilində müttəfiq hesab olunurlar ölkələri, o cümlədən Azərbaycanla çox səmərəli onların münasibətləri zaman-zaman gərginlik və əlaqələr yaradıb. Qafqaz ölkələrində, o cümlədən qarşıdurma həddinə çatır. Belə şəraitdə Azərbaycan Azərbaycanda geniş fəaliyyət göstərməyi yüksək Yunanıstanla siyasi əlaqələrini qurarkən və inkişaf qiymətləndirən Heydər Əliyev bütün sahələrdə etdirərkən həm Türkiyə ilə əlaqələrini mənfi bundan sonra da əməkdaşlıq etməyə hazır təsirdən qorumalı idi, həm də mümkün olduğu olduğunu bildirib. İoannis Maqriotis isə çıxışında qədər Yunanıstanın işğalçı Ermənistana dəstək bildirib ki: “Cənab Prezident, Sizin bildiyiniz kimi, verməsini önləməli idi. Yunanıstan Avropa Birliyinə sədrlik etdiyi dövrdə, ilk dəfə olaraq, Qafqaz ölkələri məsələsini Avropa Siyasi əlaqələrin qurulması və inkişafı Birliyinin gündəliyinə çıxarıb..... Sizin nəzərinizə Azərbaycanla Yunanıstan arasında diploma- çatdırmaq istəyirəm ki, Cənubi Qafqaz ölkələrinə tik münasibətlər 1992-ci ilin aprelində yaradılıb. Avropa Birliyinin xüsusi nümayəndəsi təyin Yunanıstanın Azərbaycandakı səfirliyi 1993-cü olunması bizim sədrliyimiz dövründə baş verib”. il mayın 27-də, Azərbaycanın Yunanıstandakı [3] səfirliyi isə 2004-cü il aprelin 16-da fəaliyyətə İlham Əliyev Prezident seçildikdən sonra başlayıb. Azərbaycan-Yunanıstan əlaqələrinin inkişafı daha 1994-2004-cü illərdə iki ölkə arasında iqti- da sürətləndi. Yunanıstan prezidenti Konstan- sadi, sənaye, texnologiya, enerji, elm, təhsil, tinos Stefanopulos 2004-cü il iyunun 20-22-də mədəniyyət, nəqliyyat, investisiyaların qorunması, Azərbaycana rəsmi səfəri qarşılıqlı siyasi əlaqələrin gömrük sahələrində sazişlər imzalanıb. Yalnız inkişafında yeni mərhələnin əsasın qoydu. Səfər 1997-ci ildə iki ölkə arasında üç mühüm sənəd zamanı keçirilən təkbətək görüşdə Prezident İlham imzalanmışdır ki bunlardan ikisi – Xarici işlər Əliyev bildirdi ki, onun ölkəmizə səfəri ikitərəfli nazirlikləri arasında əməkdaşlıq haqqında protokol, əlaqələrin daha da dərinləşməsində yeni mərhələ səfirliklərin konsulluq şöbələrinin funksiyaları olacaq. İlham Əliyev bildirib ki, o, Azərbaycan- haqqında saziş, bilavasitə siyasi əlaqələrin inkişaf Yunanıstan münasibətlərinin inkişafı sahəsində etdirilməsinə yönəlmişdir. ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin siyasətini Müxtəlif dövrlərdə Azərbaycanda səfərdə davam etdirəcəkdir. olmuş Yunanıstan nazirləri Ermənistan- Azərbaycana rəsmi səfərə dəvətə və yüksək Azərbaycan Dağlıq Qarabağ münaqişəsində BMT qonaqpərvərliyə görə dövlətimizin başçısına

45 təşəkkür edən Yunanıstan Prezidenti Konstan­ sahəsində əməkdaşlıq haqqında saziş, Azərbaycan tinos Stefanopulos ikitərəfli əlaqələrin Respublikası Sənaye və Energetika Nazirliyi və möhkəmləndirilməsi və ölkələrimiz arasında daha Yunanıstan Respublikasının İnkişaf Nazirliyi geniş əməkdaşlığa nail olmaq üçün imkanlar arasında bərpa olunan enerji ehtiyatları və enerji olduğunu söyləyib. səmərəliliyi sahəsində anlaşma memorandumu Həmin gün Yunanıstan prezidentinə Bakı imzalandı. Slavyan Universitetinin fəxri doktoru adı veri­ Prezidentlərin nümayəndə heyyətlərinin iştirakı lib, həmçinin, prezident müasir yunan dili və ilə geniş tərkibdə keçirilən görüşündə cənab mədəniyyəti mərkəzinin açılışında iştirak edib. Ilham Əliyev qeyd etdi ki, səfər zamanı imzala- Yunanıstan prezidentinin səfəri zamanı Azərbaycan nacaq sənədlər siyasi, iqtisadi, enerji və digər Respublikası hökuməti və Yunanıstan Respublikası sahələrdə əlaqələrin daha da genislənməsi ücn hökuməti arasında sərmayələrin qarşılıqlı təşviqi yaxsı huquqi əsas yaradacaqdır. Avropanın enerji və qorunması, beynəlxalq avtomobil daşınmaları təhlukəsizliyinin təmin olunmasında Azərbaycanın Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal və gömrük işi sahəsində qarşılıqlı yardım haqqında fəal istirakını xatırladan dovlətimizin başısı sazişlər imzalanıb.(3) bu baxımdan Yunanıstan ilə də enerji sahəsində 2004-cü il avqustun 12-19-da Azərbaycan əməkdaslıgın əhəmiyyətini vurguladı. Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Afinada Turkiyə–Yunanıstan qaz kəmərinin acılıs keçirilən XXVIII Yay Olimpiya oyunlarının açılış mərasimində istirakını və həmin tədbiri mərasimində iştirak etmək üçün Yunanıstana səfər məmnunluqla xatırladan prezident Ilham edib. Əliyev qeyd etdi ki, həmin qaz xəttinin acılması Avqustun 15-də XXVIII Yay Olimpiya oyunları Azərbaycan–Yunanıstan əlaqələri, eyni za- çərçivəsində “Azərbaycan günü” keçirilib. İlham manda, regional enerji əməkdaslıgı ücn yeni Əliyev avqustun 16-da Yunanıstanın Baş naziri bir mərhələnin baslangıcı olmusdur(5, XXXV K. Karamanlislə görüşdü. Görüşdə Azərbaycan - kitab s.40). Səfər gedişində keçirilən müxtəlif Yunanıstan münasibətlərinin hazırkı vəziyyətinə görüşlərdə prezident İlham Əliyev vurğulamışdır toxunan İlham Əliyev iqtisadi əlaqələrin, o ki, “Mən Yunanıstanla Azərbaycan arasında cümlədən enerji və digər sahələrdə əməkdaşlığın munasibətlərin inkisafına xususi əhəmiyyət uğurlu inkişaf etməsindən məmnunluğunu bildirdi. verirəm. Yunanıstan Azərbaycanın mustəqilliyini 16-18 fevral 2009-cu il tarixində Azərbaycan tanıyan ilk dovlətlərdən biridir. Olkələrimiz Prezidenti İlham Əliyev Yunanıstanda ilk həm ikitərəfli əsasda, həm də beynəlxalq dövlət səfərində olmuşdur. Səfərin birinci günü aləmdə ugurlu əməkdaslıq edir. Beynəlxalq Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin və və regional təskilatlarda, o cumlədən Avropa Yunanıstan Prezidenti Karolos Papulyasla görüşüb. Ittifaqının “Yeni qonsuluq siyasəti” proqramı Görüşdə ölkələrimiz arasında siyasi, iqtisadi, enerji və NATO-nun fərdi tərəfdaslıgın fəaliyyət planı sahələrində əlaqələrin inkişafından məmnunluq cərcivəsində sıx əlaqələrimiz məmnunluq dogurur. ifadə olunub və bu səfərin qarşılıqlı əlaqələrin Son illərdə irimiqyaslı beynəlxalq layihələrin genişlənməsi baxımından əhəmiyyəti vurğulanıb. həyata kecirilməsi, xususən Boyuk Ipək Yolu- Bu səfər gedişində iki ölkə arasında energetika nun bərpası, Avropa–Qafqaz–Asiya nəqliyyat və iqtisadi sahədə əməkdaşlıq məsələləri daha da dəhlizinin yaradılması, eləcə də, Avropanın enerji geniş müzakirə və təhlil edilmiş və əməkdaşlığın təhlukəsizliyinin təmin olunması istiqamətində yeni istiqamətləri müəyyyən edilmişdir. Səfər səylərimiz bəhrəsini verməkdədir”(5,XXXV gedişində Azərbaycan Respublikası Hökuməti kitab,səh.48). və Yunanıstan Respublikası Hökuməti arasında 17 fevral 2009-cu ildə Prezident İlham Əliyev gəlirlərə və əmlaka görə vergilərə münasibətdə Afinada Azərbaycan-Yunanıstan biznes foru- ikiqat vergitutmanın aradan qaldırılması haqqında munda iştirak etdi. Afinada “İşgüzar əməkdaşlığın konvensiya, hava əlaqələri haqqında saziş, in- imkanları” mövzusunda keçirilən biznes forumda formasiya və kommunikasiya texnologiyaları Azərbaycan prezidenti çıxış etmiş, hər iki ölkədə

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 46 GEOSTRATEGİYA biznes imkanlarına və sərmayə mühitinə dair danışıqlar zamanı Azərbaycan qazını Avropaya təqdimatlar, şirkətlərin nümayəndələri arasında çatdırmaq üçün daha yaxından əməkdaşlıq etmək ikitərəfli görüşlər keçirilmişdir. Biznes-forumda qərarına gəldilər. Karamanlis danışıqlardan sonra Yunanıstanın 100-dək, Azərbaycanın isə 20-yə bildirdi ki, Avropa İttifaqı Rusiya qazından olan yaxın sirkəti təmsil olunmusdur. asılılıqdan qurtarmaq baxımından Azərbaycanı Həmin gün Prezident İlham Əliyev Afinada strateji partnyor hesab edir. Bildirilirdi ki, Yunanıstan Baş naziri Kostas Karamanlis ilə Yunanıstanla Azərbaycan arasında əldə edilmiş görüşüb. Görüşdə iki ölkə arasında əlaqələrin razılaşma sayəsində Xəzər dənizindən İtaliya və genişlənməsindən məmnunluq ifadə olunub, Qərbi Avropaya qazın nəqli reallaşa bilər. iqtisadi sahədə, xüsusilə də, enerji sahəsində Qeyd edək ki, Azərbaycan 2007-ci ildən əməkdaşlığın əhəmiyyəti vurğulanıb. etibarən Yunanıstana qaz ixrac etməyə başlayıb. Səfər zamanı prezident İlham Əliyev, həmçinin, Mavi yanacaq Gürcüstan ərazisindən keçməklə fevralın 17-si Yunanıstan parlamentində də Türkiyəyə, oradan isə yeni istifadəyə verilən olmuşdur. Parlamentin sədri Dmitris Siufas Azər­ kəmərlə Yunanıstana nəql edilir. Bu kəmərin baycan prezidentinə müraciətində imzalanmış açılışında Türkiyə, Yunanıstan və Azərbaycan dördtətrəfli sazişin vacibliyini vurğulamış və rəhbərləri birgə iştirak etmişdi. Hazırda bildirmişdir ki, Xəzər dənizində hasil olu- Yunanıstana nəql edilən Azərbaycan qazının həcmi nan təbii qaz ilk dəfə olaraq Avropaya daxil elə də böyük deyil, lakin gələcəkdə TGİ kəməri olur. Sədr prezidentin səfərinin Azərbaycan- vasitəsilə daha çox miqdarda Azərbaycan qazının Yunanıstan arasında nəinki enerji sahəsində, nəql edilməsi planlaşdırılır. Bu qaz tranzitində həm də tədqiqatlar, texnologiyalar, sərmayələr, Türkiyə əsas oyunçu olmaq niyyətindədir. Yəni ticarət sahələrində münasibətlərdə yeni mərhələni Türkiyə çalışır ki, Azərbaycan qazının birinci açacağını bildirmişdir. Prezident İlham Əliyevə alıcısı olsun, daha sonra qazı daha baha qiymətə yunan parlamentinin qızıl medalı – “Şərəf” – və Yunanıstan və İtaliyaya satsın. Bu zaman Türkiyə digər rəmzi hədiyyələr təqdim edilmişdir. İlham həm də tranzit ölkə kimi gəlir götürmək imkanları Əliyev öz çıxışında təşəkkürünü bildirərək, əldə edir. ikitərəfli münasibətlərin uğurla inkiş etdiyini və 6 aprel 2011-ci ildə Bakıda keçirilən Azərbaycan ikitərəfli münasibətlərin tarixində Azərbaycan Yunanısatn Biznes Forumu inkişaf edən siyasi Respublikası Prezidentinin Yunanıstana ilk dövlət əlaqələrin təzahürü oldu. Forumda Yunanıstanın səfəri olduğunu və bundan sonra da əlaqələrin daha prezidenti Karolos Papulyas da iştirak edirdi. uğurla yeni pilləyə qədəm qoyacağına ümidvar Biznes forumda hər iki ölkədən kənd təsərrüfatı və olduğunu qeyd etmişdir. Prezident, Yunanıstanın qida sənayesi, səhiyyə və əczaçılıq, enerji, infor- Avropa İttifaqı ölkəsi kimi Azərbaycan qazını masiya-kommunikasiya texnologiyaları, maliyyə, qəbul edən ilk ölkə olduğunu və bunun hələ ki, logistika, tikinti və digər sahələrdə fəaliyyət məhdud çərçivədə olmasına baxmayaraq, yaxın göstərən 250-dək iş adamı iştirak etmişdir. Fo- zamanlarda həcm baxımından daha da böyük rumda çıxışında Azərbycan Respublikasının Prezi- müqavilə imzalanmasına ümid etdiyini nəzərə denti İlham Əliyev Yunanıstan və Azərbaycan çatdırmışdır. arasında əlaqələrin yüksək səviyyədə olduğunu, 2009-cu ildə prezident İlham Əliyevin Afinaya bu əlaqələrin danışıqlar və qarşılıqlı imzalanmış rəsmi səfəri zamanı Yunanıstan və Azərbaycan sənədlər sayəsində gələcəkdə daha da inkişaf arasında enerji sahəsində əməkdaşlığa dair mühüm edəcəyini və dərinləşəcəyini bildirmişdir: razılaşma əldə edildi. Bu razılaşmaya əsasən “İqtisadi sahədə əməkdaşlığın dərinləşməsi üçün Yunanıstan artıq Azərbaycan qazını Türkiyənin Hökumətlərarası birgə komissiya fəaliyyət göstərir. BOTAŞ şirkətindən deyil, birbaşa alacaq, Türkiyə Bu komissiya vaxtaşırı iclaslar, toplantılar keçirir isə bu qazın nəqlindən yalnız traznzit haqqı və iqtisadi sahədə əməkdaşlığın istiqamətlərinin alacaqdır. Yunanıstanın baş naziri Kostas Kara- müəyyən edilməsi məsələləri öz həllini tapır. Biz manlis və Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev istəyirik ki, ölkələrimiz arasındakı iqtisadi əlaqələr

47 çoxşaxəli olsun. Prezidentin səfəri çərçivəsində nan nailiyyətlərin üzərinə kölgə salmağa imkan bu məsələlər müzakirə olundu və əminəm ki, iş verilməməsinin vacibliyini söyləyib. [6] adamları da iqtisadi əlaqələrimizin inkişafına Qarşılıqlı siyasi əlaqələrin inkişafı baxımından öz töhfələrini verəcəklər”, - deyə prezident öz prezident İ.Əliyevin Yunanıstana 2014-ci ilin iyun sözlərində bildirmişdir. [4] ayında gerçəkləşən səfəri mühüm rol oynamışdır. Bundan başqa Azərbaycan və Yunanıstan Bu səfərə iki aspektdən yanaşmaq lazımdır. Birin- arasında əlaqələrin kənd təssərrüfatı, infor- cisi, Azərbaycanla Yunanıstan ikitərəfli əlaqələri masiya-kommunikasiya texnologiyaları, tu- inkişaf etdirilir. rizm nəqliyyat, inşaat sahələrində də qarşılıqlı İkincisi, iki ölkə arasındakı əməkdaşlıq Av- əlaqələrin qurulmasının mümkün olduğu ropa İttifaqının proqramları kontekstində yeni vurğulanmışdır. Prezidetnt, xüsusilə, energetika, məzmun kəsb edir. Səfər gedişində imzala- neft-qaz sahələrində əməkdaşlığı vurğulamış, nan mühüm sənədlərdən birinin “Azərbaycan və Azərbaycanla Yunanıstan arasında bu sahədə Respublikası Xarici­ İlər Nazirliyi və Yunanıstan Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əməkdaşlığın artıq bir neçə ildir ki, mövcud Respublikası Xarici İlər Nazirliyi arasında Av- olduğunu bildirmişdir. 5 aprel 2011-ci ildə ropa Ittifaqı məsələləri üzrə əməkdaslıq haqqında imzalanmış memoranduma əsasən bu əlaqələrin Memorandum” (İnkişaf) olması yuxarıdakı fikri gələcəkdə daha da genişlənəcəyinə ümidvar sübut edir. Bu sənəd Azərbaycanın Aİ ilə strateji olduğunu demişdir. [4] tərəfdaşlıq proqramının artıq konkret məzmun Yunanıstanın prezidenti Karlos Papulyas isə öz aldığını ifadə edir. Afina ilə Bakı Avropa İttifaqı çıxışında Azərbaycanın Qafqazda mühüm coğrafi kontekstində əməkdaşlığın yeni müddəalarını məkanda yerləşdiyini və xüsusilə bu regionda müəyyənləşdiriblər. Onlar iqtisadi, enerji, siyasi, mühüm rol oynadığını vurğulamışdır. Qarılıqlı biz­ elm, təhsil, kənd təsərrüfatı, gənclərlə iş sahələrini nes forumlarının keçirilməsinin iki ölkə arasında əhatə edirlər.(2) ticari münasibətlərinə böyük təkan verdiyini nəzərə Səfər zamanı keçirilən görüşlərdə Yunanıstan çatdırmışdır. Prezident ikitərəfli iqtisadi və ticari prezidenti Karlos Papulyas siyasi munasibətlərin münasibətlər baxımndan bir çox ortaq nöqtələrin səviyyəsinin cox yuksək olduğunu vurğuladı. olduğunu, xüsusən Yunanıstan iqtisadiyyatının Qafqaz ərazisi Avropa Ittifaqı ücn xususi məhsullarının, tikinti materiallarının, kosmetika əhəmiyyət kəsb edir. Buna gorə də Yunanıstanın və əczaçılıq məhsullarının ixracını daha da təşviq Avropa Ittifaqı Surasına sədrliyi Ittifaqla etməklə əməkdaşlığın qurulmasının tərəfdarı Azərbaycan arasında munasibətlərin daha surətli olduğunu bildirmişdir.[4] inkisafına yardım edir. (5, LXIII kitab s.223-224) O, həmçinin, bildirmişdir ki, forumda 21 yunan Öz növbəsində Azərbaycan prezidenti qeyd şırkəti təmsil olunmuşdur, bu isə onu göstəriri ki, edib ki, “Biz Prezident Papulyas ilə regional ikitərəfli əlaqələrimizdə, əməkdaşlığımızda böyük təhlükəsizlik məsələlərini də geniş şəkildə potensial mövcuddur. O da ikitərəfli əlaqələrdə müzakirə etdik. Regional təhlükəsizlik üçün ən neft-qaz sektorunun mühüm rol oynadığını nəzərə böyük təhdid Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq çatdıraraq, bunun ikitərfli münasibətlərin daha Qarabağ münaqişəsinin həll olunmamasıdır. da gücləndirəcəyinə və bu əməkdaşlıqdan irəli İyirmi ildən çoxdur ki, Ermənistan Azərbaycanın gələrək, digər sahələrdə də iqtisadiyyatlarını beynəlxalq birlik tərəfindən tanınmış ərazilərinin möhkəmləndirəcək birgə layihələri həyata keçirə 20 faizini işğal altında saxlayır. Münaqişənin biləcəyinə inandığını söyləmişdir. tezliklə həlli bölgəyə sülh, əməkdaşlıq Müsahibələrinin birində Yunanınstanın gətirəcəkdir”(5, LXIII kitab s.205). Azərbaycandakı səfiri bildirmişdir ki, maliyyə Beləliklə, iki ölkə arasında siyasi əlaqələr pozi- böhranı Azərbaycan-yunaıstan əlaqələrinə heç bir tiv dinamikaya malik olmuşdur. Qarşılıqlı siyasi neqativ təsir göstərməyib. İkitərəfli əlaqələrin hər əaqələrin inkişafı rengional məslələri də əhatə iki dövlət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini etmişdir. Yunanıstanla siyasi münasibətlərimizin vurğulayan səfir heç bir amilə bu gün əldə olu- inkişafı üçüncü ölkələrin maraqlarına toxunmamış

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 48 GEOSTRATEGİYA və bütövlükdə regional proseslərə müsbət dina- huquq cərcivəsində qaneedici həllinin tapılmasını mika gətirmişdir. 2016-cı ilin mayında Salonikdə arzu edirik” (5, LXIII kitab səh.224). Yunanıstan TAP qaz boru kəmərinin inşası ilə bağlı açılış tərəfinin münaqişəyə yanaşmasındakı siyasi fərq mərasimində iştirak edən Yunanıstanın Baş naziri özünü aydın şəkildə göstərir. Artıq yunan tərəfi A.Tsipras bu layihənin Yunanıstanın və bütövlükdə münaqişənin ərazi bütövlüyü və milli suverenlik Aİ-nin enerji təhslükəsizliyində mühüm rol prinsipləri əsasında həll edilməsini ölkənin rəsmi oynayacağını bildirmişdir.(1, səh. 518) mövqeyi kimi ifadə edirdi. Yunanıstanın, bu prin- sipial mövqeyini Ermənistan-Azərbaycan Dağlıq Ermənistanın Azərbaycana hərbi təcavüzü və Qarabağ münaqişəsinə münasibətdə qətiyyətlə Yunanıstanın mövqeyi bildirməsi Azərbaycan üçün əhəmiyyətlidir. Azərbaycanın Yunanıstanla qarşılıqı siyasi Bununla yanaşı, Yunanıstanın mövqeyi hər za- mü­na­sibətlərinin əsas məsələlərindən biri hər man belə aydın və dürüst olmamışdır. Yunanıstan zaman Ermənistanın hərbi təcavüzünün aradan 2008-ci ilin 14 mart tarixində BMT-nin Baş qaldırılmasında Yunan dövlətinin dəstəyinin Assambleyasının 62-ci sessiyası çərçivəsində qazanılması olmuşdur. Münasibətlərin qəbul olunmuş “Azərbaycanın işğal olunmuş başlanğıcında çox ehtiyatla davranan yunan tərəfi ərazilərində vəziyyət” başlıqlı qətnaməyə tədricən münaqişənin həllində öz mövqeyini daha səsvermə zamanı bitərəf mövqe tutmuşdur(7). aydın və konkret ifadə etməyə başladı. Belə ki, Müxtəlif vaxtlarda qondarma Dağlıq Qarabağ Azərbaycan prezidentinin Yunanıstana ilk səfərində rejiminin nümayəndələrinin Yunanıstana səfər 2009-cu ilin fevral ayında, Yunanıstanın baş naziri etməsi və Yunanıstandan olan bəzi şəxslərin və prezidentinin bəyanatlarında problemin həllinə Azərbaycanın işğal altında olan razilərinə qa- ümumi yanaşma ifadə olunurdu. Yunanıstan prezi- nunsuz səfərlərinin baş tutması, habelə qon­ denti Karlos Papulyas bildirirdi ki, Yunanıstan dar­ma rejimlə müxtəlif sahələrdə əməkdaşlıq “ATƏT-də sədrlik edir və təskilatın fundamental eməyə çalışan yunan şirkətlərinin olmasına dair tələblərinə cavab vermək məqsədi ilə butun səyləri məlimatlar müxtəlif vaxtlarda mətbuatda öz əksini gostərir. Sədrlik edən tərəf kimi, Yunanıstan Daglıq tapmışdır. Bütün bu faktlara baxmayaraq, ikitərəfli Qarabag munaqisəsinin həllinə calısır, munaqisənin siyasi əlaəqlərimizdə müsbət inkişaf dinamikası həllində munasib format sayılan Minsk qrupu- saxlanmışdır. Mürəkkəb geosiyasi şəraitdə inkişaf nun yardımı ilə məsələnin dinc yolla çzulməsinə edən bu əlaqlər neqativ təsirlərdən qorunmuş və yonəlmis qərarların qəbul olunmasını məqbul Azərbaycanın dövlət maraqları çərçivəsində inkişaf he­sab edir. Problemin həlli Qafqaz regionunda, etdirilmişdir. habelə dunyada sulh və sabitlik ücn həlledici əhəmiyyətə malikdir”(5, XXXV kitab səh.47). Nəticə Göründüyü kimi bu fikirlərdə münaqişənin həlli Beləlikə, Azərbaycanın xarici siyasətində prinsiplərinə dair hər hansı konkret fikir ifadə ən mürəkkəb siyasi əlaqələrə malik olduğu edilməmişdir. ölkələrdən biri Yunanıstandır. Siyasi əlaəqlərimiz 2014-cü ildə Azərbaycana səfər edən Yunanıstan qarşılıqlı iqtisadi maraqlar üzrəində qurulmiş və prezidenti münaqişənin həllinə dair daha konkret inkişaf etdirilmişdir. Yunanıstanın Cənub Qafqaz münasibəti özündə əks etdirən bəyanat vermişdir. regionunda olan iqtisadi maraqları regionun Yunanıstan prezidenti bəyan edirdi: “Biz bolgədə başlıca iqtisadi güc mərkəzi kimi Azərbaycanla təhlukəsizliyi və sabitliyi həmisə dəstəkləyir və siyasi əlaəqlərini inkişaf etdirməsinə güclü inanırıq ki, bu, regional əməkdaslıga və rifaha təkan vermişdir. Eyni zamanda, Yunanıstanın səbəb olacaqdır. Yunanıstan xarici siyasətində Cənub Şərqi Avropa regionunda uğurlu coğrafi Daglıq Qarabag da daxil olmaqla, munaqisələrin mövqeyi və Avropa strukturlarında oynadığı sulh yolu ilə həllinə həmisə tərəfdar olub. Biz rol Azərbaycanın bu ölkə ilə əlaqələrini inkişaf munaqisənin tezliklə milli suverenlik və ərazi etdirməsi üçün mühüm stimul rolunu oynamışdır. butovluyu prinsiplərinə əsaslanan beynəlxalq Siyasi əlaqələrimizin inkişafının ən mühüm

49 nəticələrindən biri Yunanıstanın Dağlıq Qarabağ является поддержка Грецией справедливой münaqişəsinin həllində Azərbaycanın ədalətli и объективной позиции Азербайджана və obyektiv mövqeyini dəstəkləməsi və işğalçı в урегулировании нагорно-карабахского Ermənistana dəstək verməkdən çəkinməsidir. конфликта и сдерживание его от поддержки агрессивной Армении. Açar sözlər: siyasi əlaqələr, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, enerji amili, beynəlxalq əməkdaşlıq. Ключовые слова: политические отношения, конфликт Нагорного Карабаха, энергетический ƏDƏBİYYAT SİYAHISI фактор, международного сотрудничество. 1. Azərbaycan Respublikasının xarici siyasətinin əsas istiqamətləri. 1991-2016.B.,2017, 899 səh. 2. Azərbaycan-Yunanıstan: strateji tərəfdaşlığın SUMMARY iki aspekti// http://newtimes.az/az/organisa- The article discusses one of the most difficult Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal tions/2875 areas of our foreign policy - political relations with 3. Azərbaycan-Yunanıstan münasibətlərinə dair Greece. The author considers the formation, devel- ümumi tarixi arayış https://lib.aliyevheritage.org/ opment and the main problems of bilateral political az/3954050.html relations, and comes to the conclusion that overall 4. Bakıda IV Azərbaycan-Yunanıstan biznes positive dynamics dominates in mutual political forumu keçirilmişdir http://www.president.az/arti- relations. The economic interests of Greece in the cles/1838 South Caucasus region gave a strong impetus to 5. Əliyev İlham. İnkişaf məqsədimizdir: XXXV the development of political relations with Azer- kitab.B.,2016,396 s.; LXIII kitab.B.,2018, 408 s. baijan as the main center of the region’s economic 6. Yunanıstan səfiri: “Maliyyə böhranı power. At the same time, the successful geographi- Yunanıstan-Azərbaycan münasibətlərinə neqativ cal position of Greece in the region of Southeastern təsir göstərməyib” http://apa.az/az/news/258618 Europe and its role in European structures played 7. Yunanıstan Respublikası/ XİN Arxivi an important role in the development of relations between Azerbaijan and this country. One of the РЕЗЮМЕ most important results of the development of our В статье рассматриваются одно из самых political relations is the support by Greece of a fair сложных направлений нашей внешней and objective position of Azerbaijan in the set- политики - политические отношения с tlement of the Nagorno-Karabakh conflict and its Грецией. Автор рассматривает становление, containment from supporting aggressive Armenia. развитие и основные проблемы двусторонних политических отношений, и приходит к Key words: Political relations, Nagorno Karabakh выводу, что в целом положительная динамика conflict, energy factor, international cooperation. доминирует во взаимних политических отношениях. Экономические интересы Греции в регионе Южного Кавказа дали сильный толчок развитию политических отношений с Азербайджаном как основным центром экономической мощи региона. В то же время успешное географическое положение Греции в регионе Юго-Восточной Европы и ее роль в европейских структурах сыграли важную роль в развитии отношений Азербайджана с этой страной. Одним из важнейших результатов развития наших политических отношений

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 50 GEOSTRATEGİYA

UOT 327:005.591.45

GÜNEL MƏLİKLİ BDU-nun Politologiya və sosiologiya AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ kafedrasının müəllimi, Heydər Əliyev irsi və Azərbaycançılıq ALƏMDƏ TANINMASI VƏ fəlsəfəsi şöbəsinin böyük elmi işçisi, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru BEYNƏLXALQ STRUKTURLARA Azərbaycan İNTEQRASİYASI E-mail: [email protected]

Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf təhlil edərək dövrün çağırışlarına adekvat cavab sistemində beynəlxalq strukturlara inteqrasiya verməyə qadir olan fəaliyyət yolu seçdi. Bu yol mühüm rola malikdir. təcavüzün və millətçi separatizmin qarşısını Məlumdur ki, Azərbaycan mühüm geosiya­ almağı, onların ağır nəticələrini aradan qaldırmağı, si məkanda yeləşir. 1991-ci il oktyabrın 18-də dövlətin ərazi bütövlüyünü və təhlükəsizliyini Azərbaycan Respublikasının öz müstəqilliyini təmin etməyi, beynəlxalq strukturlarla inteqrasi- bəyan etməsi yeni xarici siyasət kursunun yaya girməyi və onu genişləndirməyi, öz milli formalaşmasdırılmasını və həyata keçirilməsini maraqlarını dünya dövlətlərinin kəsişən və toqquşan əhəmiyyətli dərəcədə aktuallaşdırdı. Bu siyasət milli maraqları ilə uzlaşdırmağı, ölkənin müstəqilliyinə, dövlətçilik prinsiplərinə uyğun olmalı və ölkəmizin təhlükəsizliyinə və normal inkişafına beynəlxalq beynəlxalq aləmdə tanınmasına, beynəlxalq struk- təminatı möhkəmləndirməyi nəzərdə tuturdu. Başqa turlara inteqrasiyasına mümkün qədər əlverişli sözlə, məqsədyönlü, ardıcıl, fəal siyasi kursun işlənib şərait yaratmalı idi. Bunu həm də ötən əsrdə 80-ci hazırlanmasına və reallaşdırılmasına ehtiyac var idi. illərin sonu-90-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq Xalqımızın tarixi, siyasi uğurlarının zəfər aləmdə baş verən dəyişikliklər diktə edirdi. Nisbətən trayektoriyası artıq davamlı, kəsilməz xarakter aldı. qısa müddət ərzində dünyanın bir sıra dövlətləri XX əsrin ikinci yarısında qlobal transformasiya və rəsmi surətdə Azərbaycan Respublikasını tanıdılar. sarsıntılarla paralel müşayiət olunan zamanda, bəzi Ölkəmizin 1992-ci il martın 2-də Birləşmiş ölkələrin süqut, bəzilərinin isə yenidən doğulduğu Millətlər Təşkilatının üzvlüyünə qəbul olunması bir ərəfədə dünya siyasi xəritəsində xalqımız şanlı çox mühüm siyasi nailiyyət kimi dəyərləndirilə Azərbaycan tarixi adlı portretin cizgilərində özünü bilər. Ötən müddətdə qurumla əməkdaşlıq tanıdı, milli özünüdərk və mənlik mərhələlərini qət Azərbaycanın dünya birliyinə sıx inteqrasiyasına etdi. Milli ideal – Ümummilli Lider nümunəsində nail olmaqla və ölkəmizin beynəlxalq mövqeyini ideyanın missiyası bu dövr üçün qələbələrlə başa möhkəmləndirməklə yanaşı, həm də Ermənistanın çatdırıldı. Azərbaycanda tarixdə ilk dəfə müstəqil təcavüzkar siyasətini ifşa etməyə geniş imkan milli dövlət yaradıldı. İlk dəfə milli ideya nəzəri yaratmışdır. sxem kimi qalmayıb dövlətçiliyin varlığını təmin Erməni separatizmi və hərbi təcavüzü çox etdi, onu “əbədi, sarsılmaz, və dönməz” (Heydər fəal, çevik işləyirdi, 90-cı illərin əvvəllərində Əliyev) fenomeni kimi dünya tarixinə həkk etdi. [5. respublikamıza rəhbərlik etmiş şəxslərin s. 24] Azərbaycan Heydər Əliyevin zamanında bütün səriştəsizliyindən, real durumundan məharətlə dünyaya açıldı. Birləşmiş Millətlər Təşkilatından istifadə edir, yeni-yeni əraziləri öz əllərinə sonra Avropa Şurası, Qara dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq keçirirdilər. Sosial-siyasi və iqtisadi problemlərin Təşkilatı və digər nüfuzlu beynəlxalq təşkilatların getdikcə kəskinləşdiyi və dərinləşdiyi bir şəraitdə üzvü kimi səmərəli fəaliyyətə başladı, NATO-nun xalqın tələbi ilə ali hakimiyyətə qayıdan Ümum- “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramına qoşuldu.­ 1996- milli Lider Heydər Əliyev reallıqları hərtərəfli cı ilin dekabrında ATƏT-in Lissabon sammitində 54

51 üzv dövlətin 53-ü Qarabağın Azərbaycan torpağı strateji maraqlarına əsaslanır, eyni zamanda olduğunu təsbit etdi. Avropa Şurası Parlament beynəlxalq hüquq normalarına, beynəlxalq Assambleyasında Ermənistanın təcavüzkar dövlət təşkilatların ən mühüm prinsiplərinə, qərarlaşmış olduğu tanındı. [6. s. 21] bəşəri birgəyaşayış qaydalarına uyğunluğu ilə diqqəti Heydər Əliyev Azərbaycanın dövlətçilik cəlb edir. maraqlarının qorunmasına, müstəqilliyinin BMT, ATƏT və digər beynəlxalq təşkilatların möhkəmləndirilməsinə, erməni separatizminin üzvü olan bütün dövlətlər üçün beynəlxalq prinsiplər və təcavüzünün nəticələrini aradan qaldırmağa məcburi xarakter daşıyır. Bu prinsiplərin beynəlxalq istiqamətlənmiş siyasi strategiyanı həyata keçirərkən münasibətlər sisteminin, habelə sivil birgəyaşayışın ən mühüm amilləri diqqətlə nəzərə alırdı. Bu halda əsas hüquq normalarına çevrilməsi çox mürəkkəb ölkəmizin zəngin iqtisadi potensialı və əlverişli tarixi təkamül prosesində reallaşa bilmişdir. Ona geosiyasi mövqeyi yaratdığı imkanlarla yanaşı görə də dünya dövlətləri, beynəlxalq və məhəlli beynəlxalq aləmdə cərəyan edən prosesləri cid­ təşkilatlar BMT-nin Nizamnaməsində, Beynəlxalq Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal di surətdə araşdırır və nəzərə alır, eyni zamanda Konvensiyalarda, ATƏT-in “Helsinki Aktı”nda Azərbaycanın maraqlarına uyğun, bütün incəlikləri (1975-ci il), “Paris Xartiyası”nda (1990-cı il), nəzərə alan addımlar atırdı. Məhz bu səylərin, “İstanbul Xartiyası”da (1999-cu il) öz əksini tapmış konkret addımların nəticəsi idi ki, Azərbaycan prinsip və normalara daha ciddi əməl olunmasına ictimai-siyasi, sosial və mədəni-mənəvi həyatın səy göstərməlidirlər. Qərarlaşmış reallıqlar həmin bütün sahələrində həm özünəməxsus cəhətləri prinsiplərin, normaların daha da zənginləşməsi üçün yaşada bildi, həm də Şərq və Qərb dəyərlərinin mühüm mənbə olaraq qalır. Respublikamız özünün sintezindən yaranmış xüsusiyyətləri əxz edərək, hüquqi fəaliyyət və öhdəlik dairəsini getdikcə dünya birliyinə inteqrasiya olunmaq xəttinin genişləndirir, təsiri getdikcə güclənən fəal xarici reallaşmasında uğurlarını artırmağa müvəffəq oldu. siyasət yeridir. Bu yolun seçilməsi mahiyyət etibarilə bir tərəfdən Müstəqil Azərbaycanın xarici siyasətinin tarixi dünya təcrübəsini öyrənmək və özünün iqtisadi- göstərir ki, 1993-cü ilin yayına qədər ki dövrdə siyasi inkişaf modelini müəyyənləşdirmək, digər ciddi səhvlərə yol verilmişdir. Bu dövrdə şərti tərəfdən isə öz milli maraqlarına uyğun şəkildə olaraq iki mərhələni ayırd etmək olar: birinci dövlətlərarası əməkdaşlığın imkanlarından yarar- mərhələ 1991-ci ili və 1992-ci ilin birinci yarısını lanmaq üçün əlverişli zəmin yaradırdı. Ümummilli əhatə edir. Bu mərhələdə Azərbaycan dövlətinin Liderimiz Heydər Əliyev 1993-cü il oktyabr ayının xarici siyasətinin əsasını Rusiya-Azərbaycan 10-da Prezident seçilməsi ilə bağlı keçirilən rəsmi münasibətləri, bütövlükdə Rusiyaya meyillilik andiçmə mərasimindəki çıxışında ölkənin xarici strategiyası təşkil edirdi. SSRİ-nin iflası ilə əlaqədar siyasətinin ən mühüm istiqamətləri barədə belə baş verən hadisələr, habelə regional və beynəlxalq demişdir: “Bizim xarici siyasətimiz birinci növbədə proseslərin real meyilləri nəzərə alınmırdı, Sovetlər Azərbaycanın dövlət müstəqilliyini təmin etməyə sistemini mümkün olan bütün vasitələrlə qoruyub yönəldilməlidir. Vəzifə dünyanın bütün dövlətləri saxlamağa səy göstərirdi. Qeyd olunan mərhələdə ilə bərabərhüquqlu, qarşılıqlı-faydalı əlaqələr yarat- Moskvanın təşkil etdiyi referendumun 1991-ci ilin maq və inkişaf etdirməkdən, bu əlaqələrdən həm martında Azərbaycanda da keçirilməsi və əhalinin Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq mövqelərini guya mütləq əksəriyyətinin (93,3 faizinin) Sovetlər möhkəmlətmək üçün, həm də respublikanın İttifaqının saxlanılmasına tərəfdar olması barədə iqtisadiyyatını, elmini, mədəniyyətini inkişaf məlumatın yayılması reallıqdan uzaq idi, xalqın etdirmək üçün səmərəli istifadə etməkdən ibarətdir”. müstəqillik istəklərini əslində inkar edirdi. Xalqın Dövlətimizin xarici siyasətinin konseptual­ təkidli təzyiqi, o zamankı sosial-siyasi proseslərin əsasları, məqsədi, prinsipləri və əsas xüsusiyyətləri təsiri ilə “Müstəqillik haqqında Bəyannamə”nin (30 Heydər Əliyevin çıxışlarında, Azərbaycan avqust 1991-ci il), “Müstəqillik haqqında Konstitusi- Respublikasının 1995-ci il noyabrın 12-də qəbul ya Aktı”nın (18 oktyabr 1991-ci il) qəbul edilməsi, edilmiş Konstitusiyasında öz əksini tapmışdır. lakin faktiki olaraq hüquqi sənəd qüvvəsi kəsb Respublikamızın xarici siyasəti xalqın, dövlətin etməməsi real vəziyyəti yaxşı əks etdirirdi. Belovejsk

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 52 GEOSTRATEGİYA sazişi (8 dekabr 1991-ci il) əslində SSRİ-nin tam əhatəli olmasına kömək edir. dağılmasını təsdiqləyən addım kimi qiymətləndirilə Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq bilər. Yalnız 1991-ci ilin sonunda, daha dəqiq münasibətlər sistemində Cənubi Qafqazda, Xəzər re- desək, 1991-ci il dekabr ayının 29-da “Müstəqillik gionunda, Azərbaycanda kəsb etdiyi maraq dairələri haqqında” referendum keçirildi və beləliklə, 1991- müəyyənləşdirildi, dünyanın, regionun aparıcı ci il mart referendumunun nəticələri öz hüquqi dövlətlərinin, beynəlxalq təşkilatların ölkəmizə qüvvəsini itirdi. İlk mərhələdəki hadisə və prosesləri münasibətdə yeritdikləri siyasət hərtərəfli təhlil olun­ nəzərdən keçirərək belə qənaətə gəlmək olar ki, du. Heydər Əliyevdən əvvəlki dövrdə Azərbaycan məlum dövrdə Azərbaycan hökuməti müstəqil xeyli dərəcədə beynəlxalq təcrid olunmaya məruz siyasət yeridə bilmirdi, real vəziyyətin çağırışlarına qalmışdı. uyğun fəaliyyət göstərməyi bacarmırdı. 1993-cü ilin ikinci yarısından etibarən İkinci mərhələ 1992-ci ilin mart ayından 1993- Azərbaycanın geosiyasi vəziyyəti, beynəlxalq cü ilin iyun ayına qədərki dövrü əhatə edir; bu siyasətə təsiretmə imkanları nəzərə alınmaqla xa- mərhələ siyasi hakimiyyətdəki dəyişikliklə bağlı rici siyasət kursunda əməli dəyişikliklər aparıldı. idi. Etiraf edilməlidir ki, yeni hakimiyyət xarici Bu halda Avropa ölkələri və ABŞ-la, keçmiş sovet siyasət sahəsində dövlətin qarşısında duran strateji respublikaları ilə, müsəlman dünyası və türkdilli məqsədləri reallaşdırmaq baxımından əvvəlki dövlətlər ilə, Cənubi Asiya dövlətləri və digər ölkələr hakimiyyətdən uzağa gedə bilmirdi. Profes­ ilə əlaqələrin prioritetləri, istiqamətləri, strategiyası sor Əli Həsənovun təhlili bu cəhətdən diqqəti müəyyənləşdirildi, həmin ölkələrlə əlaqə və cəlb edir: “Əgər birinci mərhələdə məqsəd və münasibətlərin düşünülmüş sistemi formalaşdırıldı. məramı bilinməyən xarici siyasət birbaşa Moskva­ Azərbaycan çalışırdı ki, tarixən formalaşmış sosial- dan diqtə olunurdusa və hər şey Rusiyaya, onun iqtisadi, siyasi və mədəni əlaqələrdən müstəqilliyini rəhbərlərinin mövqeyinə bağlı idisə, ikinci mərhələdə möhkəmləndirmək istiqamətində səmərəli istifadə bunun əksinə, lakin yenə də birtərəfli qaydada, etsin, region dövlətlərinin ümdə mənafelərini beynəlxalq siyasətin obyektiv gerçəkliyi, dövrün nəzərə alınmaqla çoxşaxəli, tarazlaşdırılmış siyasət real vəziyyəti və mənafeləri nəzərə alınmadan yeritsin. Bu baxımdan ölkəmizin regionda böyük yalnız Türkiyə ilə münasibətlərə üstünlük verilməsi, təsir gücünə malik olan Rusiya Federasiyası başqa dövlətlərlə əsassız gərginliyin yaradılmasına ilə qarşlıqlı əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanan səbəb olan addımların atılması və s. kimi ziyanlı ikitərəfli münasibətləri nizamlamaq istiqamətində hallar açıq müşahidə olunan ənənə halını alırdı. fəaliyyəti xüsusi qeyd edilməlidir. İki ölkə arasında Bunu isə Azərbaycanın dövlətçilik mənafeyinə münasibətləri normallaşdırmaq üçün ən müxtəlif cavab verməyən, düşünülməmiş, təhlükəli, ağır və amillər, vasitələr diqqətlə araşdırıldı, tərəflərin gözlənilməz nəticələr doğuran xarici siyasət xətti maraqlarını nəzərə alan, onların inkişafına yol açan kimi qiymətləndirmək olar”. təsirli addımlar atıldı. 1993-cü ilin sentyabrında Azərbaycan Respublikası çalışır ki, Avrasiya Heydər Əliyev Moskvada Rusiya Prezidenti B. məkanında özünün əhəmiyyətli geosiyasi Yeltsinlə, Rusiyanın başqa rəhbər şəxsləri ilə vəziyyətinin imkanlarından, zəngin enerji resurslarını görüşüb iki ölkə arasında münasibətlərin, əlaqələrin dünya bazarlarına çıxarmasının nəticələrindən elə yaxşılaşdırılması məsələlərini müzakirə etdi. Həmin yararlansın ki, o, Cənubi Qafqazın lider dövləti ilin 24 sentyabrında Azərbaycanın MDB-yə daxil kimi tam etiraf olunsun. Bu status Qərbin köməyi olması da əhəmiyyətli addımlardan biri sayıla bilər. və davamlı dəstəyi üçün çox mühüm amillərdən Qərarlaşmaqda olan Yeni beynəlxalq münasibətlər biri olub, ölkənin dinamik inkişafına geniş yol müstəqil dövlətçilik problemlərinin həllinə, açır. Münasib şəraitdə qərarlaşan sivil birgəyaşayış qarşıya çıxan təzyiqlərə birlikdə təsir göstərmək qaydaları və normaları, demokratikləşmə prinsipləri imkanlarının artmasına kömək göstərirdi. Müstəqil həm inkişaf etmiş ölkələrlə əlaqələri dərinləşdirməyə Dövlətlər Birliyi dövlətləri ilə qarşılıqlı maraqları imkan verir, həm də əlaqə və münasibətlərin nəzərə alan, münasibətləri optimallaşdırmaq üçün qurulmasında, zənginləşdirilməsində ölkənin münasib şərait yaradan əməkdaşlıq imkanları nümunə gücünü artırır, təsir imkanlarının daha getdikcə güclənirdi. Bu baxımdan Ukrayna, Be-

53 lorusiya, Gürcüstan və Moldova ilə, həmçinin Orta bölgəsini sülh, sabitlik və təhlükəsizlik məkanına Asiya respublikaları ilə münasibətlərin yenidən çevirmək mümkün olmamışdır. Azərbaycan qurulması və inkişaf etdirilməsi xarici siyasətimizin dövlətinin tarixi təkamülünə dair faktlar inandırıcı mühüm nailiyyəti qismində nəzərdən keçirilməlidir. surətdə sübut edir ki, o, həmişə Yaxın və Orta Şərqin Məlumdur ki, 1993-cü ilin sonuna qədər Orta Asiya nüfuzlu, aparıcı ölkələri olan Türkiyə və İran ilə respublikalarının Azərbaycanla kəskin münasibətləri əlaqə və münasibətlərinə xüsusi önəm vermişdir. formalaşmışdı. Münasibətlərin yenidən qurulmasında Həmin ölkələrin yeritdiyi siyasət Azərbaycanın və əlaqələrin möhkəmləndirilməsində özünü həm daxili həyatında, həm də beynəlxalq yetərincə doğruldan yeni formalardan, vasitələrdən münasibətlərində özünəməxsus iz buraxmışdır. istifadə olunması tərəflərin ümdə maraqlarına xüsusi Müstəqillik şəraitində Azərbaycanın siyasəti elə diqqət yetirilməsi ilə sıx əlaqələndirilirdi. qurulmalı idi ki, həm bu dövlətlərin imkanlarından Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətində dövlətçiliyimizin mühüm problemlərinin həlli üçün Qafqaz bölgəsi dövlətlərinin, xalqlarının mehriban səmərəli istifadə olunsun, həm də həmin dövlətlər Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qonşuluq münasibətlərinin təmin edilməsi mühüm arasındakı münasibətlərin vəziyyəti respublikamızın əhəmiyyətə malik olan istiqamətlərdən biri idi. inkişafına, real maraqlarının gerçəkləşməsinə mənfi Tarix boyu bu regionda baş verən ictimai-siyasi təsir göstərməsin. 1993-cü ilin ortalarına qədərki proseslərdə qarşıdurma məqamlardan məharətlə müddətdə qeyd etdiyimiz məqamlara lazımınca istifadə olunmuş, gərginlik əhəmiyyətli dərəcədə diqqət yetirilmədiyinə görə cənub qonşumuz İranla gücləndirilmiş, Qafqazda ümumi təhlükəsizlik münasibətlərdə kəskin siyasi-ideoloji qarşıdurma sisteminin qərarlaşması istiqamətində səylərin vəziyyəti aydın surətdə nəzərə çarpırdı. Real qarşısı alınmışdır. Yeni şərait elə xarici siyasət vəziyyəti dəqiqliklə qiymətləndirən Heydər Əliyev yeridilməsini tələb edirdi ki, Qafqazda strateji İran-Azərbaycan münasibətlərindəki siyasi-ideoloji dövlətçilik maraqları qorunsun, bölgə dövlətlərinin qarşıdurmanı aradan qaldırmaq, münasibətləri qarşı-qarşıya qoyulmasına yol verilməsin, onların mehriban qonşuluq və əməkdaşlıq prinsipləri hərtərəfli əməkdaşlığı həyata keçirilsin. Heydər üzərində qurmaq istiqamətində fəal iş aparmağa Əliyevin ciddi səyləri 1993-cü ilin sonundan etibarən başladı. Təsadüfü deyildir ki, artıq 1993-cü ilin respublikamızın xarici siyasətində qeyd edilən sonu-1994-cü ilin əvvəllərində İranla əlaqələrdə istiqamətin daha konkret parametrləri aydın surətdə dönüş yaratmaq mümkün oldu. Azərbaycan özünü göstərməyə başladı. 1994-cü ildə Ermənistan- dövlətinin məqsədyönlü, ciddi səyləri sayəsində Azərbaycan cəbhəsində atəşkəsin əldə edilməsi Türkiyə ilə münasibətlər də normal, sivil, qarşılıqlı məlum istiqamətdə ciddi uğur hesab oluna bilər. surətdə faydalı sosial-siyasi, iqtisadi və mədəni 1996-cı il martın 8-də Azərbaycan Respublikasının əməkdaşlıq məcrasında inkişaf etmək, təkmilləşmək Prezidenti Heydər Əliyevin Gürcüstana rəsmi imkanlarıəldə etdi. Region dövlətləri,beynəlxalq səfəri zamanı “Qafqaz bölgəsində sülh, sabitlik və qurumlar və strukturlar gördülər ki, iki müstəqil təhlükəsizlik haqqında” Azərbaycan-Gürcüstan dövlət arasındakı münasibətlər sırf etnik amillərə Bəyannaməsinin imzalanması respublikamızın deyil, ümumən etiraf edilən və bəyənilən beynəlxalq Qafqazda həyata keçirdiyi xarici siyasətin mühüm birgəyaşayış normalarına istinad edir. Azərbaycan uğuru idi. Tbilisidə iki dövlət başçısının imzaladığı əsaslı və gərgin səylər nəticəsində Ermənistan birgə bəyannamə “Ümumi Qafqaz evi” ideyasının Respublikası istisna olmaqla, bütün qonşu dövlətlərlə əməli olaraq həyata keçirilməsinin başlanğıcını normal və perspektivli münasibətlər yarada bilmiş, qoydu... Azərbaycan dövlətinin “Ümumi Qafqaz evi” həmin münasibətlərin daha da yaxşılaşdırılması təşəbbüsü bu gün də aktual təşəbbüs kimi gündəlikdə və zənginləşdirilməsi baxımından öz fəaliyyətini durur və öz həllini gözləyir.” [7. s. 230-231] əhəmiyyətli dərəcədə gücləndirmişdir. Bu, uğurlu Bu sülhsevər ideyanın gerçəkləşməsinə mane olan dövlət quruculuğu və fəal, təsirli xarici siyasət əsas amil Ermənistanın təcavüzkar siyasəti və həmin kontekstində çox vacib məsələdir. Azərbaycan 1993- siyasətin nəticəsi olaraq regiondakı münaqişələrin cü ilin sonlarından başlayaraq həm region, həm də hələ də həll edilməməsidir. Məhz Ermənistanın Şərq və Qərb ölkələri ilə münasibətlərin səviyyəsini tutduğu destruktiv mövqeyin nəticəsidir ki, Qafqaz yüksəldərək sistemli xarici siyasət kursunu daha da

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 54 GEOSTRATEGİYA təkmilləşdirir. dövlətin yeri və rolu müxtəlif amillərlə, xüsusəndə Heydər Əliyev müstəqil Azərbaycanın prezi- onun xarici siyasət resursları ilə müəyyən olunur. denti kimi Fransaya ilk rəsmi səfərindən dərhal Xarici siyasət resursları anlayışına dövlətin maddi sonra, 1994-cü ilin fevralında qardaş Türkiyə və mənəvi həyatının bütöv varlığı (güc faktorlarının Respublikasına səfər etdi. Türkiyə Prezidentinin cəmi) daxildir. Dövlət bu resurslara arxalanaraq iqamətgahı – Çankaya köşkündə Azərbaycan Prezi- beynəlxalq münasibətlər sistemində öz siyasətini dentinin yaylım atəşilə müşayiət olunan rəsmi məqsədyönlü fəaliyyətini həyata keçirir. qarşılanma mərasimindən start götürən görüşlər və Adətən xarici siyasət resurslarını iki qrupa danışıqlar dörd gün davam etdi. Görüşləri yaxından ayırırlar: maddi və qeyri-maddi resurslar. Maddi izləyən türk jurnalisti, “Sabah” qəzetinin əməkdaşı resurslara coğrafi, demoqrafik, iqtisadi və hərbi Məhəmmədəli Viron azərbaycanlı həmkarına ver- sahədəki resursları, qeyri-maddi resurslar sırasına diyi müsahibədə bidirir: “Heydər Əliyevin burada isə siyasi, sosial, mədəni-ideoloji, informasiya, elmi, keçirdiyi görüşlərdən heyrətə gəldim. Türkiyə elmi-texniki və təhsil resurslarını aid etmək edirlər. indiyə qədər kimsəyə bu qədər hörmət və iltifat Bu resurslar qarşıya qoyulmuş məqsəd və vəzifələri göstərməmişdir. Bu, Əliyevə verilən dəstəyin ən par- reallaşdırmaq baxımından həm pozitiv, həm də neqa- laq nişanəsi idi. Məncə, Heydər Əliyev Ankaradakı tiv rol oynaya bilər.[7. s. 254-255] görüşlərində istədiyi köməyi əldə etdi. Ankara bu Tarixi prosesin ayrı-ayrı dövlətlərində, görüşlərdən son dərəcə məmnundur”. [1. s. 418] mərhələlərində müxtəlif ölkələrin xarici siyasət Respublikamızın xarici siyasətinin mühüm resurslarının rolu, bu resurslara müvafiq olaraq prioritetlərinindən biri 1994-cü ildən başlayaraq formalaşan dövlətlərarası ierarxik nizam dəyişilir, həyata keçirilən yeni neft strategiyasının yeni xüsusiyyətlər kəsb edir. Müasir şəraitdə reallaşdırılması üçün mümkün qədər əlverişli, qloballaşmanın və transmilli siyasətin təsiri təhlükəsiz şəraitin yaradılmasıdır. Xəzər dənizinin nəticəsində rəqabət mübarizəsi daha çox trans- Azərbaycan sektorunda mövcud olan karbohidrogen milli maliyyə, intellektual, informasiya, nəqliyyat- ehtiyatlarının Qərbin müvafiq texnologiyasından və kommunikasiya, enerji resursları və şəbəkələri investisiya imkanlarından istifadə etməklə təhlükəsiz sahələrini əhatə edir. Lakin bu, digər xarici siyasət yollarla Azərbaycanın xarici siyasət fəaliyyətində resurslarının əhəmiyyətini azaltmır. balanslı regional siyasət yeridilməsi xüsusi bir Belə demək olar ki, Azərbaycan hələ SSRİ-nin prioritet kimi çıxış edir. Burada qərarlaşan əlaqələr tərkibində olarkən onun xarici siyasət resursları və münasibətlər sistemi kifayət qədər mürəkkəb əsasən formalaşmışdı. Lakin həmin resurslar­ və ziddiyyətlidir. Müstəqil Dövlətlər Birliyi, dan müstəqil dövlət maraqlarının reallaşması İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Türkdilli Dövlətlər istiqamətində istifadə olunması 1992-ci ildən Birliyi, Avropa İttifaqı, Çin, ABŞ və s. ölkələrin başlanmışdır. Coğrafi-ərazi resurslarına görə və təşkilatların özünəməxsus maraqlarından bəhs Azərbaycan Cənubi Qafqazın ən böyük, əlverişli etmək olar. Azərbaycan strateji maraqları üst-üstə dövləti hesab olunur. Ölkəni əhatə edən geosi- düşən ölkələrlə müttəfiqlik əlaqələrini daha da yasi mühit müəyyən problemlərə, münaqişələrə inkişaf etdirmək, kəsişən və toqquşan maraqları yol açsa da, ümumilikdə Azərbaycanın əlverişli olan dövlətlərə münasibətdə orta nöqtə tapmaq və mövqeyinin əhəmiyyəti etiraf edilir. Qeyd edilir əlaqələri yaxşılaşdırmaq, TRASEKA, Şərq-Qərb ki, Azərbaycan Avrasiyanın nadir məkanı, Şərq- enerji –nəqliyyat-kommunikasiya layihələrinin Qərb nəqliyyat-kommunikasiya və enerji dəhlizinin reallaşdırılmasına birlikdə səy göstərmək mərkəzi dövlətidir. Ölkəmiz qədim “İpək yolu” (bu istiqamətlərində fəallığını artırır. Xəzər dənizinin yol Çindən Avropaya və bütün dünyaya açılan ən statusunun həlli regional siyasətdə əməkdaşlıq və münasib və əlverişli dəhlizdir) adlanan TRASEKA qarşılıqlı surətdə faydalı birgə fəaliyyət üçün yaxşı nəqliyyat-kommunikasiya Layihəsinin, Bakı-Tbilisi- imkanlar yaradır. Ermənistanın regional layihələrdən Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərlərinin kənarda qalması isə onun işğalçılıq, təcavüzkarlıq əsas təşəbbüsçüsüdür, təminatçılarından biridir. siyasətinin real nəticəsi kimi dəyərləndirilməlidir. Azərbaycan Cənubi Asiya, Rusiya, İran, Avropa Beynəlxalq münasibətlər sistemində hər bir nəqliyyat dəhlizində də fəal iştirak edir, tranzit

55 ölkə olaraq Şərq-Qərb əmtəə, enerji-yanacaq və s. Azərbaycan dövlətinin yeritdiyi siyasət əlaqələrin əsas mərkəzləri sırasında mühüm yer tutur. nəticəsində ölkəmizin xarici siyasət sahəsində Bu mövqe getdikcə güclənir, öz imkanlarını artırır. mövcud olan sosial resurslar daha da güclənmiş və Ölkəmizin iqtisadi resusrları da yüksək beynəlxalq aləmdə mühüm amil olduğunu sübut qiymətləndirilir. Azərbaycan zəngin təbii ehtiy­ etmişdir. Belə resurslar sırasına vətəndaş birliyi, yatlara, əlverişli iqlim və münbit torpağa, kənd milli maraqların, ölkədaxili sabitliyin daha əzmlə təsərrüfatı və sənaye infrastrukturuna, turizm qorunması, dövlət siyasətinə dəstəyin getdikcə üçün münasib resurslara malik olması onun iqti- güclənməsi və s. aid edilə bilər. Lakin nəzərə sadi perspektivlərini xüsusən cəlbedici edir. almalıyıq, istər ölkə daxilində, istərsə də xaricdə İqtisadiyyatda yerli kapitalın və qeyri-neft sekto- elə qüvvələr vardır ki, onlar sosial resursların təsir runun payının artması, dövlətin xarici borclarının imkanlarını azaltmağa məhdudlaşdırmağa cəhd aşağı həddə olması və inkişaf üçün heç bir təhlükə edirlər. Ona görə də belə cəhdlərin qarşısını almaq yaratması da ciddi göstəricilər sırasına daxildir. istiqamətində səylər gücləndirilməli, daha kon­ Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müxtəlif iqtisadi göstəricilərin getdikcə yaxşılaşması kret səciyyə daşımalıdır. Ölkədə sosial-siyasi və ölkəmizin dünyanın iqtisadi sisteminə inteqrasiyası institusional resursların daha fəal, daha səmərəli üçün daha fəal stimul yaradır. Təsadüfü deyildir ki, istifadə olunması, müvafiq qurumların, strukturların ABŞ və bir çox Qərb ölkəsi Azərbaycanı özlərinin işinin daha optimal tərzdə əlaqələndirilməsi təmin kifayət qədər sabit və etibarlı partnyorlarından biri olunmalıdır. kimi dəyərləndirirlər. Azərbaycan investisiyaların Respublikamızda gedən dünyəvi, hüquqi, qoyuluşu həcminə görə qabaqcıl ölkələr sırasında demokratik, sosialyönümlü dövıət quruculuğu özünə layiqli yer tuta bilmişdir. prosesləri və qazanılan nailiyyətlər onun beynəlxalq Respublikamızın hərbi resurslarına görə də aləmdə imicini daha da yüksəldir, dünyanın qlobal Cənubi Qafqazın Lider dövlətidir. Hazırda ordu informasiya məkanına təsir dairəsini genişləndirir. quruculuğu uğurla davam etdirilir, onun təchizatı Azərbaycanın beynəlxalq aləmlə ikitərəfli və əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşır, peşəkarlığı müasir çoxtərəfli münasibətləri genişlənir və dərinləşir - bu, tələblərə və standartlara cavab verir. həm daxili siyasətin reallıqlara uyğun qurulması Azərbaycanın siyasi resursları getdikcə güclənir, və həyata keçirilməsinin, həm də xarici siyasət hakimiyyət qollarının fəaliyyəti daha rasional mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi və mövcud xarakter kəsb edir, onlar arasında konstruktiv resursların səfərbər edilməsi və onlardan səmərəli əməkdaşlıq və anlaşma mühiti hökm sürür, daxili istifadə olunmasının nəticəsidir. və xarici siyasətin vahid strateji xətdə daha optimal Azərbaycanın beynəlxalq və məhəlli təşkilatlarla tərzdə birləşməsi təmin olunur. Heydər Əliyevin sıx əlaqələr yaratması və bu əlaqələri daim diqqətdə rəhbərliyi altında ölkəmizin siyasi hakimiyyəti saxlaması onun böyük dünya siyasətinə qatılması dəqiq müəyyənləşdirilmiş xarici siyasət prioritetləri və inteqrasiyası üçün əlverişli zəmin yaradırdı. istiqamətləri və vəzifələri çərçivəsində səmərəli BMT, Avropa Birliyi, Avropa Şurası, ATƏT, MDB, fəaliyyət göstərmək sayəsində ciddi nailiyyətlər İKT, EKO, QDİƏT və digər təşkilatlarla hərtərəfli qazana bilmiş, beynəlxalq münasibətlərin fəal ak- münasibətlərin qurulması bu baxımdan xüsusi qeyd toruna çevrilmişdir. Milli maraqlarımıza tam uyğun olunmalıdır. Ölkəmizdə müstəqil dövlət quruculuğu olaraq: Azərbaycanın xarici dövlətlərlə, beynəlxalq prosesində Ermənistanın təcavüzünün dəf edilməsi, milli və regional təşkilatlarla əlaqələri güclənmiş, respublikamızın ərazi bütövlüyünün bərpa olunması, məzmunca dolğunlaşmışdır. Bütün bu uğurlu səylərin beynəlxalq aləmin dəstəyi ilə Dağlıq Qarabağ nəticəsidir ki, ölkəmizin beynəlxalq aləmdəki probleminin həlli üçün ciddi səylər göstərilməsi rolu, təsir gücü xeyli yüksəlmişdir. Bir cəhətə də daim ən mühüm istiqamətlərdən biri olmuşdur. ciddi diqqət yetirilməlidir: qazanılan nailiyyətlər Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi inandırıcı həm də, qeyri-konstruktiv fəaliyyət göstərən, anti- surətdə göstərir ki, münaqişənin tənzimlənməsində milli mənbələrlə bağlı olan milli maraqların təmin beynəlxalq rəy, nüfuzlu dövlətlərin və beynəlxalq olunmasına əngəl törədən qüvvələrə qarşı mübarizə təşkilatların dəstəyi, fəal diplomatik iş aparılması şəraitində mümkün olmuşdur. çox əhəmiyyətli amillərdir. Bu, əlbəttə, güclü

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 56 GEOSTRATEGİYA ordu formalaşdırılmasının və onun qüdrətinin Azərbaycanın yeritdiyi siyasətdə terrorizmə qarşı artırılmasının əhəmiyyətini qətiyyən azaltmır. mübarizə prioritet istiqamətlərdən birini təşkil edir. Təsadüfü deyildir ki, Azərbaycan diplomatiyası Hələ Sovet İttifaq tərkibində olduğu zaman erməni müstəqillik yolu ilə inamla irəliləyən ölkəmizin terrorizminə məruz qalmış, onun təhlükələrinə bütün dünyada tanınması, nüfuzunun artması, icti- ciddi diqqət yetirilməsini vacib saymışdır. Lakin mai həyatın ən müxtəlif sahələrində əməkdaşlığın uzun müddət Azərbaycanın bu məsələ ilə əlaqədar genişlənməsi istiqamətində səylərini daha da çağırışlarına yetərincə reaksiya verilməmişdir. Lakin artırmışdır. Bu səylər Ermənistan-Azərbaycan, 2001-ci ilin sentyabrında ABŞ-da törədilmiş ter- Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün çox ror aktından sonra beynəlxalq aləmdə bu təhlükəyə vacib olan beynəlxalq dəstəyin əldə edilməsi münasibət dəyişilmiş və antiterror koalisiyası üçün təminatları gücləndirmişdir. Qeyd edilən formalaşmağa başlamışdır. Azərbaycan terror- məsələlər kompleksini əhatə edən və mühüm izmin bütün təzahürlərini pisləyən və ona qarşı vəzifələri konkretləşdirən xüsusi konsepsiyanın fəal mübarizəyə qoşulan ilk ölkələrdən biri olması işlənib hazırlanması və tətbiqi özünü tamamilə dövlətimizin sülməramlı missiyasını yaxşı nümayiş doğrultmuşdur. Əli Həsənov bu konsepsiyanın etdirir. Azərbaycanın hərbi kontingentinin hazırda ən vacib elementləri qismində aşağıdakıları qeyd Əfqanıstanda beynəlxalq sülməramlı qüvvələrin etmişdir: tərkibində iştirakı dediklərimizə konkret nümunədir. Birincisi, Ermənistanı dəstəkləyən ölkələrin bir Azərbaycanın beynəlxalq məhəlli təşkilatların qismi bitərəfləşdirilmiş, münaqişəyə münasibətdə yaratdıqları imkanlardan istifadə edərək, müxtəlif əvvəlcədən bitərəf qalan dövlətlər Azərbaycanın səviyyəli tədbirlərdə dövlətimizin terrorizmin ədalətli mövqelərinin müdafiəsinə cəlb edilmiş, istənilən təzahürlərinə qarşı mübarizədə beynəlxalq müstəqil dövlətçiliyimizi müdafiə edən dövlətlərin, əməkdaşlığa hazır olduğunu bəyan etmişdir. beynəlxalq təşkilatların bu işə qoşulması üçün fəal Respublikamızın terrorizmə qarşı mübarizəsi ardıcıl, siyasi-diplomatik iş aparılmışdır. prinsipial xarakterə malikdir. Təsadüfi deyildir ki, İkincisi, Dağlıq Qarabağ ətrafında yaranmış Azərbaycan regionun və beynəlxalq aləmin ən mü­ problemlərin tarixi, mahiyyəti, kökləri hərtərəfli hüm problemlərinin həllində ümumilikdə etiraf olu- açıqlanmış, Azərbaycanın haqq səsi bütün dünya nan daha təsirli və nüfuzlu mövqe qazana bilmişdir. ictimaiyyətinə çatdırılmış, mövcud informasiya Bu gün Azərbaycan çox mötəbər beynəlxalq boşluğu doldurulmuş, dünyada ictimai rəyin tədbirlərə ev sahibliyi edir, demokratik, sosial Azərbaycanın xeyrinə dəyişilməsi təmin edilmişdir. yönümlü islahatlar keçirir, iqtisadi və sosial mədəni İnandırıcı surətdə sübut olunmuşdur ki, münaqişə inkişafın başlıca göstəriciləri üzrə öz nailiyyətlərini Azərbaycanın müstəqilliyi, istiqlaliyyəti yolun­ artırır, fəal xarici siyasət yeridir. Hazırda dünyanın da süni surətdə yaradılmış maneədir, ayrı-ayrı ən qüdrətli dövlətlərinin, mötəbər təşkilat və dövlətlər tərəfindən düşünülmüş siyasi məsələdir qurumlarının diqqətinin Azərbaycana yönəlməsi və Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiasının təsadüfi olmayıb, real irəliləyişlərlə, inkişafla nəticəsidir. əlaqədardır. Üçüncüsü, sübut edilmişdir ki, Dağlıq Qarabağda Heydər Əliyevin ali hakimiyyətə qayıdışı, respub- yaşayan ermənilərin Azərbaycan dövlətinə qarşı likaya rəhbərlik etməsi, real və praqmatik siyasət çıxışları beynəlxalq separatizmin tərkib hissəsi olub, yeritməsi sayəsində bütün vətəndaşların, bütün qorxulu və ağır nəticələr törədən problemdir, digər qrupların və təbəqələrin həmrəyliyini təmin etmək, ölkələrdə oxşar halların meydana çıxmasına təkan Azərbaycanın müstəqil dövlətçiliyini və ərazi bütöv- verən çox təhlükəli prosesdir. Ona görə də belə lüyünü qorumaq istiqamətində, səfərbər olunması halların qarşısını almaq olduqca vacibdir. həyata keçirildi. Silahlı dəstələrin, qruplaşmaların Dördüncüsü, sübut olunmuşdur ki, bu problem ləğvi, fəal surətdə dövlət quruculuğu proseslərinin Azərbaycanın Qərbə inteqrasiyasının qarşısını davam etməsi ölkəmizin təhlükəsizliyinin təmin almaq, ayrı-ayrı region dövlətlərinin təsir və nüfuz olunmasında əhəmiyyətli rol oynadı. Azərbaycanın dairəsində saxlamaq üçün xüsusi məqsədlə ortaya milli, regional və qlobal səviyyədə maraqlarının atılmış bir məsələdir. [7. s. 234.] qorunması üçün həm böyük dövlətlərlə, həm də

57 müxtəlif səviyyəli təşkilatlarla, o cümlədən diaspora lideri kimi bütün dünyada tanınmışdır”. Gördüyü mərkəzləri ilə aparılan işin səviyyəsi əhəmiyyətli bütün təqdirəlayiq işlər ilə xalqın rəğbətini qazanan, dərəcə yüksəldi, nəticələr daha dolğun məzmun Azərbaycanın milli maraqlarını qoruyan, ölkəmizin kəsb etdi. Çevik və operativ fəaliyyət proqramının təhlükəsizliyinə nail olan cənab İlham Əliyev Ulu hazırlanması və reallaşdırılması insanların dövlətə, Öndərin layiqli davamçısı kimi alternativsiz lider hakimiyyət orqanlarına və strukturlarına inamını olaraq qəbul edilir. [9. s. 3] xeyli artırdı, bütövlükdə cəmiyyətdə təşəbbüskarlıq, Azərbaycan xalqının dahi öndəri Heydər Əliyev işgüzarlıq, fəallıq əhval-ruhiyyəsi, perspektiv 2003-cü il prezident seçkiləri dövründə cənab İlham inkişafı, təkamülü daha obyektiv, daha konkret Əliyevi şəxsiyyət və dövlət xadimi kimi xarakterizə proqnozlaşdırmaq imkanları əhəmiyyətli dərəcədə edərkən deyirdi: “İlham Əliyev yüksək intellektli, yüksəldi. praqmatik düşüncəli, müasir dünya siyasətini və Azərbaycanın AŞPA-dakı nümayəndə heyətinin iqtisadiyyatını gözəl bilən, enerjili və təşəbbüskar bir fəaliyyəti “kreativ diplomatiya”nın bariz nümunəsi siyasətçdir. Sizi əmin edirəm ki, həm İlham Əliyev, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal idi. Azərbaycan bu quruma üzv olmaq üçün cid­ həm də Yeni Azərbaycan Partiyası bundan sonra di addımlar atdı. Əvvəlcə ölkəmizə “xüsusi dəvət da xalqımızın ən layiqli övladlarını öz ətrafında sıx olunmuş qonaq” statusu verildi. 1996-cı ilin birləşdirəcək, Azərbaycan dövlətinin inkişafı və sentyabrında Azərbaycanın AŞ-yə qəbul olunmasını xalqımızın firavanlığı yolunda çox işlər görəcəklər. nəzərdə tutan qətnamə qəbul edildi. Artıq 1997-ci ilin İnanıram ki, mənim axıra çatdıra bilmədiyim ta- yazında AŞPA Cənub Qafqazdakı münaqişələrin həlli leyüklü məsələləri, planları, işləri, İlham Əliyev imkanlarını müzakirə etdi. Həmin ilin oktyabrında başa çatdıra biləcək. Mən ona özüm qədər inanıram isə Prezident Heydər Əliyev Strasburqda AŞ –yə və gələcəyinə ümidlər bəsləyirəm”. “Mən ona tamhüquqlu üzv kimi qəbul edilməsi ilə bağlı müsbət özüm qədər inanıram və gələcəyinə böyük ümidlər rəy verdi. Nəhayət, Azərbaycan Ulu öndərin böyük bəsləyirəm” – ifadəsi İlham Əliyevin bütövlükdə səyləri hesabına 2001-ci ilin yanvarında AŞ-nin tam- xarakter cizgilərini, onun imkan və potensialını, hüquqlu üzvü oldu. [10. s. 82] Azərbaycan preziden- böyük qabiliyyət və bacarığını ifadə edirdi. Yeni tinin məruzəsində xüsusi diqqət çəkən məqamlardan dövrün görkəmli siyasətçisi və dövlət xadimi kimi biri çox israrlı şəkildə öncədən də bəyan etdiyi möhtərəm Prezident İlham Əliyev üçün böyük fikrə söykənirdi: “Avropa Şurası Azərbaycana nə siyasətdə, beynəlxalq münasibətlərdə, ölkədaxili qədər lazımdırsa, Azərbaycan da Avropa Şurasına məsələlərin həllində, dövlət idarəçiliyində Heydər bir o qədər lazımdır”. Tarixi yolların qovuşuğunda Əliyevin siyasi təlimi möhkəm təməl, ən etibarlı yerləşən ölkəmizin Avropa Şurasına qəbul olunması bünövrədir. Bu gün İlham Əlyevin hakimiyyəti həm Azərbaycan üçün, həm də bu bu təşkilat üçün həmin qranit dövlətçilik pyedestalı üzərində ucalır. çox mühüm hadisədir. [8. s. 347, 348] Tarixin axarını Hadisələrə və proseslərə tarixi baxışla bir sırada dəyişən ideya və prinsiplərin daşıyıcısı olan Heydər dünyanın hazırki reallıqlarının və yeni dövlətçilik Əliyevin milli mənafelərin təmininə hesablanmış təfəkkürünün işığında yanaşmaq, qiymət vermək məqsədyönlü siyasəti coğrafi siyasəti coğrafi və bütün bunlara uyğun olaraq əsaslı qərarlar qəbul ölçüləri baxımından kiçik Azərbaycanın dünyanın etmək İlham Əliyevin dövləti idarəetməsinin əsasını siyasi xəritəsində ən güclü dövlətlərlə müqayisəsinə təşkil edir. [11. s. 2] Təsadüfi deyil ki, 2003-cü ildə şərait yaratdı. Akademik Ramiz Mehdiyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilən söylədiyi fikirlər xüsusi maraq doğurur: “Heydər İlham Əliyev Heydər Əliyevin müəyyənləşdirdiyi Əliyev iki əsrin ayrıcında öz ölkəsinin dövlət adlı 1993-2003-cü illərdə həyata keçirdiyi milli inkişaf gəmisini qlobal sarsıntılar dövrünün fırtınalarından siyasətinin heç bir alternativi olmadığını, bu strateji sağ-salamat və uğurla keçirərək, ölkənin milli inkişaf kursunun bundan sonra da dönmədən davam dəyərlərinin, insanların mənəvi sağlamlığının, etdiriləcəyini birmənalı şəkildə bəyan etmişdir. [2] özlərinə inamının qorunub saxlanılmasına müvəffəq Qeyri-neft sektorunun inkişafının təmin edilməsi olmuşdur. Siyasətin ön səhnəsində olduğu otuz təxirəsalınmaz vəzifələrdəndir. Bu vəzifənin dörd il ərzində, o, XX-XXI əsrlərin görkəmli yerinə yetirilməsi müəyyən çətinliklərlə bağlı olan siyasətçilərindən biri, müasir dövrün böyük siyasi məsələdir: neft kəmərinin çəkilişi, təhlükəsizliyi,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 58 GEOSTRATEGİYA investisiya təminatı, dünya neft-qaz bazarında yaratmalıdır. Bununla bərabər, geostrateji və münasib yer tutması və s. bu qəbildəndir. Bu sahədə geoiqtisadi məsələlər kompleksini həlll etmək, milli görülən işlər, problemlərin həlli istiqamətində atılan tərəqqinin sabitliyini və davamlılığını təmin etmək, addımlar Azərbaycanın “əlverişli dövlət imici”ni ölkəni beynəlxalq münasibətlərin obyektinə deyil, bu yüksəldir, beynəlxalq münasibətlər sistemində onun münasibətlərin subyektinə çevirmək lazım idi, çünki yerini möhkəmləndirir, daha fəal xarici siyasət Yeni dünya nizamını formalaşdıran ümumdünya yeritməsi üçün zəmin yaradır. Neft gəlirlərinin vahid transformasiyaları dövründə Azərbaycanın qlobal fonda yığılması və ondan səmərəli istifadə olunması proseslərdə iştirakının təmin edilməsi son dərəcə imkan verir ki, ölkə daxilində proseslər yetərincə zəruridir. Bu həqiqəti başa düşmək baxımından idarə olunsun, yeni iş yerləri açılsın, manatın kursu ölkənin siyasi elitası inteqrasiya təşəbbüslərində sabitləşdirilsin, xarici borcların səviyyəsinə nəzarət Azərbaycanın iştirakının təmin edilməsi üçün edilsin, eyni zamanda ölkə həyatının müxtəlif mühüm amilə çevrilmiş bir sıra taleyüklü layihələri sahələrində uğurlu islahatlar aparılsın, beynəlxalq həyata keçirmişdir. [13. s. 9, 10] maliyyə qurumları ilə əlaqələr dərinləşdirilsin, 2003-cü ildə Prezident İlham Heydər oğlu Əliyev məzmunca zənginləşdirilsin. 20 sentyabr 2014-cü andiçmə mərasimində nitqində vurğulamışdır: il Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham “Beynəlxalq təşkilatlarda Azərbaycan çox uğurlu Əliyev Bakıda “Əsrin müqaviləsi”nin 20 illiyinə və fəaliyyət göstərir, onun nüfuzu artır. Avropa Şurası “Cənub” qaz dəhlizinin təməlinin qoyulmasına həsr kimi mötəbər beynəlxalq təşkilat Azərbaycanın olunmuş təntənəli mərasimdə iştirak etmişdir: “Bu təkidi ilə Ermənistanı işğalçı dövlət kimi tanıyıbdır. gün ulu öndər Heydər Əliyevin adını daşıyan bu Bu proses davam edəcəkdir. Azərbaycan beynəlxalq Mərkəzdə Prezident Heydər Əliyevin bu Mərkəzdə aləmdə, dünya miqyasında daha da möhkəm Prezident Heydər Əliyevin fəaliyyətini bir daha mövqelərə sahib olacaqdır”. [3. s. 97] yüksək qiymətləndiririk. Məhz onun uzaqgörənliyi, cəsarəti, müdrikliyi sayəsində “Əsrin kontraktı” Açar sözlər: demoktatik mühit, xarici siyasət, strateji imzalanmışdır. Beləliklə, Azərbaycanın inkişafı əməkdaşlıq, inteqrasiya. üçün yeni imkanlar yaranmışdır. Azərbaycana böyük həcmdə investisiyalar qoyulmağa başlanmışdır. Xəzər dənizində tarixdə ilk dəfə olaraq beynəlxalq ƏDƏBİYYAT SİYAHISI əməkdaşlıq prosesi başlamışdır. Azərbaycan öz 1. Andriyanov V., Mirələmov H. Heydər Əliyev. zəngin neft resurslarını dünya bazarlarına çıxarmaq Nurlan , Bakı-2008, 561 s. üçün imkan əldə etmişdir. Ölkəmizin ümumi iqti- 2. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti sadi və siyasi inkişafı məhz “Əsrin kontraktı”ndan İlham Əliyevin nitqləri, çıxışları, müsahibələri və başlamışdır. Yeni neft strategiyamız 20 ildir ki, icra bəyanatları.http: //files. preslib. az/site/ ialiyev/2003- edilir. Ölkəmiz üçün böyük fayda gətiribdir. Bu illər cü il. ərzində Azərbaycan öz imkanlarını ardıcıl şəkildə 3. “Dövlətçiliyin, milli maraqların və genişləndirmişdir. İlk dəfə olaraq o illərdə Xəzər təhlükəsizliyin Qarantı”, Bakı, “Şərq-Qərb” dənizini Qara dənizlə və Aralıq dənizi dənizi ilə neft Nəşriyyat evi, 2015, 380 s. kəmərləri birləşdirdi.” [3. s. 353] 4. 2003-2013 Prezident İlham Əliyevin Seçilmiş Belə söyləmək olar ki, 2003-cü il milli Nitqləri. SAM center for strategic studies, 2013, 191 tansformasiyanın yeni mərhələsinin başlanğıcı oldu, s səlis qurulmuş sabit siyasi sistemi tərəqqi etməkdə 5. Heydər Əliyev mənim həyatımda, I cild. olan iqtisadi strukturun intensiv formalaşması Məsləhətçi və ön sözün müəllifi: Ramiz Mehdiyev. məkanına yönəltdi. İlham əliyevin prezidentli- Bakı, 2013, 396 s. yinin əsas konsepsiyası güclü iqtisadi bazanın 6. Heydər Əliyev mənim həyatımda, II cild. formalaşdırılmasından ibarət idi. Bu konsepsiya Məsləhətçi və ön sözün müəllifi: Ramiz Mehdiyev, kütləvi şüurun və cəmiyyətin sosiomədəni bazisinin Tərtibçi: İxtiyar Hüseynli. Bakı, 2013, 396 s. mərhələlərlə postindustrial dəyərlər və demokra- 7. Həsənov Ə. M. Müasir beynəlxalq münasibətlər tik ənənələr məcrasna transformasiyasına imkan və Azərbaycanın xarici siyasəti. Dərslik. Bakı:

59 “Azərbaycan” nəşriyyatı, 2005, s.234. страны. Азербайджан в списке стран мира 8. Qocatürk N. İlham Əliyev: İpək yolu занимает одно из ведущих мест. sivilizasiyası və Azərbaycan diplomatiyası. Bakı, “Nurlan”, 2008. – 472 s. Ключевые слова: демократическая 9. Məlikli G. Heydər Əliyev – müstəqil среда, внешняя политика, стратегическое Azərbaycanın qurucusu. “Səs” qəzeti, 3 oktyabr сотрудничество, интеграция. 2012-ci il. 10. Məmmədov N. Xarici siyasət: Reallıqlar və Gunel Melikli, Ph.D. in Political Sciences, Doc- gələcəyə baxış. toral Student of Institute of Philosophy of the 11. Paşayev H. Xalqa və dövlətə şərəfli xidmət National Academy of Sciences of Azerbaijan, missiyası. Azərbaycan qəzeti 2 may 2010-cu il Teacher at “Political and Social Sciences” Depart- 12. Rəcəbli H. Prezident İlham Əliyevin uğurlu ment of Baku State University siyasəti nəticəsində Azərbaycan beynəlxalq məkanda Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal artıq real güc kimi qəbul olunur. “Azərbaycan” SUMMARY qəzeti, 17 may 2012-ci il. The Republic of Azerbaijan achieved independ- 13. Yeni Siyasət: inkişafa doğru II cild Ramiz Me- ence in 1991, and began to give special importance hdiyev. “Azərbaycan” qəzetinin “Azərbaycanın özü to international cooperation in the field of social qədər əbədi” silsiləsindən IV kitabı, “Oskar” NPM policy. In the first years of tension in the region, mətbəəsi, 2008, 343s. problems in social development in the neighboring countries contributed to the emergence of negative Гюнель Меликли, доктор философии по consequences here. This was especially evident in политическим наукам, докторант института the relations with the Islamic Republic of Iran and Философии НАНА, преподаватель кафедры Russia. However, when the national leader Heydar «Политология и социология» Бакинского Aliyev came to power, these problems are slowly государственного университета eliminated. Heydar Aliyev, who has had extensive experience in the field of public administration, to РЕЗЮМЕ eliminate the serious foreign policy mistakes of his Азербайджанская Республика обрела predecessors and has taken serious steps towards независимость в 1991 году, и начала cooperation with other countries and several interna- уделять особое значение международному tional organizations. All this shows that both internal сотрудничеству в области социальной политики. and external policies to adequately secure the future В первые годы независимости напряженность в of the country. Azerbaijan is in the list of the world is регионе, наличие проблем в области социального one of the leading places. развития в соседних странах способствовало появлению негативных последствий здесь. Это Key words: democratic environment, foreign policy, было особенно отчетливо видно в отношениях strategic co-operation, integration. с Исламской Республикой Иран и Россией. Тем не менее, когда общенациональный лидер Гейдар Алиев пришел к власти, эти проблем стали медленно устраняться. Гейдар Алиев, который имел богатый опыт в области государственного управления, устранил серьезные ошибки во внешней политике своих предшественников и предпринял серьезные шаги в направлении сотрудничества со странами мира и рядом международных организаций. Все это показывает, что как внутренняя, так и внешняя политика адекватно обеспечивает будущее

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 60 GEOSTRATEGİYA

UOT327;339.9

GÜLŞƏN HÜSEYNOVA Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında MÜASİR DÖVRDƏ TƏHSİL VƏ Dövlət İdarəçilik Akademiyasının doktorantı Azərbaycan ELM SAHƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN- E-mail: [email protected] QIRĞIZISTAN ƏMƏKDAŞLIĞI

Bu gün ölkəmiz dünyanın əksər ölkələri ilə sıx önəmli sazişlərin və sənədlərin imzalanmasına əməkdaşlıq münasibətlərinə malikdir. Bu ölkələr baxmayaraq, hələ də qənaətbəxş səviyyədə sayıla arasında etnik, dini, tarixi baxımdan bizə yaxın olan bilməz. Qırğızıstan Özbəkistan və Qazaxıstandan türk dövlətləri, o cümlədən Qırğızıstan Respublikası fərqli olaraq, başlanğıcdan Azərbaycanla sıx və xüsusi yer tutur. Bu əlaqələr qarşılıqlı və çoxtərəfli hərtərəfli münasibətlər yaratmaqda o qədər də əməkdaşlığın geniş diapazonunu, o cümlədən maraqlı görünmürdü. Böyük ehtimalla, Mərkəzi mədəni-humanitar, elm və təhsil sahələrini əhatə Asiyanın bu dövləti ilə Azərbaycanın sovetlər etməkdədir. dönəmində də geniş əlaqələrinin olmaması, Müstəqillik qazandıqdan sonra Azərbaycan müstəqillik dövründə isə ölkələrimizin həm siyasi, Respublikasının Qırğızıstan Respublikası ilə həm iqtisadi sferada maraqlarının az kəsişməsi münasibətləri hansısa münaqişəli aspektləri münasibətlərin məzmununa təsir göstərməyə ilə seçilməsə də, yetərincə dinamiklik də bilməzdi. Baxmayaraq ki, 1997-ci ildən etibarən nümayiş etdirməmişdir. Ölkələrimiz arasında münasibətlər intensivləşmiş və müsbət dinamika investisiyaların təşviqi və qarşılıqlı qorunması əldə etmişdir, yenə də bu münasibətlərin keyfiyyət haqqında, ticarət-iqtisadi əməkdaşlığı haqqında xarakteristikası onların arzuolunan səviyyədə sazişlərin imzalanmasına, tərəflərin iqtisadi sahədə olduğunu söyləməyə yetərli sayıla bilməz. münasibətləri genişləndirmək niyyətlərinə baxmaya- Qırğızıstanın Azərbaycanın ağrılı problemlərinə raq, iqtisadi münasibətlər yüksək səviyyədə deyildi zaman-zaman etinasızlığı, ölkəmizin haqlı (7). 2012-ci ilin məlumatlarına əsasən, iki dövlət mövqeyini və tələblərini beynəlxalq müstəvidə arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi cəmi 7,4 mil­ fəal surətdə dəstəkləməkdən faktiki imtina etməsi, yon ABŞ dolları təşkil etməklə, 2011-ci ilin analoji bu azmış kimi, hətta 2017-ci ilin martında olduğu dövrü ilə müqayisədə 39,4% azalma göstərmişdir kimi, kifayət qədər diplomatik ruhda tərtib (35). Aydındır ki, Azərbaycanın digər Orta Asiya olunmuş sənədlərdə belə Azərbaycanın Qarabağ respublikalarından fərqli olaraq, Qırğızıstanla münaqişəsinə dair ədalətli tələblərini dəstəkləyən tarixən iqtisadi kooperasiyasının o qədər də güc­ müddəaları qəbul etməkdən boyun qaçırması lü inkişaf etməməsi, qırğız iqtisadiyyatının öz söylənilənləri təsdiqləyir. Təbii ki, belə münasibət strukturunun Azərbaycan üçün cazibədarlığının qardaş qırğız xalqı və onun dövləti ilə ən xoş və dost aşağı olması, əməkdaşlıq üçün ortaq sahələrin münasibətlər qurmağa çalışan Azərbaycan hökuməti yoxluğu və s. amillər müstəqillik illərində iqtisadi tərəfindən də narazılıqla qarşılanmaqdadır. əlaqələrin dinamik artımına mənfi təsir göstərmiş Qırğızıstan Respublikası və Azərbaycan və göstərməkdədir. Yalnız son illərdə, ələlxüsus Respublikası arasındakı diplomatik əlaqələr 1993-cü da 29-31 mart 2012-ci il tarixlərində Qırğızıstan il yanvarın 19-da verbal nota yolu ilə yaradılmışdır. Respublikasının Prezidenti A.Atambayevin 1996-cı ilin noyabrın 11-də hər iki dövlətin xa- Azərbaycana rəsmi səfərindən sonra ümumi iqtisadi rici işlər nazirliyi əməkdaşlıq haqqında protokol layihələrin həyata keçirilməsi gündəmə gəlmişdir. imzaladılar. Azərbaycan Respublikasının Qırğızıstan Dövlətlərarası siyasi əlaqələrə gəlincə, istər Respublikasındakı səfirliyi 2007-ci il dekabrın 28-də dövlət və hökumət başçılarının mütəmadi qarşılıqlı açılmışdır. 2012-ci il avqustun 10-da Bakıda açılan səfərlərinə, istərsə də MDB və Türkdilli Ölkələrin Qırğızıstan Respublikasının diplomatik missiyası Dövlət Başçılarının zirvə toplantıları zamanı ən Qırğızıstan Respublikası Prezidentinin Fərmanına yüksək səviyyədə görüşlər keçirməsinə, müxtəlif uyğun olaraq 2014-cü il oktyabrın 24-də Azərbaycan

61 Respublikasında Qırğızıstan Respublikasının Hökuməti ilə Qırğızıstan Respublikası Hökuməti səfirliyi adını almışdır (24, s. 173-174). arasında əməkdaşlıq haqqında Saziş imzalandı (8, 1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycanla s.2). Qırğızıstan arasında əməkdaşlıqdan danışarkən İmzalanmış sənədlər arasında “Yüksək ixtisaslı onun ilk növbədə beynəlxalq və regional təşkilatlar elmi və elmi-pedaqoji kadrların attestasiyası çərçivəsində cərəyan etdiyini qeyd etməliyik. sahəsində Azərbaycan Respublikası Hökuməti 1993-cü ilin dekabrın 23-də Aşqabadda MDB ilə Qırğızıstan Respublikası Hökuməti arasında üzvü olan dövlətlərin başçılarının toplantısı zamanı əməkdaşlıq haqqında Saziş” (28, s. 38-39) xüsusi Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin Qırğızıstan yer tutur. Bu sazişlə tərəflər vahid elmi sahədə prezidenti Əsgər Akayevlə ikitərəfli görüşü baş əlaqələrin saxlanılması və inkişafına çalışaraq, tutdu. Görüş zamanı ikitərəfli münasibətlərin habelə yüksək ixtisaslı elmi və elmi-pedaqoji möhkəmləndirilməsi üçün vacib olan məsələlərdən kadrların attestasiyası sahəsində əməkdaşlığın da- danışıldı. Qeyd edildi ki, ikitərəfli münasibətlərin vam etdirilməsi üçün səylərini vurğulayaraq, elmi möhkəmləndirilməsi üçün ənənələrin, dərəcələr haqqında sənədlərin nostrifikasiyası, elmi Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal mədəniyyətlərin, dinin ümumiliyi, dil yaxınlığı dərəcələrin uyğunlaşdırılması və tanınması haqqında kimi möhkəm bünövrə vardır və bu bünövrəyə razılaşmaları bir daha təsdiqləyirdi. söykənərək, iki türkdilli dövlət arasında əməkdaşlığı 1997-ci ilin aprelin 23-də Qırğızıstan prezidenti daha da intensivləşdirərək, inkişafını təmin etmək Əsgər Akayevə M.Ə.Rəsulzadə adına Bakı Dövlət vacibdir (26, s. 93). Universitetinin fəxri doktoru diplomu da təqdim 1998-ci ilin avqustun 28-də Azərbaycan prezi- olunmuşdur. BDU-da təşkil olunmuş mərasimdə denti Heydər Əliyev türkdilli dövlətlərin başçılarının Prezident Heydər Əliyev məzmunlu nitq ilə çıxış 3-cü zirvə toplantısında, habelə “Manas” dastanının etmişdi (22, s.1-2). Bakı Dövlət Universitetini XX 1000 illiyinə həsr olunmuş təntənələrdə iştirak əsrdə Şərqdə, müsəlman dünyasında ilk universitet etmək üçün Qırğızıstan Respublikasının paytaxtı kimi səciyyələndirən Azərbaycanın dövlət başçısı, Bişkek şəhərinə gəldi. H.Əliyevin “Manas” bu ali məktəbin Azərbaycanda ali təhsilin, elm və dastanının 1000 illiyinə həsr olunmuş təntənəli mədəniyyətin inkişaf etdirilməsində çox böyük yığıncaqda çıxışı bir tərəfdən Azərbaycan və qırğız xidmətlərini vurğulamışdır. xalqları arasında tarixin ən ulu çağlarına varan Sonrakı illərdə Azərbaycan – Qırğızıstan si- və ortaq soykökündən doğan mədəni-mənəvi yasi münasibətləri ölkə rəhbərlərinin görüşləri ilə doğmalığının təsdiqlənməsi, digər tərəfdən isə əlamətdar olsa da, bu cür təmaslar bir qayda olaraq xalqlarımızın müasir dövrdə münasibətlərinin çoxtərəfli əməkdaşlıq formatında, beynəlxalq və mədəni-humanitar istiqamətlərinin aydın şəkildə regional təşkilatlarda iştirak şəklində baş verir­ müəyyənləşdirilməsi idi. Ulu öndər bəyan edirdi: di. Məsələn, 7-8 sentyabr 1998-ci ildə Bakıda “Əziz dostlar, burada olmağımdan istifadə edərək keçirilmiş Tarixi İpək yolunun bərpası üzrə sizi əmin etmək istəyirəm ki, biz Azərbaycan və Beynəlxalq Konfransın işinə Qırğız Respublikasının qırğız xalqları arasında dostluğu möhkəmləndirəcək, Prezidenti Ə.Akayev də qatılmışdı. Qırğız dövlət iqtisadiyyat, mədəniyyət, elm sahələrində, humanitar başçısı həmçinin 2000-ci il aprelin 8-9-da Bakıda sahədə, bütün başqa sahələrdə əlaqələrimizi inkişaf keçirilmiş Türkdilli Ölkələrin Dövlət Başçılarının etdirəcəyik. Bir-birimizə kömək edəcək, böyük VI Zirvə görüşündə və “Kitabi-Dədə Qorqud” Manasın qoyduğu yolla birlikdə irəliləyəcəyik” (16, dastanının 1300 illik yubiley tədbirlərində iştirak Dördüncü kitab, s.233). etmişdi. Bundan əlavə, Azərbaycan və Qırğızıstan 1997-ci il aprel ayının 23-də Azərbaycan prezidentləri 2000-ci il yanvarın 25-də Moskvada prezidenti Heydər Əliyevin dəvəti ilə Qırğızıstan keçirilmiş MDB iştirakçı dövlətlərinin başçılarının Respublikasının prezidenti Əsgər Akayev rəsmi iclasında, yanvarın 28-də Davos iqtisadi forumunda, səfərlə Bakıya gəldi. Bu səfər iki dövlət arasında 2001-ci il aprelin 26-27-də İstanbulda keçirilmiş münasibətlərin daha dolğun hüquqi bazaya Türkdilli Dövlət Başçılarının Zirvə Toplantısında, söykənməsi baxımından əhəmiyyətli oldu. Onun 1-3 avqust 2001-ci il tarixlərində Rusiyanın gedişində 13 sənəd, o cümlədən Azərbaycan Soçi şəhərində MDB iştirakçı ölkələrinin Dövlət Respublikası ilə Qırğızıstan Respublikası arasında Başçılarının qeyri-rəsmi sammitində görüşmüşdülər. dostluq və əməkdaşlıq haqqında Müqavilə, habelə Sözügedən illərdə həmçinin hər iki ölkənin müxtəlif Yüksək ixtisaslı elmi və elmi-pedaqoji kadrların nazirliklərinin rəhbərlərinin qarşılıqlı səfərləri də baş attestasiyası sahəsində Azərbaycan Respublikası tutmuşdur (7). 16 yanvar 2001-ci ildə TURKSOY-

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 62 GEOSTRATEGİYA un Daimi Şurasının XV iclasında iştirak etmək ucun Qırğız Respublikasının Elm və Təhsil naziri Qırğızıstanın Təhsil, Elm və Mədəniyyət Nazirli- K.Osmanalıyevin rəhbərliyi ilə nümayəndə heyəti yinin komitə sədri E.Abdukarimov Bakıda olmuşdu. iştirak etmişdir (30, s.4). Tədbir iştirakçılarını Azərbaycan Respublikasının 2 oktyabr 2009-cu il tarixində Naxçıvan Prezidenti Heydər Əliyev qəbul etmişdi. Bu şəhərində Türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının IX görüşlər, sözsüz ki, ikitərəfli münasibətlərin zirvə toplantısı keçirilmişdir. Zirvə toplantısında inkişafına öz töhfəsini vermişdi. Qırğızıstan Prezidenti K. Bakiyev iştirak etmişdir. Ölkələrimiz arasında ən yüksək dövlət Zirvə toplantısının sonunda Türkdilli Ölkələrin səviyyəsində diplomatik təmaslar Azərbaycan Əməkdaşlıq Şurasının yaradılması haqqında Respublikası prezidenti İlham Əliyev cənablarının Naxçıvan Sazişi imzalanmış və prezidentlər Türk- da rəhbərlik dönəmində davam etmiş, daha çox iqti- dilli ölkələrin dövlət başçıları tərəfindən Naxçıvan sadi səciyyəli məsələlər üzərində cəmləşmişdir. bəyannaməsini qəbul etmişlər. 2003-cü il dekabrın 10-da Azərbaycan Səfər çərçivəsində Azərbaycan Respublikasının Respublikasının prezidenti İlham Əliyev Cenevrədə prezidenti İ.Əliyev ilə Qırğız Respublikası prezi- keçirilən İnformasiya Cəmiyyəti üzrə Dünya Sam- denti K.Bakiyev arasında keçirilmiş ikitərəfli görüş mitinin işi zamanı Qırğızıstan prezidenti Əsgər (17, Otuz səkkizinci kitab, s.23) zamanı Qırğız Akayevlə görüşmüşdür (17, İkinci kitab, s. 166- Respublikasının Müdafiə Nazirliyi və Sərhəd 167). Xidmətinin hərbi qulluqçularının Azərbaycan 2004-cu ilin iyun ayının 1-də Qırğız Respubli­ Respublikasının hərbi təhsil müəssisələrində kasının Müdafiə naziri E.Topoyevin Bakıya rəsmi hazırlanması məqsədilə razılaşma əldə olunmuşdur. səfəri gedişində “Azərbaycan Respublikası və Bu razılaşmaya əsasən, 14-17 oktyabr 2009-cu il Qırğızıstan Respublikası arasında hərbi sahədə tarixlərində Qırğız Respublikası Silahlı Qüvvələrinin əməkdaşlıq haqqında Saziş” imzalanmışdır. Saziş Bişkek Ali Hərbi Məktəbinin rəisi general-mayor tərəflər arasında hərbi-siyasi və hərbi-texniki, A. Kudayberdiyev hərbi təhsil sahəsində təcrübə həmçinin hərbi təhsil, hərbi-elmi fəaliyyət və hərbi mübadiləsi və Qırğızıstan hərbi qulluqçularının tarix, kadr hazırlığı sahələrində əməkdaşlığı nəzərdə Heydər Əliyev adına Azərbaycan Ali Hərbi tutur (6, s. 1729-1732). Məktəbində hazırlıq prosesi ilə tanışlıq məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İ.Əliyev Azərbaycanda səfərdə olmuşdur. 2006-cı ilin martın 15-də Qırğızıstanın Dövlət 2011-ci ilin oktyabrın 30-da baş nazir Almazbek katibi Dastan Sarıqulovu (17, On beşinci kitab, Atambayev Qırğızıstanda prezident seçkilərində s. 320), mayın 4-də IX Zirvə görüşu çərçivəsində qalib gələrək, növbəti 6 il müddətinə dövlət başçısı Bakıda səfərdə olan Qırğızıstan Baş nazirinin birinci seçildi. müavini A. Mattubraimovu (17, On altıncı kitab, 2012-ci ilin 30-31 martında Qırğızıstan s.310-311) qəbul etməsi yeni qırğız hakimiyyəti Respublikası prezidenti Almazbek Atambayev ilə əlaqələrin qurulması anlamına gəlirdi. Sonrakı Azərbaycana rəsmi səfərə gəldi. Onun gedişində illərdə ölkəmizə müxtəlif toplantı və tədbirlərdə həm prezidentlərin, həm də hər iki ölkənin rəsmi iştirak etmək üçün Qırğızıstanın müdafiə, xarici nümayəndə heyətlərinin görüşləri oldu. Nümayəndə işlər nazirliklərinin, xüsusi xidmət orqanlarının heyətlərinin görüşü başa çatdıqdan sonra martın nümayəndə heyətlərinin səfərləri baş tutmuşdu. 30-da Azərbaycan-Qırğızıstan sənədlərinin 17 noyabr 2006-cı il tarixində Antalyada keçirilən imzalanması mərasimi keçirildi. İki dövlətin siya­ türkdilli ölkələrin dövlət başçılarının VIII zirvə si, iqtisadi və humanitar sahələrdə əməkdaşlığını görüşü çərçivəsində Prezident İ. Əliyev Prezi- nəzərdə tutan ümumən 6 sənəd imzalanmışdır ki, dent K. Bakiyev ilə görüşmüşdür. Görüşdə siyasi onların arasında “Azərbaycan Respublikasının sahədə əlaqələrin yaxşı səviyyədə olduğu, iqtisadi Prezidenti İ.Əliyevin və Qırğız Respublikasının əməkdaşlıq potensialının araşdırılmasının vacibliyi Prezidenti A.Atambayevin Birgə Bəyanatı”, habelə vurğulanaraq, xalqlarımız arasında yaxınlığın, yaxşı “Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Qırğız siyasi əlaqələrin ikitərəfli münasibətlərin daha da Respublikası Hökuməti arasında mədəniyyət genişlənməsi işində təkanverici rol oynaya biləcəyi sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş” mövzu- qeyd edilmişdir (17, İyirmi birinci kitab, s.75). muz baxımından önəm daşıyır. “Birgə Bəyanat”da 17-19 noyabr 2007-ci il tarixində Bakı şəhərində (3, s. 1274-1276) tərəflər mütəmadi olaraq sıx və keçirilmiş Türkdilli Dövlət və cəmiyyətlərinin dost- konstruktiv siyasi dialoqun davam etdirilməsində, luq, qardaşlıq və əməkdaşlığının XI Qurultayında Azərbaycan-Qırğız tərəfdaşlıq münasibətlərinin

63 inkişaf etdirilməsində qəti niyyətlərini ifadə edir, inkişafına töhfəsini verməkdədir. iqtisadi, ticarət, nəqliyyat, kommunikasiya, turizm, Bişkek şəhərində fəaliyyət göstərən Beynəlxalq elm, təhsil, mədəniyyət sahələrində, həmçinin Atatürk-Alatoo Universitetində 2010-cu ilin səhiyyə, ətraf mühitin mühafizəsi və digər sahələrdə əvvəlində ilk dəfə olaraq Azərbaycan ədəbiyyatı ikitərəfli münasibətlərin dərinləşdirilməsinə hazır fakültəsi açılmışdır. Burada çağdaş Azərbaycan olduqlarını ifadə edərək dövlətlərarası qarşılıqlı ədəbiyyatı tədris edilməsi nəzərdə tutulmuşdu (23, əlaqələrin müvafiq müqavilə-hüquq əsasının s.6). təkmilləşdirilməsinin zəruriliyini vurğulayırdılar. Qırğızıstanın Azərbaycanla elmi-təhsil Hərtərəfli əməkdaşlığın inkişafı üzrə effektiv mex- əlaqələri yaratmaqda xüsusi fəallığı ilə seçilən anizm kimi Azərbaycan Respublikası və Qırğız ali məktəblərindən ilk növbədə Türkiyə Respublikası arasında ticarət-iqtisadi, elmi-texniki Respublikasının dəstəyi ilə 1995-ci ildə əsası və humanitar əməkdaşlıq üzrə Hökumətlərarası qoyulmuş, 1997-ci ildən Bişkekdə fəaliyyət göstərən Komissiyanın təşkili nəzərdə tutulurdu. Qırğızıstan-Türkiyə Manas Universitetinin adını “Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Qırğız çəkmək lazımdır. Bu ali təhsil qurumu Bakı Dövlət Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Respublikası Hökuməti arasında mədəniyyət Universiteti arasında 2012-ci ilin oktyabrın 18-də sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş” (4, s. 1092- anlaşma memorandumu imzalamışdır. Azərbaycanın 1095) iki ölkə arasında mədəni-humanitar sferanın bəzi universitetlərinin də daxil olduğu Türk müxtəlif aspektləri, o cümlədən elm və təhsil Universitetlər Birliyinə də rəhbərlik edən Səbahəttin sahələrində əməkdaşlığa dair zəruri hüquqi əsası Balcının sözlərinə görə, Manas Universitetində 14 təqdim edir. ölkənin tələbələri arasında 10 nəfər azərbaycanlı da Son illərdə ölkələrimizin təhsil əlaqələri vardır (10). Yeri gəlmişkən, son zamanlar sözügedən intensivləşməkdədir. Qırğızıstan Respublikasının universitet hər il Azərbaycan vətəndaşlarının qəbulu Təhsil və Elm Nazirliyinin məlumatına əsasən, üçün 10 yer ayırmaqdadır. 2016-cı ildə Qırğızıstanın ali təhsil müəssisələrində 2013-cü ilin mayın 22-də Qırğızıstan-Türkiyə 42 Azərbaycan vətəndaşı təhsil alır (24, s.178). Hal- Manas Universiteti Azərbaycanın daha bir elmi buki 1990-cı illərdə qırğız ali məktəblərində 1 və ya qurumu – İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin İqtisadi 2 azərbaycanlı tələbə oxuyurdu. Öz növbəsində, əgər İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutu ilə əməkdaşlıq 2000/2001-ci təhsil ilində Azərbaycanda 4 qırğız haqqında memorandum imzalamışdır. Memoran- tələbə təhsil alırdısa, 2013/2014-cü təhsil ilində bu dumda kadr potensialının artırılması, birgə elmi rəqəm 25-ə çatmışdır (9, s. 171). və elmi-texniki tədbirlərin təşkili və tədqiqatların 2009-cu ilin sentyabrın 14-də Qırğızıstanın aparılması sahəsində əməkdaşlıq nəzərdə Çuy vilayətinin Kant şəhərinin 4 saylı gimna- tutulmuşdur (18). Yeri gəlmişkən, sözügedən ziya məktəbində Azərbaycan dili sinfi fəaliyyətə İnstitut 2012-ci ilin sentyabrın 6-da Qırğızıstan başlamışdır. Sinif Azərbaycan səfirliyinin vəsaiti Respublikasının Milli Strateji Araşdırmalar İnstitutu hesabına təmir olunmuş, kompüter, televiziya ilə də əməkdaşlıq haqqında analoji anlaşma memo- texnikası, azərbaycanca kitablar, yeni partalarla randumu imzalamışdır. təchiz edilmiş və peyk rabitəsinə qoşulmuşdur. 2015-ci ilin martın 18-də ATU-da “Qan və 2014-cü ilin iyunun 25-dən iyulun 2-dək qan komponentlərinin hazırlanmasında müasir İssık-Kul gölünün sahilindəki kurort-sağlamlıq texnologiyalar” mövzusunda elmi-praktik konfrans kompleksində MDB ölkələrinin “Birliyin keçirilmişdir. Tədbirdə Azərbaycan və Türkiyənin uşaqları” beynəlxalq illik mədəni - təhsil forumu tanınmış hematoloqları ilə yanaşı Özbəkistan, keçirilmişdi. Tədbirin keçirilməsində əsas məqsəd Qırğızıstan və Tacikistandan olan mütəxəssislər də mənəvi, mədəni ənənələri, məktəbli və gənclərin iştirak etmişdilər (5). nailiyyətlərini qoruyub saxlamaq və artırmaqla 2016-cı ilin mayın əvvəllərində Azərbaycan MDB-nin iştirakçı dövlətlərinin təmsilçiləri üçün Dövlət İqtisad Universiteti (ADİU) Qırğızıstan- yeni ünsiyyət mühiti formalaşdırmaq idi. Beynəlxalq Türkiyə Manas Universitetinin təşəbbüsü tədbirdə ölkəmizi Bakıdakı 160 nömrəli klassik ilə yaradılan Mərkəzi Asiya Universitetlər gimnaziyanın ingilis dili və musiqi müəllimi L. M. Birliyinə (MAUB) üzv seçilmişdir. Mərkəzi Doroşenko (nümayəndə heyətinin rəhbəri) və 6 Asiya Universitetləri Birliyinin məqsədi ali təhsil şagirdi təmsil etmişdilər (2). müəssisələri və onlarla əməkdaşlıq edən qurum- Ölkələrimizin ayrı-ayrı tədris müəssisələrinin lar arasında əlaqələri gücləndirmək, inteqrasiyanı qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığı da təhsil əlaqələrinin dəstəkləmək, müəllim-tələbə mübadiləsini təşkil

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 64 GEOSTRATEGİYA etmək, ikili diplom proqramlarını tətbiq etmək və müzakirələr aparmışdı (37). Yeri gəlmişkən, Y. Bala- s. ibarətdir (33). Yeri gəlmişkən, ADİU özünün sagun adına Qırğız Milli Universiteti Azərbaycanla zəngin beynəlxalq əlaqələri ilə seçilən ali təhsil yetərincə sıx münasibətlər qurmağa müvəffəq ocağıdır. Bu tədris müəssisəsi dünyanın 32 ölkəsinin olmuşdur. 2013-cü ilin mayın 30-da QMU-nun 80 92 universiteti ilə ikitərəfli əməkdaşlıq müqaviləsi illiyi ilə bağlı təntənəli mərasimə Azərbaycandan imzalamışdır. gəlmiş elm və təhsil xadimləri də qatılmışdı (36). 2013-cü ildən ADİU Avropa İttifaqının “Beynəl­ QMU yaxın zamanlarda Azərbaycandan olan xalq əlaqələr sahəsində universitet­ idarəçiliyinin investorların yatırımları hesabına özünün elmi inkişaf etdirilməsi və təkmilləşdirilməsi” adlı mərkəzini tikməyi planlaşdırır. Bu Mərkəz uni- TEMPUS Layihəsində koordinator qismində iştirak versitetin sonrakı texniki inkişafının rəhni kimi edir. Yeri gəlmişkən, bu layihədə Bakı, Gəncə, düşünülməkdədir (34). Sumqayıt və Naxçıvan Dövlət universitetləri də yer 2015-ci ilin oktyabr ayının 28-30-da Azərbaycan almışdır. Layihənin regional tərəfdaşları sırasında Dövlət İqtisad Universitetində XIII Beynəlxalq Qırğızıstan İqtisad Universiteti və Qırğızıstan Türk Dünyası İctimai Elmlər Konqresi keçirilmişdi. Beynəlxalq Universiteti də var. Əsas məqsədi ali Onun işində dünyanın 12 ölkəsindən 250-ə yaxın təhsil sahəsində Avropa İttifaqının aparıcı ölkələrinin elm adamı, həmçinin 10-a yaxın xarici universitet müsbət təcrübəsinin tərəfdaş ölkələrə gətirilməsi rektoru, o cümlədən Qırğızıstanın İqtisadiyyat və və həmin ölkələrin ali təhsil müəssisələrinin Biznes Universitetinin təmsilçiləri iştirak etmişdilər inkişaf etdirilməsi olan bu layihə çərçivəsində (29). 2015-ci ilin aprelin 23-24-də ADİU-nun əməkdaşı Yeri gəlmişkən, bir başqa Azərbaycan ali məktəbi B.Nəbiyeva və Layihənin Avropa tərəfdaşı olan – Dillər Universiteti də TEMPUS proqramının İspaniyanın Santyaqo de Kompostela Universite­ FLEPP layihəsində iştirak etmişdi. Həmin tinin Beynəlxalq əlaqələr şöbəsinin əməkdaşı Be- layihənin 2016-cı ilin oktyabrın 21-də olmuş yekun qona Soneyra Beloso Qırğızıstan İqtisad Univer­ konfransında Qırğızıstanın Elm və Təhsil Nazirli- siteti və Qırğızıstan Beynəlxalq Universitetində yinin nümayəndəsi S. Andreşeva çıxış edərək, olmuşdular (27). Yenə həmin layihə çərçivəsində layihənin təhsil sahəsi üçün önəmli olduğunu dekabrın 10-da Qırğızıstan İqtisad Universitetində bildirmişdi (1). (QİU) “Layihə Məlumat Günü” keçirilmişdi (32). TEMPUS proqramı çərçivəsində Qırğızıstanın Bu layihə 2017-ci fevralında başa çatmışdır: həmin elm və təhsil müəssisələri ilə əməkdaşlıq edən bir ayın 27-də Bakıda final konfrans baş tutmuşdu. başqa Azərbaycan tədris ocağı Odlar Yurdu Univer- Konfransda Qırğızıstanın da Elm və Təhsil nazirli- sitetidir. Bu universitet 2011-2014-cü illərdə əsas yinin nümayəndəsi çıxış edərək, bu tipli layihələrdə məqsədi tərəfdaş ölkələrdə təhsil proqramlarının iştirakın həm universitetlərin beynəlxalq əlaqələrinin keyfiyyət təminatı üçün Avropa standartlarına inkişaf etdirilməsi, həm də milli təhsil sistemlərinin və təlimatlarına uyğun gələn sənədləşmə sistemi təkmilləşdirilməsi baxımından əhəmiyyətini yaratmaqdan ibarət olan II TEMPUS proqramına vurğulamışdı (31). qatılmışdır. Layihə çərçivəsində Odlar Yurdu Uni- 2012-ci ilin mayın 3-də Y. Balasagun adına versiteti digər ölkələrin müvafiq qurumları ilə Qırğız Milli Universitetində (QMU) bu tədris yanaşı, Bişkek Maliyyə və İqtisad Akademiyası, müəssisəsinin Beynəlxalq təhsil proqramlarının in- Qırğızıstanın Təhsil Şəbəkə Assosiasiyası, Narın teqrasiya institutu tərəfindən təşkil edilmiş Tərəfdaş- Dövlət Universiteti, Qırğızıstan Təhsil və Elm Na- ölkələrdə təhsil proqramlarının keyfiyyət standartları zirliyi, Y.Balasagun adına Qırğız Milli Universiteti üzrə seminar keçirildi. Onun işində Avropa və ilə əməkdaşlıq etmişdir (25). Mərkəzi Asiyanın 9 ölkəsindən 20-dən çox tərəfdaş- Ölkəmizin bir başqa ali məktəbi – Avrasiya Uni- universitet iştirak etmişdi. Bu tədbirdə Azərbaycanı versiteti də xarici əlaqələrini genişləndirməkdədir. BDU-nun müəlliməsi Lalə Bayramova, Qafqaz uni- 2013-cü ilin oktyabrın 30-da o Qırğızıstan versitetinin baş müəllimi Səbuhi Yusifov və Təhsil respublikasının İssık-Kul Dövlət Universitetinin rek- nazirliyinin akkreditasiya şöbəsinin əməkdaşı Aysel torunun 3 günlük səfəri çərçivəsində bu təhsil ocağı Ağayeva təmsil edirdi. Azərbaycanla elm və təhsil ilə elm, təhsil və əməkdaşlığa dair müqavilələrə əlaqələrinə verilən önəm özünü onda göstərirdi ki, imza atmışdır (11). nümayəndə heyətini QMU-nun rektoru İsgəndər Daha öncə haqqında danışdığımız İqtisadi İsamidinov şəxsən özü qəbul etmiş, Azərbaycanın İslahatlar Elmi-Tədqiqat İnstitutu Qırğızıstanın ali məktəbləri ilə əməkdaşlığın formaları barədə müvafiq elmi qurumları ilə müxtəlif birgə layihələr

65 çərçivəsində əlaqələrini inkişaf etdirməkdədir. 2016- konqresində dünyanın 20 ölkəsindən, o cümlədən cı ilin fevralın 22-dən 26-dək İqtisadi İslahatlar Qırğızıstandan gəlmiş alimlər iştirak etmişdilər (12, Elmi-Tədqiqat İnstitutu Bişkekdə Qırğızıstanın s. 6). Konqresin bölmə iclaslarında riyaziyyatın Maliyyə Nazirliyi, İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı, nəzəri və tətbiqi problemlərinə, bu elmin tədrisi İslam İnkişaf Bankı, “AEEC Təlim və Tədqiqat metodikası məsələlərinə həsr edilmiş 314 məruzə Mərkəzi” MMC ilə birgə “İqtisadi siyasət üçün dinlənildi və geniş müzakirə olundu. Azərbaycanın təsir analizləri” mövzusunda ikinci regional təlim təhsil naziri Misir Mərdanov növbəti üç il müddətinə keçirmişdir. Təlimin məqsədi iqtisadi siyasətin ana- TDRC-nin prezidenti, akademik Fikrət Əliyev litik təhlili üçün metodoloji yanaşmaların tətbiqinə (Azərbaycan), professor Etibar Pənahov (Türkiyə), dair müvafiq məlumat bazasının formalaşdırılması akademik Amanbek Jaynakov (Qırğızıstan), profes- və sahə üzrə mütəxəssislərin hazırlanmasıdır (19). sor Narqozu Danayev (Qazaxıstan) vitse-prezident Təhsillə yanaşı, iki ölkə arasında elmi əlaqələr seçildilər. Yeri gəlmişkən, qeyd edərdik ki, 1999-cu də son dövrdə artan xətt üzrə inkişaf etməkdədir. ildə təsis olunmuş TDRC öz sıralarında Azərbaycan, Həm AMEA strukturuna daxil qurumlar, həm də Türkiyə, Rusiya, Qırğızıstan, Qazaxıstan, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal digər elmi müəssisələr müvafiq qırğız qurumları ilə Özbəkistan, Çin, ABŞ, Monqolustan və Avropa əməkdaşlığını gücləndirir. Həm ölkəmizdə təşkil ölkələrindən olan riyaziyyatçıları birləşdirir. olunan müxtəlif tədbirlərə Qırğızıstan alimlərinin 6-9 iyul 2011-ci ildə İssık-Kul gölünün sahilində qatılması, həm də Qırğızıstanda keçirilən konfrans 12 ölkənin nümayəndələrinin qatıldığı travmatoloq və forumlarda azərbaycanlı elm mütəxəssislərinin və ortopedlərin 2-ci Avrasiya konqresi keçirilmişdir. iştirakı deyilənlərə sübutdur. Konqresdə Azərbaycan Səhiyyə Nazirliyi Elmi- Qırğızıstan Elmlər Akademiyası Manasşünaslıq Tədqiqat Travmatologiya və Ortopediya İnstitutunun Milli Mərkəzinin “Ədəbiyyat və İncəsənət direktoru, professor Vaqif Verdiyev konqres məsələləri” jurnalının 2009-cu ildə çıxmış birinci prezidentinin müavini qismində iştirak etmişdir. nömrəsi Azərbaycan-Qırğızıstan dostluğuna həsr Onun ortopediyanın ən mürəkkəb sahələrinə aid edilmişdi. Jurnalın sözügedən sayında əməkdar 3 maraqlı məruzəsi iştirakçıların böyük marağına elm xadimi, AMEA-nın A.A. Bakıxanov adına səbəb olmuş, konqresin prezidenti, Qırğızıstanın Tarix İnstitutunun direktoru Yaqub Mahmudovun səhiyyə naziri, professor S.A.Cumabekov və digər “Ümummilli lider Heydər Əliyev və XX əsrin iştirakçılar Azərbaycanla ortopediya və travma- ikinci yarısında Azərbaycan” və “Azərbaycanlılar” tologiya sahəsində birgə çalışmaların qurulmasında adlı məqalələri, həmçinin qırğız akademiki Turar və toplantıların aparılmasında maraqlı olduqlarını Koyçuyevin ulu öndərə həsr olunmuş “Heydər bildirmişdilər (15). Əliyevin beş zirvəsi” materialı dərc olunmuşdur. 2013-cü ilin noyabrında Bişkekdə “Qırğız Nəşrdə BDU-nun professoru Aqil Hacıyevin “Mir xaqanlığı türkdilli xalqların orta əsrlər dövlətçiliyi Cəlalın yaradıcılığında Qərb və rus ədəbiyyatı”, və mədəniyyəti kontekstində” adlı ikinci beynəlxalq filologiya elmləri namizədləri Ş.İskəndərova və elmi konfrans keçirilmişdi. Konfransda Azərbaycanı S.Eqimbayevanın “Mir Cəlalın “Bir gəncin manifes- AMEA-nın Tarix İnstitutunun elmi mütəxəssisləri ti” romanı haqqında”, Bəxtiyar Vahabzadənin qırğız professor Nərgiz Axundova və tarix elmləri doktoru yazıçısı Çingiz Aytmatov haqqında məqalələri də yer Xeyirbəy Qasımov təmsil etmişdilər (20). almışdır (21, s.2). 2014-cü ilin dekabrın 9-da M.F. Axundov adına 2011-ci ilin mayında Bişkek şəhərində fəaliyyət Azərbaycan Milli Kitabxanasında Mədəniyyət göstərən Manas universitetində “Müasir şəraitdə və Turizm Nazirliyinin və TÜRKSOY-un birgə türk ədəbi dillərinin qarşılıqlı əlaqələri və qarşıda təşkilatçılığı ilə görkəmli qırğız şairi, ozanı və duran vəzifələr” mövzusunda keçirilən beynəlxalq bəstəkarı Toktoqulun anadan olmasının 150 illiyinə konfransa AMEA Naxçıvan Bölməsinin İncəsənət, həsr edilmiş Beynəlxalq elmi konfrans keçirilmişdi. Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, AMEA- Tədbirdə qırğızıstanlı sənətçinin ifası dinlənilmiş və nın müxbir üzvü, professor Əbülfəz Quliyev də Toktoqula həsr edilmiş film nümayiş olunmuşdu (13, qatılmışdı. Onun “Müasir şəraitdə Azərbaycan s.6). dilinin türk dilləri içərisində yeri və qarşıda duran Azərbaycan-Qırğızıstan münasibətlərinin son 25 vəzifələr” mövzusundakı çıxışı iştirakçılar tərəfindən ilinin icmalı göstərir ki, bu münasibətlər ümumən maraqla qarşılanmışdı (14). hamar olmuşdur. Ölkələrimiz istər Türkdilli dövlət 2011-ci ilin iyulun əvvəllərində Bakıda keçirilən başçıları görüşləri, daha sonra Türkdilli Dövlətlərin Türk Dünyası Riyaziyyat Cəmiyyətinin (TDRC) IV Əməkdaşlıq Şurası Zirvə Toplantıları, istər İslam

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 66 GEOSTRATEGİYA Əməkdaşlıq Təşkilatı, istərsə də MDB Dövlət 10. Bakı Dövlət Universiteti ilə Qırğızıstan- Başçıları Şurası çərçivəsində dialoq aparmaqdadır. Türkiyə Manas Universiteti arasında anlaşma Ümumən ölkələrimiz arasında ikitərəfli və çoxtərəfli memorandumu imzalanmışdır. “Azərbaycan” qəzeti, əməkdaşlığın müxtəlif sahələrini əhatə edən 50-dən 2012, 19 oktyabr artıq müqavilə və saziş imzalanmışdır. Humanitar, o 11. Bakı və Qırğızıstan universitetləri əməkdaşlıq cümlədən elm və təhsil sahəsində əlaqələr son illərdə edəcək // http://simsar.az/news/a-40978.html artmaqda olan əməkdaşlığın müxtəlif formalarında 12. Bakıda keçirilən Türk Dünyası Riyaziyyat təzahür etməkdədir. Cəmiyyətinin IV konqresi başa çatdı. “Azərbaycan” Azərbaycanın Qırğızıstanla elm və təhsil qəzeti, 2011, 6 iyul, №144 əlaqələrinin araşdırılması bizə söyləməyə əsas 13. Bakıda qırğız şairi Toktoqulun 150 verir ki, onlar yüksələn dinamika nümayiş illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq elmi konfrans. etdirməkdədir. Həm ikitərəfli müqavilələr, həm “Azərbaycan” qəzeti, 2014, 10 dekabr beynəlxalq layihələr, həm də ayrı-ayrı elm və təhsil 14. Bişkek şəhərində təşkil olunan beynəlxalq müəssisələrinin təşkil etdikləri tədbirlər – kon- konfransa həmyerlimiz də qatılıb // http://ameanb. franslar, simpoziumlar, seminarlar çərçivəsində nakhchivan.az/?p=650 əməkdaşlıq inkişaf etməkdədir. 15. Elmi əməkdaşlıq üçün yeni üfüqlər açılır. “Xalq qəzeti”, 2012, 15 mart Açar sözlər: Azərbaycan, Qırğızıstan, elmi 16. Əliyev H. Müstəqilliyimiz əbədidir: Çıxışlar, əməkdaşlıq, təhsil əlaqələri nitqlər, bəyanatlar, müsahibələr, məktublar, məruzələr, müraciətlər, fərmanlar [Mətn], Çoxcild- ƏDƏBİYYAT SİYAHISI lik. 1. ADU-da TEMPUS proqramının FLEPP 17. Əliyev İ. İnkişaf – məqsədimizdir. Çoxcilidlik, layihəsinin yekun konfransı keçirildi // http://www. Bakı: Azərnəşr, Müxtəlif illər adalet.az/w111153/details/#.WgruI5TEfIU 18. İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutu ilə 2. Azərbaycan məktəbliləri beynəlxalq mədəni- Qırğızıstan-Türkiyə Manas Universiteti arasında təhsil forumundan qayıdıblar. “Azərbaycan əməkdaşlıq haqqında memorandum imzalanmışdır. müəllimi” qəz., 2014, 18 iyul “Azərbaycan” qəzeti, 2013, 23 may 3. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham 19. “İqtisadi siyasət üçün təsir analizləri” möv- Əliyevin və Qırğız Respublikasının Prezidenti A. zusunda təlim başa çatmışdır // http://www.ier.az/az/ Atambayevin Birgə Bəyanatı, 30 mart 2012-ci il // snews.php?id=13 Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplu- 20. Kəngərli Q. Bişkekdə Böyük Qırğız su, 2012, №7, s. 1274-1276 Xaqanlığının 1170 illiyinə həsr edilmiş elmi konfrans 4. Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Qırğız keçirilir. “Azərbaycan” qəzeti, 2013, 16 noyabr Respublikası Hökuməti arasında mədəniyyət 21. Qırğızıstan Elmlər Akademiyası sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş, 30 mart Manasşünaslıq Milli Mərkəzinin “Ədəbiyyat və 2012-ci il // Azərbaycan Respublikasının Qanunveri- incəsənət məsələləri” jurnalının birinci nömrəsi cilik Toplusu, 2012, №6, s. 1092-1095 Azərbaycan-Qırğızıstan dostluğuna həsr edilmişdir. 5. ATU-da beynəlxalq konfrans keçirilir // http:// “Azərbaycan” qəzeti, 2009, 1 mart, № 48 www.amu.edu.az/az/news/471 22. Qırğızıstan prezidenti Əsgər Akayevə Bakı 6. Azərbaycan Respublikası və Qırğızıstan Dövlət Universitetinin fəxri doktoru diplomu təqdim Respublikası arasında hərbi sahədə əməkdaşlıq edilmişdir. “Azərbaycan” qəzeti, 1997, 25 aprel, haqqında Saziş, 1 iyun 2004-cü il // Azərbaycan №80 Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2004, №6, 23. Qırğızıstanda fəaliyyət göstərən beynəlxalq s. 1729-1732 Atatürk-Alatoo Universitetində Azərbaycan 7. Azərbaycan - Qırğızıstan münasibətləri // ədəbiyyatı fakültəsi açılmışdır. “Azərbaycan” qəzeti, http://lib.aliyevheritage.org/az/9093787.html 2010, 29 yanvar, № 22 8. Azərbaycan – Qırğızıstan sənədlərinin 24. Müstəqil Azərbaycanın 25 ili səfirlərin gözü imzalanması. “Azərbaycan” qəzeti, 1997, 24 aprel, ilə (məqalələr toplusu). Bakı: “BEST-TMS” MMC, №79, s.2 2016, 645 s. 9. Azərbaycanda təhsil, elm və mədəniyyət. Statis- 25. Odlar Yurdu Universiteti. Beynəlxalq tik məcmuə. Azərbaycan Respublikasının Dövlət əlaqələr şöbəsi // http://www.oyu.edu.az/index. Statistika Komitəsi. Bakı, 2014, 498 s. php?newsid=35

67 26. Ruintən S. Azərbaycan türk dövlətləri ilə si- и Киргизстаном в сфере образования и науки. yasi əlaqələr sistemində (XX əsrin 90-cı illəri). Bakı, Отношения между двумя братскими народами “Adiloğlu”, 2005, 236 s. прошли специфический путь развития. 27. TEMPUS layihəsi çərçivəsində tərəfdaş Исследования показывают, что азербайджано- universitetlərə monitorinq səfərləri həyata keçirilib киргизское сотрудничество в первую очередь //http://unec.edu.az/tempus-layihesi-cercivesinde- происходило в рамках международных и terefdas-universitetlere-monitorinq-seferleri-heyata- региональных организаций (СНГ, Совет kecirilib/ Сотрудничество Тюркоязычных Государств, 28. Təhsil sahəsində imzalanmış saziş və pro- Организация Исламского Сотрудничество tokollar// http://edu.gov.az/upload/file/Beynelxaql- и т.д.). В целом, между странами было emekdashliq/beyn-elaqeler azishler.pdf подписано более 50 договоров и соглашений, 29. Türk dünyasının alimləri UNEC-də // http:// охватывающих различные сферы двухстороннего unec.edu.az/turk-dunyasinin-alimleri-unec-de/ сотрудничества. Хотя в первые годы после 30. Türkdilli Dövlət və cəmiyyətlərinin dostluq, обретения независимости культурно- Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal qardaşlıq və əməkdaşlığının XI Qurultayının açılış гуманитарное сотрудничество, включая mərasimi. “Azərbaycan” qəzeti, 18 noyabr, №260 научные и образовательные связи, находилось 31. UNEC-in koordinatorluğu ilə Qırğızıstanda в застывшем состоянии, в последние годы они “Layihə Məlumat Günü” keçirilib // http://unec.edu. динамично развиваются. az/unec-in-koordinatorlugu-ile-qirgizistanda-layihe- melumat-gunu-kecirilib/ Ключевые слова: Азербайджан, 32. UNEC Mərkəzi Asiya Universitetlər Birliyinə Киргизстан, научное сотрудничество, связи в üzv seçilib // http://unec.edu.az/unec-merkezi-asiya- образовательной сфере universitetler-birliyine-uzv-secilib/ 33. Vəliyev İ., Muxtarov K. Heydər Əliyev və türk Gulshan Huseynova dünyası. Bakı, AzAtaM, 2003, 89 s. PhD student of Academy of Public 34. Азербайджан-Киргизия. Двусторонние Administration under the President of the отношения. Посольство Азербайджанской Republic of Azerbaijan Республики в Кыргызстане // http://bishkek.mfa. [email protected] gov.az/content/3 35. Буранов А.Б. Развитие Кыргызско - Cooperation between Azerbaijan and Азербайджанского межгосударственного, Kyrgyzstan in the field of science экономического и культурного сотрудничества and education in modern conditions на современном этапе // Вестник КРСУ, 2016, т. SUMMARY 16, № 10, с. 132-136 The presented article traces the development 36. Культурно-гуманитарное сотрудничество of the relationship between Azerbaijan and Kyr- // http://mfa.gov.kz/ru/baku/content-view/kulturno- gyzstan in the field of education and science. Rela- gumanitarnoe-sotrudnicestvo tions between the two fraternal peoples have passed 37. http://islamworld.preslib.az/page/ a specific path of development. Studies show that rKm9OLltie;http://www.diaspora.gov. the Azerbaijani-Kyrgyz cooperation primarily oc- az/?options=content&id=197 curred within the framework of international and regional organizations (CIS, Cooperation Council Гульшан Гусейнова of Turkic-speaking States, Organization of Islamic Аспирант Академия Государственного Cooperation, etc.). In general, more than 50 treaties Управления при Президенте and agreements were signed between the countries, Азербайджанской Республики covering various areas of bilateral cooperation. Al- [email protected] though in the first years after independence, cultural Сотрудничество между Азербайджаном и and humanitarian cooperation, including scientific Киргизстаном в сфере науки и образования в and educational ties, was in a frozen state, in recent современных условиях years they have been developing dynamically. РЕЗЮМЕ В представленной статье прослеживается Keywords: Azerbaijan, Kyrgyzstan, scientific развитие взаимосвязей между Азербайджаном cooperation,­ relations in the educational sphere.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 68 GEOSTRATEGİYA

УДК 327; 339.9

АЙГЮЛЬ ЭФЕНДИЕВА ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ Бакинский славянский университет, докторант кафедры Дипломатии и внешней политики АЗЕРБАЙДЖАНО-УКРАИНСКИХ Азербайджан E-mail: [email protected] ГУМАНИТАРНЫХ СВЯЗЕЙ

В отличии от 90-х годов прошлого столетия, дальнейшего развития. XXI век предъявил новые критерии подхода Осуществление политики гуманитарной к системе международных отношений. безопасности в процессе общественно- Причиной этого стал развал мировой системы политической реорганизации независимых социализма и создание современной системы республик, появившихся на мировой арене межгосударственных отношений, основанной после развала советского государства, на новых принципах и общности интересов. проявилось, прежде всего, в новых В тот период в Восточной Европе и на всем критериях. Установка этих критериев, постсоветском пространстве шел процесс соответствующих новым общественно- формирования новой политико-экономической политическим отношениям на фоне обращение системы. Глобальные перемены, происходящие проверенной практике государств мира, в странах данного региона, с необходимостью направляет гуманитарную трансформацию требовали определения иных подходов не и проясняет ее содержание. Сущность только в политико-экономической, но и в понятия «гуманитарная трансформация» гуманитарной сфере межгосударственных сводилась к замене идеи «дружбы народов» отношений. Наконец, в XXI веке эти (составлявшей; основу советской политики) государства вступили в качественно новой гуманитарной концепцией. В то время обновленную стадию развития, требующую да первый план выдвигались принципы всесторонней модернизации системы формирования гуманитарной политики международных отношений. В целом, для в передовых, развитых странах, а также этого периода характерна тенденция всеобщей определения ее места в мировой системе глобализации, которая, являясь политическим гуманитарной политики. Например, в России - процессом, заняла прочное место во внешней самом большом государстве на постсоветском политике стран мирового сообщества. Эти пространстве - гуманитарная политика особенности наиболее отчетливо проявились выступала с позиций единой государственной в гуманитарной политике, как одной из идеологии, в то время как в странах составляющих внешнеполитического курса Европейского сообщества главным являлся государства. Как правило, основное содержание миграционно-демографический принцип (11). гуманитарных связей во внешнеполитическом В данном контексте гуманитарная политика курсе государства не ограничивается их азербайджанского государства выступает как донорской ролью. Вместе с тем связи - один составная часть государственной политики. Что из важнейших компонентов межкультурной касается Украины, то здесь следует отметить, коммуникации. В действительности что она при определении своей гуманитарной гуманитарная политика любого государства политики воспользовалась практикой является; фактором, налаживающим «мосты» России, т.е. установила направления данной между странами и народами, что не только политики в качестве составной части единой полностью оправдано на современном государственной идеологии. этапе, но и с необходимостью требует своего При определении направлений внутренней

69 и внешней политики государства в процессе 6. Международные образовательные связи. 7. трансформации следует учитывать и Международная общественная деятельность. анализировать такие серьезные факторы, как 8.Международное сотрудничество в области гражданская солидарность и недопустимость физкультуры и спорта. 9.Международные противостояния - нюансы, требующие аспекты общественного здравоохранения. взвешенного подхода с точки зрения 10.Международное научно-техническое гуманитарной стратегии. Во время перехода сотрудничество. к новым общественно-политическим Ряд аспектов международного отношениям в сфере гуманитарной политики информационного обмена (5). Критерии для Азербайджанского государства были учтены гуманитарных отношений в политике ведущих как внутренние, так и внешние стратегические мировых лидеров имеют относительные факторы. Эта и удачная политика в различия. Например, в России, как мы данном направлении, обладающая важной уже упоминали, за основу берется единая

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal дипломатической ценностью, является в то же государственная идеология, в Великобритании время одним из факторов, обеспечивающих и Америке гуманитарные связи принимаются успех Азербайджанской Республики на в контексте «культурной дипломатии», тот же мировой политической арене. Следовательно, нюанс более четко проявляется ив китайской исходя из системы новых отношений, выход на дипломатии, а немецкие дипломаты склонны новую политическую арену с необходимостью считать «культурную политику» прежде требует формирования внутри государства всего направлением пропаганды. Внешняя соответствующих общественно-политических (в том числе гуманитарная) политика взглядов, создания собственной политической азербайджанского государства опирается на концепции в международном аспекте. такие важные политические принципы, как В современной политической литературе построение демократического, правового часто можно встретить термины «гуманитарная государства, обеспечение территориальной политика», «гуманитарная безопасность», целостности страны и создание мощной «мягкая сила» - понятия, которые охватывают экономики. В настоящее время суверенитет разные стороны гуманитарных отношений страны и обеспечение ее территориальной и, вместе с тем, пересекаются в сфере целостности лежат в основе гуманитарной гуманитарной безопасности. Данный вопрос концепции нашего государства. В этом сближается по своему содержанию с проблемой отношении азербайджано-украинские гуманитарной безопасности всего человечества. гуманитарные связи в принципе совпадают. Поэтому заместитель Генерального секретаря Государственная гуманитарная политика - это Организации Объединенных Наций Гейв своем системная политика; в любых обществах она выступлении особо отметил, что в XXI веке охватывает все структуры, от отдельных лиц гуманитарная безопасность не ограничивается до крупных коллективов и стран. Эта черта защитой государства от внешних захватчиков ярко проявляется в украинско-азербайджанских и угроз, но также требует борьбы против отношениях. Дипломатические отношения движений внутри страны, применяющих силу и между двумя странами были установлены ведущих народ к деградации (13). 5 февраля 1999 года, и гуманитарная Понятие «международная гуманитарная политика систематически осуществляется связь» охватывает очень широкий круг в рамках последовательной внешней вопросов. Исходя их мировой практики, политики. Дружественные отношения между политологи определили следующие Азербайджаном и Украиной имеют прочную его спектры: 1.Межэтническое и основу. В связи с этим Ариф Джамиль оглу межконфессиональное взаимодействие. Гулиев пишет: «Теплые дружеские отношения 2.Культурная интеграция. 3.Внешняя культурная между Азербайджаном и Украиной сложились политика. 4. Культурное сотрудничество. гораздо раньше официального установления 5.Международное право и гуманитарная сфера. дипломатических отношений между Киевом

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 70 GEOSTRATEGİYA и Баку. Между двумя народами издавна мероприятия, проведенные в 2011-2015 годах, существовала глубокая и традиционная дружба. были выполнены в соответствии с планом Общенациональный лидер азербайджанского сотрудничества между двумя странами. План народа Гейдар Алиев всегда с особой теплотой был подписан 28 апреля 2011 года в рамках и вниманием относился к украинскому народу. официального визита президента Украины Будучи первым зампредом Совета Министров Виктора Януковича в Азербайджан. Как СССР, он немало сделал для Украины. Многие продолжение этого мероприятия, в Украине знают, что именно благодаря Гейдару Алиеву в 2014 году прошли Дни азербайджанской были выделены средства на реставрацию культуры. 1-4 марта 2012 года в Азербайджане Киевской национальной филармонии. При его состоялись дни новой украинской непосредственном содействии был построен музыки. Этот музыкальный праздник, и сдан в эксплуатацию завод «Оболонь». организованный Союзом композиторов По его инициативе была построена фабрика Азербай-джана, Министерством культуры детского питания. Можно вспомнить и помощь и туризма Азербайджанской Республики в строительстве Киевского метрополитена» и Посольством Республики Украина в (6). История азербайджано-украинских Азербайджане, имеет уникальное значение. отношений имеет глубокие корни, и она Фестиваль был посвящен демонстрации успешно выдержала испытания в сложнейшие достижений украинской композиторской периоды истории (2). XXI век является школы за 20 лет независимости, что еще раз периодом дальнейшего развития этих подтвердило важность исторически нерушимых отношений. Договор о развитии экономических, азербайджано-украинских связей в области политических и гуманитарных отношений музыкальной культуры и в современный период между Украиной и Азербайджаном в (15)/ В ходе официального визита президента контексте стран СНГ был принят главами этих Азербайджана Ильхама Алиева в Киев 20 государств в 2000 году, и в Киеве был открыт ноября 2013 года президент Украины Виктор Институт политических и социальных наук Янукович сказал: «Мы вместе с Ильхамом имени Гейдара Алиева. В Украине прошло Гейдаровичем с большим удовлетворением мероприятие, посвященное 100-летию великого отмечаем совпадение подходов Киева и поэта нашего народа Самеда Вургуна. 15 Баку по большинству актуальных вопросов, апреля 2003 года в Киевском государственном стоящих на глобальной и региональной уни-верситете имени Т.Шевченко состоялся повестке дня. Наши страны конструктивно форум под названием «Азербай- джан-Украина: взаимодействуют в рамках международных перспективы развития стратегического организаций - ООН, а также в рамках ОБСЕ, партнерства». «В 2003 году в Баку министры где в этом году председательствовала Украина. культуры двух стран подписали соглашения Кроме того, по итогам визита президента о развитии культурных связей, а на встречах Азербайджана, были подписаны двусторонние 2004-2005 годов прошли обсуждения и были соглашения по внешней политике, сельскому приняты решения по ряду гуманитарных хозяйству, культурной и гуманитарной вопросов. В 2005- 2006 годах на встречах сферах. Несомненно, решения, принятые на между двумя странами были проведены сегодняшних высокоуровневых двусторонних мероприятия с участием видных деятелей переговорах, создадут благоприятные условия науки и искусства. 30 июня 2008 года для углубления украинско-азербайджанского президент Украины Виктор Ющенко, находясь стратегического партнерства». Другим с визитом в Азербайджане, принял участие в важным со-бытием, демонстрирующим церемонии открытия памятника выдающемуся тесную дружбу и солидарность между двумя украинскому поэту Тарасу Шевченко во странами, является награждение президента время его визита в Азербайджан (10). В 2013 Азербайджана Ильхама Алиева украинским году между двумя странами были заключены орденом «Свобода», а также Президента договоры в области культуры и туризма; Украины Виктора Януковича орденом «Гейдар

71 Алиев» Азербайджанской Республики. Это демонстрирует свою приверженность в деле стало оплотом для дальнейших искренних решения Нагорно-Карабахского конфликта, взаимоотношений народов, которые связаны являющегося самой болезненной проблемой неразрывными узами. После церемонии Азербайджана в контексте территориальной награждения было подписано пять важных целостности нашей страны, а Азербайджан, в соглашений (12). Министры культуры двух свою очередь, оказывает моральную поддержку стран подписали программу двустороннего территориальной целостности Украины на культурного сотрудничества на 2016-2020 международной арене в сложный для нее гг. Президент Азербайджанской Республики современный период. Сегодня азербайджано- Ильхам Алиев в своем поздравительном письме украинские связи развиваются по возрастающей от 22 августа 2015 года президенту Украины линии во всех сферах. Обе страны наиболее П.Порошенко по случаю Дня независимости активно участвуют в политических диалогах. Украины, затрагивая вопросы отношений Документы, подписанные во время взаимных

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal между Баку и Киевом, отметил: «Азербайджан визитов глав государств и других должностных и Украину объединяют тра-диционные лиц, а также реализация других проектов отношения дружбы и сотрудничества. Я верю, указывают на высокий уровень взаимной что наши межгосударственные отношения и в политической активнос-ти между нашими дальнейшем будут развиваться и расширяться странами» (9). в соответствии с волей наших народов» (8). В А.Аббасбейли и Э.Наджафов, говоря о целом активизация гуманитарных отношений сущности внешней политики государства между двумя странами дает свои результаты: и при этом, ссылаясь на К.Модельского, «За последние 25 лет независимости нашей пишут: «По мнению К.Модельского, одного страны были установлены памятники из экспертов-политологов в области внешней выдающимся государственным и культурным политики, целью внешней политики является деятелям Азербайджана в Украине и регулирование деятельности государств в Украины в Азербайджане. В связи с этим целях получения собственной выгоды. По его был установлен бюст Леси Украинки в мнению, внешняя политика - это такая система Гарадагском районе Баку и воздвигнут деятельности, посредством которой то или памятник великому украинскому поэту Тарасу иное государство стремится оказать влияние Шевченко в центре нашей столицы. Наряду на деятельность другого государства или с этим, в городе Киеве воздвигнут памятник государств, в то же время пытаясь адаптировать общенациональному лидеру азербайджанского свою деятельность к международным народа Гейдару Алиеву, а в городе Ирпень - нормам. Главная задача внешней политики - установлен бюст выдающегося офтальмолога, определить способы внесения необходимых академика Зарифы Алиевой; здесь же - парк, изменений путем влияния на деятельность носящий ее имя. Одна из центральных улиц других государств (1,154). В такой трудной города Ирпень и средняя школа №12 также и сложной области, как внешняя политика, названы в честь академика Зарифы Алиевой. политика гуманитарная играет важную роль в Бюст нашего поэта Самеда Вургуна был смягчении отношений, создании благоприятной установлен перед киевской библиотекой, политической атмосферы между государствами. носящей его имя. Приведенные факты еще В этом смысле азербайджано-украинские раз позволяют с уверенностью говорить о гуманитарные отношения выполняют свою том, что Азербайджан и Украина смогли важную миссию. наладить дружеские отношения не только в В международных отношениях и дипломатии экономической, политической, культурной используется понятие «мягкая сила». Сущность и гуманитарной сферах. На достаточно этого понятия сводится к достижению высоком уровне продолжается основанная на желаемых результатов во внешнеполитической взаимной поддержке деятельность двух стран стратегии на добровольной основе без в международных организациях. Украина применения силы; здесь большую роль играют

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 72 GEOSTRATEGİYA такие факторы, как симпатия, антипатия, отношений. В частности, в Америке «мягкая привлекательность, интересы. Джозеф Най, сила» нацелена на возвращение лидирующих привнесший этот термин в политологию, позиций в американском образе жизни, в сфере назвал «мягкой силой» язык и культуру высшего образования, на «глобальной фабрике» страны, - факторы, играющие важную роль на в Китае и утраченное региональ-ное лидерство международной арене. Во внешней политике над Россией, Фактически, этот термин, данный фактор обладает сильным воздействием по сути, основан на факторе воздействия, в качестве формы гуманитарных связей, а которое, однако, преследует гуманитарные его основная характеристика появляется в цели. Например, в азербайджано-украинских сравнении с силовыми воздействиями (10). На отношениях «мягкая сила» применяется самом деле это понятие было применено еще в соответствии с принципами внешней в VII веке древними китайскими философами политики Азербайджана: взаимное ѵважение, как альтернатива «мощной силе». В современ­ мультикультурализм, невмешательство во ном мире «мягкая сила» предполагает внутренние дела других стран, соблюдение достижение определенных успехов в норм международных гуманитарных контексте распространения демократических организаций. Такой подход к проблеме и культурных ценностей; в данном случае стимулирует сохранение национальных и это понятие также является инструментом культурных ценностей различных народов влияния. Б.Бабыло, один из известных мира и, прежде всего, способствует сближению исследователей этой области, цитируя К.Ноя, государств и народов, содействуя миру и отмечает: «По его мнению, сила государства безопасности. В результате этого усиливаются заключается в возможности добиваться от дружественные отношения между двумя других желаемых результатов. Эта возможность странами, гар-монично развиваются зависит от наличия у политического режима международные отношения, идет взаимное тех или иных ресурсов осуществления власти усвоение ценного культурного наследия друг и умения их эффективно использовать. друга и, в конечном счете, создается общая Желаемых результатов во многих случаях гармония мира. можно добиться при помощи таких факторов, Гуманитарные связи занимают особое место как ду-ховная и материальная культура, в системе отношений з современном мире. По общественные и политические принципы, своему масштабу они охватывают обширную качество проводимой внешней и внутренней сферу человеческой жизни: от отношений политики и т.д. Эти дополни-тельные между конкретными индивидами до очень факторы в идеальном исполнении безотказно важной части системы межгосударственных работают на повышение привлекательности отношений, даже объе-диняющей в себе имиджа страны, формируют особый ресурс, объединения государств - блоки. Хотя определяемый Дж. Наем как «мягкая сила» гуманитарные свя-зи, сближающие и (4).Страны Запада расходуют на эту политику примиряющие людей, исторически являются крупные средства: «Франция стоит на первом основных актом человеческого развития, тем месте, расходуя 17 долл. США в год на не менее, в разных исторических усло-виях душу населения, что в четыре раза больше, появляются новые оттенки в их содержании. чем у занимающей второе место Канады, за Поэтому мы рассмотри? : два аспекта из которой идут Великобритания и Швеция. широкого спектра гуманитарных связей (16). Для сравнения: расходы государственного департамента США на финансирование Ключевые слова: международное, культурное международных культурных программ сотрудничество, гума­нитарный, права, составляют лишь 65 центов на душу населения культура. в год»(4).Применение «мягкой силы» зависит от цели внешней политики каждого государства и включает весь спектр гуманитарных

73 СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ amili kimi son on ildə Azərbaycanla MDB-nin 1.Abbasov А., Nəcəfov E.. Beynəlxalq slavyan ölkələri və Şərqi Avropa ölkələri ilə münasibətlər nəzəriyyəsi. Bakı, 2007 arasında müşahidə olunan humanitar əlaqələrin 2.Гасымлы М.Дж., Купчик О.Р., Дамиров genişləndirilməsini və gücləndirilməsini qeyd А.У. Украинско-азербайджанские политические etmək olar. Bu, əsasən, təhsil, elm, səhiyyə, отношения: история и современность. Киев: mədəniyyət, turizm və digər humanitar sahələrdə дом Дмитрия Бураго, 2012 əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi üçün lazımi 3.Filip Brayar, Mohammad-Reza Cəlili. hüquqi bazanın yaradılması ilə bağlıdır. Məqalədə Beynəlxalq münasibətlər. Bakı: “Azərbaycan” xarici siyasət sistemində humanitar əlaqələrin rolu nəşriyyatı, 2010 (Tərcüməsi) geniş təhlil olunur və mövcud siyasi vəziyyətdə 4.Бабыло A.M. «Мягкая сила»в onun böyük rolu təsdiqlənir. международной политике: особенности национальных стратегий. М., 2014 Açar sözlər: beynəlxalq, mədəni əməkdaşlıq, hu-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 5.CBolshedvorova. - Большедворова Л.С. manitar, hüquqlar, mədəniyyət. Гуманитарное сотрудни-чество в современных международныхотношениях. Efendiyeva Aygul 6.Ариф Джамиль оглу Гулиев,www.versii.eom/ news/360084 HUMANITARIAN BETWEEN AZERBAIJAN 7.https://az.wikipedia.org/..,/Azərbaycan- AND UKRAINE Ukrayna_münasibətlər-info.com RELATIONSHIP POLICY ASPECT 8.moskov-baku.ru\...\prezident_ilkam_aliev_ver- it_ v_ budushshee_ azerbayd- zano_uk...) SUMMARY 9.www.respublica-news.az/.../13128-azaerbay- The article is devoted to the political aspect of dzanla-ukrayna humanitarian relations between Ukraine and Azer- 10.https://ru.wikipedia.о^Лѵікі/Мягкая_сила baijan. An important factor of mutual understand- 11.st-hum.ru \...\ zubchenko - sa - realizaciyu - ing and confidence is the expansion and strength- politiki - gumanitamoy-bezo- pasnosti-v-usloviya. ening of humanitarian ties with Azerbaijan over politike.ru\termin\qumanitamaya-bezopasnost. the past decade with the Slavic countries of the html. CIS and Eastern Europe. This is mainly due to the 12.www.xalqqazeti.com/az/news/analytics/3 establishment of a proper legal framework for the 9780) development of cooperation in education, science, 13.politike.ru\termin\ qumanitamaya-bezopas- health, culture, tourism and other areas. The article nost.html. analyzes the role of humanitarian relations in the 14.www.centis.bsu.by/%5Cnew_ foreign policy system and confirms its large role in ssem25.04%5CBolshedvorova.doc. the current political situation. 15.zeynj-info.com/?b=content&cat=4&id=43 16 .https://cyberleninka.ru/.. ./mezhdunarodnoe- Key word: international, cultural cooperation, kultumoe-sotrudnichestvo-as-pekty-sotsialno humanitarian, laws, culture.

Əfəndiyeva Aygül

AZƏRBAYCAN İLƏ UKRAYNA ARASINDA HUMANİTAR ƏLAQƏLƏRİN SİYASİ ASPEKTİ

XÜLASƏ Məqalə Ukrayna ilə Azərbaycan arasında humanitar əlaqələrin siyasi aspektinə həsr olu- nub. Qarşılıqlı anlaşmanın və etimadın mühüm

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 74 GEOSTRATEGİYA

UOT 327

NƏRMİN QƏDİROVA YUNESKO VƏ AZƏRBAYCAN Bakı Slavyan Universiteti, beynəlxalq münasibətlər kafedrasının HUMANİTAR SİYASƏTİ müəllimi Azərbaycan E-mail: [email protected] Giriş Bunu ölkəmizin müvafiq təşkilatlar çərçivəsində Müasir dünyada dövlətin humanitar siyasəti fəaliyyətindən aydın müşahidə etmək mümkündür. getdikcə daha funksionallıq kəsb etməyə Nəzərə almaq lazımdır ki, hazırkı mərhələdə başlamışdır. Qloballaşmanın dönməzliyi fonunda müxtəlif fəaliyyət profillərinə malik olan beynəlxalq humanitar siyasətin istiqamətlərinin dəqiqliklə və regional təşkilatların rolu əhəmiyyətli dərəcədə müəyyənləşdirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Belə artmaqdadır. Həmçinin, mədəniyyətlərarası dialoq ki, qloballaşma dünya xalqlarının mədəniyyətlərini sahəsində də ən səmərəli fəaliyyəti məhz aidiyyatı “unifikasiya” etməkdədir. Bu da təbii ki, milli üzrə təşkilatlar çərçivəsində həyata keçirmək mədəni dəyərlərin qorunması məsələsini ön plana mümkündür. Belə ki, belə təşkilatlar çərçivəsində çıxarır. Sözsüz dövlətlər və ya xalqlar milli mədəni müvafiq istiqamətdə fəaliyyətin koordinasiya dəyərlərinin qorunması istiqamətində təkbaşna edilməsi imkanları geniş olur. Nəzərə almaq lazımdır səmərəli fəaliyyət göstərə bilməzlər. Artıq qeyd ki, qloballaşma həm də dövlətin müxtəlif sahələrdə olunduğu kimi, qloballaşmanın harkı mərhələsində tənzimləmə imkanlarını məhdudlaşdırır. Müvafiq bunu etmək olduqca çətindir. Bu baxımdan, olaraq, həmçinin, mədəniyyət sahəsində və digər hu- müvafiq təşkilatlar çərçivəsində humanitar siyasətin manitar sahələrdə əlaqələrin inkişaf etdirilməsində prioritetlərinin həyata keçirilməsi daha real beynəlxalq təşkilatların rolu əhəmiyyətli dərəcədə nəticələrin əldə olunmasını şərtləndirir. artır. Həqiqətən də, səthi olsa belə nəzər salsaq, görərik ki, BMT, AŞ, ATƏT, YUNESKO, İSESKO Mədəni qloballaşma və YUNESKO-nun rolu kimi təşkilatların mədəniyyətlərarası dialqoun Mədəni qloballaşma müəyyən müsbət tərəflərə inkişaf etdirilməsində kifayət qədər ciddi rolu vardır malik olsa da, milli mədəniyyətlərin onun neqa- və bu rolun artması müşahidə olunmaqdadır. Müa- tiv təsirlərindən qorunmasına ehtiyac vardır. Eyni sir mərhələdə dünya miqyasında münaqişələrin, zamanda dünya mədəni dəyərlərinin qorunması, ziddiyyətlərin aradan qaldırılmasının ən optimal təbliğ edilməsi, ümumi humanitar əlaqələrin inkişaf yollarından biri kimi mədəniyyətlərarası dialoq çıxış etdirilməsi istənilən dövlətin qarşısında duran çox etməkdədir. Bu baxımdan, BMT ixtisaslaşmış struk- mühüm məsələlərdəndir. Azərbaycan Respublikası turu olmaqla, mədəniyyətlərarası dialoq məsələləri beynəlxalq və regional təşkilatlarla yaxından YUNESKO həll etməkdədir. Qeyd etmək lazımdır əməkdaşlıq etməklə, müxtəlif istiqamətlərdə ki, YUNESKO öz fəaliyyətində başlıca olaraq, milli maraqlarının təmin olunmasına nail olur. mədəniyyətlərin bərabərliyi prinsipindən çıxış edir. Qloballaşma mədəni eyniliyi gücləndirsə də, sa- 2001-ci ildə “Mədəni müxtəliflik haqqında” ümumi bit mədəni sistemlərin monolitliyinin artmasını bəyannamə qəbul olunmuşdur. Bu bəyannamədə da şərtləndirir. Çünki, müxtəlif mədəni sistemlər mədəniyyətlərarası dialoqun inkişaf etdirilməsindən özlərinin ilkin vəziyyətlərini qoruyub saxlamaq tutmuşmədəni müxtəlifliyin qorunması prinsipləri üçün daha da ciddi səfərbər olurlar. Müxtəlif ifadəsini tapmışdır. Təbii ki, mədəni dialoqun inkişaf mədəniyyətlərin qorunub saxlanılmasının ən optimal etdirilməsi istiqamətində həyata keçirdiyi fəaliyyət yollarından biri onlar arasında dialoqdan ibarətdir. zamanı YUNESKO başlıca olaraq, beynəlxalq hu- Azərbaycan Respublikası mədəniyyətlər arası di- manitar hüquq normalarına istinad edir. Təşkilatlar aloqun inkişaf etdirilməsində xüsusi rolu ilə seçilir. çərçivəsində fəaliyyət göstərən istənilən subyekt

75 məhz YUNESKO-nu n müvafiq sənədlərində vurğulamaq lazımdır ki, Ümumdünya İnsan yer almış prinsiplərə və beynəlxalq humanitar Hüquqları Bəyannaməsinin 27-ci maddəsində hüquq normalarına uyğun davranırlar. Həmçinin, mədəni həyatda insanların sərbəst iştirak etmək Azərbaycan Respublikasının humanitar siyasətində hüququ dəqiqliklə təsbit olunmuşdur. Belə ki, bu xüsusi istiqaməti təşkil edən YUNESKO ilə əlaqələr maddədə göstərilmişdir: “Hər bir şəxsin cəmiyyətin bəşəri mədəni dəyərlərin qorunması, təbliğ olunması mədəni həyatında azad iştirak etmək, incəsənətdən xüsusi konseptual əsaslara söykənir. Aparılmış zövq almaq, elmi tərəqqidə iştirak etmək, onun məqsədyönlü siyasətin nəticəsidir ki, bu gün nəticələrindən istifadə etmək hüququ vardır. Hər bir mədəniyyət ümumilikdə bəşəriyyət üçün taleyüklü insan müəllifi olduğu elmi, ədəbi və bədii əsərlərin bir amili çevrilmişdir. nəticəsi olan və onun mənəvi, maddi maraqlarının Nəzərə almaq lazımdır ki, beynəlxalq hüququn müdafiəsi hüququna malikdir. Üzv dövlətlər elmi mühüm elementlərindən birini məhz mədəni və mədəni nailiyyətlərin qorunmasını, inkişafını və hüquq təşkil edir. Azərbaycanm Respublikası yayılmasını nəzərdə tutan hüquqların tam həyata Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal müstəqilliyin ilk illərindən başlayaraq, beynəlxalq keçirilməsi, eləcə də elmi tədqiqatlar və yaradıcı təşkilatlarla sıx əlaqələrin qurulması fonunda fəaliyyət üçün zəruri olan azadlıqlara hörmət etməyi özünün milli maraqlarının, həmçinin, bəşərəi öhdəliklərinə götürürlər” [2]. Həmçinin, İqtisadi, maraqların qorunması istiqamətində ciddi fəallıq Sosial və Mədəni Hüquqlar Haqqında Paktın 15-ci nümayiş etdirmişdir. Müvafiq olaraq, beynəlxalq maddəsində beynəlxalq səviyyədə elmi və mədəni müstəvidə mədəni əlaqələrin qurulması da xarici əməkdaşlıqla bağlı məsələlər yer almışdır. Bu Paktın siyasətin vacib istiqaməti kimi müəyyənləşdirmişdir. 15-ci maddəsində ifadə olunmuşdur ki, onda iştirak Beynəlxalq mədəni hüquqa həssaslıqla yanaşılması edən dövlətlər hər bir kəsin aşağıdakı hüquqlarını Azərbaycan Respublikasının xarici humanitar tanıyır [3]: siyasətinin mərkəzi prinsipinə çevrilmişdir. Təbii -mədəni həyatda iştirak; ki, mədəni hüquq digər hüquq və azadlıqlarla sıx -elmi tərəqqinin və onun praktiki tətbiqinin bağlıdır. Lakin bununla yanaşı, mədəni hüququn bir nəticələrindən istifadə; sıra səciyyəvi cəhətləri də vardır. Belə ki, mədəni -özünün müəllifi istənilən elmi, ədəbi və ya bədii hüquqlar əksər hallarda kollektiv formada ifadə əməyin nəticəsində meydana çıxan mənəvi və maddi olunur və təmin edilir. Sözsüz, bu zaman mədəni maraqların qorunması imkanından faydalanmaq. hüquqların fərdi ifadə formasını tamam inkar Ümumiyyətlə, çoxsaylı nümunələr əsasında etmək doğru olmaz. Mədəni hüquqlar bu və ya qeyd etmək olar ki, mədəni hüquq ayrıca bir digər səviyyədə insan hüquqlarına dair beynəlxalq fenomen insan hüquqları sırasında mühüm sənədlərdə ifadəsini tapmışdır. Belə sənədlərdən yerə malikdir. Bununla yanaşı, tədqiqatlarımız əsasən aşağıdakıları xüsusi qeyd etmək mümkündür müəyyənləşdirməyə imkan vermişdir ki, norma- [1]: tiv hüquqi sənədlərdə mədəniyyət məhfumu dar -1948-ci ildə qəbul olunmuş Ümumdünya İnsan çərçivədə ifadə olunmuşdur. Bu da təbii ki, mədəni Hüquqları Bəyannaməsi; hüquqların daha etibarlı qorunması imkanlarını -1966-cı ildə qəbul olunmuş Mülki və Siyasi, müəyyən səviyyədə məhdudlaşdırır. Bunu müvafiq Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt; sahədə ciddi ekspertlərdən biri kimi tanınmış M. -1966-cı ildə qəbul olunmuş İqtisadi, Sosial, Beykin də dəqiq mövqeyi formalaşmışdır. Belə Mədəni Hüquqlar Haqqında Beynəlxalq Pakt və s. ki, M. Beyk də əsaslandırmışdır ki, ümumi insan Mədəni hüquqlar fərdi çərçivədə özünün ən hüquqlarına aid olan maddələrdə “mədəniyyət” aydın təsbitini Ümumdünya İnsan Hüquqları məhfumu xeyli məhdud ifadə olunmuşdur [4, s.31]. Bəyannaməsinin 22-ci maddəsində tapmışdır. Bununla bağlı bizim də qənaətimiz var. Hesab Burada mədəni hüquqlar iqtisadi və sosial hüquqlar- edirik ki, mədəni hüquqların insan hüquqların la bərabər hər bir kəsin öz ləyaqətini qorumaq, kontekstində ifadə olunması sahəsində bir boşluq inkişaf etdirmək üçün vacib komponentlərdən var. Belə ki, “İnsan hüquqları nəsli” kimi təqdim biri kimi nəzərdən keçirilir. Əlavə olaraq, olunan konseptual yanaşmaya görə mədəni hüquqlar

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 76 GEOSTRATEGİYA ikinsi nəsil hüquqlar kimi təsnif olunmuşdur [5, Respublikasının “Mədəniyyət haqqında” Qa- s.67]. Mədəni hüquqların da birinci nəsil insan nunu YUNESKO çərçivəsində əməkdaşlıq üçün hüquqları kateqoriyasına aid edilməsi daha məqsədə mükəmməl normativ-hüquqi baza rolunda çıxış edir. uyğun olardı. Çünki, sözün həqiqi mənasında Çünki qanunda yer alan ayrı-ayrı məqamlar mədəni mədəni hüquqların qorunması müasir mərhələdə müxtəlifliyin təbliği və qorunması hüquqlarını təsbit münaqişəli vəziyyətlərin aradan qaldırılmasının op- edir ki, bu YUNESKO-nun müvafiq prinsipləri timal yollarından biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. ilə uyğunluq təşkil edir. Bu mənada, Qanunun Müvafiq olaraq, birinci nəsil hüquqlar kimi, mədəni 8-ci və 9-cu maddələrini xüsusi qeyd etmək hüquqların da dərhal təmin olunma xüsusiyyəti lazımdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının olmalıdır. YUNESKO çərçivəsində dövlətlərin “Mədəniyyət haqqında” Qanunun 8-ci maddəsində əməkdaşlığı həm mədəni hüquqların daha etibarlı göstərilmişdir: “Hər kəsin özünün milli mədəni təmin olunmasının vacibliyi önə çəkir. özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamaq, mənəvi, estetik və digər dəyərləri sərbəst seçmək hüququ YUNESKO ilə Azərbaycan arasında vardır. Dövlət şəxsin mədəni özünəməxsusluq əlaqələrin inkişaf dinamikası hüququna təminat verir” [5]. Göründüyü kimi, Azərbaycan Respublikası YUNESKO ilə Qanunun 8-ci maddəsi birbaşa mədəni müxtəlifliyin əlaqələrin qurulmasını və inkişaf etdirilməsini həm qorunmasına həsr olunmuşdur. Azərbaycan də mədəni hüquqların qorunması sahəsində daha Respublikası YUNESKO ilə əməkdaşlığı səmərəli addımların atılmasının mühüm yollarından çərçivəsində həm milli mədəni dəyərlərin biri kimi baxır. Müvafiq olaraq, humanitar xarici qorunması, həm də başqa xalqların mədəni siyasətin prioritetlərinə daha effektiv çatılması üçün dəyərlərinin qorunması istiqamətində səmərəli YUNESKO ən uğurlu platformadır. YUNESKO fəaliyyət göstərir. Bu baxımdan, Azərbaycan çərçivəsində Azərbaycanın səmərəli əməkdaşlıq Respublikasının “Mədəniyyət haqqında” Qanunun etməsini təmin edən mühüm amillərdən biri də 48-ci maddəsini ayrıca qeyd etmək lazımdır. Qanu- ölkənin qanunvericilik bazasında bununla bağlı nun 48-ci maddəsində göstərilmişdir: “Mədəniyyət ciddi məqamların yer almasıdır. Belə ki, Azərbaycan sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq Müvafiq icra Respublikasının Konstitusiyasında mədəni xarakterli hakimiyyəti orqanları, mədəniyyət təsisatları, hüquqlar aydın təsbit olunmuşdur. Konstitusiyanın mədəniyyət işçilərinin həmkarlar ittifaqları, 40-cı maddəsinin I və II maddələrində qeyd yaradıcılıq ittifaqları Azərbaycan Respublikasının olunur: “Hər kəsin mədəni həyatda iştirak etmək, qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş qaydada başqa mədəniyyət təsisatlarından və mədəni sərvətlərdən dövlətlərin hüquqi və fiziki şəxsləri ilə, beynəlxalq istifadə etmək hüququ vardır. Hər kəs tarixi, təşkilatlarla mədəniyyət sahəsində əməkdaşlığı mədəni və mənəvi irsə hörmətlə yanaşmalı, ona həyata keçirə bilərlər” [8]. Bu məqam bir daha sübut qayğı göstərməli, tarix və mədəniyyət abidələrini edir ki, Azərbaycan Respublikası ümumi humanbitar qorumalıdır” [6]. Bundan başqa, Azərbaycan sahədə beynəlxalq əməkdaşlığını qurmaq və inkişaf Respublikasının Konstitusiyasının 51-ci maddəsini etdirmək üçün ciddi normativ hüquqi bazaya malik- də ayrıca vurğulamaq lazımdır. Belə ki, bu maddədə dir. Artıq əvvəlki hissələrdə də əsaslandırıldığı kimi, də insanların mədəni fəaliyyət hüquqları dəqiqliklə YUNESKO elmi, təhsil və mədəniyyət sahələrində təsbit olunmuşdur. Azərbaycan Respublikasının birgə fəaliyyətlərin koordinasiya olunması Konstitusiyasının 51-ci maddəsində göstərilmişdir: üçün unikal bir platformadır. Bu baxımdan, “Hər kəsin yaradıcılıq azadlığı vardır. Dövlət humanitar sahədə beynəlxalq əməkdaşlığın ədəbi-bədii, elmi-texniki və başqa yaradıcılıq genişləndirilməsini prioritet istiqamətlərdən biri növlərinin azad həyata keçirilməsinə təminat kimi müəyyənləşdirmiş Azərbaycan Respublikası verir” [7]. Həmçinin, xüsusi vurğulamaq lazımdır YUNESKO platformasında kifayət uğurlu fəaliyyət ki, 2013-cü il 15 fevral tarixində Azərbaycan göstərməkdədir. Göründüyü kimi, Azərbaycan qa- Respublikasının “Mədəniyyət haqqında” Qanunu nunvericiliyi humanitar-mədəni əlaqələrin qurulması qəbul olunmuşdur. Hesab edirik ki, Azərbaycan və inkişaf etdirilməsi üçün bütün vacib məqamları

77 özündə ifadə edir. Bu fikri bir daha əsaslandırmaq bir beynəlxalq təşkilatdır. Yəni, beynəlxalq hu- üçün Azərbaycan Respublikasının “Mədəniyyət manitar sahədəki vəziyyətə görə əsas məsuliyyətin haqqında” Qanunun 48-ci maddəsinin sonunucu daşıyıcısı məhz YUNESKO-dur. YUNESKO-nun bəndini ayrıca qeyd etmək məqsədəuyğundur. müəyyənləşdirilmiş strukturu humanitar sahədə Qanunun 48-ci mnaddəsinin sonuncu (üçüncü) müxtəlif fəaliyyət növlərini koordinasiya etmək bəndində qeyd edilir: “Azərbaycan Respublikasının üçün tam yararlıdır [10, s.50]. qanunvericiliyində nəzərdə tutulmuş hallar is- tisna olunmaqla mədəniyyət sahəsində beynəlxalq Nəticə əlaqələrin hər hansı şəkildə məhdudlaşdırılmasına Beləliklə, göründüyü kimi, Azərbaycan yol verilmir” [9]. YUNESKO ilə əlaqələrin Respublikası YUNESKO ilə elm, təhsil və qurulmasının Azərbaycanın xarici humanitar mədəniyyət sahələrində sıx əməkdaşlıq sisteminin siyasətinin əsas istiqamətini təşkil etməsi bir sıra qurulmasında maraqlıdır. Çünki, əsaslandırıldığı vacib amillərlə şərtləndirir. Hər şeydən öncə qeyd kimi, Azərbaycan Respublikası beynəlxalq Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal etmək lazımdır ki, Azərbaycan Respublikasının mədəni müxtəliyi dəstəkləyən, eyni zamanda rəhbərliyi dərk edir ki, sürətlə qloballaşan müasir mədəniyyətlərarası dialoqun inkişaf etdirilməsində dövrdə YUNESKO-nun rolunun və missiyasının yaxından iştirak edən bir ölkədir. Bu istiqamətdə ən vacibliyinin əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. səmərəli fəaliyyət göstərilməsi üçün isə, YUNESKO Mədəni müxtəlifliyin təşfiq olunması və beynəlxalq olduqca uğurlu bir platformadır. Müasir dünya müstəvidə bu müxtəlifliyin qəbul olunması təşkilatın dövlətləri arasında özünün aktiv humanitar xa- müəyyənləşdirdiyi əsas hədəflərdəndir. Təbii ki, rici siyasəti ilə seçilən Azərbaycan Respublikası elm və təhsil sahəsində də beynəlxalq qarşılıqlı dəstəklədiyi beynəlxalq prinsiplərə uyğun ola- əlaqələr sisteminin qurulması da təşkilatın qarşısında raq, YUNESKO ilə əməkdaşlığın qurulmasını duran əsas vəzifələrdən biridir. Bu baxımdan, və inkişaf etdirilməsini özünün humanitar xa- Azərbaycan Respublikası müvafiq istiqamətdə rici siyasətinin vacib istiqamətlərindən biri kimi daha səmərəli fəaliyyət göstərmək, dünya elm və müəyyənləşdirmişdir. Bu isə, həm beynəlxalq, həm təhsil mühitinə interqasiya etmək, özünün və digər də milli prioritetlərin yerinə yetirilməsi üçün olduq­ xalqların mədəniyyətlərinin etibarlı qorunmasına ca əlverişli imkanlar açır. töhfə verə bilmək üçün YUNESKO ilə əməkdaşlığın qurulmasını və inkişaf etdirilməsini özünün humani- Açar sözlər: YUNESKO, Azərbaycan, əməkdaşlıq, tar siyasətinin vacib istiqamətinə çevirmişdir. humanitar siyasət, elm, mədəni əlaqələr. Azərbaycan Respublikasında multikulturalizm dövlət siyasətinin mühüm istiqamətlərindən biri ƏDƏBİYYAT SİYAHISI kimi müəyyənləşdirilmişdir. Azərbaycanda multi- 1. BMT BM 57-ci sessiyası. A/57/249 saylı kulturalizm və tolerantlıq mühitinin saxlanılması qətnamə. 20 dekabr 2002-ci il. dövlətin nəzarətində olan vacib məsələlərdəndir. 2. “Всеобщая декларация прав человека” Artıq qeyd edildiyi kimi, Azərbaycan təkcə daxildə (принята Генеральной Ассамблеей ООН deyil, həm də qlobal müstəvidə sivilizasiyalar və 10.12.1948)// mədəniyyətlərarası dialoqun inkişaf etdirilməsində http://www.consultant.ru/document/cons_doc_ yaxından iştirak etməkdə maraqlıdır. Bu baxımdan, LAW_120805/(müraciət tarixi:02.10.19) Azərbaycan-YUNESKO əlaqələrinin inkişaf 3. Международный пакт об экономических, etdirilməsini zəruri edən obyektiv məqamlar социальных и культурных правах(Принят mövcuddur. Qeyd edilən istiqamətlərdə YUNESKO резолюцией 2200 А (XXI) Генеральной Ассамблеи çərçivəsində səmərəli fəaliyyət göstərmək üçün от 16 декабря 1966 года)// https://www.un.org/ru/ bütün zəruri mexanizmlər və hüquqi çərçivələr documents/decl_conv/conventions/pactecon.shtml mövcuddur. Bu baxımdan müvafiq sahələrdə (müraciət tarixi: 02.10.19) çoxistiqamətli fəaliyyətlərin koordinasiya 4. Beyke M. The International (Law) Dimension olunması üçün YUNESKO analoqu olmayan of Culture and Cultural Rights: Relevance for and

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 78 GEOSTRATEGİYA Application in the “New” South Africa” South Af- соответствующих организациий позволит rican Year Book of International Law, No 20, 1995, добиться более реальных результатов. P.31 5. Исаков В. Б.. Основы права.— М. : Норма : Ключевые слова: ЮНЕСКО, Азербайджан, ИНФРА-М, 2015, 480 с.(s.67) сотрудничество, гуманитарная политика, 6. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası. наука, культурные связи. Əsas Qanun. Bakı, 2009, maddə 40 7. Конституция Азербайджанской Gadirova N. Республики: принята референдумом UNESCO and humanitarian policy of Azerbaijan Азербайджанской Республики 12 ноября 1995 г.: вступила в силу с 27 ноября 1995 г.- Баку: PG, SUMMARY 2014.- 55 с.(maddə 51) In a scientific article, it is about the relationship 8.Mədəniyyət haqqında Azərbaycan between UNESCO Azerbaijan and the role of the Respublikasının Qanunu// https://www.azlibnet.az/ organization. It is noted that in the modern world the pdf/medenqanun.pdf (maddə 48) humanitarian policy of the state is becoming more 9.Mədəniyyət haqqında Azərbaycan and more functional. Against the background of Respublikasının Qanunu// https://www.azlibnet.az/ the irreversibility of globalization, it is important to pdf/medenqanun.pdf (maddə 8) clearly define the direction of humanitarian policy. 10. Əhədova S.A. Mədəniyyətlərin qarşılıqlı Thus, globalization “unites” the cultures of the əlaqələrində YUNESKO-nun rolu. Bakı: peoples of the world. This, of course, highlights the “Beynəlxalqkitab”, 2014, 80 s.(50) problem of preserving national cultural values. Un- Mədəniyyət haqqında Azərbaycan doubtedly, states or nations cannot act effectively in Respublikasının Qanunu// https://www.azlibnet.az/ the direction of protecting national cultural property pdf/medenqanun.pdf (maddə 48, 3-cü bənd) alone. This is very difficult to do especially during the period of globalization. In this regard, the imple- Гадирова Н. mentation of humanitarian policy priorities within ЮНЕСКО и гуманитарная политика the framework of the relevant organizations will Азербайджана achieve more real results.

РЕЗЮМЕ Keywords: UNESCO, Azerbaijan, cooperation, В научной статье, речь идет об отношениях humanitarian policy, science, cultural relations. между ЮНЕСКО Азербайджаном и роли организации. Отмечается, что в современном мире гуманитарная политика государства становится все более функциональной. На фоне необратимости глобализации важно четко определить направления гуманитарной политики. Таким образом, глобализация «объединяет» культуры народов мира. Это, конечно, выдвигает на первый план проблему сохранения национальных культурных ценностей. Несомненно, государства или нации не могут эффективно действовать в направлении защиты национальных культурных ценностей в одиночке. Это очень трудно сделать особенно в период глобализации. В этой связи реализация приоритетов гуманитарной политики в рамках

79 UOT 41.25.09 327(091)

ŞAİQ ƏLİYEV TRACECA LAYİHƏSİNİN REGİONAL Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik VƏ BEYNƏLXALQ ƏHƏMİYYƏTİ VƏ Akademiyasının dissertantı Azərbaycan AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ E-mail: [email protected] FƏALLIĞI Müasir dövrdə reallaşmaqda olan bir sıra bu sistemlərin Transavropa şəbəkələri ilə

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal beynəlxalq nəqliyyat və logistik layihələr birləşdirməkdən ibarət olmalı idi. Müasir dövrdə Şərq və Qərb ölkələri arasında əməkdaşlıq və layihə çərçivəsində görülən işlər və logistika həmin dövlətlərin iqtisadi inkişafı baxımından baxımdan üzv dövlətələrin inkişafı baxımından əhəmiyyətlidir. Belə ki, Böyük İpək Yolunun bər­ qarşıya qoyulan məqsədə nail olunduğunun şahidi pası, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin oluruq. – TRASECA proqramının həyata keçirilməsi, TRASECA proqrami və ya bir sıra mənbələrdə Xəzərin enerji ehtiyatlarından birgə istifadəyə verildiyi kimi, Avropa - Qafqaz –Asiya nəqliyyat dair ―Əsrin müqaviləsi (24 sentyabr 1994) koridorunun açılması 1993-cü ildə Avropa neft kontraktlarının ―Bakı-Tbilisi-Ceyhan İttfaqının təşəbbüsü nəticəsində həyata keçirilmişdi əsas ixrac neft kəməri, ―Bakı-Tbilisi-Ərzurum və çoxtərəfli əməkdaşlıq haqqında proqram kimi qaz kəməri layihələrinin həyata keçirilməsi ilə nəzərdə tutulur. Lakin proqramın hüquqi sta- Cənubi Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın milli tusu 1998-ci ildə regionun 12 dövləti “Avropa- təhlükəsizliyinin qorunması və regionda sülhün, Qafqaz-Asiya beynəlxalq nəqliyyat koridorunun sabitliyin möhkəmlənməsinə nail olmaq və iqti- inkişafı” haqqında Əsasnaməni imzaladıqdan sonra sadi inteqrasiya prosesləri baxımından. XX əsrin təsdiqlənmişdir. [8,s.36] 90-cı illərində müstəqillik qazandıqdan sonra Layihə çərçivəsində Dövlətlərarası Komis- Azərbaycan Respublikası Böyük İpək yolunun siya isə 2000-ci ildə yaranmışdı. Bir il sonra isə bərpa olunması və TRACECA-nın yaranması üçün Komissiyanın İcraedici orqanı – Daimi Katiblik təşəbbüs göstərən postsovet ölkəsi olmuşdur. yaradılmışdır. Daimi katibliyin əsas Şöbəsi Bakıda 1993-cü ilin may ayında Brüsseldə Kon- yerləşir. Baş katib Qırğızıstan nümayəndəsi olan, fransda regionun nəqliyyat problemləri müzakirə Qırğızıstanın keçmiş Nəqliyyat və Rabitə naziri olunmuşdur. Müzakrələrin nəticəsində Brüssel Jantaro Satıbaldiev olmuşdu. O, 2009-cu ildən bu müraciəti qəbul olunmuşdur. [3] Məhz bu Bru- vəzifədə çalışırdı.[12] Hal hazırda isə Baş Katiblik sel müraciətini TRACECA-nın yaranması kimi vəzifəsi ümumiyyətlə dayandırılmışdır. qiymətləndirmək olar. Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin Avropa İttifaqı TRASECA proqramına üzv 2001-ci il 21 dekabr tarixli 250 nömrəli fərmanı ölkələrin siyasi və iqtisadi müstəqilliyini onların ilə Baş Katibliyin hüquqi faəliyyətinin Azərbaycan Avropa və dünya bazarlarına alternativ nəqliyyat tərəfdə keçirilməsi və hər il üzv dövlətlərin Xarici marşrutları vasitəsilə çıxmaq imkanlarını İşlər Nazir müavinlərinin görüşü keçirilməsi də genişləndirmək yolu ilə dəstəkləyirdi. Bu proqram nəzərdə tutulur. Hər il keçirilən görüşlərdə hesa- regional əməkdaşlığın genişlənməsinə kömək batla yanaşı, fəaliyyət planı verilir. Hal hazırda etməli, beynəlxalq maliyyə qurumlarının və özəl TRASECA-nın daimi Katiliyi İdarələrarası Daimi sərmayədarların yardımını təşviq etməli idi. Qeyd Komissiya hesab olunur. etmək lazımdır ki, təklif olunan Brussel müraciəti TRASECA-nın İDK (Daimi Şura) vəzifələri nəticəsində yaranan TRASECA poqramının əsas əsasən aşağıdakılardır. məqsədi müasir nəqliyyat sistemi, infrastruk- - Baş Katibliyə rəhbərlik edir. turlar və daşınma sistemləri yaradılmasından, - İDK və onun strukturlarına inzibati dəstək

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 80 GEOSTRATEGİYA göstərir, işçi qrupa rəhbərlik edir, iclasları təşkil Sofiyada TRASECA-nın Daimi Komisiyasının V edir. iclasında qəbul olunmuşdur. Bu gündə TRASECA - TRASEKA-nın arxivini təşkil edir və nəzarət layihəsinin iştirakçi dövlətləri 2016-2026 –cı illər edir. üçün TRASEKA daimi Komisiyasının Strategiyası - Layihələrin və yükdaşımaların hesabatın aparır mərhələli şəkildə həyata keçirirlər. Bu strategiya və məlumatları toplayır. TRASECA-nın əsas planı və iştirakçı dövlətlərin - Texniki dəstək göstərir, məlumatların təklifləri əsasında hazırlanmışdır. Yeni strategiyada yığılmasına və yayılmasına vasitəçilik edir. Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin əsas - İclasların protokollaşması ilə məşğul olur. inkişaf məqsədləri ilə yanaşı institusial-hüquqi - TRASEKA-nın müvafiq layihələrinin məsləhətlər, qanuni mühitin yaxşılaşdırılması, koordinatlaşdırılmasını. planlaşdırılmasını və dəmiryol sektoru, dəniz nəqliyyatı sektoru, idarəolunmasını həyata keçirir. TRASEKA ölkələrin yol sektorunun vəzifələri, - Layihə çərçivəsində olan bütün daimi daxili suların yollarının inkişafı, logistika, mul- nümayəndəliklərin fəaliyyəti ilə maraqlanır və timodel daşınma və əlaqə məsələləri ilə bağlı münasibətləri inkişaf elətdirir. tədbirlər planı nəzərdə tutulmuşdur. Daimi Komissiya Avrasiyada iqtisadiyyatın TRASECA beynəlxalq nəqliyyat dəhlizinin inkişafına təsir göstərə biləcək regionlararası və fəaliyyəti və inkişaf etdirilməsi üçün investisiya­ beynəlxalq transport və logistik dialoqlarla bağlı ların cəlb olunması mühüm bir məsələ idi. Avropa bütün yeni təşəbbüslərə açıq olduğunu dəfələrlə İttifaqı demək olar ki, bu mjissiyanı öz üzərinə göstərməkdədir. TRASECA koridoru iqtisadi- götürmüşdü. 1995-2009-cu illər ərzində Avropa ticari tendensiyaların tədricən cəlb olunmasında Komissiyasının birbaşa maliyələşdirilməsi ilə maraqlıdır. Əsas yükdaşımaları bir tərəfdən Qərb 50900000 yevro dəyərində başa çatdırılmış in- və Mərkəzi Avropa, digər tərəfdən Mərkəzi və vestisiyalar qoyulmuşdur. Qeyd etmək lazımdır Cənubi-Şərqi Asiya istiqamətindən formalaşdırılır. ki, bu investisiyaların 80 faizi dəmiryolların Bu nəqliyyat dəhlizinin əhəmiyyəti ölkələrin re- bərpası və dəniz yollarının inkişaf etdirilməsi və gional əməkdaşlığın daha da genişlənməsidir. yeni avadanlıqların alınmasına xərclənmişdir. Ən 2005-ci ildə TRASECA Hökumətlərarası çox vəsait 2000-2002-ci illərdə , 15 milyon yevro, Komissiyanın Daimi Katibliyinin Kiyevdə Azərbaycan Gürcüstanda və Ermənistan rabitə keçirilən iki günlük iclasında prioritet proqramların sisteminin yaxşılaşdırılması və dəmir yollarının təsdiqi diqqət mərkəzində olmuşdur. TRASECA- siqnallaşdırılması üçün fiber-optik kabel sisteminin ya üzv ölkələr öz regional layihələrini təqdim satın alınmasına investisiya ayrılmışdır. [13] etmişlər. Azərbaycan, Gürcüstan, Ermənistan, Azərbaycanın coğrafi yerləşməsi bütün Moldova, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, nəqliyyat vasitələrinin (hava, dəmiryol, dəniz Özbəkistan, Ukrayna, Rumıniya və Türkiyədən və atomobil) regionda inkişafını nəzərə alsaq 58 layihə təqdim olunmuşdur. İclas iştirakçıları Böyük İpək Yolunda əsas aparıcı rol oynadığını ekspertlər səviyyəsində və Avropa Komissiyasının qeyd etmək lazımdır. Son 10 il ərzində ölkəmizdə köməkliyi ilə hazırlanmış 2015-ci il müddətinədək TRASEKA çərçivəsində nəqliyyat sahəsində bir ―TRACECA -nın İnkişaf Strategiyası layihəsini sıra iqtisadi layihələr həyata keçirilmişdir. Bu müzakirə edərək razılaşdırmışlar. Qeyd etmək layihələrin həyata keçirilməsi üçün beynəlxalq lazımdır ki, bu proqramın çərçivəsində artıq 100 təşkilatlar vasitəsilə (Avropa Bərpa və İnkişaf mln. avrodan çox dəyəri olan 13 investisiya və 33 Bankı, Küveyt İqtisadi İnkişaf fondu, İslam texniki layihə həyata keçirilib.[5, s.181] İnkişaf fondu, İslam İnkişaf Bankı, Dünya Bankı 2015-ci ildə TRASECA Daimi komisiyasının və s. ) 255 milyon dollar kredit götürülmüşdür. reallaşdırma Strategiyasının başa çatdığı dövrə [11] Hazırda bu proqram çərçivəsində 20-dən qədər Avropa İttifaqının texniki dəstəyi ilə artıq layihə həyata keçirilir. Bunlara kadrların TRASEKA dövlətləri Avropa-Qafqaz-Asiya təlimi, nəqliyyat qanunvericiliyin hazırlanması, dəhlizinin yeni inkişaf mərhələsinə keçilmişdir. avtomobil yollarının yaxşılaşdırılması, regional Qeyd etmək lazımdır ki, bu strategiya 2006-cı ilin hərəkətin proqnozlaşdırılması, multimodal mayında Bolqarıstan Respublikasının paytaxtı nəqliyyat sistemləri və s. aiddir. Eyni zamanda

81 yolların ifrastrukturunun inkişafı, yükdaşımanın göstəriciləridir. Belə ki, 2009-cu ildə Avropa- yüksək səviyyədə təmin olunması üçün yeni Qafqaz-Asiya yükdaşıma (Azərbaycanın payına yolların tikilişi, körpülərin bərpası, texniki düşən hissədə) dövriyyəsi 47,4 mln. yük təşkil təchizatn yaxşılaşdırılması, regional hərəkətlərin etmişdir ki, bu da əvvəlki ildən 7,7% daha artıq proqnozlaşdırılması, nəqliyyatın təhlükəsizliyi və s. idi. 2009-cu il üçün yük daşımanın həcmi 11,8% məsələlər daim stabil və dayanıqlı inkişaf etdirilir. artaraq, 13,2 mlnn? təşkil etmişdir.[11] Azərbaycan Respublikası üçün TRASEKA Qeyd olunan tranzit nəqliyyat xətti üzrə layihə çərçivəsində iqtisadi səmərəliliyin sərnişinlərin daşınması 2009-cu ildə isə 2008- yüksəldilməsində şübhəsiz ki, yükdaşımaların ci ilə nisbətən 7,5% artaraq 206,7 mln sərnişin həcminin artırılması ciddi əhəmiyyət kəsb edir. təşkil etmişdir. Ümumilikdə Avropa-Qafqaz- Belə ki, Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizi Asiya nəqliyyat dəhlizi üzrə yükdaşıma üzrə 244 üzrə yükdaşımaların həcmi 1996-cı ildə 650 min mln., sərnişin daşıma üzrə 34 mln. təşkil edir. tondan, 1999-cu illərdə müvafiq olaraq 24 mln 2010-2017–ci illər ərzində Avropa-Qafqaz-Asiya

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal tona, 2001-ci ildə 32 mln tona, 2003-cü ildə isə 40 nəqliyyat dəhlizi üzrə Azərbaycanın payına düşən mln tona, 2005-ci ildə 46 mln tona qədər artmışdır. hissəsində yük daşımalarının həcmi 1–ci cədvəldə 1999-cu ildə yükdaşımalardan əldə olunan gəlir verilmişdir. Cədvəldən də göründüyü kimi ən çox 87,7 mln manat, 2002-ci ildə149 mln manat, 2005- yük dövriyyə fəaliyyəti dəmir yolu vasitəsilə 5-6 ci ildə 191 mln manat təşkil etmişdir.[6, s.28] Bu min ton aparılmış və ən yüksək göstərici 2013- dövrdə Bolqarıstan, Rumıniya, Polşa, Moldova, 2014-cü illərdə qeydə alınmışdır.[2] Belə ki, 2010- Monqolustan və Türkiyə proqramın üzvü olmuşlar, cu ildə dəmir yolu vasitəsilə 51688 min ton olduğu bundan əlavə Çin, Cənubi Koreya və Avropanın halda 2013-cü ildə 59041 min ton, 2017-ci ildə 25 ölkəsi bu proqrama xüsusi maraq göstərmişlər. 52733 min ton yük daşınmışdır. Analoju dəyişiklik Avropa Komissiyası 2006-cı ildə Avropa- Qafqaz- Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizində dəniz Asiya nəqliyyat dəhlizinin inkişafı üzrə TRASECA və avtomobil yollarına da aiddir. (Cədvəl 1) layihələrinin icrası üçün 13,5 mln. avro ayrılması haqda qərar qəbul etmişdir.[1,s.3] Cədvə 1. Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat Bundan əlavə, 2011-ci ildən başlayaraq dəhlizində nəqliyyatın fəaliyyəti (Azərbaycan Azərbaycan Respublikasında TRASECA proqramı hissəsində) çərçivəsində bir sıra iqtisadi layihələr həyata Yük daşınmışdır, 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 keçirilmişdir. Layihələr daha çox dəniz və hava min ton xətti ilə xidmətlərin inkişaf etdirilməsi nəzərdə Dәmir yolu 51 688 53 913 56 869 59 041 58 191 52 240 50 302 52 733 tutulurdu. Layihələrin həyata keçirilməsi üçün Dәniz 20 578 20 139 21 332 21 370 19 890 15 521 13 830 13 074 Avropa Komissiyası üçün 15 mln yevro ayrılmışdı. Avtomobil 9 370 10 317 10 367 10 236 9 302 6 067 4 992 7 423 Azərbaycan Respublikasının milli nəqliyat sekto- Tranzit yük daşınmışdır, min ton 21 740 23 457 25 170 27 435 28 999 30 652 31 480 32 236 runun inkişaf etdirilməsi üçün investisiyalar 2000- Dәmir yolu 15 971 16 234 15 719 14 757 12 798 9 494 7 997 10 186 ci ildə 43,9 milyon dollar olduğu halda , 2009-cu Dәniz 8 253 7 870 7 393 6 632 4 502 3 927 3 789 3 346 ildə bu rəqəm 1,7 mlrd dollar təşkil etmişdir. Avtomobil 7 718 8 364 8 326 8 125 8 296 5 567 4 208 6 840 TRASECA proqram çərçivəsində Azərbaycan Yük dövriyyәsi, Respublikasının fəallığını qeyd edərkən Avropa- milyon ton-km … … … … … … … … Dәmir yolu 13 222 13 594 13 883 13 987 13 216 10 956 9 917 11 427 Qafqaz-Asiya beynəlxalq dəhlizi çərçivəsində Dәniz 6 874 6 640 6 719 6 361 5 676 4 557 3 773 4 158 region dövlətləri ilə iqtisadi əlaqələrinin Avtomobil 3 672 4 061 4 057 4 013 3 717 2 354 1 990 3 020 genişləndirilməsini qeyd etmək lazımdır. Tranzit yüklәrin Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin dövriyyәsi, Avropa-Qafqaz-Asiya beynəlxalq dəhlizindən milyon ton-km 2 676 2 893 3 107 3 613 3 823 4 045 4 154 4 249 Dәmir yolu 7 120 7 850 6 938 6 511 5 647 4 360 3 588 4 566 Azərbaycanın payına düşən yük daşımaları Dәniz 4 040 3 807 3 633 3 297 2 330 2 190 1 975 1 758 haqqında verdiyi məumatda 2000-2009-cu illər Avtomobil 3 080 4 043 3 305 3 214 3 317 2 170 1 613 2 808 ərzində ciddi dinamik dəyişiklər nəzərə çarpmışdır. Bu rəqəmlər yükdaşıma dövriyyəsi və tranzit Mənbə: Statistika Komitesi, http://www.stat.gov.az/ yükdaşıma dövriyyəsindən əldə olunan gəlirlərin source/transport/

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 82 GEOSTRATEGİYA tutmuşdur. Bakı şəhərində ildə 10 milyon ton neft Bütün bunlarla yanaşı əlavə etmək vacibdir ki, məhsullarının boşaldılıb yüklənməsinə imkan TRASECA layihəsi çərçivəsində yükdaşımaların verən neft boşaltmaq üçün limanının istifadəyə səviyyəsi hələ lazım olduğundan xeyli aşağıdır. verilməsi həyata keçirilmişdir. Bundan başqa Bunun həm obyektiv, həm də subyektiv səbəbləri Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı da artıq vardır ki, bunlar arasında da ən mühümü TRASE- istifadəyə vermişdir. CA layihəsinin Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin Avropa İttiqfaqınin da TRASECA-ya üzv (Şimali Avropa – Rusiya – İran – İran körfəzi – dövlətləri ilə bağlı qlobal strateji məqsədləri Cənubi Asiya) əsas rəqibi kimi çixiş etməsidir. və layihələri mövcuddur. Bunlar əsasən TRASECA layihəsindən kənarda qalan Rusiya aşağıdakılardır: və İran bu layihəyə alternativ olan yeni nəqliyyat - Transavropa xətinin Avropa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin yaradılması üzərində işləmiş və artıq beynəlxalq dəhlizinə inteqrasiyasını artırmaq; 2000-ci ilin avqustunda Sankt-Peterburqda - Mövcud layihənin beynəlxalq maliyyə Rusiya, Hindistan və İran Cənubi Asiya və İran təşkilatlarının və investorların cəlb olunnması üçün körfəzi ölkələrini Avropa ölkələri ilə birləşdirəcək effektiv istifadəsi; Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin yaradılması - Layihəyə daxil olan dövlətlərin regional haqqında müqavilə imzalamışdır. Maraqlıdır ki, əməkdaşlığının perspektivlərinin artırılması. ilkin olaraq Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizinin - Üzv dövlətlərinin Avropa və dünya alterna- ancaq Xəzərin Şərq hissəsi, yəni Qazaxıstan və tiv yollarına çıxışının təmin olunması və həmin Turkmənistan ərazisi vasitəsilə və həmçinin Xəzər dövlətlərinin iqtisadi stabitliyinin təmin oluması. dənizi üzərindən keçirilməsi nəzərdə tutulurdu. [5,s190] Azərbaycanın quru ərazisindən və ümumiyyətlə, Avropa İttifaqının beynəlxalq nəqliyyat respublikamızın bu layihədə iştirakından söhbət dəhlizinə üzv dövlətləri ilə əlaqələri getməmişdi. Bunun isə yeganə səbəbi siyasi genişləndirməklə yanaşı, iqtisadiyyatının inkişaf amillər, Rusiya və İranın Azərbaycana qarşı ye- etdirmək üçün apardığı siyasət, proqramın qüvvəyə ritdiyi geosiyasi və iqtisadi iddialarla izah oluna mindiyi gündən 21 il ərzində strateji əhəmiyyət bilərdi. Lakin 2001-ci ildən etibarən bu ölkələr daşıyır. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi Avropa arasında siyasi münasibətlərdə müşahidə edilən İttifaqının maliyələşdirməsi və maddi yardımı yaxınlaşmalar həmin məsələyə də öz müsbət ilə həyata keçirilən bu layihə son illərdə həyata təsirini göstərdi. Belə ki, hazırda Şimal-Cənub keçirilən mühüm beynəlxalq bir proqramdı. dəhlizinin genişləndirilməsi üçün məqsədəuyğun TRASECA layihəsi Şimal və Cənubda olan istiqamətlərdən biri də Rusiya-Azərbaycan-İran beynəlxlalq dəhlizlərlə alternativ layihələrlə dəmir yolu marşrutunun inkişaf etdirilməsidir. rəqabəti stimullaşdırır, sərhədlərin rəsmi keçid Qeyd edək ki, bu 3 ölkənin dəmir yolu xətlərinin prosedurlarını razılaşdırır.[8, s. 25]Son illər birləşdirilməsi üçün Astara-Rəşt dəmir yolu ərzində TRACECA proqramı çərçivəsində xəttinin çəkilməsi zəruridir. Keçən dövrlərdə “TRACECA nəqliyyat dəhlizində vahid tarif də Respublikamızda TRASECA Proqramı siyasətinin” tətbiqi “Sadələşdirilmiş sərhəd keçidi çərçivəsində Əsas Çoxtərəfli Sazişin şərtlərinin proseduru”, “Qafqaz dəmiryolunun bərpası”, həyata keçirilməsi məqsədilə nəqliyyat infrastruk- “Nəqliyyat çərçivəsinin hüquqi tənzimlənməsi ” turunun inkişafı istiqamətində əhəmiyyətli işlər kimi prosedurlar həyata keçirilmişdir.[7, s.5] həyata keçirilmişdir.[10, s.2] TRASECA nəqliyyat dəhlizində dəniz Son illər ərzində TRASECA nəqliyyat dəhlizi nəqliyyatının böyük rolu var. Azərbaycan üzrə yük axınının artırılması nəqliyyat sekto- Respublikası Xəzər Dəniz Gəmiçiliyinin TRASE- runun texniki təchizatının yaxşılaşdırılması CA layihəsi çərçivəsində 8,28 mln ton yük sahəsində bir sıra tədbirlər həyata keçirilmiş, daşınmışdır ki, bu əvvəlki ilə nisbətən 18% daha avtomobil magistrallarının, dəmir yolu xətlərinin çoxdur. 2003-2010-cu illər ərzində Azərbaycan və körpülərin bərpası və yenidən tikintisi, dəmir Respublikası Xəzər Dəniz Gəmiçiliyi xarici yolu nəqliyyatı vasitələrinin, gəmilərin, bərələrin, ölkələrdə istehsal olunan, 202,395 mln dollarlıq liman qurğularının təmiri üzrə işlərin icrası baş 14 yeni gəmi əldə etmişdir.[7, s.6] Həmin vəsaitin

83 107,830 mln dolları həmin təşkilatın maliyyə İşlət-Ötür) əməkdaşlıq modelinə uyğundur. Tikin- vəsaitindən, 94, 565 mln dolları isə dövlət tinin üçüncü mərhələsi tamamlandıqdan sonra büdcəsindən ödənilmişdir. yeni limanın 25 milyon ton yük və 1 milyon TEU Dünyanın ən böyük dəniz limanlarından başqa konteyneri aşıracağı planlaşdırılır. Mərkəzi Avrasiyanın mühüm kommersiya şəhərləri Üç mərhələ üçün proqnozlar aşağıdakı kimidir: tarixən quru mərkəzlər olmuşlar. Qədim İpək Birinci mərhələ: 10-11.5 milyon ton yük + Yolundan istifadə edən tacirlərin Avropa ilə Asiya 40,000-50,000 TEU konteyner; arasında səyahəti aylar və bəzən illər boyu da- İkinci mərhələ: 17 milyon ton yük + 150,000 vam edirdi və Mərkəzi Avrasiya mərkəzləri kritik TEU konteyner; regional logistika və paylama mərkəzləri rolunu Üçüncü mərhələ: 21-25 milyon ton yük + 1 oynayırdı. Bunların hər birində tacirlərin mal və milyon TEU-ya qədər konteyner.[4] fikir mübadiləsi etdikləri, müxtəlif mədəniyyətdən 17 mart 2016-cı ildə cənab Prezident İlham olan insanların görüşmək imkanı qazandıqları bir Əliyev Bakı şəhəri Qaradağ rayonunun Ələt

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal neçə karvansaray olurdu. Bu cür ticarət mərkəzləri qəsəbəsində yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Avrasiya və Yaxın Şərqdən keçən geniş ticarət Limanının ərazisi daxil olmaqla azad ticarət dəhlizləri şəbəkəsi vasitəsilə digər regional zonası tipli xüsusi iqtisadi zonanın yaradılması ilə qovşaq və böyük şəhərlərlə əlaqəli idi. İpək Yolu bağlı tədbirlər haqqında Sərəncam imzalayıb. Bu dəhlizləri əsrlər boyu Mərkəzi Avrasiyanın bir sərəncamdan irəli gələn xidmətlər əsasən aşağıdakı çox xalqlarının rifahına xidmət etmişdir.[7, s.7] kimi nəzərdə tutulmuşdur. TRASECA –ya bir üzv dövləti kimi fəallığın • Rəqabətli anbar qiymət dərəcələri və işləmə artırılması üçün şərtlərdən biri beynəlxalq dəniz xidmətləri təklif edərək malların saxlanması və limanının açılması idi. Qeyd olunan nəqliyyat paylanması üçün liman əməliyyatlarının tranzit seqmenti üzrə infrastrukturların daha da inkişafı imkanlarının genişləndirilməsi; məqsədilə 2010-cu ildə Bakı Beynəlxalq Ticarət • Nəzərdə tutulan yük ilə iş bacarıqlarının Limanın tikintisinə başlanmışdır. Həmin limanın inkişaf etdirilməsi; tikintisi Ələt qəsəbəsində həyata keçirilmişdir. • Kommersiya, işləmə xidmətləri, yük Əsas planı və iş layihəsi Hollandiyalı kompaniya avtomobilləri ilə daşıma və saxlama kimi, yük “Royal Haskoning” kompaniyası və bir sıra Cənubi əməliyyatlarının bütün aspektlərini əhatə edəcək Koreya şirkətləri tərəfindən həyata keçirilmiş və “bir pəncərə” xidməti.[4] ümumi 400 milyon dollara başa gəlmişdir. İlkin Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Beynəlxalq olaraq tikintinin 2014-cü ildə başa çatdırılması Dəniz Limanı Avropa-Qafqaz-Asiya beynəlxalq nəzərdə tutulurdu. nəqliyyat dəhlizi üzrə yükdaşımaların dövriyəsini 2015-ci il 18 mart tarixində Azərbaycan artırmaqla yanaşı, alternativ, beynəlxalq dəhlizlərə Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin ciddi şəkildə rəqib olunacağı da nəzərdə tutulur. sərəncamı ilə Bakı Limanı yenidən qurulmuş və Azərbaycanın TRASEKA nəqliyyat dəhlisizində Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti (QSC) yaradılmışdır. aktivləşməsi Hal-hazırda Bakı Limanı Avrasiyada regionun əsas Bakı-Tiflis-Qars yükdaşıma və yüklərin nəqliyyat və logistika qovşağı olmaq istiqamətində hesab-faktura və tariflərlərlə bağlı məsələlər həll irəliləyir. Ələtdə Yeni Bakı Limanının tikin- olunduğu zaman gözənilirdi. Çinin “Bir qatar bir tisi işləri davam etməkdədir. Birinci mərhələnin yol prinsipi” təşəbbüsü bütün dünyada müzakrə tamamlanması ilə Yeni Ələt Limanının ümumi olunan məsələlərdən biridir. Belə ki, Çindən yükaşırma imkanı artaraq 10-11.5 milyon tona gələn yüklər Azərbaycandan keçərək Avropa qədər yük və 40,000–50,000 TEU-ya qədər kon- dövlətlərinə gedəcəkdir. TRASEKA-nın daimi teyner olacaq. İkinci və üçüncü mərhələ üzrə tikinti katibliyinin Azərbaycandakı nümayəndəsi Akif işlərinə başlanılması barədə qərarın verilməsi Mustafayev 2017-ci ildə artıq bu haqda məlumat mövcud yük həcmlərindən asılıdır. Ümumilikdə, verərək bildirmişdi ki, Çinlə bu məsələ ilə bağlı bu növbəti mərhələlər genişləndirmə işlərinə özəl artıq razılaşma əldə olunmuş və ilk yük Çin- şirkətin investisiya qoyduğu, tikdiyi və istismar Qazaxıstan-Rusiya-Belorusiyadan keçərək Lon- etdiyi İÖƏ (ictimai-özəl əməkdaşlıq) və ya (Tik- dona çatdirilması nəzərdə tutulmuşdur. Bu qəbildən

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 84 GEOSTRATEGİYA yük daşımaların həftədə bir dəfə həyata keçirilməsi fəalliğları haqqında aydın təsəvvür yaradırdı. nəzərdə tutulurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, Görülən işlərin nəticəsində Avropa-Qafqaz– Bakı Ələt dəniz limanının istifadəyə verilməsi Asiya nəqliyyat koridoru vasitəsilə yük daşıma Azərbaycanın TRASECA nəqliyyat dəhlizində prosesi bir neçə dəfə artmışdır. TRASECA-nın aktivləşməsi üçün həyata keçirilən mühüm digər təşkilatlarla da əməkdaşlıq razılaşmaları və tədbirlərdən biridir. memorandumları imzalamışdır. İpək Yolu ilə ticarət üçün bir zamanların əsas Əvvəldə TRASECA Proqramının “Avropa gəliş - gediş marşrutu olan Mərkəzi Avrasiya İttifaqının yeni İpək Yolu Layihəsi” olduğu şərqlə qərb, şimalla cənub arasında tarixi kom- söylənmişdi. Əlbəttə ki, bu yeni istiqamət bölgənin mersiya körpüsü rolunu yenidən özünə qaytarmaq iqtisadiyyatına müsbət şəkildə təsir göstərəcəkdi. niyyətindədir. Azərbaycan Avrasiyanın mühüm Avropa İttifaqı bu regiona öz iqtisadiyyatının torpaq və hava nəqliyyat dəhlizlərinin kəsişmə inteqrasiyasını təmin etmək üçün yeni strategiyalar nöqtəsində yerləşir. Bu, düzgün istifadə edildiyi hazırlayır və bəzi infrastruktur sərmayə layihələri təqdirdə, onun uzunmüddətli uğurunda vacib rol həyata keçirir. Avropa İttifaqının yüksək iqtisadiy­ oynayacaq bir amildir, çünki, potensial olaraq, yata, istehsal və istehlak profilinə və standartlara, ölkə Avropa ilə Asiya arasında yalnız kommersiya siyasi və iqtisadi, eyni zamanda ictimai əlaqələrə körpüsü rolunu oynamayıb, həm də Avrasiyada sahib olmaq üçün bu siyasəti həyata keçirməsi başa böyük paylama qovşağına çevrilə bilər. Azərbaycan düşüləndir. Beləliklə, regionun istehsal və istehlak regionda vacib kommersiya və nəqliyyat gücü artacaq. Bu, regional iqtisadiyyatlara, xüsusilə mərkəzlərindən birinə çevrilmək və regional də Şərqi Avropa, Cənubi Qafqaz və Mərkəzi inkişafa təkan verən ölkə olmaq imkanına malikdir. Asiya iqtisadiyyatının inkişafdan dayanmağına Onun yeri, təbii sərvətlərin zənginliyi və dinamik kömək edəcəkdir. Lakin, köhnə “İpək Yolu” şərq yeni nəsil bu perspektiv məqsədi gerçəkləşdirməyə istehsalı və qərbin istehlakı əsasında qurulmuşdu.. kömək edə bilər.[9] TRASECA isə Qərbin istehsalçı Şərqin istehlakçı 9 yanvar 2018-ci ildə Azərbaycan Respub­ olmasını demək mümkündü. Bir sıra mütəxəsisilər likasının Prezidenti İlham Əliyev Ələt şəhərində bu layihənin təbii şəkildə həyata keçirilməyən, Bakı limanın Ro-RO terminalının açılışını süni və zorakı fikir və təkliflər əsasında qurulmuş etmişdi.14 may 2018-ci ildə Ələtdə yeni Bakı bir təşkilat olmasını iddia edirlər. Layihə həmçinin Limanının açılış mərasimi keçirilmişdi.[4] Avropa və Asiyanı birləşdirən növbəti əhəmiyyətli 2019-cu il 25 sentyabr tarixində rəsmi Bakıda bir layihə olması ilə yanaşı regionların, xüsusən TRASECA-nın Baş katibi M.Çiopraqa Baş katib- də Cənubi Qafqazın iqtisadiyyatının inkişafına liyin qərargahında “İpək Yolunun yeni maşrutları: əhəmiyyətli təsir göstərməkdədir. vaxt, məkan və reallıqlar” adlı yeni layihənin Azərbaycanın TRACECA-da iştirakının müzkirəsi ilıə bağlı qlobal forum zamanı TRASE- əhəmiyyəti ilə yanaşı, dövlətimizin Avropa ilə CA nəqliyyat dəhlizinin regional və beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin daha da genişləndirir və əhəmiyətini vurğulamaqla yanaşı, onun regio- dünya iqtisadi məkanına inteqrasiyası üçün geniş nun həm iqtisadi, həm də siyasi əhəmiyyətini şərait yaranır və beynəlxalq nəqliyyat düyününə qeyd etmişdir. TRASECA-nın beynəlxalq çevrilməsinə imkan verir. əhəmiyyətini göstərmək üçün nəqliyyat dəhlizinə daxil olan dövlətləri qeyd etmək kifayət edər. Açar sözlər: layihə, nəqliyyat dəhlizi, iqtisadi Çin, Özbəkistan, Qazaxıstan, Azərbaycan, Rusiya, inkişaf, tranzit, dəmir yolu, beynəlxalq dəniz Belarusiya, və Hamburq vasitəsilə Avropaya llimanı şatdırılmalı idi. Qeyd etmək lazımdır ki, 22 ok- tyabr və 22 dekabr 2019-cu ildə Heydər Əliyev Mərkəzində keçiriləcək sərgidə Parisdən olan ƏDƏBİYYAT SİYAHISI rəssam və fotoqrafın gəzərək TRASEKA nəqliyyat 1. Azərbaycanın regional liderliyi: geosiyasi, dəhlizinin iştirak etdiyi dövlətlərin yollarının nəqliyyat və logistika aspektləri //Azərbaycan və layihələrinin şəkillərini çəkmişdir.[11] Bu .-2018.- 22 avqust .- S.3 TRASECA proqramına üzv dövlətlərində layihədə 2. Azərbaycan Nəqliyyatı, Azərbaycan

85 Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı Шаиг Алиев 2010, №9 – c.48-51 Диссертант Академии Государственного 3. Avropa-Qafqaz-Asiya nəqliyyat dəhlizinin – Управления при Президенте TRACECA proramı“Xalq qəzeti”, 09-12 sentyabr Азербайджанской Республики 1998-ci il 4. Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanın Региональное и международное значение açılışı http://www.mincom.gov.az/az/view/organiza- проекта TRACECA и деятельность tion/19/(14 aprel , 2019) Азербайджанской Республики 5. Əli Həsənov Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın geoiqtisadiyyatı: Azərbaycanın РЕЗЮМЕ enerji siyasəti, Bakı 2016, s.181 В статье рассматривается история ТРАСЕКА, 6. Qloballaşma prosesində Qafqaz və Mərkəzi являющийся oдним из первых международных Asiya,iqtisadi və beynəlxalq münasibətlər транспортных коридоров, которые сформируют

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ,II Beynəlxalq Konqres materialları,Qafqaz новые транзитные маршруты после распада Universiteti,Baki,2007, 28 СССР, Европа-Кавказ-Азия. Подчеркивается 7. Səmədzadə Z. Beynəlxalq nəqliyyat layihələri региональное и международное значение ölkələr və xalqlar arasında əməkdaşlığın международного транспортного коридора. möhkəmləndirilməsinə xidmət edir /müsahibəni Автор приводит факты и анализирует apardı: //İqtisadiyyat.-2019.- 23 may-3 iyun.- S.5 экономическую и политическую деятельность 8. Bağırov F. “Ölkənin sosial-iqtisadi Азербайджанской Республики в TRASECA. inkişafında nəqliyyatın rolunun yüksəldilməsi istiqamətləri” Bakı, 2009, Ключевые слова: проект, транспортный 9. Азербайджан движется в правильном коридор, экономическое развитие, транзит, направлении и ожидает от транзита больших железная дорога, международный морской поступлений. http://www.traceca-org.org/filead- порт min/fm-azerbaijan/Azerbaidzhan_dvizhetsja_v_ pravilnom_napravlenii_i_ozhidaet_ot_tranzita_ Shaig Aliev bolshikh_postuplenii.pdf PhD student of the Academy of 10. Ахундов, Агасаф. Грядет большая Public Administration under the President of перевалка: За последние годы Каспар the Republic of Azerbaijan задействовал в транспортном коридоре TRACECA четыре новых парома // Regional and international significance of the Азербайджанские известия.-2012.- 29 февраля.- TRACECA project and activity of Azerbaijan С. 2. Republic İnternet resursları 11. Transport dialogue and networks in- SUMMARY teroperability (TRACECA) https://www.eu- One of the first international transport corridors neighbours.eu/en/east/stay-informed/projects/ to form new transit routes after the collapse of the transport-dialogue-and-networks-interoperability- USSR is the TRACECA - Europe-Caucasus-Asia traceca(götürülüb\27may, 2019) Transport Corridor. This article takes a look the 12. Welcome to TRACECAhttp://www.traceca- history of TRASECA and highlights the regional org.org/en/traceca/ (götürülüb/23 may, 2019) and international importance of the international 13. Инвестиционные проекты http://www. transport corridor. The author cites facts and traceca-org.org/ru/investicii/ analyzes the economic and political activity of the 14. Statistika Komitesi, http://www.stat.gov.az/ Republic of Azerbaijan in TRASECA. source/transport/ (götürülüb, 15 may, 2019) Key words: project, transport corridor, economic development, transit, railway, international sea- port.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 86 GEOSTRATEGİYA

UOT 327 41.25.91

НАФИЛЯ РАГИМОВА ВЛИЯНИЕ КОНСТИТУЦИОННОЙ Доцент кафедры «Международные отношения и внешняя политика» Академии РЕФОРМЫ 2017 ГОДА В ТУРЦИИ государственного управления при Президенте Азербайджанской Республики, НА ПРОЦЕСС ПРИНЯТИЯ доктор философии по политическим наукам Азербайджан ВНЕШНЕПОЛИТИЧЕСКИХ E-mail: [email protected] РЕШЕНИЙ

Конституционная реформа в Турецкой внешнеполитические полномочия Парламента Республике, состоявшаяся 16 апреля 2017 года, Турции фиксируются в статье 92 Конституции, без преувеличения, стала одним из наиболее согласно которой Верховное Национальное крупных политических событий страны. На Собрание Турции обладает правом объявления референдум был вынесен вопрос об одобрении войны, решает вопрос об отправке турецких 18-ти поправок к Конституции Турции, которые вооруженных сил за пределы государства, а предусматривали переход от парламентской также о присутствии иностранных вооруженных формы правления к президентской республике. сил в Турции (8). Следует сделать оговорку В результате полномочия Президента о том, что Президент Турции также мог существенно расширились, он получил право принять решение об использовании турецких распускать парламент, объявлять чрезвычайное вооруженных сил за рубежом в период между положение, назначать и увольнять министров и сессиями Парламента Турции в условиях, когда судей, а также издавать указы в целом ряде сфер. совершается внезапное вооруженное нападение Должность премьер-министра была упразднена, на страну и требуется немедленное решение а глава государства стал одновременно о применении Вооруженных сил. Парламент выполнять и функции главы правительства. Турции, также как и законодательные органы Изменения в турецкой конституции других стран, занимается ратификацией и существенным образом изменили политическую денонсацией международных соглашений, систему в стране. Безусловно, изменения в утверждением бюджета внешнеполитических соотношении исполнительной и законодательной органов. Внешнеполитические функции власти коренным образом затронули и Парламента также регламентируются Законом внешнеполитический механизм Турции. В этой «О регулировании внешних сношений Великого связи существует необходимость в исследовании Национального Собрания Турции» № 3620, влияния последствий конституционной принятым 28 марта 1990 года, в котором реформы 2017 года на процесс формирования и отражаются формы внешнеполитической реализации внешней политики государства. деятельности и межпарламентского До конституционных изменений 2017 сотрудничества Парламента в рамках групп года внешнеполитические полномочия дружбы и межпарламентских организаций (9). Верховного Национального Собрания Турции До конституционных изменений роль были достаточно широки. Так, кандидатуры Президента Турции во внешнеполитическом членов правительства, в том числе и механизме государства не отличалась заметной министра иностранных дел Турции должны активностью. В его полномочия входили были получить поддержку большинства осуществление представительных функций, голосов парламентариев. Правительство принятие верительных и отзывных грамот было подотчетно законодательному органу и аккредитуемых при нем дипломатических могло быть им распущено. Непосредственно представителей, подписание международных

87 договоров и соглашений. Президент являлся Турции с иностранными государствами (7). Главнокомандующим Вооруженных Сил Турции, При парламентском типе правления в созывал совещания Совета национальной Турции процесс принятия внешнеполитических безопасности, председательствовал на них. решений был максимально децентрализован и Что касается Совета Национальной являлся достаточно сложным, многоуровневым Безопасности Турции, то данный орган был процессом, предусматривающим необходимость одним из основных структур, задействованных согласования позиции всех задействованных в процессе принятия внешнеполитических участников, каждый из которых обладал решений. Совет национальной безопасности большой степенью самостоятельности. был учрежден в 1983 году согласно закону № Одним из показательных примеров для 2945, принятому в соответствии со статьей анализа процесса принятия внешнеполитических 118 Конституции 1982 года (6). Данный орган решений при парламентском типе правления состоял из президента, премьер-министра, в Турции является процесс обсуждений

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal начальника Генерального штаба, министра относительно обращения США в 2003 году национальной обороны, министра внутренних с просьбой к турецкому правительству о дел, министра иностранных дел, командиров предоставлении территории Турции для сухопутных, морских и воздушных сил и осуществления военной операции в Ираке. генерал-майора жандармерии. В зависимости от В предшествовавший данному обращению специфики обсуждаемых вопросов на заседания период официальные лица США неоднократно Совета помимо перечисленных членов, могли совершали визит в Турцию с целью начала быть приглашены соответствующие министры переговоров по данному вопросу. Так, Анкару и представители других заинтересованных посетили вице-президент США Дик Чейни, структур. При этом они не обладали правом официальный представитель Госдепартамента голоса в процессе голосования. Генеральный США Марк Гроссман, командующий ВВС США секретарь Совета национальной безопасности Джозеф Ралстон, заместитель министра обороны участвовал в заседаниях, но не мог участвовать США Пол Вулфовиц. По итогам встречи с в голосовании. Статья 118 Конституции 1982 Полом Вулфовицем были заложены основы для года обязала Совет национальной безопасности начала переговорного процесса относительно информировать Совет Министров о решениях, данной проблемы, в результате чего премьер- принятых относительно политики национальной министр Б.Эджевит согласился сформировать безопасности государства. Заседания Совета каналы консультаций для обсуждения проводятся под председательством Президента. политических и военных вопросов между двумя В случае его отсутствия Совет возглавляет странами в данном контексте. премьер-министр. Существовавшая в то время политическая Основной текущей внешнеполитической и экономическая нестабильность в Турции, деятельностью занималось Министерство проблемы со здоровьем Булент Эджевита и иностранных дел, в полномочия которого заявления лидера Коалиции, представителя входили разработка общей стратегии Партии Националистического Движения внешней политики государства и Девлета Бахчели о необходимости проведения представление соответствующих предложений досрочных выборов помешали правительству Президенту, осуществление и координация принять решение на тот момент, в результате внешней политики в соответствии с чего проблема была отложена на период после установленными президентом целями и выборов в Великое Национальное Собрание. принципами, осуществление контактов и 3 ноября 2002 года на выборах в парламент переговоров с иностранными государствами внушительную победу одержала партия и международными организациями, Справедливости и развития. информирование Президента о событиях, Перед новым правительством Турции встал происходящих в сфере международных сложный выбор - поддержать политику США отношений, защита прав и интересов граждан, в Ираке, либо изменить отношение к ней. С проживающих за рубежом, обеспечение процессуальной точки зрения решение по дипломатических и консульских отношений данному вопросу в соответствии со Статьей 92-

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 88 GEOSTRATEGİYA ой Конституции Турции должно было по запросу США Парламент Турции вынужден был пойти Совета Министров вынесено на утверждение на определенные уступки, в результате которых Парламента. США получили право использования в военных 24 февраля 2003 года, состоялось целях воздушного пространства Турции. заседание Совета министров, созванное под Данный случай наглядно демонстрирует председательством премьер-министра Абдуллы тот факт, что процесс принятия Гюля, посвященное обсуждению вопроса о внешнеполитических решений в Турции являлся введении иностранных войск на территорию весьма сложным процессом, предполагавшим Турции и отправке турецких войск за границу длительные консультации и согласование (4). В Совете министров прошли шестичасовые позиции различных акторов, каждый из которых дебаты по данному вопросу. Мнения членов обладал самостоятельностью и реальным Правительства разделились. Группа министров, влиянием на данный процесс. присутствовавших на данном заседании Совета Каким же образом конституционные Министров, выступала против этого решения. изменения 2017 года повлияли на Среди наиболее жестких противников принятия внешнеполитический механизм Турции? документа в Кабинете были вице-премьер Обзор академической литературы выявил, Эртугрул Ялчинбайыр, министр культуры что о формировании и реализации внешней Хусейн Челик и министр Общественных работ и политики при президентском типе правления в жилищного строительства Зеки Эргезен. В свою Турции мало что известно. Основное внимание очередь, министр национальной обороны Вечди исследователей фокусируется на процессе Конуль, министр внутренних дел Абдулкадир установления нового типа правления, а не на его Аксу, министр юстиции Джемиль Гюль, функционировании. Безусловно, изменения в министр образования Эркан Мумджу и министр соотношении исполнительной и законодательной промышленности Али Джошгун возглавили власти Турции самым непосредственным группу сторонников данного решения. По итогам образом затронули и внешнеполитический бурных обсуждений соответствующий документ механизм. В контексте выявления изменений все же был подписан и передан на обсуждение во внешнеполитическом механизме Турции Парламента. интерес представляют соответствующие указы 1 марта 2003 года Парламент Турции Президента и законодательные акты. провел обсуждения по данному вопросу. В Так, Указ Президента № 1, принятый 10 процессе голосования 264 из 533 депутатов, июля 2018 года регламентирует деятельность, принимающих участие в голосовании, полномочия и задачи отдельных органов проголосовали за, а 250 против. 19 человек и институтов, находящихся в ведении воздержались. Для принятия решения президента (1). Среди органов, действующих требовалось простое большинство голосов. Для во внешнеполитической сфере, особое этого необходимо было заручиться поддержкой внимание уделяется учреждаемому Комитету 268 депутатов. 99 депутатов, проголосовавших по вопросам безопасности и внешней политике. против данного решения были представителями Данный нормативный акт описывает общие правящей партии - Партии справедливости задачи создаваемой структуры, но не содержит и развития. Таким образом, обращение положений о полномочиях или юрисдикции. Правительства было отклонено Парламентом. В статье 26-ой Указа фиксируется, что Спикер парламента Бюлент Ариндж также Комитет несет ответственность за выработку был среди тех, кто проголосовал против этого предложений в сфере внешней политики решения. Наиболее оппозиционной партией в Турции в целом, а также за разработку этом отношении была Народно-Республиканская рекомендаций по повышению регионального Партия во главе с Денизом Байкалом (3). В целом влияния Турции, по обеспечению ее участия в результаты голосования были неожиданными разрешении региональных конфликтов. В задачи как для самого правительства Турции, так и для Комитета также входит подготовка докладов о США. международных событиях и анализ меняющейся Однако в результате неизбежности операции глобальной обстановки в области безопасности в регионе и растущего давления со стороны для выработки превентивных мер в отношении

89 потенциальных угроз. Согласно данному Указу необходимость в регламентации и разграничении Президента в Министерстве иностранных полномочий обоих структур. Помимо этого при дел Турции также учреждался Директорат Президенте Турции функционируют несколько Внешнеполитического Консультативного совета назначаемых советников по вопросам внешней (статья 144), в состав которого входят недавно политики. вышедшие на пенсию и близкие к отставке Таким образом, после принятия поправок дипломаты. Комитет по безопасности и внешней 2017 года к Конституции Турции существует политике и официальные советники президента необходимость прояснения определенных предоставляют Президенту анализ и оценку вопросов относительно формирования и процессов и событий в сфере международных реализации внешней политики на практике. отношений. МИД снабжает Президента На сегодняшний день единственным практической информацией. Президент нормативным актом, затрагивающим процесс становится ключевой фигурой по принятию принятия внешнеполитических решений после

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal внешнеполитических решений. конституционных изменений, является Указ Мандат Комитета по безопасности и внешней Президента № 21. Ожидается также принятие политике был описан в президентском указе № законов со стороны Парламента относительно 1 как “ ответственный за разработку внешней структуры новой системы и функционирования политики, контроль за ее осуществлением и механизма формирования и реализации внешней принятие макро-решений”. В состав Комитета политики. Парламент должен принимать входят ученые, профессиональные консультанты, активное участие в процессе регламентации советники и журналисты. Президент является функционирования внешнеполитических официальным председателем Комитета по институтов и органов и разграничении безопасности и внешней политике. В Комитете полномочий и юрисдикции между различными нет постоянного секретаря. Эксперты считают, государственными институтами. что отсутствие данного поста означает Ожидается, что при президентской форме отсутствие регулирующего механизма, правления ускорится процесс принятия который бы передавал рекомендации Комитета внешнеполитических решений и будет президенту на институциональной основе (5). создана скоординированная и оперативно Комитет по безопасности и внешней политике функционирующая государственная система. обычно собирается раз в две недели, иногда каждую неделю. Члены получают рабочие досье Ключевые слова: Турция, внешняя в соответствии с их опытом и специализацией и политика, внешнеполитические решения, назначаются для подготовки отчетов. При этом конституционные реформы, Комитет по основной целью является создание сценариев внешней политике и безопасности развития событий в области внешней политики. Члены Комитета имеют право доступа ко всей СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ необходимой информации из таких учреждений, 1. “Ankara’da patlayan Irak Savaşı kızışıyor”, как МИД и Национальное разведывательное Hürriyet, 07.02.2003 управление. На практике, однако, они должны 2. Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında запрашивать информацию и отчеты у этих Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi учреждений через Администрацию Президента (Kararname Numarası:1) Yürütme ve İdare и полагаться на любой отчет и информацию, Bölümü.Cumhurbaşkanlığı предоставленную им (5). Предполагается, Kararnameleri. 10 Temmuz 2018 Tarihli ve что данная структура в будущем может 30474 Sayılı Resmî Gazete быть задействована в формировании новой http://www.resmigazete.gov.tr/eskil- внешнеполитической доктрины Турции. er/2018/07/20180710-1.pdf На практике обязанности и полномочия 3. Fatma Anil Öztop. Karar Birimi Kuramı Комитета по безопасности и внешней политике Çerçevesinde Türk Dış Politikasının Analizi: 1 в определенной степени пересекаются с Mart 2003 Tezkeresi Örneği. Uluslararası Politik обязанностями и полномочиями МИД. Araşdırmalar Dergisi. 2015, Sayı 2. Специалисты также считают, что существует https://dergipark.org.tr/en/download/article-

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 90 GEOSTRATEGİYA file/172350 Prezidentin müvafiq fərmanı və digər hüquqi nor- 4. Radikal, “Irak Krizinin Perde Arkası”, mativ aktlar maraq doğurur. Belə ki, məqalədə (23.01.2004) Prezidentin 10 iyul 2018-ci il tarixli 1 nömrəli 5. Siri Neset, Mustafa Aydın, Hasret Dikici Fərmanının, Prezidentin nəzdində fəaliyyət Bilgin, Metin Gürcan, Arne Strand. Turkish foreign göstərən ayrı-ayrı orqan və institutların səlahiyyət policy: structures and decision-making processes. və vəzifələrini tənzimləyən müddəaları araşdırılır. ResearceGate 2019. https://www.researchgate.net/ Türkiyədə prezident idarəetmə üsulu şəraitində publication/333881559_Turkish_foreign_policy_ fəaliyyət göstərən orqanlar sırasında yeni təsis structures_and_decision-making_processes edilmiş Təhlükəsizlik və xarici siyasət komitəsinə 6. Türkiye Cumhuriyeti Milli Qüvenlik Kurulu xüsusi diqqət yetirilir. Genel Sekreterliği. https://www.mgk.gov.tr/index. Acar sözlər: Türkiyə, xarici siyasət, qərarların php/kurumsal/hakkimizda qəbulu, konstitusiya dəyişiklikləri, Təhlükəsizlik və 7. Türkiye Cumhuriyeti Dış İşleri Bakanlığı xarici siyasət komitəsi http://www.mfa.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-dis- isleri-bakanligi- Nafile Rahimova, tarihcesi.tr.mfa Associate Professor, Department of International 8. Конституция Турецкой Республики от Relations and Foreign Policy, Academy of 7 ноября 1982 г. Legal NZ. Юридическое Public Administration under the President of the агентство. https://legalns.com/download/books/ Republic of Azerbaijan, PhD in Political Science cons/turkey.pdf 9. «О регулировании внешних связей Великого Influence of the 2017 constitutional reform in Национального Собрания Турции.” Закон Turkey on foreign policy decision-making process No:28/3/1990-3620, Великое Национальное Собрание Турции, Анкара, 2013, Типография SUMMARY ВНСТ. https://www.tbmm.gov.tr/yayinlar/yabanci_ The article is devoted to the analysis of the diller/TBMM_Rusca.pdf influence of the consequences of the constitutional reform of 2017 in Turkey on the process of forma- Nafilə Rəhimova, tion and realization of the state’s foreign policy. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında The article considers the foreign policy mechanism Dövlət İdarəçilik Akademiyasının Beynəlxalq of Turkey, which existed in the conditions of the münasibətlər və xarici siyasət kafedrasının parliamentary type of government, examines the dosenti, siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru powers of various bodies and institutions involved in the process of foreign policy decisions making. 2017-ci ildə Türkiyədə Konstitusiya islahatlarının The main attention is paid to the analysis of changes ölkənin xarici siyasət qərarlarının qəbulu in the process of correlations between executive and prosesinə təsiri legislative power after the constitutional reform of 2017 and their impact on the foreign policy mecha- XÜLASƏ nism of Turkey. In this context, the relevant decrees Məqalədə 2017-ci ildə Türkiyədə konsti- of the President and other normative acts are exam- tusiya islahatlarının nəticələrinin xarici siyasətin ined. Thus, the provisions of Presidential Decree formalaşdırılması və reallaşdırılması prosesinə No. 1, adopted on July 10, 2018, regulating the təsiri təhlil olunur. İlk növbədə Türkiyənin parla- activities, powers and tasks of individual bodies and ment idarəetmə üsulu şəraitində mövcud olan xarici institutions under the authority of the President, are siyasət mexanizmi nəzərdən keçirilir, xarici siyasət studied. Among the bodies operating in the foreign sahəsində qərarların qəbulu prosesində iştirak policy sphere under the presidential type of govern- edən müxtəlif orqan və institutların səlahiyyətləri ment, special attention is paid to the newly estab- araşdırılır. Əsas diqqət 2017-ci il konstitusiya lished Committee on security and foreign policy. islahatlarından sonra qanunverici və icraedi­ ci hakimiyyət arasında mövcud münasibətlərin Key words: Turkey, foreign policy, decision mak- Türkiyənin xarici siyasət mexanizminə təsirinin ing, constitutional amendments, security and foreign müəyyən olunmasına yönəldilir. Bu kontekstdə policy committee.

91 UOT 342.9.07

VÜSAL QULİYEV AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT Şərqi İngiltərə Universitetinin magistrantı Azərbaycan XİDMƏTLƏRİ SEKTORUNDA E-mail: [email protected] İSLAHATLAR

Giriş araşdırılması və təhlili mühüm elmi aktuallıq kəsb Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin müasir edir.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal tələblər səviyyəsində qurulması dövlət idarəçilik sistemidə həyata keçirilən islahatların mühüm Dövlət xidmətləri sahəsində həyata keçirilən tərkib hissəsidir. Xidmət sektorunda reallaşdırılan islahatların əsas istiqamətləri islahatlar idarəetmə sisteminin innovativliyini Müasir mərhələdə Azərbaycanda dövlət təmin etmək, o cümlədən dövlət xidmətlərinin idarəçiliyinin təkmilləşdirilməsi və bu sahədə təşkilati və hüquqi əsaslarını müəyyən etməklə şəffaflığının təmin edilməsi istiqamətində ardıcıl yanaşı, xidmətlərin qiymətləndirmə meyarlarının mühüm addımlar atılmaqdadır. Xüsusilə də konkretləşdirilməsi proseslərini də əhatə edir. dövlət idarəetməsinin xidmət sektorunda həyata Xidmət həyata keçirən dövlət strukturlarının keçirilən islahatlar diqqəti cəlb etməkdədir. Belə fəaliyyətinin funksionallığının təmin edilməsi, ki, vətəndaşların daha çox müraciət etdikləri qanunvericilik bazasının gücləndirilməsi, sahə olaraq xidmət sektorunda müasir idarəetmə yeni qurumların yaradılması və onlara yeni metodlarının tətbiqi, bu sahədə əvvəllər mövcud səlahiyyətlərin verilməsi və s. dövlət xidmətləri olmuş xoşagəlməz halların aradan qaldırılması sahəsində həyata keçirilən siyasətin başlıca islahatların əsas prioritetlərini təşkil etməkdədir. istiqamətləridir. Tətbiq olunan İKT və innovasiyalar xidmət Bu gün Azərbaycanda elektron hökumətin sektorunun dövrün tələblərinə uyğun şəkildə tətbiqi istiqamətində mühüm uğurlar əldə qurulmasına imkan verir. edilmişdir. E-hökumət portalı vasitəsilə vətəndaşlar Qeyd etmək lazımdır ki, dövlət xidməti dövlət xidmətlərindən asan və operativ istifadə anlayışına xidməti həyata keçirən qurumlar etmək imkanı qazanmışlar. tərəfindən səlahiyyətlərinin icrası zamanı göstərilən Göstərilən dövlət xidmətlərinin və müvafiq hüquqi nəticənin yaranmasına səbəb müəyyənləşdirilmiş konkret meyarlar əsasında olan hərəkətlərin həyata keçirilməsi daxildir. qiymətləndirilməsi dövlət qurumların fəaliyyətinin Xidmətlər isə mərkəzi və yerli icra hakimiyyəti dəyərləndirilməsi prizmasından mühüm orqanları, dövlət mülkiyyətində olan və paylarının əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycanda dövlət (səhmlərinin) nəzarət zərfi dövlətə məxsus olan xidmətlərinin qiymətləndirilməsini Dövlət hüquqi şəxslər, dövlət adından yaradılan publik Xidmətlərinin Elektron Reyestrinin yaradılması ilə hüquqi şəxslər, büdcə təşkilatları tərəfindən yerinə bağlı tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası yetirilir. Prezidentinin Fərmanına uyğun olaraq Xidmət sektorunda həyata keçirilən islahatların Vətəndaşların Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə başlıca vəzifələrindən biri dövlət orqanları Dövlət Agentliyi həyata keçirir. tərəfindən göstərilən xidmətlərin vahid və Bütün bunlar onu göstərir ki, dövlət xidmətləri əlaqələndirilmiş şəkildə həyata keçirilməsinin sahəsində həyata keçirilən islahatların əsas təşkilidir. 2012-ci il tarixdə Azərbaycan istiqamətlərinin, eyni zamanda dövlət xidmətlərinin Respublikasının Prezidenti yanında Vətəndaşlara keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi prosesinin Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 92 GEOSTRATEGİYA Agentli­yinin yaradılması bu məqsədə nail olunması Xidmətə Çağırış üzrə Dövlət Xidmətinin müvafiq istiqamətində atılmış mühüm addım hesab xidmətləri ən yüksək səviyyədə müraciət edən edilməlidir. vətəndaşlara göstərilməkdədir. Prezident Fərmanında [1] Agentliyin Bu gün Azərbaycanın bölgələrində 10, Bakıda yaradılmasında əsas məqsədin dövlət orqanlarının isə 5 “ASAN xidmət” mərkəzi fəaliyyət göstərir. fəaliyyətində şəffaflığın artırılmasının, vətəndaşlara İlin sonuna kimi isə əlavə 5 mərkəzin rayonlarda, göstərilən xidmətlərin daha keyfiyyətli, rahat, ikisinin isə Bakıda açılması nəzərdə tutulmuşdur. yeni üslubda və müasir innovasiyaları tətbiq 2013-cü ildən etibarən ASAN mərkəzlərində ölkə etməklə həyata keçirilməsinin, vətəndaşlara üzrə 30 milyondan artıq ərizəyə baxılmışdır. Bu münasibətdə etik qaydalara, nəzakətli davranışa gün həmin mərkəzlərdə 320 dövlət və özəl xidmət əməl edilməsinin, vətəndaş məmnunluğunun göstərilir [10]. təmin olunmasının zəruriliyini nəzərə alaraq, 2014-cü ildən başlayaraq ölkədə dövlət dövlət orqanları tərəfindən göstərilən xidmətlərin xidmətlərinin elektron reyestrinin aparılmasına təkmilləşdirilməsi, elektron xidmətlərə keçidin başlanmışdır. Bu barədə Azərbaycan Respublikası sürətləndirilməsi olduğu öz əksini tapmışdır. Prezidentinin Fərmanında [2] göstərilir ki, Dövlət Qeyd olunan əsas məqsədə nail olunmasını Xidmətlərinin Elektron Reyestri yaradılır və onun təmin edilməsi üçün Agentliyin tərkibində fəaliyyətinin təşkili Azərbaycan Respublikasının vətəndaşlara xidmət məqsədilə ASAN xidmət Prezidenti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial mərkəzləri yaradılmışdır ki, onların da fəaliyyəti İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinə tapşırılır. vətəndaşların əlavə xərclərinin və vaxt itkisinin Həmçinin Azərbaycan Respublikasının Nazirlər azalmasına, vətəndaşlara münasibətdə etik qay- Kabinetinin tərəfindən 9 fevral 2015-ci il tarixli dalara, nəzakətli davranışa əməl edilməsinə nail 32 nömrəli Qərarla “Dövlət orqanları tərəfindən olunmasına; həyata keçirilən xidmətlərin Elektron Reyestrinin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması; aparılması” Qaydaları təsdiq edilib ki, bu da dövlət şəffaflığın artırılması, korrupsiyaya qarşı xidmətlərinin hüququ əsaslarının yaradılması mübarizənin gücləndirilməsinə; baxımınan mühüm əhəmiyyətə malikdir. elektron xidmətlərdən daha geniş istifadə Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin müasir olunmasına; tələblər səviyyəsində qurulması, bu xidmətlərə bu sahədə aparılan institusional islahatların əlçatanlığın təmin edilməsi və vətəndaş səmərəliliyinin artırılmasına nail olunmasına məmnuniyyətinə nail olunması istiqamətində atılan gətirib çıxarmışdır [8]. mühüm addımlardan biri də məşğulluq xidməti Agentlik mərkəzi və ya yerli icra hakimiyyəti ilə bağlıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, xüsusilə orqanlarının, büdcə təşkilatlarının, dövlətə son dövrlər bu sahədə köklü hüquqi-institusional məxsus olan hüquqi şəxslərin, o cümlədən dövlət tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu baxımdan Prezi- adından yaradılan publik hüquqi şəxslərin dent İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış 9 avqust əməkdaşlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsi, 2018-ci il tarixli “Əhalinin məşğulluğu, əmək, nəzarət və qiymətləndirmənin aparılması, dövlət sosial müdafiə və təminat sahələrində idarəetmənin qurumlarının informasiya bazalarının qarşılıqlı təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər inteqrasiyası, elektron xidmətlərin təşkili proses- haqqında” Fərman [4] mühüm əhəmiyyətə malik- inin sürətləndirilməsi, bu sahədə idarəetmə sistem- dir. Fərmana uyğun olaraq yaradılnan innovativ inin təkmilləşdirilməsi həyata keçirilir [9]. qurum olan DOST Agentliyi məşğulluq, əmək, “ASAN” xidmət mərkəzlərində Ədliyyə Nazirli- sosial müdafiə və təminat sahələrində idarəçilik və yi, Daxili İşlər Nazirliyi, Vergilər Nazirliyi, Əmlak əhaliyə xidmətlər sisteminin yeni əsaslar üzərində Məsələləri Dövlət Komitəsi, Dövlət Gömrük yeni yanaşmalarla qurulmasını və inkişafını təmin Komitəsi, Dövlət Miqrasiya Xidməti, Dövlət Sosial etməyə xidmət edəcəkdir. Müdafiə Fondu, Dövlət Torpaq və Xəritəçəkmə Dövlət xidmətləri ilə bağlı islahatlar Komitəsi, Milli Arxiv İdarəsi, Səfərbərlik və Hərbi çərçivəsində ABAD publik hüquqi şəxsinin

93 yaradılması ilə bağlı Azərbaycan Respublikası - xidmət barədə məlumatlandırma (xidmət Prezidenti İlham Əliyevin 23 sentyabr 2016-cı il üçün tələb olunan sənədlər və xidmət haqları tarixli Fərmanıı [3] vacib əhəmiyyətə malikdir. barədə məlumatlandırma, sorğu xidmətinə edilən Fərmanla əhalinin məşğulluq səviyyəsinin müraciətlərin cavablandırılma operativliyi və s.); artırılmasına və rəqabətqabiliyyətli ailə - xidmətə müraciət imkanları (elektron, poçt, təsərrüfatlarının formalaşdırılmasına dəstək vermək birbaşa); məqsədilə sosialyönümlü layihələr həyata keçirən - xidmətin göstərilmə müddəti; “ABAD” (Ailə Biznesinə Asan Dəstək) mərkəzləri - xidmətin təşkilində istifadə edilən infor- yaradılmışdır. masiya ehtiyatlarının elektronlaşdırılması və digər Dövlət xidmətlərinin müasir səviyyədə təşkil dövlət orqanlarının informasiya sistemləri ilə edilməsi baxımından Azərbaycan Respublikasında inteqrasiyası; icbari tibbi sığortanın tətbiqinin təmin edilməsi - xidmətlərin təşkili ilə bağlı əməkdaşlara təlim ilə bağlı Azərbaycan Respublikası Prezidentinin keçilməsi; Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Fərmanı [5] vacib əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, - şikayət və nəzarət mexanizmləri; fərmanda ölkədə tibbi xidmətlərin keyfiyyətini - vətəndaş məmnunluğunun ölçülməsi daha da yaxşılaşdırmaq və müasir tələblərə mexanizmlər. uyğunlaşdırmaq, habelə bu sahənin mövcud “Dövlət Xidmətlərinin Elektron Reyestrin- maliyyələşmə mexanizmlərini yeni iqtisadi in yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında” əsaslarla tətbiq etmək yolu ilə əhaliyə göstərilən Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanına tibbi xidmətlərin səviyyəsinin artırılmasına nail müvafiq olaraq Agentlik “Dövlət xidmətlərinin olmaq, tibbi yardımın keyfiyyətinə, pasiyentlərin “ASAN xidmət indeksi” üzrə qiymətləndirilməsi hüquqlarının qorunmasına nəzarət mexanizmlərini Qaydaları” [6] müəyyən etmişdir. Qaydalara görə, təkmilləşdirmək və əhalinin sağlamlığının etibarlı hər bir dövlət xidmətinin təşkili və göstərilməsi qorunmasını təmin etmək məqsədilə İcbari Tibbi üzrə cari vəziyyətinin bu Qaydalara uyğun Sığorta üzrə Dövlət Agentliyinin tərkibində “Tibbi qiymətləndirilməsi nəticəsində müəyyən edilən Ərazi Bölmələrini İdarəetmə Birliyi” publik hüquqi ölçü vahidi “ASAN xidmət indeksi” adlanır. şəxsi yaradılması öz əksini tapmışdır. Dövlət orqanlarında e-xidmətlərin təşkili və göstərilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin Dövlət Agentliyi tərəfindən müəyyən olunmuş keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi sistemi 3 meyar və altbölmələri olmaqla aşağıdakı Ayrı-ayrı dövlət qurumların fəaliyyətinin, istiqamətlər nəzərə alınaraq həyata keçirilir: həmçinin ümumilikdə e-hökumətin fəaliyyətinin – elektronlaşma və əlaqəlilik səviyyəsi; dəyərləndirilməsi baxımından dövlət xidmətlərinin – informasiya açıqlığı və əldəolunma (giriş) müəyyən meyarlar əsasında qiymətləndirilməsi səviyyəsi; önəmlidir. – istifadə rahatlığı səviyyəsi. Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin Qeyd olunan meyarlar üzrə toplanılan bal- qiymətləndirilməsi Prezident yanında Vətəndaşlara lar uyğun olaraq müəyyən edilən faizlər üzrə Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət e-xidmətlər və informasiya sistemləri aşağıdakı Agentliyinə həvalə edilmişdir. Belə ki, Dövlət şəkildə qiymətləndirilir: Xidmətlərinin Elektron Reyestrinin yaradılması ilə – 50% və daha aşağı – qeyri kafi; bağlı tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası – 51%-dən 70%-dək – kafi; Prezidentinin Fərmanına uyğun olaraq Dövlət – 71%-dən 90%-dək – yaxşı; Agentliyi Elektron Reyestrə daxil edilmiş – 91%-dən 100%-dək – əla [11]. xidmətlərin qiymətləndirilməsini həyata keçirir. Qaydalara görə, dövlət xidmətlərinin Qiymətləndirmə “ASAN xidmət indeksi”nə uyğun qiymətləndirilməsi ildə bir dəfədən az olma- olaraq aparılır. “ASAN xidmət indeksi”i təşkil edən yaraq həyata keçirilir və nəticələri Elektron parametrlər aşağıdakılardır: Reyestrin Portalı vasitəsilə ictimaiyyətə açıqlanır.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 94 GEOSTRATEGİYA Qiymətləndirmənin aparılması Dövlət Agentliyi Qiymətləndirmə zamanı elektron xidmətlərin tərəfindən yaradılmış işçi qrupu tərəfindən həyata təşkili və göstərilməsi ilə bağlı mövcud vəziyyət keçirilir. İşçi qrupuna digər dövlət orqanlarının öyrənilir, hazırlanmış rəylərdə çatışmazlıqlar qeyd və təşkilatların nümayəndələri, həmçinin elmi- olunur və hər bir orqana çatışmazlıqların aradan tədqiqat müəssisələri, müstəqil ekspertlər və qaldırılması ilə bağlı təkliflər verilir. mütəxəssislərin cəlb edilməsi mümkündür. Xidmətlərin elektronlaşdırılması ilə bağlı Qaydalara müvafiq olaraq qiymətləndirmə ümumi vəziyyət Prezident yanında Vətəndaşlara nəticələri barədə arayış hər ilin sentyabr Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə Dövlət ayınadək xidmət təminatçılarına təqdim olunur. Agentliyinin apardığı təhllilərin nəticələrinə Qiymətləndirmənin nəticələri barədə Azərbaycan əsasən aşağıda verilmiş cədvəldəki kimi Respublikasının Prezidentinə hesabat verilməsi də müəyyənləşdirilmişdir [12]: Qaydalarda əksini tapmışdır.

2013-cü 2014-cü 2015-ci 2017-ci 2018-ci 2016-c ilin ilin ilin ilin ilin ilin nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri Qiymәtlәndirmә aparılmış mәrkәzi icra 40 41 39 34 30 29 hakimiyyәti orqanlarının sayı 2013-cü 2014-cü 2015-ci 2017-ci 2018-ci 2016-c ilin Xidmәtlәrin sayı 439ilin 438ilin 438ilin 444 404ilin 410ilin nәticәlәri Onlardan: nәtic әlәri nәticәlәri nәticәlәri nәtic әlәri nәticәlәri ElektronlaşdırılmışQiymәtlәndirmә 305 341 354 351 330 345 aparılmış mәrkәzi icra 40 41 39 34 30 29 Elektronlaşdırılmamışhakimiyyәti 134 97 84 71 74 65 orqanlarının sayı

Buradan Xidmәtlәrinaydın etmək sayı mümkündür 439 ki, ildən-ilə438 elektron438 xidmətlərin 444 artımı müşahidə404 edilir410. Bu isə 2013-cü 2014-cü 2015-ci 2017-ci 2018-ci ölkədə dövlət xidmətlərinin həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından2016-c ilin inkişaf dinamikasına malik Onlardan: ilin ilin ilin ilin ilin olduğunu ortaya qoyur. nәticәlәri Elektronlaşdırılmış nәtic305әlә ri nәtic341әlә ri nәtic354әlә ri 351 nәtic330әlә ri nәtic345әlә ri 2013-cü ildən“Qeyri-kafi” hazırkı dövrədək Prezident yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar üzrə DövlətElektronlaşdırılmamışqiymәtlәndirilmiş Agentliyi tərəfindən elektron1345 formada5597 həyata6784 keçirilən xidmətlərin3071 1974qiymətləndirilməsinin 65- nəticələri aşağıdakıxidmәtlәrin cədvəldə sayı öz əksini tapmışdır:

“Kafi” 2013-cü 2014-cü 2015-ci 2017-ci 2018-ci 2016-c ilin qiymәtlәndirilmiş ilin83 ilin72 ilin54 58 ilin51 ilin- nәticәlәri xidmәtlәrin sayı nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri nәticәlәri “Qeyri-kafi”“Yaxşı” qiymәtlәndirilmiş 1425 10055 10567 10930 10519 - xidmәtlәrin sayısayı “Kafi” “Әla” qiymәtlәndirilmiş 83 72 54 58 51 - qiymәtlәndirilmiş 75 114 128 154 155 - xidmәtlәrin sayı xidmәtlәrin sayı “Yaxşı” qiymәtlәndirilmiş 142 100 105 109 105 - xidmәtlәrin sayı

“Әla” qiymәtlәndirilmiş 75 114 128 154 155 - xidmәtlәrin sayı

95 Cədvələ əsasən demək olar ki, dövlət qurumları yüksəldilməsinə xidmət edir. tərəfindən göstərilən xidmətlərin keyfiyyətində artım dinamikası müşahidə edilməkdədir. Bunun ƏDƏBİYYAT SİYAHISI nəticəsi olaraq qiymətləndirici orqan tərəfindən 1. Azərbaycan Respublikasının Preziden­ “yaxşı” və “əla” olaraq verilən qiymətlər üzrə ti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial xidmətlərin sayı artmaqdadır. İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin yaradılması Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin və dövlət orqanları tərəfindən vətəndaşlara göstərilməsində əldə olunmuş uğurlar və vətəndaş göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi ilə bağlı məmnuniyyəti beynəlxalq təşkilatlar tərəfindən tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezi- də etiraf olunur. Məsələn, BMT-nin hesabatına dentinin Fərmanı, Bakı şəhəri, 13 iyul 2012-ci il. görə, “E-government development index” üzrə 2. Dövlət Xidmətlərinin Elektron Reyestrin- Azərbaycan 2016-cı ildə 2014-cü illə müqayisədə in yaradılması ilə bağlı tədbirlər haqqında dünyanın 193 ölkəsi arasında 12 pillə irəliləyərək Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 56-cı pilləyə qalxmışdır. Bununla da Azərbaycan 11 sentyabr 2014-cü il, № 262 Asiya regionu üzrə 11-ci, MDB ölkələri üzrə 3. Azərbaycan Respublikasının Preziden­ sıralamada Qazaxıstan, Rusiya və Belarusdan sonra ti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial 4-cü yerə sahib olmuşdur. Azərbaycan “E-partic- İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin tabeliyində ipation index” üzrə isə 2016-cı ildə 0.6780 balla “ABAD” publik hüquqi şəxsin yaradılması qiymətləndirilməklə 193 ölkə arasında 47-ci pilləni haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin tutmuşdur [7, s. 80]. Fərmanı. 23 sentyabr 2016 4. “Əhalinin məşğulluğu, əmək, sosial Nəticə müdafiə və təminat sahələrində idarəetmənin Azərbaycanda dövlət xidmətləri sahəsində təkmilləşdirilməsi ilə bağlı əlavə tədbirlər həyata keçirilən islahatlar çərçivəsində çoxsaylı haqqında”. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin qanunvericilik aktları, o cümlədən prezident Fərmanı. Bakı, 9 avqust 2018-ci il. fərman və sərəncamları, digər hüquqi aktlar qəbul 5. Azərbaycan Respublikasında icbari tibbi edilmişdir. Həmçinin dövlət xidmətlərinin daha sığortanın tətbiqinin təmin edilməsi ilə bağlı bir keyfiyyətli şəkildə təqdim edilməsi ilə bağlı atılmış sıra tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası institusional addımlar da diqqəti cəlb edir. Prezidentinin Fərmanı. 20 dekabr 2018 Qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi 6. Dövlət xidmətlərinin “ASAN xidmət indeksi” dövlət xidmətlərinin daha keyfiyyətli şəkildə üzrə qiymətləndirilməsi Qaydaları”. Bakı, 2016. təqdim edilməsinə, şəffaflığın təmin olunmasına 7. Yusifov F.F., Qurbanlı A.E. Elektron dövlət və beləliklə də vətəndaş məmnuniyyətinə nail platformasında xidmətlərin qiymətləndirilməsi olunmasına gətirib çıxarır. meyarları: Azərbaycan təcrübəsi. İnformasiya Azərbaycanda dövlət xidmətlərinin cəmiyyəti problemləri, 2018, №2, s.80 keyfiyyətinin artırılması məqsədilə cid­ 8. https://asan.gov.az/az/about (02.10.2019) di qiymətləndirmə sistemi qurulmuşdur. 9. http://vxsida.gov.az/az/page/agentlik-haqqin- Qiymətləndirmə sisteminin əsasını dövlət da (01.10.2019) xidmətlərinin Reyestrinin aparılması ilə bağlı 10. https://president.az/articles/33629 Prezident Fərmanı və bu fərman əsasında Prezi- (02.10.2019) dent yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial 11. http://e-qanun.az/framework/34358 İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyi tərəfindən (03.10.2019) qəbul edilmiş Qaydalar təşkil edir. 12. http://vxsida.gov.az/az/page/hesabat-elek- Dövlət xidmətlərinin keyfiyyətinin tron-xidmetlerin-teskili (03.10.2019) qiymətləndirilməsini Vətəndaşlara Xidmət üzrə Dövlət Agentliyi həyata keçirir. Qiymətləndirmə dövlət xidmətlərinin keyfiyyətinin daha da

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 96 GEOSTRATEGİYA Вусал Гулиев vices legislation decisions and their actual results Магистрант Университета Восточной have been investigated. Legal aspects of reforms in Англии the service sector were assessed. The article also analyzed the performance evalu- Реформы в сфере государственных услуг в ation of public service providers in the Republic of Азербайджане Azerbaijan. It was noted that the assessment work is carried out by the State Agency for Citizen Ser- РЕЗЮМЕ vice and Social Innovation under the President. В статье в первую очередь исследованы The “ASAN service index” is based on the правовые основы государственных услуг. Это evaluation. касается институциональных и правовых актов, The assessment of State Agency prepared and принятых в области государственных услуг, adopted its rules on “ASAN Service Index.” а также их реальных результатов. Оценены The assessment examines the current situation правовые аспекты реформ, проводимых в сфере regarding the organization and provision of e-ser- услуг. vices and also reports on the results to the President В статье также исследованы вопросы of the country. All this is based on better quality of оценки деятельности учреждений, public services and promotes citizen satisfaction. оказывающих государственные услуги в Азербайджанской Республике. Отмечено, что деятельность по оценке проводится со стороны Государственного Агентства по оказанию Услуг Гражданам и Социальным Инновациям при Президенте. При оценке за основу берется «индекс услуг АSAN”. В статье отмечено, что Правила оценки по «Индексу обслуживания АSAN» подготовлены и приняты Государственным Агентством “АSAN”. При оценке изучается современное состояние организации и оказания электронных услуг, в том числе по результатам оценки предоставляется отчет Президенту страны. Все это способствует более качественной организации оказываемых государственных услуг и достижению удовлетворенности граждан.

Guliyev Vusal The master of the University of East Anglia

Reforms in the public services sector in Azerbaijan

SUMMARY The article first of all analyzes the legal basis of public services. At the same time, the institutional and the accepted services in the field of public ser-

97 UOT: 330.8:330.88:332.12

SEVDA KƏRİMOVA AMEA Hüquq və İnsan Haqları İnstitutunun UŞAQ HÜQUQLARININ doktorantı, ADPU “Fəlsəfə və sosial fənlər” kafedrasının müəllimi Azərbaycan TƏDRİSİ PROBLEMLƏRİ E-mail: [email protected]

Respublikamızda uşaqların sosial və hüquqi Qanunvericiliyə əsasən hər bir insan 18 yaşına Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal müdafiəsi ilə bağlı məsələlər Azərbaycan çatanadək uşaq sayılır, bir şərtlə ki, həmin uşaq Respublikasının Konstitusiyası, Ailə Məcəlləsi, barəsində tətbiq edilən qanuna görə o, yetkinlik Əmək Məcəlləsi, “Təhsil Qanunu” və bir sıra digər yaşına daha əvvəl çatmış olmasın. (5) qanunverici və normativ-hüquqi aktlarla tənzimlənir. Azərbaycanda uşaqların sayı 3 milyondan Bu sahədə əsas normativ sənəd 1998-ci il mayın çoxdur, bu təxminən əhalinin 30 faizi deməkdir. 19-da qəbul edilmiş “Uşaq hüquqları haqqında” Ölkədə polisin qeydiyyatında 4 minə yaxın uşaq Azərbaycan Respublikasının Qanunudur (4). Qanun var. İl ərzində 2500-ə yaxın küçə uşağı, 500-ə yaxın bir sıra beynəlxalq sənədlərə, xüsusilə də “İnsan cinayət törətmiş uşaq saxlanılır. 13 minə yaxın uşaq hüquqları haqqında” Ümumdünya Bəyannaməsinə internat məktəblərindədir. Azərbaycanda 50 minə (1948), Uşaq hüquqları Bəyannaməsinə (1959), yaxın uşaq əlildir. Təxminən 200 minə yaxın uşaq BMT-nin Uşaq hüquqları Konvensiyasına (1989), isə qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətindədir (11). Uşaqların yaşaması, müdafiəsi və inkişafının Zorakılığa məruz qalan uşaqların sayı məlum təmin edilməsi üzrə Ümumdünya Bəyannaməsinə deyil. Mətbuatda gedən qeyri-rəsmi məlumata görə (1990) uyğun şəkildə hazırlanmış və uşaqların hər il təqribi 1000 nəfər uşaq məktəbdə və ailədə beynəlxalq səviyyədə təsbit olunmuş əsas hüquq və zorakılıqla üzləşir. Bəzən cəmiyyətdə ciddi əks- azadlıqlarını, eləcə də bu hüquqların reallaşdırılması səda doğuran faciələrlə üzləşməli oluruq. Uşaqların üçün dövlətin vəzifələrini özündə əks etdirir. sağlamlığının qorunması, onlara səhiyyə xidmətinin Azərbaycan Respublikası 21 iyul 1992-ci il yaxşılaşdırılması problemləri aktual olaraq qalır. tarixli və 236 №-li qanunla BMT-nin “Uşaq Uşaq ölümü hallarına təsadüf olunur. Sağlamlıq hüquqları haqqında” Konvensiyasını ratifi- imkanları məhdud olan uşaqlar üçün, onların kasiya etmişdir. 1993-cü ildə ölkəmiz “Uşaqların valideynləri üçün çoxsaylı güzəşt və imtiyazlar yaşaması, müdafiəsi və inkişafının təmin edilməsi nəzərdə tutulsa da, qanunlar qəbul olunsa da onların haqqında” 1990-cı il 30 sentyabr tarixli Ümum- reallaşmasında mövcud qanunları bilməməkdən və dünya Bəyannaməsinə qoşulmuşdur. 2000-ci il ya müvafiq qurumların bürokratik münasibətindən 6-8 sentyabr tarixlərində BMT-nin Nyu-Yorkda müəyyən çətinliklər mövcuddur. Dövlətin müəyyən keçirilmiş Minilliyin Sammitində isə Azərbaycan etdiyi imtiyazlar yerlərdə öz subyektlərinə çatmır. Respublikasının Prezidenti bu konvensiyanın Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 03 “Uşaqların silahlı münaqişəyə cəlb olunması” və may 2019-cu il tarixli Sərəncamı ilə ali təhsil “Uşaq alveri, uşaq fahişəliyi və uşaq pornoqrafiyası” müəssisələrində təhsil alan fəaliyyət imkanları üzrə Fakültativ Protokollarını imzalamışdır. 2004- məhdud uşaqların təhsil haqqının dövlət tərəfindən cü ildə Azərbaycan Beynəlxalq Əmək Təşkilatının ödənilməsi bu kateqoriyadan olan şəxslərə ciddi “Uşaq əməyinin ən pis formalarının ləğv edilməsi” maddi və mənəvi dəstəkdir. (8) haqqında 182 saylı Konvensiyasına və eyni adlı Bu və digər uşaqların həyat səviyyəsinin 190 saylı Tövsiyəsinə, həmçinin “Beynəlxalq yaxşılaşdırılması, hüquqlarının qorunması, övladlığa götürməyə dair Haaqa Konvensiyası”na mənafelərinin təmin edilməsi və həyatı onlar qoşulmuşdur. (9) üçün daha yaşana bilən hala gətirməkdən ötəri

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 98 GEOSTRATEGİYA dövlətimizin gördüyü işləri ictiamiyyətə daha sahəsini əhatə etmək üçün əhali və pedaqoji yaxından təqdim etmək gərəkdir. işçilər arasında hüquqi maarifləndirmə və ya Azərbaycan Respublikasında uşaq siyasətinin məlumatlandırma yetərli ola bilməz. Bunun üçün həyata keçirilməsinə məsul mərkəzi icra hakimiyyəti universitetlərdə, xüsusilə pedaqoji kadr hazırlayan orqanları Səhiyyə Nazirliyi, Təhsil Nazirliyi, universitetlərdə uşaq hüquqları ilə bağlı sis- Gənclər və İdman Nazirliyi, Əmək və Əhalinin temli şəkildə tədris təşkil edilməlidir. Gələcək Sosial Müdafiəsi Nazirliyi, Ailə, Qadın və Uşaq müəllimlər həm özləri bu hüquq sahəsini mükəmməl Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi və Azərbaycan mənimsəməli, həm də onun məktəblərdə tədrisi Respublikasının İnsan hüquqları üzrə müvəkkili metodikasına yiyələnməlidirlər. Bunun üçün orta (Ombudsman) fəaliyyət göstərir. Ailə, Qadın və məktəb və pedaqoji yönümlü tədris müəssisələrinin Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi ailə, qadın proqramlarında dəyişiklik aparılmalı, dərsliklər, və uşaq problemləri ilə iş sahəsində dövlət siyasətini tədris metodiki vəsaitlər hazırlanmalıdır. və onun tənzimlənməsini həyata keçirən əsas Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27 dövlət orqanıdır (10). Mövcud yerli və beynəlxalq dekabr 2011-ci il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş qanunvericilik və normativ aktlara uyğun olaraq “Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və Azərbaycan Respublikasında uşaqların müdafiəsi azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq və onların rifahının yaxşılaşdırılması, hüquq və sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı”nın 4.4.-cü azadlıqlarının təmin edilməsi, eləcə də uşaqlarla maddəsində orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrində bağlı dövlət siyasətinin əlaqələndirilməsi vəzifələrini insan hüquqlarının tədrisinin genişləndirilməsi, daşıyır. ümumtəhsil məktəblərində uşaq hüquqlarının pilləli 2006-cı ildə BMT-nin Uşaq Hüquqları Komitəsi tədrisinin inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Azərbaycanda uşaq hüquqları üzrə Ombudsmanın, (1) yaxud Ombudsman Aparatının nəzdində xüsusi Bu bəndə uyğun olaraq, 2015-ci ildən etibarən qurumun yaradılmasını tövsiyə edib. Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Bütün bunlara baxmayaraq, gələcəyimiz olan Müvəkkilin (Ombudsman) təşəbbüsü və Təhsil uşaqların şən, xoşbəxt, gələcəyin ləyaqətli vətəndaşı Nazirliyi ilə əməkdaşlıq çərçivəsində bəzi orta kimi böyüməsi, azad və müstəqil düşüncəyə sa- ümumtəhsil məktəblərində uşaq hüquqları üzrə hib olması, öz imkanlarını tam reallaşdırması, pilləli tədris proqramı artıq həyata keçirilir. sağlam, gümrah və güclü olması üçün çox işlərin Ali təhsil müəssisələrində də insan hüquqlarının, görülməsinə ehtiyac var. xüsusilə də uşaq hüquqlarının tədrisinin Bununla əlaqədar aparılan araşdırmalar göstərir genişləndirilməsinə önəm verilməli, konkret işlər ki, zəif nöqtələrdən biri uşaqlarla birbaşa, sıx görülməlidir. təmasda olan müəllimlərin uşaq hüquqları ilə Universitetlərdə uşaq hüquqları niyə tədris bağlı məlumatının az olması, bu mövzuya laqeyd olunmalıdır? yanaşması və uşaq hüquqları ilə bağlı bilikləri - Demokratik dövlətdə insan hüquqlarının uşaqlar və valideynlər arasında zəif təbliğ etməsidir. öyrənilməsi və tətbiqi hər bir vətəndaş üçün Uşaqlarla iş üzrə çoxsaylı dövlət və ictimai zəruridir; komissiyalarda təmsil olunan, ekspert və ya - İnsanın şəxsiyyət kimi formalaşmasının il- nümayəndə kimi istintaq və ya məhkəmə prosesinə kin mərhələsi məktəbdir və düzgün yetişdirilmiş cəlb olunan müəllimlərin uşaqların hüquq və fərdlərin ilk tərbiyəçiləri (valideynlərdən sonra) mənafeyini həqiqətən qoruması üçün müəyyən müəllimlər – pedaqoqlardır. Bu səbəbdən də, biliklərə, təcrübəyə və normativ bazaya malik olması uşaqların tərbiyəsi və təhsili ilə məşğul olacaq ped- vacibdir. Biz də dünyanın qabaqcıl ölkələrində geniş aqoqlar insan hüquqları, xüsusilə də uşaq hüquqları tətbiq olunan yuvenal yustisiya (uşaq ədliyyəsi) ilə bağlı kifayət qədər geniş informasiyaya malik sisteminin tədricən qurulmasına çalışmalıyıq. Bu olmalıdır; isə uşaq hüquqlarının cəmiyyət, pedaqoji heyət, - Uşaqlar arasında ayrı-seçkiliyin və əsassız hüquq mühafizə, ədliyyə, məhkəmə orqanları və s. davranışın, zorakılıq hallarının azaldılması, onların tərəfindən dərindən mənimsənilməsini tələb edir. hüquqlarının qorunmasında beynəlxalq təşkilatların, Qeyd edilən və edilməyən geniş fəaliyyət dövlətin, ailənin, məktəbin, bələdiyyələrin,

99 vətəndaşların vəzifələrini hər bir müəllim bilməlidir; yetişdirmək, ləyaqətli vətəndaş formalaşdırmaq, - Uşaq hüquqlarının müdafiə mexanizmlərini yaşamın və fəaliyyətin qanunauyğun standartlarını bilmək və onlardan səmərəli istifadə etmək yaratmaq və hüquqi maarifləndirmə baxımından müəllimin borcudur; ciddi strateji hüquqi, siyasi və pedaqoji məsələ - Çalışdığı məktəbdə, bölgədə, rayonda olduğunu nəzərə alsaq ölkə ictimaiyyətinin bu uşaq hüquqları ilə bağlı problemləri bilmək, məsələyə diqqətinin ancaq uşaqlara qarşı radikal onların həllinə çalışmaq, uşaqları və valideynləri zorakılıq halları baş verdikdə və ya uşaqların ölümü məlumatlandırmaq müəllimin gənc nəsil yetişdirmək ilə nəticələnən hadisələrdən sonra müvəqqəti artması sahəsində fəaliyyətinin vacib hissəsidir; təəssüf doğurur. - Uşaq hüquqlarının qorunması, təhsil və Müasir dövrdə hüquqi mədəniyyətin və hüquq sağlamlıq sahəsində dövlətin beynəlxalq təşkilatlar tərbiyəsinin əsasında hər kəsin öz hüquq və və dünya ictimaiyyəti qarşısındakı öhdəliklərinin azadlıqlarını bilməsi, onu reallaşdırmaq bacarığına yerinə yetirilməsinə kömək üçün də bunları bilmək yiyələnməsi, qoruya bilməsi, şəxsi azadlığının

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal zəruridir; məsuliyyətinin sərhədini dəqiq müəyyənləşdirməsi, - Təhsil qanunvericiliyi, təhsil strategiyası, mübahisə və konfliktlərin hüquqi vasitələrlə uşaq və gənclər haqqında normativ hüquqi aktlar həll edilməsini təmin etmə durursa, deməli uşaq müəllimin bu biliklərə yiyələnməsi üçün əsas verir; hüquqlarının təkcə uşaqlar tərəfindən öyrənilməsi - Müəllimin əldə etdiyi bilik və informasiyalar kifayət deyil. Baxmayaraq ki, bugünkü tədris və uşaqların və valideynlərin də maariflənməsini təmin tərbiyə sistemi uşaq hüquqlarının uşaqlar tərəfindən edəcəkdir; öyrənilməsi üçün heç bir real mexanizm təklif etmir. - Cəmiyyətin həssas qruplarına aid olan - Uşaq hüquqlarının öyrənilməsinə diqqətin müharibənin təsirinə məruz qalan, məcburi artırılmasını ölkəmizin qoşulduğu beynəlxalq köçkün, qaçqın, yoxsul ailələrdən olan, azlıqların normalar və ölkə daxilində cinayətkarlığa qarşı təmsilçiləri, əlil, xüsusi müəssisələrdə saxlanılan mübarizə prosesləri də tələb edir. uşaqlar başqaları üçün mümkün olan əsas hüquq və Araşdırmalar göstərir ki, valideynlərin, azadlıqlardan istifadə edə bilmirlər. Bu hüquqları pedaqoqların və uşaqların münasibətlərində müəllimlər bilməli, qorumalı, müdafiə etməlidir normativləşmə, standartlaşma olmadığı üçün və s. Eyni zamanda, universitetlərin nəzdində məktəblərdə uşaqlara qarşı çoxsaylı zorakılıq halları, “Uşaq Hüquqları Klinikası”nın təsis edilməsinə, valideyn və müəllim arasında kobud mübahisələr müəllimlərə, valideynlərə və xüsusilə uşaqlara prak- baş verir. tik kömək göstərilməsinə ehtiyac vardır. Bu gün uşağın təkcə təhsil hüququ ilə bağlı Hər bir qanun pozuntusu ilə əlaqədar hüquq hansı hüquq və öhdəlikləri olduğu, məktəbdə və mühafizə orqanlarına müraciət etməmək menta­ dərs prosesində valideynin, eləcə də müəllimin litetinə malik olan insanlarımız çox zaman hansı hüquqlara malik olduğunu və hansı vəzifələr laqeydliklə, bəzən də yumşaq desək, sərtliklə daşıdığını öyrədən bilikverici mənbə, normativ üzləşəcəklərini düşündüklərindən uşaq hüquqlarının sənəd yoxdur. Ona görə də, hər kəsin özünü haqlı müdafiəsi ilə bağlı üz tutmağa yer tapmırlar. saydığı mühitdə konfliktlər qaçınılmazdır. Fikrimizcə, məsələyə ciddi, müasir səviyyədən Narahatedici faktdır ki, ölkəmizin pedaqoji yanaşsaq yaxın gələcəkdə belə bir yer hamı üçün profilli ali təhsil müəssisələrinin proqramlarında əlçatan olan, valideynlərin və uşaqların inandığı, gələcək müəllimlərə tədrisin təşkili, pedaqoji uşaq hüquqlarının və onların müdafiə mexanizmini taktın müəyyənləşməsi, ayrı-ayrı fənlərin tədrisi yaxşı bilən, hüquq mühafizə orqanları ilə sıx metodikası zamanı, eləcə də məktəbin idarə təmasda olmağı bacaran pedaqoqlar ola bilər. edilməsində uşaq hüquqlarının öyrədilməsi nəzərdə İnsanlar uşaqlıqda zorakılığa və təhqirə məruz tutulmur. Bəsit halda öyrədilən Konstitusiya hüququ qalmasalar cəmiyyətdə baş verən narkomaniya, ilə bağlı proqramlar nə müəllimlərə, nə də uşaqlara cinayətkarlıq, korrupsiya, yalançılıq, talançılıq, öyrətmək üçün uşaq hüquqları haqda kifayət qədər ailədaxili münaqişə və s. kimi neqativ hallar da informasiya vermir. dəfələrlə azalar. Cəmiyyətin inkişafında insanmərkəzli dəyərlərin Uşaq hüquqlarının yeni vətənpərvər gənclik önə çıxdığını, demokratik cəmiyyətdə insan hüquq

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 100 GEOSTRATEGİYA və azadlıqlarının yerini, hüquqi informasiyanın protection of human rights is measured in relation və hüquqi biliklərin insanların həyatında oynadığı to children, women and prisoners. In this sense, the vacib rolu dərindən bilməyən bəzi tədris ekspertləri, education of children’s rights in higher education metodistlər və tədris idarəçiləri uşaq hüquqlarının institutions preparing pedagogical personnel is a pedaqoji profilli ali təhsil müəssisələrində serious strategic, legal and political issue. Teaching tədrisinə mane olmağa çalışırlar. Fikrimizcə, bu of children’s rights is a key factor in the protection həm də onunla bağlıdır ki, on illərlə daşlaşmış of children’s rights. One of the most important prob- tədris proqramlarının yeni dövrün tələblərinə lems of modern time is that teachers working with uyğunlaşdırılması əlavə bilik, bacarıq və sistemdə children do not have a deep knowledge of children’s dəyişiklik aparmaq qabiliyyəti tələb edir. rights. It is necessary for teachers to have systematic legal knowledge about children’s rights. Açar sözlər: uşaq hüquqları, insan haqları, uşaq ombudsmanı, tədris problemləri. Keywords: children’s rights, human rights, child ombudsman, educational problems. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Azərbaycan Respublikasında insan hüquq və Севда Каримова azadlıqlarının müdafiəsinin səmərəliliyini artırmaq ПРОБЛЕМЫ ПРЕПОДАВАНИЕ sahəsində Milli Fəaliyyət Proqramı. 27 dekabr 2011 ПРАВ ДЕТЕЙ 2. İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqların müdafiəsi haqqında Konvensiya. Avropa Şurası. 4 РЕЗЮМЕ noyabr 1950 В каждом обществе уровень демократии и 3. İnsan hüquqları haqqında Ümumdünya защиты прав человека измеряется по отношению Bəyannaməsi. 10 dekabr 1948 к детям, женщинам и заключенным. В этом 4. Uşaq hüquqları haqqında Azərbaycan смысле обучение прав детей в высших учебных Respublikasının Qanunu. 19 may 1998 заведениях, которые занимаются подготовкой 5. Uşaq hüquqları Bəyannaməsi. 1959 педагогических кадров является серьезной 6. Uşaq hüquqları Konvensiyası. BMT. 20 noyabr стратегической, правовой и политической 1989 проблемой. Обучение прав детей является 7. Uşaqların yaşaması, müdafiəsi və inkişafının ключевым фактором для защиты прав təmin edilməsi üzrə Ümumdünya Bəyannaməsi. 30 детей. Одна из наиболее важных проблем sentyabr 1990 современности заключается в том, что учителя, 8. I və II dərəcə əlilliyi olan şəxslərin, habelə работающие с детьми, не имеют глубоких знаний sağlamlıq imkanları məhdud 18 yaşınadək uşaqların о правах детей. Преподавателям необходимо təhsil haqqı xərclərinin ödənilməsi haqqında иметь систематические юридические знания о Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. правах детей. 03 may 2019 9. http://mfa.gov.az/content/112 Ключевые слова: права ребёнка, права 10. http://scfwca.gov.az/page/about-the-sommit- человека, детский омбудсмен, проблемы tee преподавание. 11. http://www.faktxeber.com/214lk601d601- media-v601-u351aq-ombudsmanlar305-niy601- yarad305lm305r--_h11432.html

Sevda Karimova PROBLEMS OF EDUCATION OF CHILDREN’S RIGHTS

SUMMARY In each society, the level of democracy and

101 UOT 32:002.6 Siyasi elmlər

MURTƏZA HƏSƏNOV AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİ SİSTEMİNDƏ “Dövlət Qulluğu və kadr siyasəti” kafedrasının dosenti, İSLAHATLAR siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan E-mail: [email protected] Giriş əsas olaraq Yerli özünüidarəetmə, Ortaq İdarəçilik

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Azərbaycan suverenlik əldə etdikdən, (governance), Yeni Dövlət İdarəçiliyi (New Public müstəqilliyin bərpasından sonra yeni iqtisadi Management), Davamlı İnkişaf (Sustainable Devel- şəraitdə, hüquqi dövlət və vətəndaş cəmiyyəti opment) və digər paradiqmalar ortaya atılmışdır. quruculuğuna müvafiq keçid dövründə dövlət Ötən əsrin ikinci yarısından etibarən bütün aparatının, dövlət idarəetmə sisteminin yenidən dünyada, qloballaşma, beynəlxalq rəqabət, in- qurulması və dövlət qulluğunun formalaşması formasiya, istehsal və xidmət sahələrindəki mərhələsinə başlanılır. İslahatların həyata texnologiyaların sürətli inkişafı, kapitalistləşmə keçirilməsində Azərbaycan Respublikasının Prezi- həvəsi və modasının təsiri nəticəsində inkişaf denti, Ümummilli Lider Heydər Əliyevin “Hüquqi etmiş olsun və ya inkişaf etməkdə olan olsun bir islahatlar komissiyasının yaradılması haqqında” çox ölkənin iqtisadi, siyasi, sosial, mədəni, texniki Sərəncamının (1996) və “Dövlət idarəetmə və inzibati sistemlərində köklü dəyişiklikləri sistemində islahatlar aparılması üzrə dövlət reallaşdırma yolunda əhəmiyyətli addımlar komissiyasının yaradılması haqqında” Fərmanının atılmışdır. Bu dəyişikliklər digər sahələrdə (1998) müstəsna rolu olmuşdur. olduğu kimi dövlət idarəçiliyi sahəsində də Dövlət idarəetməsi anlayışı çoxnövlü və reallaşdırılması üçün müəyyən paradiqmaları mürəkkəb olduğundan inzibati hüquqda onun vahid özüylə birlikdə gətirmişdir. Ümümi olaraq dövlət tərifi yoxdur. İdarəetməyə geniş mənada təşkilati idarəçiliyi sahəsində yeni paradigmaların ortaya fəaliyyət və idarə olunan obyektə məqsədyönlü çıxarılmasının əsas səbəblərindən biri, mövcud təsir kimi baxılır. Dövlət idarəetməsi əsas və birinci idarəçilik sisteminin işləməsi nəticəsində mey- əlaməti inzibati hüquq predmeti kimi onun ümumi dana gələn siyasi, iqtisadi, hüquqi, sosyal, mədəni xarakterli olmasıdır. Bu əlamətə görə ümumi və b. sahələrdəki böhranları aradan qaldırmaq idarəetmə özündə başqa idarəetmə sahələrindən və kapiatalist sistemin (qlobal kapitalizmin) fərqləndirən təşkilati, funksional və hüquqi təkmilləşdirilməsindən ibarətdir. Ancaq bu aspektləri birləşdirir. paradiqmaların mətin altı qayəsinin müəyyən Azərbaycan Respublikasında aparılan hüquqi subyektlərin mənafelərinə xidmət edə biləcəyini də və iqtisadi islahatlar dövlət idarəetmə sisteminin göz ardı etməmək lazımdır. köklü dəyişikliyinə səbəb olmuşdur. Respublikanın Konstitusiyaya təklif edilən bu və ya digər yeni Konstitusiyasında hakimiyyətlərin böl- dəyişikliklər Azərbaycanın inkişafı baxımından güsü prinsipinin təsbit olunması ilə (7-ci maddə) mühüm islahatlar kimi dəyərləndirilməlidir. dövlət aparatının aparıcı bölməsi olan dövlət Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında idarəetmə orqanları icra hakimiyyəti subyektlərinə 26 sentyabr 2016-cı il tarixində Azərbaycan dəyişdirilmiş, əmək bölgüsü hakimiyyət bölgüsü Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin ilə əvəz edilmişdir. təşəbbüsü ilə növbəti dəyişikliklər həyata Qloballaşma prosesində dövlət idarəçiliyindəki keçirilmişdir. Konstitusiyanın 23 maddəsində yeni paradiqmalar dövlət qulluğu sisteminin də dəyişiklik edilmişdir və Konstitusiyanın mətninə 6 dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Dövlət idarəçiliyində maddə əlavə edilmişdir. Azərbaycan Respublikası

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 102 GEOSTRATEGİYA Konstitusiyasının 101-ci maddəsinə edilən istifadənin səmərəliliyinin təmin olunması, dövlət dəyişikliklər nəticəsində Azərbaycan Respublikası xərclərinin bölüşdürülməsinə, onlara nəzarət Prezidentinin səlahiyyət müddəti 5 ildən 7 edilməsinə və qiymətləndirilməsinə imkan verən ilədək uzadılmışdır. Azərbaycan Respublikası muhasibat uçotu və audit mexanizmləri daxildir. Prezidentinə növbədənkənar seçkilərini elan 2.Kadrlara və əmək münasibətlərinə rəhbərlik etmək səlahiyyəti verilmişdir. Vitse-prezidentlik mexanizmləri – bura vəzifələrə təyin olunma və institunun təsis olunması da dövlət hakimiyyətini qulluqda irəliləməni müəyyənləşdirən, dövlət daha da möhkəmləndirmişdir. Azərbaycanda məmurlarını ayrı-ayrı hərəkətlərdən çəkindirən, dövlətçiliyin güclənməsinə, cəmiyyətin və dövlət qulluqçularını ayrı-ayrı hərəkətlərə xalqın yüksək inkişafının təmin edilməsinə stimullaşdıran, ştatda olan əməkdaşların necə yönəlmiş növbəti təşəbbüs kimi bu layihə xüsusi və nə vaxt işə təyin olunmasını müəyyən edən əhəmiyyətə malikdir. Düşünürəm ki, istər parla- mexanizmlər aid edilir. ment seçkiləri, istərsə də prezident seçkiləri ilə 3.Strukturların təşkili mexanizmləri – bura hesa- əlaqədar yaş həddinin götürülməsi demokratik bat sistemləri və hesabatlılıq mexanizmləri, onların prinsiplərin gücləndirilməsi deməkdir. Azərbaycan cavabdehlik sferalarının müəyyənləşdirilməsi Respublikasında islahatların başlıca istiqamətini mexanizmləri daxildir. cəmiyyət üzvlərinin maraqlarına cavab verən, 4.Dövlət idarəetmə sisteminin rolu və onların istək və tələblərini dəqiqliklə nəzərə ala məsuliyyəti mexanizmləri – bura dövlət bilən dövlət idarəetmə sisteminin yaradılması təşkil hakimiyyətinin əsas vəzifələrinin yerinə yetirilməsi edir. Vətəndaşlara göstərilən dövlət xidmətlərinin üzrə məsuliyyətin mərkəzi hökumət və aşağı keyfiyyətinin yüksəldilməsi istiqamətində kom- idarəetmə səviyyələri arasında bölüşdürülməsi pleks tədbirlərin həyata keçirilməsi də demokratik qaydaları, dövlətin funksiyalarının bir hissəsinin islahatların vacib istiqamətlərindən birini təşkil qeyri-hökumət təşkilatlarına ötürülməsi edir. mexanizmləri daxil edilir. Bu gün dünya dövlətlərinin bir çoxunda 1. Dövlət idarəetməsində islahatların idarəetmənin yeni metod və formalarının məqsəd və vəzifələri axtarışı davam edir. Bu prosesdə ən başlıcası Dövlət idarəçiliyində islahatlar dedikdə elə islahatların prinsiplərini və son nəticələrini məqsədyönlü dəyişiklik və təkmilləşdirmələrin müəyyənləşdirməkdən ibarətdir.Bu baxımdan aparılması nəzərdə tutulur ki, bunun nəticəsində dövlət idarəetmə islahatları aşağıdakilərı təmin dövlət idarəetməsinin tədricən yeni sistemi etməlidir: qurulmuş olur və ya mövcud sistemdə yeni 1.Qanunvericilik sahəsində islahatlar kompleks keyfiyyətlər, yeni əlamətlər meydana çıxır. Ən şəkildə həyata keçirilməli və hakimiyyətin bölgüsü ümumi şəkildə islahatların məqsədi hakimiyyət prinsipinin reallaşdırılmasını,hakimiyyət qollarının institutlarının potensialını inkişaf etdirmək, dövlət razılaşdırılmış qarşılıqlı fəaliyyətini, insan və idarəetməsini daha da sadələşdirmək və müa- vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunmasını sir tələblərə uyğunluğunu təmin etmək, dövlət təmin etməlidir. aparatı ilə vətəndaşlar arasında münasibətləri 2.İslahatlar dövlət idarəetməsinin səmərəliliyini asanlaşdırmaq və dövlət xidmətlərinin keyfiyyətini və şəffaflığını təmin etməlidir. yüksəltməkdən ibarətdir [17]. 3.İslahatlar çərçivəsində hakimiyyətin qeyri- İnzibati islahatların məqsədlərini adətən mərkəzləşdirilməsi istiqamətində məqsədyönlü aşağıdakı dörd mexanizmin yenidən siyasət həyata keçirilməlidir ki, bu da dövlət qurulması, layihələndirilməsi və sazlanması ilə resurslarından səmərəli və rasional istifadə üçün əlaqələndirirlər: imkanlar yaratmalıdır. 1.Dövlət xərcləri mexanizmi - bura 4.İslahatların gedişində dövlət orqanları sistemi məcmu xərclərin məhdudlaşdırılması, təkmilləşdirilməli, peşəkar dövlət qulluğu sistemi vəsaitlərin xərclənməsinin prioritetliliyinin inkişaf etdirilməlidir. müəyyənləşdirilməsi, dövlət vəsaitlərindən 5.İslahatlar dövlət idarəetməsinin səmərəliliyini

103 artırmaqla yanaşı ölkənin siyasi, sosial və iqti- - Dövlətin sistemli təşkil olunmuş idarəetmə sadi inkişafının mühüm amilləri olan demokratik subyekti olması; institutların hərtərəfli inkişafını təmin etməlidir. - İnsanlann ictimai həyat fəaliyyətinin idarəetmə 6.İslahatlar davamlı iqtisadi artıma və səmərəli təsirinə məruz qalması və bu təsiri qarşılıqlı surətdə bazar iqtisadiyyatının formalaşdırılmasına şərait qəbul etməsi; yaratmalıdır. - Qarşılıqlı idarəetmə təsirinin özünün dövlətlə Dövlət idarəetmə islahatlarının vəzifələri cəmiyyət arasında aktiv qarşılıqlı əlaqə yaratması. ilə iki əsas yanaşma mövcuddur ki, onların Dövlət idarəçilik sisteminin müəyyən arasında fərq əsasən şərtidir və çox vaxt bir- edilməsində bir çox vacib amilləri nəzərə al- birini tamamlayır. Bunlardan biri funksiyaları və maq lazımdır. Nəzəriyyədə fərz olunur ki, dövlət iş metodlarını təkmilləşdirmək yolu ilə mövcud idarəçiliyi həqiqətən sistem təşkil edir (digər çatışmazlıqların tədricən aradan qaldırılmasından, tərəfdən dövlət quruculuğu prosesində məhz digəri isə cəmiyyətin gələcək təlabatlarını nəzərə məqsədəmüvafıq bir sistem yaradılmalıdır) və bu Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal almaqla strateji məqsədlərə nail olmaq üçün dövlət sistem. sosial sistemlər sinfinə aiddir. Sosial sistem idarəetməsinin inkişaf strategiyasının işlənib dedikdə, elementləri sosial subyekt sayılan sis- hazırlanmasından ibarətdir. Sonuncu halda dövlətin tem nəzərdə tutulur. Sosial sistemin digər mühüm və cəmiyyətin inkişafının müasir meyllərinin təhlil cəhəti məqsədyönlü olmasıdır, yəni belə sistemin olunması, dünya təcrübəsinin ümumiləşdirilməsi, bir və ya bir neçə fəaliyyət məqsədləri vardır. müasir dövrdə dövlət idarəetməsinin Nəhayət, sistemin məqsədə çatması üçün fəaliyyəti parametrlərinin müəyyənləşdirilməsi tələb olunur idarə olumnahdır. Beləliklə, dövlət idarəçilik [12]. sistemi məqsədyönlü və idarə olunan sosial sistem növüdür [12]. 2. Dövlət İdarəçiliyində İslahatlar Vətəndaşlara şəffaf, operativ xidmətlərin Dövlət idarəçiliyinin həyata keçirdiyi siyasət göstərilməsini, xidmətlərin daha əlçatan və ölkədə bərqərar olmuş milli ideologiyaya keyfiyyətli olmasını təmin etmək üçün dövlət söykənməlidir. Siyasət dövlətin idarə olunması, və bələdiyyə idarəçiliyində islahatlar həyata milli əhəmiyyətli işlərin aparılması sənətidir. keçirilərək cəmiyyətin tələbatına uyğun dövlət və Milli ideologiyadan milli ideyalar yaranmalı və bələdiyyə idarəçilik sistemi formalaşdırılır. cəmiyyətin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq Azərbaycan Respublikasında dövlət dəyişməlidir. Dövlət idarəçiliyi siyasəti milli qulluğu qədim köklərə malikdir. Əsrlər boyu ideyanı vətəndaşlara çatdırmalı və ona nail olmaq torpaqlarımızda müxtəlif dövlətlər, hər bir dövlətin üçün yollar göstərməlidir [15]. isə öz idarəçilik ənənələri olub. İlk dəfə kadrlar Bütün idarəetmə formaları içərisində dövlət sistemli şəkildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində idarəçiliyi xüsusi yer tutur. Dövlət idarəçiliyi hazırlanıb. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dedikdə dövlətin öz hakimiyyət qüvvəsinə erkən süqutu bu prosesin inkişafını ləngitməyib. əsaslanaraq insanların ictimai həyat fəaliyyətinə Sovet dövründə isə dövlət qulluğu sistemi ağır onu qaydaya salmaq, qoruyub saxlamaq və ya mərhələlərdən keçib [8]. yenidən qurmaq məqsədilə praktiki, təşkiledici Azərbaycan XX əsrin sonunda öz müstəqilliyini və tənzimləyici qarşılıqlı təsiri nəzərdə tutulur. yenidən bərpa etməklə dünya dövlətləri sırasında Əlbəttə, mürəkkəb ictimai hadisələrə verilən təriflər özünə layiq yer tutdu. Yeni yaranmış dövlətin qu- həmişə şərti və nisbətən məhdud xarakter daşıyır, ruculuq prinsiplərinin müəyyən edilməsi zəruriliyi hansısa vacib bir xüsusiyyət, qarşılıqlı əlaqə nəzərə meydana gəldi. 1995-ci ildə ümumxalq referendu- alınmır. Burada dövlət idarəçiliyinə verilmiş munda ölkə Prezidenti Heydər Əliyev zəkasının .tərif də belədir. Lakin dövlət idarəçiliyinin belə məhsulu olan Azərbaycan Respublikasının müəyyən edilməsinin əsas müsbət cəhəti ondadır Konstitusiyası qəbul edildi və beləliklə ölkənin ki, dövlət idarəçiliyinin tamlığını, sistemliliyini. gələcək inkişafı üçün müasir dünya tələblərinə geniş əhatə dairəsini əks etdirən üç cəhət nəzərə cavab verən demokratik, sivil, hüquqi dövlətin alınıb [12]: əsası qoyuldu [16].

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 104 GEOSTRATEGİYA Milli qanunvericilikdə “dövlət qulluğu” ter- azadlıqlarının müdafiəsi; mini ilk dəfə olaraq 1995-ci il tarixdə ümum­ - cəmiyyətə və dövlət orqanlarmın siya­ xalq səsverməsi ilə qəbul olunmuş Konstitusi- si rəhbərliyinə peşəkar idarəetmə xidmətləri yada hüqüqi cəhətdən təsbit olundu. Azərbaycan göstərmək yolu ilə dövlət orqanlarının Respublikasının Konstitusiyası ölkədə hüquqi səlahiyyətlərinə uyğun səmərəli fəaliyyətin təmin tənzımləmənin başlıca prinsiplərini formalaşdıran edilməsi. və təsbit edən bütün respublika qanunvericiliyinin 29 dekabr 1998-ci ildə ümumilli lider Heydər əsası olan, ali hüquqi qüvvəyə malik aktdir. Hər Əliyevin fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasında bir dövlətin qanunvericilik sıstemi ilk növbədə dövlət sistemində islahatların aparılması üzrə onun konstitusiyasına əsaslanır. Konstitusiya Dövlət Komissiyası yaradıldı. Komissiyanın ümumən məcburi əhəmiyyətə malik olub, başqa yaradılması dövlət idarəetməsində səmərəliliyin normativ aktlar üzərində üstün hüquqi qüvvəyə və artırılması, cəmiyyətin demokratikləşməsi və bazar müstəqil təsir qüvvəsinə malikdir. Konstitusiya bir münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi üçün mühim növ vətəndaşla dövlət arasında bağlanan və onun addım idi. Bu fərmandan başlayaraq bir çox fərman fəaliyyətini nizamlayan ictimai müqavilənin mətni və sərəncamlar imzalanmış, eləcə də bir sıra qa- kimi çıxış edir. Onun normaları heç bir qanunla nunlar qəbul olmuşdır [7]. dəyişdirilə bilməz. Ədəbiyyatda göstərildiyi kimi, Qəbul edilmiş mühüm normativ-hüquqi Konstitusiya ictimai münasibətlərin geniş dairəsini, aktlardan­ biri də 21 iyul 2000-ci il tarixdə qəbul bunlardan bütün cəmiyyət üzvlərinin, bütün edilmiş “Dövlət qulluğu haqqında” Azərbaycan vətəndaşların köklü, maraqlarını əhatə edən daha Respublikasının Qanunudur. Bu mühüm dövlət vaciblərini tənzimləyir. sənədi yeni əsrdə Azərbaycanın idarə olunmasını, Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası onun müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsini, müasir sivil dünyada qəbul edilmiş norma­ insanın, sıravi vətəndaşın rifahının ya uyğun olaraq hakimiyyətin üç hissəyə yaxşılaşdırılmasını təmin edən kadr siyasətinin bölünməsini təsdiqləməklə dövlət idarəçiliyinin həyata keçirilməsinə, əhalinin geniş bir təbəqəsini ümumi prinsiplərini də müəyyən etdi. Beləliklə, təşkil edən dövlət qulluqçularının cəmiyyətdəki Azərbaycanda dövlət idarəçiliyinin və dövlət yerinin, onların hüquq və vəzifələrinin dəqiq qulluğu sisteminin yaradılmasına start verildi. müəyyənləşdirilməsinə xidmət göstərir və 1996-cı ildə respublika Prezidentinin sərəncamı ümumilikdə dövlət qulluğu ilə bağlı bütün ilə təşkil edilmiş Hüquqi İslahat Komissiyasının məsələləri tənzimləyir. Bu qanun Azərbaycanın səyləri ilə müstəqil dövlətin öz qanunvericilik dövlətçiliyi tarixində ilk dəfə olaraq bilavasitə bazasının yaradılması prosesi başlandı, komissiya dövlət qulluğu və dövlət qulluqçusu məfhumlarının üzvlərinin qarşısında qoyulmuş başlıca məqsəd mahiyyətini açıqlamışdır. Qanunda xüsusilə dövlət - Azərbaycanda Avropa və dünya ölkələrinin qulluğu sahəsində dövlətlə məmurlar arasında hüquq sisteminə tam uyğun olan sisteminin yaranan münasibətlər və dövlət qulluqçularının yaradılması məqsədi qoyuldu. Zaman göstərdi ki, hüquqi vəziyyəti ilə bağlı bir çox məsələlər Hüquqi İslahat Komissiyası və onun bütün üzvləri tənzimlənir [16]. həqiqətən də bu məqsədə nail olmaq üçün yüksək Dövlət idarəetmə sisteminin islahatları səylə işləmişlər [16]. konsepsiyasının layihəsində peşəkar dövlət Dövlət qulluğu institutunun islahatlarının qulluğu institutunun formalaşdırılması ən vacib məqsədi əslində peşəkar, yüksək ixtisaslı, stabil məsələlərdən biri kimi qarşıya qoyulmuşdu. Bu və nüfuzlu dövlət qulluğunun yaradılmasından məqsədlə “Dövlət qulluğu haqqında” Azərbaycan ibarətdir. Azərbaycanda dövlət institutu kimi Respublikasının Qanunu işlənib hazırlanaraq 21 dövlət qulluğunun əsas məqsəd və vəzifələri iyul 2000-ci il tarixdə qəbul olunmuş və 2001- aşağıdakılardan ibarətdir [17]: ci ilin sentyabr ayından qüvvəyə minmişdir. - konstitusiyalı quruluşun qorunması, açıq Azərbaycan Respublikasının 2001-ci il 13 fevral, vətəndaş cəmiyyətinin qurulması üçün şəraitin 2002-ci il 2 iyul və 3 dekabr 2002-ci il, 24 iyun yaradılması, insan və vətəndaş haqlarının və 2009-cu il, 20 aprel 2012-ci il, 11 aprel 2016-cı il

105 tarixli Qanunları ilə ona dəyişikliklər edilmişdir Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında cəmiyyət [17]. həyatının bütün sahələrində həyata keçirilən is- 2002-ci il 29 mart tarixli Qanunla Azərbaycan lahatlar bunu aydın göstərdi. İstər iqtisadiyyatda, Respublikasının “Dövlət Qulluğunu İdarəetmə istər dövlət idarəçilik sistemindəki islahatlarımız Şurası haqqında” Əsasnamə təsdiq olundu. Va- və ən başlıcası, milli-mənəvi dəyərlərimizə Heydər hid dövlət kadr siyasətinin formalaşmasında Əliyev tərəfindən olan qayğı - bunların hamısı iştirak, dövlət hakimiyyəti orqanlarında dövlət son illərdə əldə etdiyimiz böyük nailiyyətlər qulluğunun vəziyyətinin və səmərəliliyinin təhlil oldu. Məhz bunların sayəsində xalqımızın milli edilməsi, dövlət qulluğunun kadr təminatının şüuru xeyli yüksəldi, müstəqilliyə olan inamı proqnozlaşdırılması və palnlaşdırılması işinin möhkəmləndi. Xalqımız müstəqil yaşamağı, bazar həyata keçirilməsi və s. Şuranın funksiyalarına aid iqtisadiyyatı şəraitində yaşamağı öyrəndi. Biz bu edildi [9]. nailiyyətləri daim təbliğ etməli, gənclərin şüuruna, Dövlət qulluğu haqqında qanunun tətbiqinə qəlbinə çatdırmağa çalışmalıyıq [12]. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal nəzarəti, dövlət qulluğunun normativ-metodiki Heydər Əliyevin milli inkişaf siyasətində təminatını, dövlət qulluqçuları kateqoriyasına ədalətli cəmiyyət və sosialyönümlü dövlət, aid edilən şəxslərin siyahısını müəyyən etmək, ölkə vətəndaşlarının sosial-iqtisadi və mənəvi bütövlükdə Azərbaycanda dövlət qulluğu ilə tələblərinin dolğun təminatı, sosial rifahının bağlı problemlərin həllini təmin etmək üçün 18 yaxşılaşdırılması, mövcud maddi resursların nəfər üzvdən ibarət Dövlət Qulluğunu İdarəetmə ölkə daxilində insan potensialının inkişafına Şurası təşkil olunmuş və fəaliyyətə başlamışdır. yönəldilməsi prinsipi mühüm yer tuturdu [6]. Şuranın tərkibi bərabər sayda (hər biri altı nəfər Müasir dövrdə strateji inkişaf xətti kimi təyin etməklə) ölkə Prezidenti, Milli Məclis və demokratik cəmiyyət quruculuğu və bazar Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən müəyyən iqtisadiyyatı yolunu seçən Azərbaycan edilmişdir. Belə bir müstəqil orqanın yaradılması Respublikası dünya təcrübəsində uğurla sınaqdan dövlət qulluğuna qəbul, qulluqda irəliləmə, keçmiş ümumbəşəri dəyərlərdən faydalanmağa dövlət qulluqçularının attestasiyası, onların maddi çalışır, özünün geniş iqtisadi potensialını hərəkətə təminat və nizam-intizam məsələlərinin həlli gətirmək məqsədilə inkişaf etmiş ölkələrin qabaqcıl zamanı istifadə olunan müxtəlif proseduraların texnologiyasını və maliyyə imkanlarını cəlb edir, səmərəliliyini, şəffaflığını və obyektivliyini təmin onlarla qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıq əlaqələrini etməkdə çox mühüm rol oynamalıdır [17]. inkişaf etdirir [6]. 2002-ci il avqustun 24-ü müstəqil Azərbaycanın 2011-ci ilin may ayının 23-də Azərbaycan tarixinə mühüm siyasi hadisə ilə daxil oldu. Həmin Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Dövlət gün respublika vətəndaşları Prezident Heydər orqanlarında elektron xidmətlər göstərilməsinin Əliyeb tərəfindən təklif olunmuş “ Azərbaycan təşkili sahəsində bəzi tədbirlər haqqında” Respublikasının Kontitusiyasına dəyişikliklər Sərəncamına əsasən dövlət orqanlarında elektron edilməsi haqqında” aktın layihəsinə ümumxalq xidmətlərin göstərilməsinə start verilib və qısa za- səsverməsində fəal iştirak etdilər. Referenduma man kəsiyində bu xidmətlərin göstərilməsi geniş çıxarılan məsələlərin son dərəcə aktual olduğuna və vüsət almış və elektron xidmətlərin istifadəsi Azərbaycanın dövlət quruculuğunun hüquqi əsasını dövlət orqanlarının işinin effektivliyinin və təkmilləşdirilməsinə və möhkəmləndirilməsinə şəffaflığın yüksəldilməsi ilə yanaşı, vətəndaşların yönəldiyinə əmin olan Azərbaycan vətəndaşları da məmnunluğunu da artırmışdır [8]. vaxtında irəli sürülmüş bu təşəbbüsə öz müsbət Dövlət orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın münasibələtlərini nümayiş etdirərək, dövlətin artırılması, vətəndaşlara göstərilən xidmətlərin siyasi xəttini müdafiə etdilər. Referendum müstəqil daha keyfiyyətli, rahat, yeni üslubda və müasir Azərbaycanın inkişafı yolunda, xüsusən insan innovasiyaları tətbiq etməklə həyata keçirilməsi hüquqlarının müdafiəsi və demokratik proseslərin dövlət qulluğunun qarşısında duran vəzifələrdən genişlənməsində yeni mərhələnin təməlini qoydu biridir. Bu səbəbdən də idarəetmədə aparılan isla- [14]. hatlar prosesində dövlət orqanlarınıri fəaliyyətində

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 106 GEOSTRATEGİYA şəffaflığın artırılması daim diqqət mərkəzindədir. müəssər olması, dövlət qulluğürıun müsbət imi- Dövlət orqanlarının fəaliyyətində vətəndaşlara cinin artırılması üçün tədricən dövlət orqanlarında göstərilən xidmətlərin keyfiyyət səviyyəsinin aşağı vəzifəli şəxslərdə yeni etik xüsusiyyərlərin, olması, dövlət xidmətlərinin göstərilməsi zamanı təşkilati mədəniyyətin fəaliyyət üslubunun standartların pozulması halları fiziki və hüquqi formalaşdırılması yönümündə həyata keçirilən şəxslərin dövlət orqanları və onların vəzifəli mühüm tədbirdir. Bir neçə dövlət orqanının şəxsləri tərəfındən göstərilən xidmətlərdən narazı səlahiyyətinə aid olan xidmətləri bir orqanda qalmasına, vətəndaş məmnunluğunun təmin ol- vətəndaşlara təqdim edən “Asan xidmət”in unmamasma və nəticədə dövlət qulluğunun nü- yaradılması ilə dövlət idarəetmə sistemində fuzunun zədələnməsinə səbəb ola bilən mühüm yeni prinsipin - “rəqabət” prinsipinin tətbiqinə təzahürlərdəndir. başlanılmışdır. İdarəetmədə rəqabət prinsi­ Vətəndaşlara xidmətlərin göstərilməsi pi vətəndaş məmnunluğunun təmin olunması, proseşində bürokratik süründürməçilik, süni in- korrupsiyanın qarşısının alınması, dövlət zibati maneələrin yaradılması dövlət qulluğunun orqanlarının fəaliyyətində səmərənin və çevikliyin nüfuzunu zədələməklə yanaşı, “vətəndaş-dövlət artırılması üçün dövlət orqanları arasında sağlam qulluqçusu münasibətlərində inzibati mübahisələrə rəqabətin yaradılmasını nəzərdə tutur. də yol aça bilər. Dövlət Agentliyi fəaliyyət istiqamətlərinə uyğun Dövlət idarəetməsində aparılan ardıcıl islahat- olaraq, Azərbaycan Respublikasında “ASAN lar nəticəsində ölkədə “vətəndaşa, insan faktoruna xidmət” və “ASAN Kommunal” mərkəzlərinin va- yönümlü” dövlət qulluğu modeli formalaşdırılır. hid şəkildə idarə edilməsini, xidmət mərkəzlərində Qurulan yeni modeldə “dövlət qulluğu” anlayışı fəaliyyət göstərən mərkəzi və ya yerli icra “cəmiyyətə, xalqa qulluq” mənasını ifadə edir. Bu hakimiyyəti orqanlarının, büdcə təşkilatlarının, səbəbdən də islahatlar prosesində əhaliyə dövlət dövlətə məxsus olan hüquqi şəxslərin, o cümlədən xidmətlərinin istehlakçısı kimi, onun məmnunluq dövlət adından yaradılan publik hüquqi şəxslərin səviyyəsinə isə dövlət tərəfındən göstərilən əməkdaşlarının fəaliyyətinin əlaqələndirilməsini, xidmətlərin, eləcə də dövlət qulluqçularının nəzarət və qiymətləndirmənin aparılmasını, dövlət fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi meyarı kimi qurumlarının informasiya bazalarının qarşılıqlı yanaşılır. inteqrasiyasını, elektron xidmətlərin təşkili prose­ Hazırda dövlət qulluğunun təkmilləşdirilməsi sinin sürətləndirilməsini, bu sahədə idarəetmə və islahatı dövlət idarəetməsinin modernizasiyası sisteminin təkmilləşdirilməsini həyata keçirən prosesi ilə qarşılıqlı əlaqədə aparılır. mərkəzi icra hakimiyyəti orqanıdır [8]. Respublikamızda bu yönümdə həyata keçirilən İslahatlar dövlət idarəetməsinin ənənəvi mühüm tədbirlərdən biri Azərbaycan Respublikası funksiyalarına proqnozlaşdırma, strateji təhlil, Prezidentinin 13 iyul 2012-ci il tarixli Fərmanı ilə qiymətləndirmə, marketinq, insan resurslarının Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında idarə olunması kimi yeni funksiyaların əlavə Vətəndaşlara Xidmət və Sosial İnnovasiyalar olunmasına, innovasiyalardan və müasir texnologi- üzrə Dövlət Agentliyinin yaradılmasıdır. yalardan fəal istifadənin təmininə də səbəb Agentlik dövlət orqanlarının fəaliyyətində olmuşdur. Dövlət orqanlarının fəaliyyətinin müa- şəffaflığın artırılmasının, vətəndaşlara göstərilən sir standartlara uyğun təkmilləşdirilməsi üçün xidmətlərin daha keyfiyyətli, rahat, yeni üslubda 2007-2011-ci illərdə “Şəffaflığın artırılması və və müasir innovasiyaları tətbiq etməklə həyata korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə Milli Strate- keçirilməsirıin, vətəndaşlara münasibətdə etik giya” icra edilmiş, Açıq Hökumətin təşviqinə dair qaydalara, nəzakətli davranışa əməl edilməsinin, 2012-2015-ci illər üçün Milli Fəaliyyət Planında vətəndaş məmnunluğunun təmin olunmasının dövlət orqanlarının fəaliyyətində şəffaflığın zərruriliyi nəzərə alınaraq yaradılmışdır [9]. artırılması, hesabatlılığın, yeni texnologiyaların Agentliyin yaradılması vətəndaş - dövlət qul- tətbiqi əsas prinsiplər kimi təsbit olunmuşdur. luqçusu” münasibətlərinin səmərəli inkişafi, Dövlət qulluğuna şəffaf seçim və irəliləyiş vətəndaşlara dövlət xidmətlərinin asan şəkildə qaydası fəaliyyət göstərir, ehtiyat kadrların

107 formalaşdırılmasında, əlavə peşə təhsilinin formalaşdırılmasında iştirak edilməsi və bu təşkilində və ümumilikdə dövlət orqanlarının siyasətin həyata keçirilməsinin təmin edilməsi; fəaliyyətində, xidmətlərin təqdim olunmasında - Dövlət qulluğuna qəbul və dövlət qulluğunda şəffaflığın təmin olunması zəruri əhəmiyyət kəsb fəaliyyətin davam etdiriliməsi üçün test edir Mütərəqqi cəhətlərdən birini də idarəetmənin imtahanından keçən şəxsə sertifikatın verilməsi; modernizasiyasının onun bütün sahələrinin - Dövlət qulluğu üzrə verilmiş sertifikatların təkmilləşdirilməsi ilə paralel şəkildə aparılması uçotunun aparılması; təşkil edir [10]. - Dövlət orqanının yaratdığı müsahibə “Azərbaycan Respublikasının Dövlət İmtahan komissiyasının tərkibinə nümayəndələrin təqdim Mərkəzi publik hüquqi şəxsin yaradılması edilməsi; haqqında” Azərbaycan Pespublikasi Preziden­ - Dövlət qulluğuna dair qanunvericiliyin icra tinin 11 aprel 2016-ci il tarixli fərmanı ilə vəziyyətini öyrənilmsi və bu barədə hesabatın Azərbaycan Respublikasında dövlət qulluğu hazırlanması; Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal üçün kadrların müsabiqə əsasında seçilməsini, - Dövlət qulluqçuları tərəfindən etik davranış ümumi təhsil pilləsində təhsilalanların yekun qaydalarına əməl edilməsi vəziyyətinin öyrənilməsi qiymətləndirilməsini (attestasiyasını), orta ixtisas və bu barədə məlumatlarn ümumiləşdirilməsi; təhsili müəssisələrinə, ali təhsil müəssisələrində - Dövlət qulluqçularının reyestrinin aparılması ali təhsilin bakalavriat və magistratura (tibb təhsili və dövlət qulluqçularının xidməti fəaliyyətinin üzrə əsas təhsil və rezidentura) səviyyələrinə, qiymətləndirilməsi barədə məlumatların həmin Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasında ma­ reyestrə daxil edilməsinin təmin edilməsi; gistratura səviyyəsinə mərkəzləşdirilmiş qəbul - Müvafiq sahədə kadr hazırlığının təmin imtahanlarının keçirilməsini təşkil etmək məqsədi edilməsi, həmçinin mütəxəssislərin əlavə təhsili ilə Azərbaycan Respublikasının Dövlət İmtahan üçün tədbirlərin görülməsi; Mərkəzi publik hüquqi şəxs yaradılmışdır [5]. - Peşəkar mühasib sertifikatının verilməsi Azərbaycan Respublikasının Dövlət İmtahan məqsədi ilə imtahanların keçirilməsi və imtahan- Mərkəzi dövlət qeydiyyatına alındığı andan dan müvəffəqiyyətlə keçən şəxslərəsertifikatların Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında verilməsi; Dövlət Qulluğu Məsələləri üzrə Komissiya və - Abituriyentlərin biliyinin qiymətləndiril­ ­mə­ Azərbaycan Respublikasının Tələbə Qəbulu sinin həyata keçirilməsi və s. üzrə Dövlət Komissiyası ləğv edilmiş və onların Dövlət qulluğuna qəbul müsabiqə əsasında istifadəsində olan dövlət əmlakı Azərbaycan həyata keçirilir. Müsabiqə test imtahanından Respublikasının Dövlət İmtahan Mərkəzinin və müsahibədən ibarətdir. Azərbaycan balansına verilmişdir [5]. Respublikasının Dövlət İmtahan Mərkəzi (bundan Azərbaycan Respublikasının Dövlət İmtahan sonra - Mərkəz) dövlət qulluğuna qəbul prosesində Mərkəzi dövlət qulluğu sahəsində fəaliyyəti, şəffaflığı və obyektivliyi təmin etmək məqsədilə ümumi təhsil pilləsində təhsilalanların yekun inzibati vəzifələrin təsnifat toplusuna uyğun olaraq qiymətləndirilməsini (attestasiyasını) həyata dövlət qulluğuna qəbul üçün ayda bir dəfədən az keçirən, dövlət qulluğu üçün kadrların seçilməsi, olmayaraq test imtahanları təşkil edir. təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı Dövlət qulluğuna qəbulun test imtahanı olmayaraq ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə, mərhələsi Mərkəz tərəfindən inzibati vəzifələrin bakalavriat səviyyəsində hazırlıq qruplarına tələbə təsnifat toplusuna uyğun olaraq, birinci-beşinci qəbulunun həyata keçirilməsi məqsədi ilə, habelə kateqoriya dövlət orqanlarında (ali kateqori- müqavilə əsasında dövlət orqanları, hüquqi və ya dövlət orqanları və yerli icra hakimiyyəti fiziki şəxslər üçün imtahanlar təşkil edən publik orqanları, yerli icra hakimiyyəti orqanlarının hüquqi şəxsdir [5]. yanındakı orqanlar və inzibati ərazi dairələri Mərkəzin əsas fəaliyyət istiqamətlərinə üzrə nümayəndəlikləri istisna olmaqla) inzibati aşağıdakıları aid edə bilərik [19]: vəzifələrin birinci-yeddinci təsnifatına uyğun - Dövlət qulluğu sahəsində dövlət siyasətinin olan vəzifələr üzrə həyata keçirilir. Test imtahanı

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 108 GEOSTRATEGİYA inzibati dövlət qulluğu vəzifələrinin növləri üzrə - Azərbaycan Respublikasının Əmək və aşağıdakı qruplara uyğun keçirilir [4]: Əhalinin Sosial Müdafiəsi Naziri; 1. A növü - inzibati rəhbər (idarəetmə) vəzifələr - Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse- üzrə: prezidentinin köməkçisi; - AA qrupu; - Azərbaycan Respublikasının Prezi- - AB qrupu; denti yanında Vətəndaşlara Xidmət və Sosial - AC qrupu. İnnovasiyalar üzrə Dövlət Agentliyinin sədri; 2. B növü - inzibati icraçı vəzifələr üzrə: - Azərbaycan Respublikasının Kiçik və Orta Bi- - BA qrupu; znesin İnkişafı Dövlət Agentliyinin İdarə Heyətinin - BB qrupu. sədri; Test imtahanı mərhələsində namizədlərə qapalı - Azərbaycan Həmkarlar İttifaqları tipli test tapşırıqları, açıq və esse tipli tapşırıqlar Konfederasiyasının sədri; təqdim olunur. Test tapşırıqlarının məzmunu, - Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar Milli növü, ümumi sayı, sahələr və çətinlik dərəcəsi Konfederasiyasının Prezidenti; vəzifə altqruplarına uyğun olaraq müxtəlif olur və - Azərbaycan Respublikasının Əmək və Mərkəz tərəfindən müəyyən edilir. Test imtahanı Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin bir proqramları Mərkəzin internet portalında (bundan nümayəndəsi. sonra - portal) yerləşdirilir. Test imtahanı Mərkəzin qərarı ilə kağız daşıyıcılarda və ya kompyuter 3. Yerli özünüidarəetmə sahəsində islahatlar vasitəsilə aparılır. Hakimiyyət orqanlarının idarəetmə obyektinə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yaxınlaşdırılması yerli xüsusiyyətləri maksi- İlham Əliyevin 2018-ci il 9 avqust tarixində mum nəzərə almaqla optimal idarəetmə qərarları imzaladığı “Əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində qəbul etməyə və bununla da sosial və iqtisadi əlavə tədbirlər haqqında” Sərəncamına əsasən sahədə vəziyyətə səmərəli təsir göstərməyə im- DOST Agentliyi yaradıldı. DOST Agentliyi kan verir. İnkişaf etmiş ölkələrin tarixi təcrübəsi Dayanıqlı və Operativ Sosial Təminat Agentliyi göstərir ki, ölkənin dayanıqlı inkişafına nail ol- adlanır ki, əhalinin məşğulluğu, əmək, sosial maq üçün cəmiyyətin, iqtisadiyyatın sistemli müdafiə və təminat sahələrində vətəndaşlara şəkildə dəyişdirilməsinin mürəkkəb məsələləri göstərilən xidmətlərin təkmilləşdirilməsi məqsədi yalnız hakimiyyətin bütün səviyyələrində səmərəli ilə DOST Agentliyinin fəaliyyətinin təşkili, idarəetmə sisteminin mövcud olduğu şəraitdə “DOST” mərkəzlərinin yaradılması Azərbaycan mümkün ola bilər. Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin 2018- 1970-ci illərin sonundan etibarən, yerli­ özü­­ ci il 9 avqust tarixində imzaladığı Sərəncamında nü­­idarəetmələrin inzibati və maliyyə muxtariy­ mühüm yer tutur. yətlərinin artırılması və yerliləşmə meylləri “Dayanıqlı və Operativ Sosial Təminat Agen- yenidən ön plana keçmişdi. Qatı mərkəziyyətçi tliyinin fəaliyyətinin təmin edilməsi” haqqında xüsusiyyətlərini 1980-ci illərə qədər qoruyan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Fransada belə, yerliləşmə səyləri bu tarixdən Əliyev 2018-ci il 10 dekabr tarixli 387 nömrəli etibarən genişlənmişdir. Dünyada desantralizasiya Fərmanı ilə “Dayanıqlı və Operativ Sosial Təminat düşüncəsi və subsidiyaritə (xidmətdə Yerlilik) Agentliyinin Nizannaməsi” və “Dayanıqlı və prinsipi çərçivəsində yerliləşmə siyasəti geniş bir Operativ Sosial Təminat Agentliyinin strukturu” şəkildə hökumət proqramlarına girmiş və tətbiq təsdiq edildi [18]. olunmağa başlanmışdır [3]. DOST Agentliyinin idarəetmə orqanları Yerli idarəetmə, bu gün bir çox ölkədə ümumi Müşahidə Şurası və İdarə heyətidir. DOST Agentli- idarəetmə və konstitusiya nizamının bir parçası yinin Müşahidə Şurası Agentliyə ümumi rəhbərliyi olmaqla birlikdə məhəlli səviyyədə şəhər, ilçə, və nəzarəti həyata keçirir. Müşahidə Şurası, onun qəsəbə və kənd kimi müəyyən bir bölgənin sədri də daxil olmaqla 7 üzvdən ibarətdir. Bunlar rəhbərliyini, təmsilini və xidmətetməni reallaşdıran aşağıdakılardır [18]: muxtar vahidlərdir [1].

109 Yerli idarəetmə anlayışı, yerli səviyyədəki tapdı. Azərbaycanda yerli idarəetmə orqanları demokratik həyatı və yerli idarəetmə praktikasını olan bələdiyyələrin fəaliyət istiqamətləri, ifadə edən bir məzmunla və yerli demokratiyanın onların səmərəli fəaliyyətinin təmin edilməsi ilə işləyişini xarakterizə edən bir mənada istifadə məqsədi ilə Bələdiyyələr haqqında Azərbaycan edilmişdir. Bu anlayışlar artıq yerli hökumət ədəbiy­ ­ Respublikasının Qanunları qəbul edildi. yatlarında öz yerlərini tapmışdır. Yerli­ demokratiya 2 iyul 1999-cu ildə “Bələdiyyələrə seçkilərin anlayışı əslində Kamal Görmezin də ifadə etdiyi qaydaları haqqında” Azərbaycan Respublikasinin kimi, “demokratik dəyərlərin yerliözünüidarəetmə Qanunu qəbul edildi. Qanuna əsasən Azərbaycan üçün etibarlı olmasından” başqa bir şey deyil. Respublikaında yerli özünüidarəni həyata keçirən Bu çərçivədə, yerli rəhbərliklərin, fəaliyyət, bələdiyyələri Azərbaycan Respublikasının demokratiya və qoşulma kimi bir çox dəyərlə vətəndaşları çoxmandatlı seçki əraziləri üzrə ümu- birlikdə nəzərdən keçirilməsi və ölkələrin mi, bərabər, birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, demokratikləşməsindəki müzakirəsiz funksiyaları, şəxsi və gizli səsvermə yolu ilə seçirlər. Bu qanunla Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yerli demokratiya olaraq adlandırılmalarını haqlı Azırbaycanda Bələdiyyələrin səlahiyyət müddəti, etmişdir [11]. bələdiyyələrə seçkilərin təyin edilməsi, Seçkilərin Azərbaycanda bələdiyyələrin yaranması, hazırlanması və keçirilməsi ilə bağlı xərclər və s. formalaşması və hüquqi bazası Ümummilli lider məsələlər öz təsdiqini tapdı. Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Bələdiyyələrin Respublikamızda bələdiyyə seçkilərinin hüquqi statusunun qanun çərçivəsində həyata keçirilməsinin əsas hüquqi bazasını ölkə müəyyənləşdirilməsi ilk dəfə olaraq məhz Ümum- Konstitusiyası, 2 iyul 1999-cu ildə qəbul olunmuş milli lider Heydər Əliyevin fəaliyyəti dövründə “Bələdiyyələrə seçkilərin qaydaları haqqında” – 12 noyabr 1995-ci ildə qəbul edilən Azərbaycan Azər-baycan Respublikasının Qanunu, 2003- Respublikasının Konstitusiyasında öz əksini tapdı. cü ildən isə Azərbaycan Respublikasının Seçki Dövlətçilik tarixinə mühüm hadisə kimi daxil olan Məcəlləsi təşkil etmişdir [13]. bu tarixi gündən sonra, 1999-cu ilin dekabrında Bələdiyyə seçkiləri 5 ildən bir ümumi, bərabər ilk bələdiyyə seçkilərinin keçirilməsi ilə bu insti- və birbaşa seçki hüququ əsasında sərbəst, gizli və tut formalaşmağa başladı - bələdiyyələrin hüquqi şəxsi səsvermə yolu ilə keçirilir. Siyasi partiyaların, bazasını formalaşdıran normativ aktlar qəbul siyasi partiya bloklarının da bələdiyyə seçkilərində edilməyə başladı. Bu aktlarda bələdiyyələrin iştirakı qanunvericiliklə müəyyən olunmuşdur. bir qurum olaraq hüquqi statuslarının müəyyən olunması, onların fəaliyyətinin əsasları, statusu və Nəticə digər məqamlar öz əksini tapdı. Bu gün ölkəmizdə cəmiyyət və dövlət həyatının Respublikada yerli özünüidarəetmə sisteminin bütün sahələrini əhatə edən islahatlar aparılır və hüquqi bazasının yaradılması Milli Məclisin işinin hakimiyyətin bütün qolları bu prosesdə fəal iştirak tərkib hissəsi olmuş, bələdiyyələrin fəaliyyətinin edir. Bütün bunlar, həmçinin milli səviyyədə hüquqi tənzimlənməsini əhatə edən mühüm qa- formalaşmış əlverişli ictimai, siyasi, hüquqi və nunlar işlənib hazırlanmış və qəbul edilmişdir. Bu iqtisadi mühit gənc Azərbaycan dövlətinin parlaq qanunlar, hüquqi-normativ aktlar, əsasnamələr gələcəyinə olan inamı daha da artırır. bələdiyyə həyatının bütün sahələrini əhatə edir Son illərdə dövlət səviyyəsində görülmüş ciddi [13]. tədbirlər nəticəsində respublikada kadr və struktur Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 12 islahatları mükəmməl şəkildə reallaşdırılmaqdadır. noyabr 1995-ci il tarixdə ümumxalq səsverməsi Cənab Prezident İlham Əliyevin sosial, iqtisadi yolu ilə qəbul olunması ilə Dövlət və bələdiyyə və s. sahələrdə apardığı çoxsaylı islahatlar birbaşa idarəçiliyində islahatların həyata keçirilməsinin xalqın rifahı və dövlətin daha güclü olmasına əsasını qoydu. Azərbaycan Respublikası hesablanır. Konstitusiyasında yerli özünüidarəetmə orqanları Dövlət idarəçiliyinin əsasını insanlar - səriştəli olan bələdiyyələrin yaradılması, onların fəaliyyət və peşəkar idarəetmə işçilərindən ibarət dövlət istiqamətləri ilə bağlı bir sıra məsələlər öz əksini qulluqçuları təşkil edir. Buna görə də dövlət

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 110 GEOSTRATEGİYA idarəetməsinin mərkəzi problemi idarəetmə Ölkə ərazisində idarəetmənin səmərəliyinin, kadrlarından ibarət olur ki, onların da səriştəliliyi, vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi dövlət bacarığı və peşəkarlığı dövlət idarəetməsinin idarəçiliyində islahatların həyata keçirilməsi ilə səmərəliliyinə təsir göstərir. Azərbaycanda yanaşı, həmçinin bələdiyyə idarəçiliyində də demokratik islahatların taleyi, onların sosial islahatların həyata keçirilməsi, vətəndaşların bazasının möhkəmləndirilməsi dövlət qulluğunun tələbatına uyğun sistemin yaradılması üçün inkişafı ilə sıx bağlıdır. Dövlət idarəçiliyinin qanunların qəbul edilməsi lazımdır. Belə ki, yerli səmərəli fəaliyyətini təmin etmək və qarşıda duran əhəmiyyətli məsələlərin, problemlərin həll edilməsi problemlərin müvəffəqiyyətli həlli üçün yüksək yerli özünüidarəetmə orqanları olan bələdiyyələrin ixtisaslı, siyasi cəhətdən neytral, qanunla müdafiə üzərinə düşür. olunan, cəmiyyətin maraqları naminə fəaliyyət Yerli özünüidarəetmə orqanları olan göstərən, ləyaqətli, açıq, informasiyadan istifadə bələdiyyələr ərazilərində yaşayan əhali ilə yaxşı, etmək bacarığı olan, səmərəli rəhbərlik edə bilən sıx münasibətlər qurmalı, onların problemlərini mütəxəssislərin dövlət qulluğuna cəlb olunması öyrənməli, yaranmış problemlərin aradan tələb olunur. qaldırılması müəyyən işlər görməlidir. Bələdiyyələr Beləliklə, dövlət qulluğu institutunun vətəndaş məmnunluğunu təmin etmək üçün onlarla formalaşdırılmasının başlıca məqsədi dövlətin maraqlanmalı, bələdiyyə üzvləri, bələdiyyə sədri möhkəmləndirilməsi və vətəndaş cəmiyyətinin daima xalqın arasında olmalı, onların problemlərini inkişafında əhəmiyyətli keyfiyyət dəyişikliklərinə vaxtında öyrənməli və effektiv şəkildə həll nail olmaqdan, dövlət idarəçiliyində səmərəli etməlidirlər. idarəetməni təmin etməkdən, bazar iqtisadiyyatının Vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi, formalaşdırılması prosesinə və iqtisadi tərəqqiyə vətəndaşlara şəffaf, keyfiyyətli, rahat və -ef yardım etməkdən, göstərilən dövlət xidmətlərinin fektiv xidmətlərin göstərilməsi, Dövlət və keyfiyyətini yüksəltməkdən, dövlət resurslarından bələdiyyə idarəçiliyində səmərəli idarəetmənin istifadəni rasionallaşdırmaqdan ibarətdir. təmin edilməsi, vətəndaşyönümlü, vətəndaşların Azərbaycanda dövlət qulluğu institutu ölkənin tələbatına uyğun sistemin yaradılması daima tarixi, mədəni, milli və digər xüsusiyyətlərini və bu islahatların aparılması, yeni qanunların qəbul sahədə dünya təcrübəsini nəzərə almaqla vahid bir edilməsi, mövcud qanunlara dəyişikliklərin sistem kimi formalaşdırılır. edilməsi yolu ilə mümkündür. Dövlət idarəçiliyində səmərəli idarəetmənin həyata keçirilməsi, dövlət orqanlarında xidmətlərin Açar sözlər: Azərbaycan Respublikası, Konstitusi- vətəndaşlara şəffaf, keyfiyyətli, rahat və effektiv ya, dövlət idarəçiliyi, dövlət qulluğu, islahatlar. şəkildə göstərilməsi və vətəndaş məmnunluğunun təmin edilməsi üçün daima yeniliklər tətbiq etmək lazımdır. Bunu da yalnız islahatlar vasitəsilə həyata ƏDƏBİYYAT SİYAHISI keçirmək mümkündür. Cəmiyyət daim inkişaf edir 1. Alan Norton, International Handbook of və bu inkişafla ayaqlaşmaq üçün daim islahatlar Local and Regional Government: A Comparative aparmaq lazımdır. İslahatların həyata keçirilməsi Analysis of Advanced Democracies, Edward Elgar heç bir zaman dayanmır, əksinə ardıcıl olaraq Press, Cheltenham, 1994; həyata keçirilir. 2. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin İşlər Dövlət idarəetmə sisteminin əks-mərkəzləşdi­ ­ İdarəsinin Prezident Kitabxanasi, “Bələdiyyələr rilməsi siyasətinin reallaşdırılması yolu ilə yerli haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunları”; özünüidarəetmə sisteminin formalaşdırılması 3. Bilal Eryılmaz Kamu Yönetimi, Okutman prosesi ölkədə demokratiyanın inkişafı, hüquqi Yayıncılık, İstanbul-2012,. dövlət və vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu, dövlətin 4. “Dövlət qulluğuna qəbul qaydalari ilə bağli və cəmiyyətin idarə olunmasının səmərəliliyinin nələri bilməliyik?”, Dövlət İmtahan Mərkəzi, Bakı- artırılması istiqamətində atılan ən əhəmiyyətli 2017; addımlardan biri kimi qiymətləndirilməlidir. 5. Əsgərov.V, “Dövlət qulluğunda etika”, Bakı-

111 2014; культурные, национальные и другие 6. Həsənov Ə.M., “Azərbaycan Respublikasının особенности страны, а также мировой Milli İnkişaf və Təhlükəsizlik Siyasəti”, Bakı-2018; опыт в этой сфере. На самом деле, целью 7. Həsənov.M.İ, “Azərbaycanda dövlət реформ института государственной службы qulluğunda islahatların yeni mərhələsi”, Bakı- является создание профессиональной, 2018, http://az.strategiya.az/news.php?id=143562; высококвалифицированной, стабильной и 8. Həsənov.M.İ, “Azərbaycanın dövlət qulluğu авторитетной государственной службы. В sistemində islahatlar”, Bakı-2018, https://azertag. данной работе была исследована основная az/xeber/1174192; цель реформ государственной управления в 9. Hüseynova.N.Ş, “Dövlət qulluğu və kadr Азербайджанской Республике. siyasəti”, Bakı-2013; 10. Hüseynova.N.Ş, “Dövlət qulluğu və Ключевые слова: Азербайджанская idarəetmə”, Bakı-2017; Республика, Конституция, государственное Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal 11. Kemal Görmez (1997), Yerel Demokrasi ve управление, государственная служба, реформы. Türkiye, Vadi Yayınları, Ankara; 12. Qəndilov S.T., “Dövlət İdarəçilik Reforms in the Public Administration System in Nəzəriyyəsi”, Bakı-2010; the Republic of Azerbaijan 13. MDB Parlamentlərarası Assambleyasının Beynəlxalq Institutunun Bakı Filialı, “Yerli SUMMARY Özünüidarəetmə Orqanlarinin Fəaliyyətində Public Administration System in the Republic Azərbaycan Respublikasi Milli Məclisinin Rolu”, of Azerbaijan has ancient roots. At the end of the Bakı-2014; twentieth century, Azerbaijan regained its inde- 14. Mehdiyev R.Ə., “Milli Məfkurə, Dövlətçilik, pendence and took its rightful place among the Müstəqillik Yolu ilə”, Bakı-2006; countries of the world. There was a need to estab- 15. Sahbazov K.A., Həsənov H.S., Məmmədov lish the fundamental principles of the newly cre- H.M., “Dövlət və bələdiyyə idarəçiliyi, Bakı-2011; ated state. The institute of public service in Azer- 16. Yanq.R, Şabanov.R,“Azərbaycanda müasir baijan is formed as a single system that takes into dövlət qulluğu modeli axtarışı”, Bakı-2004; account the historical, cultural, national and other 17. Yanq.R, Azadov.E, “Dövlət idarəetməsində specifities of the country as well as world experi- islahatlar: nailiyyətlər, problemlər, perspektivlər”, ence in this field. In fact, the goal of the reform of Bakı-2005; the public service is to create a professional, highly 18. www.e-qanun.az/framework/40918; qualified, stable and authoritative public service. In 19. www.e-qanun.az/framework/32559. this article was investigated the main goal of pub- lic Administration system reforms in the Republic Реформы системы государственного of Azerbaijan. управления в Азербайджанской Республике Key words: Republic of Azerbaijan, Constitution, РЕЗЮМЕ public administration, public service, reforms. Государственная управления в Азербайджанской Республике имеет древние корни. В конце двадцатого века Азербайджан восстановил свою независимость и занял достойное место среди стран мира. Возникла необходимость установления основополагающих принципов новосозданного государства. Институт государственной службы в Азербайджане сформирован как единая система, учитывающая исторические,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 112 GEOSTRATEGİYA

UOT 378 Pedaqogika

MÜSLÜM NƏZƏROV Pedaqogika üzrə fəlslfə doktoru, dosent, MÜASİR ALİ TƏHSİL Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti Azərbaycan SİSTEMİNİN İNKİŞAFININ E-mail: [email protected] ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ

İnkişaf etməkdə olan cəmiyyətə müasir təhsilli, üçün ilkin şərait yaradır, eyni zamanda, dövlətin əxlaqlı, təşəbbüskar və bacarıqlı, seçim şəraitində təhsil siyasətinin konturlarını çəkmək üçün müstəqil şəkildə qərar verə bilən, mümkün oriyentirlər verir. Öz növbəsində, dövlətin təhsil nəticələrini proqnozlaşdıra, əməkdaşlıq metodlarını siyasətinin səmərəliliyi milli təhsil sisteminin seçə bilən şəxslərə ehtiyac duyulur. Bütün bunlar mahiyyəti və xüsusiyyətlərinin dərkindən asılıdır. mobillik, dinamizm, konstruktivlik ilə xarakterizə Buna görə də təhsilimizin sosiomədəni inkişaf olunur və həmin şəxslərdə ölkənin taleyi üçün problemləri tədqiqatçıların diqqət mərkəzində inkişaf etmiş bir məsuliyyət hissi yaranır. olmalı, onları problemin həlli yollarını axtarıb Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham tapmağa sövq etməlidir (4,s. 8). Əliyevin 29 dekabr 2012-ci il tarixli fərmanı XX əsrin sonu - XXI əsrin əvvəllərində ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan 2020: Gələcəyə universitetlər yeni tədqiqat, layihə və idarəetmə Baxış İnkişaf Konsepsiyası”na (1) görə, dövlətin metodologiyaların (arzuolunan) yaradılmasının üzərinə Azərbaycan təhsilinin dünya və Avropa əsas məqsədinə (ideya kimi) nail oldular. Layihə təhsil məkanına inteqrasiyasının gücləndirilməsi, təfəkkürünə əsaslanan təhsil texnologiyasının Azərbaycanın təhsil ocaqlarının, xüsusilə də ali ən mühüm vəzifəsi yenilikçi tədqiqat təhsil müəssisələrinin beynəlxalq əlaqələrinin metodologiyaları ilə məzunları silahlandırmaqdan genişləndirilməsi, təhsil sahəsində həyata keçirilən ibarətdir. Öz növbəsində təhsilin layihə düşüncəsini beynəlxalq proqramlara onların fəal cəlb olunması dəstəklədiyini, inkişaf etdirdiyini və qismən üçün müvafiq şəraitin yaradılması kimi mühüm yenilədiyini bilmək lazımdır. Təhsil gələcəyi vəzifələr qoyulmuşdur (4, s.7). təxmin etməyə, cərəyan edən dəyişikliklərə dərhal Müasir dünyada baş verən qloballaşma reaksiya verməyə və bu metodundan istifadə prosesləri ənənəvi təhsil sisteminin edərək məlumatları mənimsəməyi öyrədir . istiqamətlənməsiin katalizatoruna çevrilir. Müasir dünyada ali təhsilin inkişafındakı İnformasiya texnologiyaları inkişaf etdikcə əksər aşağıdakı meyllər dəqiq müəyyən edilmişdir: təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti dəyişdirilir. Vahid 1. Ümumi təhsil müddətinin artması. təhsil məkanı və qlobal təhsil xidmətləri bazarı 2. Davamlı təhsilə ehtiyac (həyat boyu). formalaşır. Bu baxmdan, müasir tədqiqatçılar 3. Ali təhsilin fərdiləşdirilməsi. dünyadakı universitetlərin inkişaf meyllərinin 4. Metodik bilik və analitik bacarıqların artan təhlili əsasında müəyyən nəticələr çıxarmağa əhəmiyyəti. çalışırlar. Universitetlər (güman edildiyi kimi, lakin Ali təhsil meylləri özünü təhsil, ömür bu qismən əsaslandırılmışdır) hər zaman özünü boyu təhsil sisteminə daxil olmaqla, daim öz idarə edən, nisbətən müstəqil təşkilatlar olmuşdur. bacarıqlarını artırmaqla tələbələrin real layihələrə Azərbaycan təhsil sisteminin inkişafının, və əməkdaşlıq və tərəfdaşlıq kimi kollektivin aka- xüsusən də Avropa təhsil məkanına inteqrasiyasının demik işlərə cəlb olunmasından ibarətdir. təhlili bu prosesin qanunauyğunluqlarının dərki Postindustrial və informasiya cəmiyyətinə keçid

113 yüksək peşəkar hazırlıq, yaradıcı iş təcrübəsi olan, uyğun hərəkət edərək yeni sosial-iqtisadi şəraitə yeni informasiya texnologiyalarından istifadə edə uğurla uyğunlaşmağa imkan verir və cəmiyyətin bilən, fəaliyyətlərinin nəticələrini proqnozlaşdırma, qanunlarına və qaydalarına uyğun hərəkət edir. təşkilatçılıq və idarəetmə fəaliyyəti bacarıqları olan Praqmatizm prosesləri yaradıcı bir təhsil sis- tamamilə yeni mütəxəssislər tələb edir. Peşəkarlar teminin inkişafı ilə əlaqələndirilir və mövcud ünsiyyətli, fəal, məsuliyyətli, həm ölkələmizdə, dövlət standartları əsasən tələbələrin yaradıcılıq həm də beynəlxalq səviyyədə şəxsiyyətlərarası və qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır. mədəniyyətlərarası əməkdaşlığa hazır olmalıdırlar. Açıqlıq. Təhsilin açıqlığı həmyaşıdından, fiziki Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün ali təhsilin vəziyyətindən, yaşayış yerindən, vətəndaşlıqdan inkişaf tendensiyalarını ilə sıx bağlılıq yaratmaq asılı olmayaraq təhsil almaq istəyən hər kəs üçün lazımdır. Müasir dünyada təhsilin inkişafındakı əlçatanlıq səviyyəsində və bu anda ən əlverişli bəzi tendensiyaları aşağıdakı kimi nəzərdən və məqbul olan hər hansı bir təhsil formasını keçirmək olar: seçmək səviyyəsində özünü göstərir. Heç bir halda Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Aktivləşdirmə. Təhsilin yenilənməsi onun elmi açıqlıq təhsilin keyfiyyətinin aşağı düşməsini məzmununun müasir biliklərin dinamik quruluşuna nəzərdə tutmur. Açıqlığın eksperimental tətbiqi, uyğunlaşdırılması deməkdir. Təhsil yalnız yeni məzunların yüksək keyfiyyətli təhsil aldıqlarını kəşfləri, dəyişiklikləri, dünyada görünən yeni sübut edən, beynəlxalq nüfuza və uzunmüddətli məlumatları əks etdirməklə yanaşı, müxtəlif layihələr və müqavilələr əsasında bir çox ölkələrin sahələrdə müvafiq biliklər verməli, eyni zamanda universitetləri ilə möhkəm əlaqələrə sahib olan cəmiyyətdə baş verən dəyişiklikləri əks etdirməli, universitetlərə həvalə edilməlidir. gələcək vəziyyətini müəyyənləşdirməlidir. Ali İnnovasiya. Təhsil ən innovativ sahələrdən təhsil cəmiyyətin inkişafı ilə birlikdə inkişaf edərək biridir. İnnovasiya müəyyən tələblər üçün prak- bu inkişafın tempinə və keyfiyyətinə birbaşa tik istifadə məqsədi ilə yeni ideya və biliklərin təsir etmişdir. Dəyişikliklərin dinamikasının həyata keçirilməsinin nəticəsidir. Təhsil sahəsində daim böyüdüyü və bütün ideya standartları ilə yeniliklər istehsal və idarəetmə texnologiyalarına görünməmiş qısa müddətdə “ideyalar kütlələri bölünür. İstehsalın texnoloji yenilikləri (yeni tutan” informasiya cəmiyyətində xüsusi əhəmiyyət texnologiyalar), pedaqoji cəhətdən yeni tədris kəsb etmişdir. Ali təhsilin ənənəvi olaraq ak- və öyrənmə metodlarını əhatə edir. İdarəetmə tual olan mövzularına (təhsilin elmin inkişaf yeniliklərinin strukturuna iqtisadi yeniliklər (təhsil səviyyəsinə uyğunluğu, nəzəriyyə və praktik sahəsində yeni iqtisadi mexanizmlər) və təşkilati fəaliyyət arasındakı sıx əlaqə, ümumiləşdirmə yeniliklər (təhsil sahəsində yeni təşkilati strukturlar və ixtisaslaşma nisbəti və s.), təlim sisteminin və institusional formalar) daxildir. müasir cəmiyyətin enerji-informasiya reallıqları İnnovasiya, qabaqcıl elmi inkişafların təhsil üçün adek-vatlığı məsələsi prioritet kimi əlavə prosesinə daxil edilməsi və bu şəkildə elmi edilməlidir. karyerası boyunca gələcək yenilikləri həyata keçirə Praqmatizm. Bazar iqtisadiyyatına biləcək mütəxəssis hazırlamağa imkan verən bir özəlləşdirmə və digər atributlar vasitəsilə yoldur. keçid insanların şüurunda və hərəkətlərində İnformasiya. İnformasiyalaşdırma ümumiyyətlə geniş miqyas­da praqmatizmi stimullaşdırdı və kompüterləşmə və texniki təlim vasitələrinin gücləndirdi. Bu keyfiyyət insanların taleyində, inkişafı ilə əlaqələndirilir. Bu, həqiqətən yeni bir iş karyeralarında və rifahlarında getdikcə təhsil sisteminin formalaşmasında çox vacib bir müəyyənedici və həlledici amilə çevrilir. məqamdır. Adətən, informasiya problemlərini Praqmatistlərin əsas xüsusiyyətləri və əlamətləri nəzərə alaraq, “məlumat partlayışı” adlanan soyuq hesablama, güclü iradə, cəsarət, qətiyyət, problem xüsusi olaraq fərqlənir. Hal hazırda bu yaradıcı enerji və ən əsası ixtiraçılıq və zehni kon- problemin mahiyyəti fərqlidir. Kompüter savadı, struktivizmdir. Bütün bu keyfiyyətlər, ilk növbədə, kompüter mədəniyyəti gənclərin həyatının bütün insana cəmiyyətin qanunlarına və qaydalarına məsamələrinə artıq nüfuz edib. “Virtual şəxs”,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 114 GEOSTRATEGİYA “virtual işçi” anlayışları ortaya çıxdı, yəni gerçək artan mərkəzsizləşdirilməsində, ali təhsilin dünyanın dəyərləri ilə yaşamayan, lakin özünü fəaliyyətində və inkişafında əsas tendensiyada “icad olunan dünya”, “kölgələr dünyası”, “güzgü özünü göstərir. Təhsil sisteminin inkişafındakı dünyası” və s. kimi yerlərə tam girməyə mey- dünya və daxili tendensiyaların tərkibinə təhsil lli bir insandır. Bəzi təhsil müəssisələri də bu idarəçiliyinin müxtəlif səviyyələri, o cümlədən qlobal tendensiyalardan kənarda qalmadı. Bu təhsil sisteminin inkişafında aparıcı istiqamət gün yerli təhsilin informasiyalaşdırılmasının əsas kimi demokratikləşmə ilə birbaşa əlaqəli olan istiqamətlərindən biri informasiya mədəniyyətinin təhsil müəssisələri tərəfindən müstəqillik əldə forma-laşdırılmasıdır. Bu baxımdan bu istiqamət edilməsi ilə bağlı meyllər daxildir. Demokratik- hərtərəfli və inteqrasiya olunmuş bir yanaşma tələb lik - təhsilalanların azad düşüncə ruhunda tərbiyə edir. Çünki təhsilin informasiyalaşdırılmasının edilməsi, təhsilin dövlət-ictimai əsaslarla təşkilində əksər anlayışlarında, informasiya mədəniyyəti, və idarə edilməsində səlahiyyət və azadlıqların peşə fəaliyyətində informasiya və kommunikasiya genişləndirilməsi, təhsil müəssisələrinin texnologiyalarının tətbiqi sahəsində müasir bir muxtariyyətinin artırılması prosesidir(2 ) mütəxəssisin peşəkar xarakteristikası kimi dar Təhsilin demokratikləşməsi aşağıdakı şəkildə başa düşülür. Lakin, sürətlə dəyişən dünya prinsiplərə əsaslanır. və cəmiyyətdə, informasiya mədəniyyətinin bilik • tələbələrin təhsil fəaliyyətinin müstəqil təşkili; və risk sivilizasiyasına üzvi şəkildə daxil olması • müəllim və tələbələrin əməkdaşlığı; üçün insanın formalaşma dərəcəsi kimi qəbul • təhsil müəssisələrinin açıqlığı; edilməlidir. Müasir informasiya cəmiyyətində • təhsil sistemlərinin müxtəlifliyi; informasiya mədəniyyətinə aşağıdakı kimi diqqət • bərabər təhsil imkanları; yetirilməlidir: • dövlət idarəçiliyi. - informasiya cəmiyyətinə, bu cəmiyyətin Demokratikləşmə sosial vəziyyətindən, mədəni məkanına daxil olan insanın formalaşma cinsindən, milli, dini, irqi mənsubiyyətindən asılı dərəcəsini yüksəldir və cəmiyyətin mədəniyyət olmayaraq hər kəsin təhsil almaq hüququnun məkanında tanıdır; reallaşmasına öz töhfəsini verməlidir. - informasiya proseslərinin təşkili səviyyəsini Təhsil inteqrasiyası. İnteqrasiya edilmiş təhsil yüksəldir; dünyada getdikcə yayılmaqdadır. - insanların informasiya əlaqəsindən İnteqrasiya öyrənməyin əsas məqsədi tələbələri məmnunluq dərəcəsini yeni səviyyəyə qaldırır; əsas hadisələr, elmlərin faktları, bacarıqların - dünyanın vahid mənzərəsini, qərarların formalaşması, öyrənilən hadisələrin təsnifatı və nəticələrini gözləməyi təmin edən məlumatların ölçülməsi, elmi intuisiyanın inkişafı ilə tanış yaradılması, toplanması, saxlanması, emalı, etməkdir. ötürülməsi, təqdimatı və istifadəsində səmərəlilik İnteqrasiya - milli təhsil sisteminin dünya səviyyəsini kökündən dəyişir. təhsil sisteminə səmərəli formada qoşulması, Göstərilənlərdən aydın olur ki, informa­ uyğunlaşması və qovuşması əsasında inkişafı siya mədəniyyətinin formalaşması problemi- deməkdir (2) . nin həlli yerli təhsilin modernləşdirilməsi və Daxili və xarici inteqrasiya ilə yanaşı müxtəlif informasiyalaşdırılması prosesində ən vacib ölkələrin təhsil sistemlərinin yaxınlaşmasına və məsələlərindən biri kimi görünür. Ali təhsilin vahid dünya təhsil məkanının formalaşdırılmasına informasiyalaşdırılmasının inkişafındakı mövcud yönəldilir. Təhsilin inteqrasiyası bu gün ilk tendensiyaların təhlili onun mürəkkəb və dinamik növbədə - orta məktəbdə tətbiq olunur və bu quruluşunu göstərir. prosesi təhsilin məzmunu ilə başlayırlar, mahiyyəti Demokratikləşmə. Demokratikləşmə ali təhsil ondan ibarətdir ki, inteqrasiya uşağa obyektləri müəssisəsinin ayrılmaz hissəsi olduğu bütün sosial və hadisələri vahid və sistemli şəkildə qavramağa sistemin inkişafındakı aparıcı istiqamətlərdən imkan verir. biridir. Bu, ali təhsil sisteminin idarə edilməsinin Təhsilin standartlaşdırılması. Müəyyən bir

115 təhsil keyfiyyətinə nail olmaq üçün vacib şərt (4,s.174). Qloballaşma üç mənada başa düşülür təhsil standartlarıdır. Standartlaşdırma, sistemin -birincisi, insanlar, dövlətlər və mədəniyyətlər dövlət təhsil standartının həyata keçirilməsinə arasında qarşılıqlı əlaqələrin genişlənməsində yönəldilməsidir, müəyyən bir vaxt həcmində davam edən tarixi bir proses kimi; ikincisi, ho- məcburi akademik fənlər toplusudur. Təhsilin mogen bir siyasi, iqtisadi və mədəni dünyaya standartlaşdırılması həmişə tədris planlarının tədricən hərəkət etmək kimi universallıq və və proqramlarının hazırlanması, müəyyən bir homogenləşmə xüsusiyyətlərini gücləndirməklə təhsil səviyyəsinin yaradılması yolu ilə müxtəlif dünyanın ümumbəşəri universallaşması kimi; ölkələrdə həyata keçirilir. üçüncüsü, qarşılıqlı iqtisadi fəaliyyət sahəsində “Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının şəffaflığı qorumaqla milli sərhədlərin açıqlığı Qanunu dövlət orqanlarının təməl təhsil kimi. Qloballaşmanın vacib bir istiqaməti kütləvi proqramlarının məzmunu, tədris yükünün maksi- mədəniyyətin, kütləvi şüurun formalaşmasının çox mum miqdarı və məzunların hazırlıq səviyyəsinə gəlirli bir iş növünə çevrilməsidir. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal olan tələblərin minimum səviyyədə qurulması Mərkəzsizləşdirmə. Təhsil sistemlərinin nəzərdə tutulur. mərkəzsizləşdirilməsi prosesi bazar iqtisadiyyatının Təhsil sahəsində dövlət standartları fərdin, fikir və dəyərlərinə əsaslanır. Bazar iqtisadiyyatı cəmiyyətin, dövlətin tələbatına uyğun olaraq, hökumətin bütün səviyyələrində demokratik bir elmi-pedaqoji prinsiplər əsasında hazırlanan və quruluş tələb edir, çünki bunsuz ədalətli bazar müəyyən dövr (5 ildən az olmayaraq) üçün vahid rəqabəti üçün şərait yaratmaq mümkün deyil. dövlət tələblərini əks etdirən ümumi normalar Digər tərəfdən, bazar iqtisadiyyatı qərar qəbuletmə məcmusudur. sistemində həddindən artıq mərkəzləşdirilməməli Dövlət təhsil standartları təhsilin məzmununu, və sosial- iqtisadi şəraitdə həyat subyektləri idarə olunmasını, maddi-texniki və tədris ilə birbaşa təmasda olan yerli orqanlar üçün bazasını, infrastrukturunu, təhsilverənlərin müəyyən səlahiyyətlərin və maliyyə mənbələri- keyfiyyət göstəricilərini, hər bir təhsil pilləsində nin birləşdirilməsini tələb edir. Eyni zamanda, və səviyyəsində təhsilalanların bilik, bacarıq və təhsil üçün büdcə və digər maliyyələşdirmə vərdişlərinin səviyyəsini müəyyənləşdirir.( 2, s.7). mənbələrindən istifadənin səmərəliliyinin Təhsilin qloballaşması. XXI əsrin əvvəlləri artırılması, təhsil bazarında insan resursları insti- dünya birliyinin və Respublikamızın həyatının tutu kimi əsas əhəmiyyətini daha səmərəli şəkildə bütün sahələrində qloballaşma proseslərinin nəzərdən keçirmək məqsədi daşıyır (5). intensivləşməsi ilə xarakterizə olunur. Təbii Ayrı-ayrı ölkələrdə əhəmiyyətli fərqlərə baxma- ki, təhsil də müasir dəyişən dünyada fərdin yaraq, fərqli siyasi quruluşlara, dövlətlərin sosial- tərbiyəsinə mümkün töhfə verməyə, bəşəriyyətin iqtisadi xüsusiyyətlərinə, təhsilin strukturundakı qlobal problemlərinin mahiyyətini və onların həlli fərqlərə görə, təhsilin mərkəzləşdirilməməsi metodologi-yasını dərk etməyə çağırılır. prosesində ortaq bir şey səlahiyyətin, o cümlədən Qloballaşma dünyanı vahid xüsusiyyətləri olan, maliyyə, təhsil idarəçiliyinin aşağı səviyyələrinə xalqların və dövlətlərin qarşılıqlı təsiri və qarşılıqlı təhvil verilməsidir. Mərkəzsizləşdirmə yalnız təhsil asılılığının artdığı tarixi bir prosesdir. sistemindəki dəyişiklikləri vurğulamır, lakin güclü Qloballaşma – beynəlxalq əhəmiyyətli şaxələndirici bir mexanizm olaraq bütün məsələni müxtəlif siyasi, iqtisadi, mədəni, informasiya fərqli səviyyəyə qaldırır. təyinatlı amillərin ayrı-ayrı ölkələrin sosial Tənzimləmə. Qlobal tendensiya, aşağı varlığına hərtərəfli artan təsir prosesidir. Hesab struktur komponentlərinə daha çox səlahiyyət edirik ki, təhsil sistemi kontekstində beynəlxalq və muxtariyyət verməkdən ibarət olan bir çox əmək prosesləri ilə bağlı olan sosial fenomen ölkələrin apardığı ali təhsil sisteminin ləğvi kimi qloballaşmanı mübadilə proseslərini siyasətində özünü göstərir. İqtisadi təhlükəsizlik asanlaşdırmaq üçün dövlətlər üstü təşkilatları hədəf problemləri ilə əlaqədar olaraq, ali təhsil götürən qloballaşmadan fərqləndirmək lazımdır müəssisələrinin ehtiyaclarını ödəmək üçün

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 116 GEOSTRATEGİYA dövlət xərclərinin azalması müşahidə olunur. - nəzəriyyədə və həqiqi praktikada təhsil Bu,inkişaf etmiş ölkələrin böyük əksəriyyəti, dəyərlərinin tərkibini və iyerarxiyasını müəyyən xüsusən keçid iqtisadiyyatı olan ölkələr üçün etdiyi üçün təhsilin humanistləşdirilməsinin tərkib son onilliklərdə xarakterik bir xüsusiyyətdir. hissəsi; Tənzimləmə təhsil sahəsindəki əvvəllər qurulmuş - təhsil müəssisəsinin təhsil fəaliyyətinin qayda və normalardan qurtarmaqda da ifadə inkişafının göstərilən tərəflərini və tələbə edilir. Tətbiqetmə məqsədə çatmaq üçün imkanlar şəxsiyyətini birləşdirən bir proses; dairəsini genişləndirməyə yönəlmişdir - bu təhsil - təlim və tərbiyənin dəyər-semantik müəssisəsinə, tələbələrə və ictimaiyyətə daha çox yönümünün güclənməsinə səbəb olan tədris proses- sərbəstlik verməkdən ibarətdir. ini yeniləmək üçün tədbirlər sistemi; Suverenlik. Dünyanın sivil ölkələrində, - şəxsiyyətin vacib xüsusiyyətlərinin inkişafına qabaqcıl dünya meylləri və yerli təhsil ənənələri kömək edən amillər toplusu; nəzərə alınmaqla milli təhsil sistemlərini inkişaf - təhsilin mədəniyyətin üzvi bir hissəsi etdirmək üçün davamlı və gərgin bir proses olduğunu nəzərə alaraq, mədəniyyət dəyərlərinin mövcuddur. Təhsil strukturlarının, proseslərin ötürülməsini və dialoqunu təmin etdiyinə görə və texnologiyaların müasirləşdirilməsi və dəyər sistemin özünəməxsusluğu. şaxələndirilməsi təhsilin keyfiyyətinin yüksəl­ Məqsəd yaradıcı və dəyərli şəxsiyyət dilməsinə, fundamental biliklərin vahid bir sistemi- əlamətlərinin inkişafı olan bir metoddur, həyati nin və müstəqil yaradıcı düşüncə bacarıqlarının əhəmiyyətli hədəflərə çatmaq üçün müstəqil inkişafına yönəldilmişdir. Bu problemlərin həlli insanlıq fəaliyyətidir. üçün iki qrupu: tədris fəaliyyətinin konseptual Respublikamızda ali təhsil müəssisəsinin əsasını təsir edən nəzəri və metodoloji və bu idarə edilməsi, tətbiq olunan qanunauyğun, fəaliyyətin tədris və texnoloji tərəfini müəyyən tədris prosesinin təşkili formasının müstəqil edən pedaqoji və təşkilati-metodiki işlər ön plana müəyyənləşdirilməsini, özünün inkişafını və elmi çıxarılır. tədqiqat, innovasiya işlərini, ölkə qanunvericiliyinə Aksiologiya. (yun. Axia - dəyər və logos təlim, uyğun olaraq struktur bölmələrin yaradılmasını söz) - dəyərlər mahiyyətinin fəlsəfi tədqiqidir. təmin edən özünüidarəetmə prinsipləri əsasında Aksiologiya termini mədəniyyət və fəlsəfənin həyata keçirilir. ortaq termini kimi götürülməlidir, çünki hər iki Beləliklə ali təhsil müəssisələri, təhsil alan elm sahəsi mümkün imkanlarından istifadə edərək gənclərimizdə bilik, analitik düşüncə, geniş im- bu və ya digər dərəcədə insanın dəyərlər sis- kanlar və texniki bacarıqları inkişaf etdirərək temini və onun cəmiyyətdəki yerini öyrənir. Məhz gələcək işçi qüvvəsinin təmin olunmasında ortaq bu tədqiqlərin sayəsində insana, onun gündəlik rol oynayırlar. Burada əsas prioritet gənclərin peşə həyatında var olan yaxud olmayan faydalı, zəruri, seçimləri etmək və sürətli dəyişən iqtisadiyyatda yaxud zərərli və qeyri-zəruri olan dəyərlər sistemi dəyər tutan bir yol seçmək üçün təchiz olunmasını öyrənilib, üzə çıxarmaqdır (3,s. 20). və dəstəklənməsini təmin etməlidir. Təhsilin aksiologiyası tələbənin gələcək peşə fəaliyyətini, habelə onun dünya və insanlarla Açar sözlər: təhsil, ali təhsil, informasiya qarşılıqlı münasibətlərini müəyyən edən dəyərlərin cəmiyyəti, inkişaf, təhsilin inkişaf istiqamətləri, tərkibini və iyerarxiyasını müəyyənləşdirir. Təhsil universitet modeli. prosesinin vahid istiqaməti tələbələri sosial və təhsil reallıqlarının dünyagörüşü anlayışına cəlb ƏDƏBİYYAT SİYAHISI edir. 1.“Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Bu baxımdan zəruri olan aksiologizasiya Konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Prezi- anlayışına - təhsil sisteminin inkişafındakı aparıcı denti İlham Əliyevin 29 dekabr 2012-ci il tarixli müasir tendensiyaya müraciət etməkdir. Aksiologi- Fərmanı ilə təsdiq edilmiş, “Azərbaycan” qəzeti 30 ya adətən aşağıdakı mənalarda nəzərə alınır: dekabr 2012-ci il.

117 2. Azərbaycan Respublikasının “Təhsil Muslum Nazarov haqqında” qanunu. 2009. http://www.e-qanun.az/ Main directions of development of modern alpidata /framework/data/18/c_f_ 18343.htm higher education system 3.Fəlsəfə: ensiklopedik lüğəti. İ.Ə.Rüstəmovun redaktorluğu ilə.Bakı-1997,520s SUMMARY 4. Nəzərov M.H. Müasir dövrdə təhsilin The article discusses the main trends and trends sosialmədəni problemləri. Monoqrafiya. Bakı - in the development of modern higher education: Mütərcim – 2018,296 s. activation, transparency, innovation, information, 5. Звонников В.И., Пугач В.Н., Колубев democratization, centralization, education inte- В.В., Алимова Н.К. Образованная личностно- gration, regulation, sovereignty, axiology and so логистическая база: предварительные on. summarizing and systematizing each of them концепции. Монография. М.: ИГУПИТ, 2011. separately. 218 с. Higher education trends, including self-educa- Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal tion, lifelong learning, and constantly improving Муслим Назаров students’ ability to engage in academic work, such Основные направления развития as real projects, collaboration and partnerships, современной системы высшего образования analyze trends in the development of higher educa- tion. РЕЗЮМЕ The article also provides information on peda- В статье рассматриваются основные gogical and organizational and methodological тенденции развития современного высшего work that modernizes and diversifies education образования: активация, прозрачность, structures, processes and technologies, to improve инновации, информация, демократизация, the quality of education, the development of a uni- централизация, интеграция образования, fied system of fundamental knowledge, and the de- регулирование, суверенитет, аксиология и так velopment of independent creative thinking skills. далее. обобщение и систематизация каждого из них в отдельности. Keywords: education, higher education, informa- Тенденции высшего образования, включая tion society, development, directions of education самообразование, обучение на протяжении всей development, university model. жизни и постоянное улучшение способности студентов заниматься академической работой, такие как реальные проекты, сотрудничество и партнерские отношения, анализируют тенденции развития высшего образования. В статье также представлена информация о педагогической и организационно- методической работе, направленной на повышение качества образования, развитие единой системы базовых знаний и навыков самостоятельного творческого мышления путем интеграции и диверсификации образовательных структур, процессов и технологий.

Ключевые слова: образование, высшее образование, информационное общество, развитие, направления развития образования, модель университета.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 118 GEOSTRATEGİYA

UOT: 316.33;316.27 Sosiologiya

CEYRAN RƏHMƏTULLAYEVA İNKİŞAF ETMİŞ XARİCİ Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının dissertantı, ÖLKƏLƏRİN TƏCRÜBƏSİ Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetinin Sosial-mədəni fəaliyyət BAXIMINDAN SOSİAL XİDMƏTƏ kafedrasının müəllimi Azərbaycan YENİ YANAŞMALAR E-mail: [email protected]

Əmək qabiliyyəti olmayan vətəndaşlara sosial dövlətin siyasi təminatları hər bir ölkənin ratifi- xidmət məsələləri həm bir çox elm sahələrinin kasiya etdiyi beynəlxalq paktlarda təsbitini tapmış tədqiqat obyekti, həm də istənilən dövlətin səviyyədə sosial xidmətə yönəlməlidir [4, s. 35]. Öz siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri kimi çıxış əhəmiyyətinə görə iqtisadi və siyasi təminatlar bütün etmişdir. Bu gün bu məsələ xüsusi aktuallıq kəsb sosial xidmət növləri üçün konstitusion xarakter edir. Çünki dövlət sistemlərinin fəaliyyətinin müasir daşıyır. Sosial xidmət institutuna aid olan konstitu- şərtləri sosial yönümlülük prioritetlərinə əsaslanır. sion normaların (Konstitusiyanın 12-ci, 16-cı, 38-ci, “Sosial dövlət” anlayışı rəsmi surətdə beynəlxalq 41-ci, 73-cü, 78-ci və sair maddələrin) təhlili göstərir standartlar kataloquna daxil olmuşdur və demək ki, onlar ictimai münasibətlərin iştirakçılarının hüqu- olar ki, bütün hüquq sistemlərinin hüquq leksiko- qi statusunu müəyyən etməklə və müstəsna olaraq nunda geniş istifadə olunur. Bundan başqa, məhz o birbaşa tətbiq olunur. dövlətin sosial müdafiə çərçivəsində reallaşdırılan Sosial xidmət müəssisələrinin fəaliyyəti əhalinin sosial siyasətinin baza xüsusiyyətini təşkil edir. həssas təbəqələrinin sosial-psixoloji vəziyyətini kor­ Bu gün belə dövlət statusunun elan olunması rektə etməyə, bütövlükdə cəmiyyətdə sosial vəziy­­ yalnız ölkənin kifayət qədər yüksək iqtisadi yəti stabilləşdirməyə, sosial gərginlik səviyyəsinin inkişaf səviyyəsini deyil, həm də siyasi sistemlərin azaldılması, gələcəkdə onun proqnozlaşdırılması demokratikliyinin yüksək dərəcəsini, siyasi qüvvələr məqsədilə bu faktorlara təsir göstərməyə imkan ve­ arasında sağlam kompromis münasibətlərinin rir. Sosial xidmət sistemi dövlətin inkişafının bütün olmasını, vətəndaşların, ilk növbədə isə sosial müasir paradiqmaları ilə üzvi surətdə bağlıdır. Sivil cəhətdən həssas əhali təbəqələrinin yüksək sosial dövlətlərin sosial siyasətində sosial xidmət təhsil müdafiəsini ifadə edir. Bu mənada sosial xidmət və səhiyyə ilə yanaşı prioritet istiqamətlərdən biri dövlətin elan olunmuş status prinsiplərinin və kimi fərqləndirilir. Sosial xidmətlərin keyfiyyətinin konstitusion təminatlarının real olub-olmamasının yüksəldilmsinə və növlərinin genişləndirilməsinə başlıca göstəricisi kimi çıxış edir [7, s. 144-151]. xüsusi diqqət yetirilir. Sosial sahənin dinamik Hər kəsin sosial xidmət hüququnun maneəsiz həyata sistemlərindən biri kimi sosial xidmətin səviyyəsi keçirilməsində dövlətin əsas rolu hər şeydən əvvəl müasir cəmiyyətin mühüm göstəricisi və inkişaf sosial xidmətin ümumrespublika sisteminin təşkil meyarı kimi çıxış edir [8]. və təmin edilməsində, onun fasiləsiz fəaliyyət Hesab edilir ki, sosial xidmət sisteminin gələcək göstərməsinə zəmanət verilməsində ifadə olunur. inkişafı müəyyən prinsiplərə əsaslanır: Müəlliflərdən M.O.Buyanova sosial xidmət hüququ- 1) aksioloji – şəxsi, qrup və ictimai dəyərlərin nun sosial deyil, siyasi təminatını fərqləndirərək iyerarxiyası; göstərir ki, sosial xidmət sahəsində siyasi təminatlar 2) praksioloji – göstərilən sosial xidmətlərin sosial təminat, o cümlədən sosial xidmət sahəsində səmərəliliyinin yüksəldilməsi (sosial fəaliyyət beynəlxalq siyasətin təsiri altında, habelə dövlətin subyektlərinin peşəkarlığı prinsipi); milli siyasətinin təsiri altında formalaşır. Müasir 3) kulturoloji – sivilizasiyanın və mədəniyyətin

119 inkişafının nəzərə alınması; üzvlərinə xidmət etmək imkanları dükəndiyi hal- 4) internal – özünə daha çox inanan insanların larda dövlət müdaxiləsi reallaşır. Məsələn, Almani- sayının artması [10]. yada sosial xidmətlər qismən sosial təminat və Müasir dövrdə sosial xidmətlərin göstərilməsi sosial sığorta, Avstriyada isə rezidentlər üçün tibbi insanın öz potensialını reallaşdırmasına, fərdin sığorta vəsaitləri hesabına maliyyələşdirilir. So- özünə və öz ailəsinin rifahına görə məsuliyyətinin sial demokratik və ya solidar model (İsveç, Nor- artırılmasına, eyni zamanda dövlət paternalizmi veç) əvvəlki gəlirlərdən, ödəmələrdən və ya əmək siyasətindən imtina olunmasına yönəlmişdir [2]. məhsuldarlığından asılı olmayaraq baza, bərabər so- Müasir dövrdə sosial xidmət sisteminin inkişafı sial hüquqları təklif edir. ümumiyyətlə, Skandinavi- sosial müəssisələr şəbəkəsinin genişləndirilməsi ya sosial proqramları (o cümlədən sosial xidmətlər və regional xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla so- sahəsində) fərdi ehtiyaclara uyğunlaşdırılmaqla, əldə sial xidmət texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi edənlərin bazar və ailə əlaqələrindən emansipasiya ilə xarakterizə olunur. Sosial xidmət müasir so- olunması, habelə ailəyə çəkilən xərclərin preventiv

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal sial siyasətin ayrılmaz tərkib hissəsi, əhalinin sosializasiyası və fərdi müstəqillik prinsiplərinə sosial müdafiəsinin əsas istiqamətlərindən biri əməl edilməsi ilə fərqlənir [14; 13]. kimi xarakterizə olunur. Sosial xidmətə müasir Ahıl vətəndaşlara münasibətdə Böyük yanaşmalar bununla bitmir, o həmçinin sosial işin Britaniyanın siyasəti onların ev şəraitində yeni paradiqması, sosial texnologiya, sosial institut, yaşamaları üçün hərtərəfli şəraitin yaradılmasına sosial sahənin yeni sektoru, cəmiyyətdə sabitlik və yönəlmişdir. Hesab edilir ki, internat tipli sosial gərginliyin azaldılması faktoru kimi nəzərdən müəssisələr şəbəkəsi hələ kifayət qədər inkişaf keçirilir. etmədiyi üçün əsas məsələlər evdə həll olunmalıdır. Son illər dövlətlər həssas əhali qruplarına xid­ Bu ölkədə sosial xidmətin təşkili yerli özünüidarə mət üzrə sosial texnologiyaların diferensial­ şəkildə orqanlarına həvalə olunmuşdur. Yaşlı insanlara inkişaf etdirilməsi məqsədilə sosial­ sektorun həm ştatda olan işçilər, həm də müxtəlif ictimai, təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş fəal və ardıcıl tədbirlər dini, xeyriyyə, gənclər və digər təşkilatlardan həyata keçirirlər. Belə siyasət sosial baxımdan olan çoxsaylı könüllülər yardım göstərirlər. Bütün həssas əhali qruplarının həyat səviyyələrinin bu sistem ümumdövlət səviyyəsində Ahıl in- bərabərləşdirilməsi, fiziki məhdudiyyətli şəxslər üçün sanlara xidmət üzrə dövlət komitəsi tərəfindən müyəssər mühit yaradılması vəzifəsi ilə şərtlənir. əlaqələndirilir. Almaniyada, ənənəvi olaraq, ahıl Həyata keçirilən struktur dəyişiklikləri, ilk növbədə, insanlara sosial xidmət sahəsində könüllü birliklər, sosial xidmətlərin əlçatanlığının artırılmasına, sosial ilk növbədə isə kilsə xeyriyyə birlikləri və Alman xidmət sistemində nemətlərin təqdim edilməsində Qırmızı Xaç komitəsi mühüm rol oynayır. Lakin ünvanlılıq yanaşmasının gücləndirilməsinə, sosial müasir dövrdə onların funksiyalarının bir hissəsini işçilərin əməyinin normalaşdırılması mexanizminin dövlət öz üzərinə götürməli olur. Bu ölkədə ahıl təkmilləşdirilməsinə, sosial xidmətlərin dəyərinin vətəndaşlar üçün gündəlik qayğı mərkəzləri, konkretləşdirilməsinə yönəlir. müxtəlif klublar geniş yayılmışdır. Ahıllara ev Sosial xidmət üç tipə bölünə bilər: liberal model, şəraitində sosial və tibbi yardımın göstərilməsi, mühafizəkar-korporativ model, sosial-demokratik təsərrüfat işlərində köməklik edilməsi üçün sosial model. Liberal və ya sosial yardım modeli (ABŞ, bölmələr yaradılmışdır. Yaponiyanın sosial xidmət Kanada, Avstraliya) minimum standartlara təminat sahəsində yeni siyasəti ahıl vətəndaşlar üçün aralıq verilməsi və xüsusi sosial xidmət sxemlərinin (evlə xəstəxana arasında) tibbi-sosial müəssisələr subsidiyalaşdırılması, ehtiyac meyarlarının tətbiq şəbəkəsinin sürətli şəkildə inkişaf etdirilməsini edilməsi ilə fərqlənir. Mühafizəkar-korporativ nəzərdə tutur [9]. və ya sosial sığorta modelində (Avstriya, Fransa, Rusiya Federasiyasının Buryatiya Almaniya, İtaliya) müxtəlif sinfi və status qrupları Respublikasında sosial xidmət qanunvericiliyi üçün fərdiləşdirilmiş proqramlar gəlirlərinin yenidən çərçivəsində sosial xidmət standartlaşdırılmış və bölüşdürülməsi mexanizminin əhəmiyyətsiz insanın fərdi tələbatlarının qiymətləndirilməsi, təsirini əks etdirir və subsidiarlıq prinsipinə əməl vətəndaşın və onun ailəsinin orta gəlirlərinin olunmaqla təqdim edilir. Yəni burada ailənin öz məbləğinin nəzərə alınması prinsipləri əsasında

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 120 GEOSTRATEGİYA həyata keçirilir. Burada müəssisələrin idarə (özəl təchizatçı ilə müqavilə bağlanması, xidmət edilməsinə yanaşma dəyişdirilmiş, sosial xidmət növlərinin, formalarının, xidmət göstərənlərin müəssisələrinin işinin nəticəyə yönəldilməsi üzrə və s. sərbəst surətdə seçilməsi sisteminin sahədaxili sistem işlənib hazırlanmış və tətbiq inkişafı (Almaniya, Fransa, İsveç, İspaniya), edilməyə başlanmışdır. Xidmətlərin göstərilməsinə xidmətlərin göstərilməsi prosesində vətəndaş dair dövlət tapşırıqlarının icra mexanizmi cəmiyyəti institutları və əldə edənlərlə əlaqələrin təkmilləşdirilmiş, bütün müəssisələr şəbəkəsi gücləndirilməsi - bu xidmətlərin fərdiləşdirilməsini, üçün məqsədli fəaliyyət indikatorları və hər bir gəlirlərin optimallaşdırılmasını, xidmət keyfiyyətinin müəssisənin işinin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi yüksəldilməsini, könüllü dəstək formalarının meyarları müəyyən edilmişdir. Maddi stimullaş­ inkişafına şərait yaradır, sosial xidmət sahəsində dırma sistemi fəaliyyət göstərir. Məsələn, müalicə- funksiyaların yerli orqanlara verilməsi – məsələn, reabilitasiya xidmətləri yalnız müəssisədə qalan- İsveçdə bələdiyyələr ahıllara və əlillərə qayğı lar üçün deyil, müəyyən haqq müqabilində arzu ilə bağlı tam məsuliyyət daşıyır). Bu və ya digər edən hər kəsə göstərilir. Ödənişli xidmətlərdən tendensiyalar sosial xidmətlərin təchizatçılarının əldə edilən gəlirlər müəssisənin inkişafına və strukturuna və maliyyələşmə mexanizmlərinə işçilərin əməyinin stimullaşdırılmasına yönəldilir. təsir göstərir, sosial xidməti onu əldə edənlərin Müəssisələrə muxtariyyət verilməsi ilə onların tələbatlarına yönəldir, ixtisaslaşdırılmış və inteq­ göstərdiyi xidmətlərin keyfiyyəti də yüksəlmiş, rasiya olunmuş xidmətləri iqtisadi baxımdan daha həm müəssisənin maddi-texniki bazasından, səmərəli surətdə təqdim etməyə imkan verir. həm də təbii sağlamlaşdırma faktorlarından daha Dövlət sosial siyasəti müxtəlif əhali qruplarının səmərəli istifadə olunmağa başlamışdır. Yeni iş tələbatlarından və imkanlarından asılı olaraq formaları və xidmət növləri tətbiq edilmişdir: sosial dəstək tədbirlərinin diferensiasiyasını yüksək komfortlu palatalar, müvəqqəti qalanlar nəzərdə tutmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq so- üçün ödənişli koyka-yerlər, “sifarişli” menyular və sial problemlərin həllinin və xidmət keyfiyyətinin s. Müasir mərhələdə muxtar müəssisələrin işinin yüksəldilməsinin əsasən üç – iqtisadi, sosial və təhlili göstərir ki, muxtar müəssisə təşkilati-hüquqi tibbi istiqaməti fərqləndirilə bilər. İqtisadi istiqamət formalarından, xüsusən də maliyyə-təsərrüfat məşğulluq, gəlir, mənzil təminatı məsələlərini, sosial müstəqilliyindən, sosial xidmətlər bazarının istiqamət sosial xidmət sistemini, tibbi istiqamət isə tələblərinə operativ reaksiya imkanlarından istifadə tibbi xidmət sistemini əhatə edir. xidmətlərin keyfiyyətinin və növ müxtəlifliyinin Müasir sosial xidmət sisteminin əsas vəzifəsi artmasını, onların kateqoriyasından asılı olmaya- elə bir sosial siyasət formalaşdırmaqdır ki, həmin raq bütün əhali üçün daha əlçatan olmasını təmin siyasətin əsasında həm insan, ailə və sosial qrupların edə bilər. İnnovasion texnologiyaların, iş forma və optimal rifah səviyyəsinə çatmalarına əngəl yaradan metodlarının tətbiqi, xidmətlərin keyfiyyətinin, növ səbəblərin aradan qaldırılmasına, həm də çətin müxtəlifliyinin artması və təhlükəsizliyinin təminatı, həyat şəraitinə düşən insanlara fərdi yardımın qrant layihələrində iştirak imkanları modernləşmə təşkilinə yönələn dövlət fəaliyyəti dayansın. Sosial prosesinin uğurla aparılmasının nəticəsi kimi xidmət sistemində həyata keçirilən tədbirlərin əsas qiymətləndirilə bilər [6, s. 171-176; 3, s. 282]. səmərəlilik göstəriciləri aşağıdakıları özündə əks Sosial xidmət göstərən müəssisələrin yerli və etdirir: beynəlxalq səviyyəli qrant layihələrində iştirakı - müştərilərin mühitdən və sosial xidmətlərdən təqdim edilən sosial xidmətlərin keyfiyyətini asılılığının azaldılması; yüksəltməyə, müəssisələrin imkanlarını - müştərilərin müstəqilliyinin artırılması; genişləndirməyə və xarici həmkarların mütərəqqi - itirilmiş funksiyaların elementlərinin təcrübəsini mənimsəməyə imkan verir [12, s. 14]. qaytarılması və vurulmuş zərərin ödənilməsi; Xarici ölkələrin təcrübəsi [15; 16, s. 246-259] - aktivlik və hər bir müştəri üçün optimal olan göstərir ki, qüvvədə olan sosial xidmət modellərinin formaların seçilməsi üçün motivasiya yaratma. təkmilləşdirilməsi sahəsində əsas tendensiyalar Sosial xidmətlərin səmərəlilik meyarlarının bazar mexanizmlərinin sosial xidmətlərin təqdim əsası kimi həmin xidmətlərin mürəkkəbliyini edilməsi sisteminə tətbiq edilməsi ilə bağlıdır və davamiyyətini, onların müxtəlif əhali

121 kateqoriyalarının tələbat və ehtiyaclarına uyğunluq genişləndirilməsi; dərəcəsini də qeyd etmək olar [11]. - özünəxidmət imkanlarının genişləndirilməsi; Cəmiyyətin inkişafı elə yolla gedir ki, ictimai - səhiyyə, təhsil və digər aidiyyəti qurum­ tələbatlar istər-istəməz müxtəlif institutların qarşı­ larla sosial tərəfdaşlıq münasibətlərinin lıqlı təsiri altında formalaşır və reallaşdırılır. Sosial möhkəmləndirilməsi; xidmətin institusionallaşması nəticəsində yaranan - sosial iş mütəxəssislərinin bilik və sosial mexanizmlər institutlararası qarşılıqlı təsir bacarıqlarının daha da inkişaf etdirilməsi; sistemində daxili tənzimetmə barədə təsəvvürü - müsbət təcrübələrin və gərəkli praktiki genişləndirir. Sosial xidmət institutu ilə dövlət, iqtisa­ məlumatların yayılması mexanizminin işlənib diyyat, ailə, təhsil, mədəniyyət və digər bu kimi insti- hazırlanması; tutlar arasında əlaqələr müasir dövrdə (hər bir institu- - əhaliyə sosial xidmət standartlarının tun əhəmiyyətini və səmərəliliyini yüksəltməklə) elə təkmilləşdirilməsi və s. tamamlayıcı və qarşılıqlı şərtləndirici­ xarakter daşıyır Bəzi ahıl insanlar tənha yaşamaq istəmirlər və

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ki, bir tərəfdən, sosial xidmət institutunun ayrı-ayrı müxtəlif səbəblərə görə xüsusi müəssisələrə getməyə funksiyalarının həyata keçirilməsi­ yuxarıda sadala- razı olmurlar. Belə hallarda problemin həlli kimi nan institutlar olmadan qeyri-mümkün olur, digər ahıl insanları himayəyə götürən və onları aktiv həyat tərəfdən isə sosial sahənin bütün institutları sosial tərzi və keyfiyyətli qayğı ilə təmin etməyi qəbul xidmət institutunun təsiri ilə müəyyən dəyişikliklərə edən ailələr çıxış edir. Ahıl insanların belə ailələrə məruz qalır. Bu, sosial xidmət sahəsinin inkişafının yerləşdirilməsi sosial xidmətlərin yeni fəaliyyət sosietal xarakter daşıdığını göstərir [5, s. 14]. istiqamətini təşkil edir. Bu növ sosial xidmətin tətbiq Əhalinin sosial müdafiəsi sahəsində inkişaf edilməsi ümumi tipli internat evlərində növbəliliyin perspektivlərinin ümumiləşdirilməsi əsasında azaldılmasına xidmət edir. Bu iqtisadi cəhətdən daha sosial xidmətlərin əlçatanlığı və keyfiyyətinin səmərəlidir və stasionar xidmətə alternativdir. Bu yüksəldilməsi üçün aşağıdakı tədbirlərin həyata cür ailələr yaşlı nəslə ənənəvi ailə qayğısını qoruyub keçirilməsi zəruri hesab edilir: saxlamağa, nəsillərin əlaqəsini təmin etməyə, ailədə - əhalinin sosial müdafiəsi müəssisələrinin büdcə və bütövlükdə cəmiyyətdə ahıl insanların statusunu maliyyələşməsində sabitlik təminatının artırılması; yüksəltməyə imkan verir. Mülayim ailə mühiti - sosial xidmətlərin hüquqi tənzimlənməsi və ev şəraitində yaşamağa davam, müxtəlif yardım keyfiyyətinə nəzarətin təkmilləşdirilməsi; növlərinin sistemli göstərilməsi, mənzil problemi- - sosial xidmətlər sahəsində standartlaşdırma; nin həlli deməkdir. Ailə qayğısına, ilk növbədə, - sosial xidmətlərə ehtiyacın fərdi yaşına və fiziki çatışmazlıqlarına görə özünəqulluq qiymətləndirilməsi sisteminin işlənib hazırlanması qabiliyyətlərini qismən itirmiş ahıllar və əlilliyi və tətbiq edilməsi; olan şəxslər xüsusilə ciddi ehtiyac duyurlar. Ahıl - sosial xidmətlərin göstərilməsinin struktur vətəndaşlar üçün himayəçi ailə sosial xidmətlərə modellərinin təkmilləşdirilməsi; ehtiyacı olan şəxslə sosial xidmət göstərən, lakin - ehtiyacı olan şəxslərin sosial xidmətlər və onun qohumu olmayan şəxsin birgə yaşaması və uzunmüddətli qayğı ilə təmin edilməsində ailələrin təsərrüfatçılıq etməsidir [6, s. 171-176]. inkişafına dəstək verilməsi; Sosial xidmətin yeni formalarından biri kimi - sosial xidmət müəssisələrinin maddi-texniki mobil briqadalar və mobil sosial xidmətlər çıxış bazasının möhkəmləndirilməsi; edir. Mobil briqada ahıl insanlara evdə sosial xidmət - əhalinin sosial müdafiəsi sisteminin innovasion formasıdır. Bu zaman sosial işçilər qrup halında potensialının yüksəldilməsi. birləşərək ehtiyacı olan vətəndaşlara birlikdə zəruri Xarici ölkələrin təcrübəsi baxımından sosial xidmətləri göstərirlər. xidmət sisteminin inkişafının əsas istiqamətləri kimi Sosial xidmətin göstərilməsində briqada me- aşağıdakıları qeyd etmək olar: todundan istifadə xidmətlərin kompleks surətdə - müştərilərin sosial xidmətlərə ehtiyaclarının göstərilməsinə, qısa zaman kəsiyində fiziki fərdi olaraq müəyyən edilməsi metodikasının işlənib işlərin kollektiv surətdə görülməsini, qadın və hazırlanması; kişi əməyinin bölgüsünü tələb edən əməktutumlu - təqdim edilən xidmətlərin dairəsinin xidmətlərin həyata keçirilməsinə şərait yaradır

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 122 GEOSTRATEGİYA (məsələn, evin fasadının ağardılması, odunların sahəsində aparılan islahatlar həmin xidmətlərin doğranması, həyətin məişət tullantılarından kəmiyyət və keyfiyyətinin artırılması, ünvanlığının təmizlənməsi və s.). Bu metod xidmətin göstərilməsi və əlçatanlığının, beynəlxalq standartlara müddətini azaltmağa və göstərilən xidmətlərin uyğunluğunun təmin olunması, müvafiq nor- keyfiyyətini yüksəltməyə imkan verir. mativ hüquqi bazanın təkmilləşdirilməsi, sosial Ölkəmizdə aparılan sosial siyasət kursuna uyğun işçi heyətinin bilik və peşəkarlıq səviyyələrinin olaraq, sosial müdafiə sisteminin səmərəliliyinin yüksəldilməsi, sosial xidmətlər üzrə innovativ və əhatəliliyinin artırılmasına yönələn islahatlar texnologiyalar üzərində vahid məlumat bazasının sosial xidmətlər sisteminin də sosial məsələlərin yaradılması və s. kimi hədəflərə yönəlib. Ölkənin həllində rolunun artırılmasına şərait yaradıb. Artıq bölgələrində sosial xidmətlərə ehtiyacların müəyyən ölkəmizdə çətin həyat şəraitində yaşayanlar da olunması üçün sosial xəritələşmənin aparılması və onların bu və ya digər səbəbdən sosial-psixoloji sosial xidmət müəssisələri şəbəkəsinin, habelə sosial vəziyyətini, məişətini çətinləşdirən və təkbaşına sifarişlər üzrə icra olunan sosial xidmət layihələrinin öhdəsindən gələ bilmədikləri problemlərin həllində icrası işlərinin həmin əsasda genişləndirilməsi də dövlət dəstəyini nəzərdə tutan geniş əhatəliliyə əsas məqsədlərdəndir” [1]. malik sosial xidmətlər sistemi formalaşıb. Onların Dəyişdirilmiş Avropa Sosial Xartiyasının 23- sırasına xəstəlik, əlillik və ya ahıllıqla əlaqədar cü maddəsinə görə ahıl insanların sosial müdafiə özünəqulluq qabiliyyəti və onlara qulluq, köməklik hüququnun səmərəli surətdə həyata keçirilməsini göstərə biləcək əmək qabiliyyətli qohumları ol- təmin etmək məqsədilə Tərəflər bilavasitə və ya mayanlar, sağlamlıq imkanları məhdud, yaxud dövlət və özəl qurumlarla əməkdaşlıq edərək lazımi, valideynlərini itirən və ya valideyn himayəsindən o cümlədən aşağıdakılara yönəlmiş tədbirlərin məhrum olan uşaqlar daxildir. Baxımsız və ya sosial görülməsini və yaxud təşviqi üçün aşağıdakı təhlükəli vəziyyətdə olan yetkinlik yaşına çatmayan- öhdəlikləri götürürlər: lar, məişət zorakılığından zərər çəkənlər, müəyyən aşağıda göstərilənləri sərəncamlarına vermək yaşayış yeri olmayanlar, insan alveri qurbanları və yolu ilə ahıl insanların mümkün qədər uzun müddət qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər kateqori- cəmiyyətin tam dəyərli üzvü olmalarına imkan yalardan olanlar sosial xidmət sistemi ilə əhatə vermək: olunublar [1]. a) onlara layiqli həyat sürməyə və dövlət, ictimai Bundan başqa 2007 - ci ildən bəri Ailə, Qadın və mədəni həyatda fəal rol oynamağa imkan verən və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yetərli vəsaitləri; 11 rayonda icma səviyyəsində fəaliyyət göstərən b) ahıl adamlar üçün mövcud olan xidmət və Uşaq və Ailələrə Dəstək mərkəzləri fəaliyyət güzəştlər haqqında və onların bu xidmətlərdən göstərir ki, bu müəssisələrin fəaliyyəti risk qruplu istifadə imkanları haqqında olan informasiyanı; əhaliyə göstərilən sosial xidmətin operativliyini ahıl adamlara sərbəst olaraq öz həyat tərzini təmin etməklə yanaşı, ailələrdə mövcüd olan so- seçmək və özlərinin istədikləri və bacardığı qədər sial problemlərin vaxtında araşdırılaraq, qarşısının vərdiş etdikləri şəraitdə müstəqil həyat sürmək alınmasında mühüm rol oynayır. Uşaq və Ailələrə imkanını aşağıda göstərilən yollarla təmin etmək: Dəstək Mərkəzləri modeli müasirliyi və fərdiliyi ilə a) onların tələbat və sağlamlıq durumuna uyğun seçilir. yaşayış yerlərinin verilməsi və yaxud ehtiyaclarına “Sosial xidmət haqqında” Qanundan, uyğun olaraq onların yaşadıqları yerlərin yenidən “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf avadanlıqla təchiz edilməsində kömək göstərməklə; Konsepsiyasından, ratifikasiya olunmuş müvafiq b) onların sağlamlığına qayğı ilə, sağlamlıq duru- beynəlxalq konvensiyalardan irəli gələn müddəalar muna uyğun tibbi və digər xidmətlərlə; sosial xidmətlərin mütərəqqi dünya praktikasına özəl həyatlarının toxunulmazlığına hörmət uyğun təkmilləşdirilməsini əsas vəzifələrdən biri etməklə qocalar evində yaşayan ahıl insanlara kimi müəyyən edir. Bununla əlaqədar 2018-2022- dəstək verməyi və həmçinin qocalar evindəki həyat ci illəri əhatə edən “Azərbaycan Respublikasında şəraitinə toxunan qərarların qəbul edilməsində sosial xidmətin inkişafı Konsepsiyası” da onların iştirakını təmin etmək. hazırlanıb: “Ümumilikdə, sosial xidmətlər Avropa Şurası Parlament Assambleyasının

123 Azərbaycanın Avropa Şurasına üzv olmaq üçün yanaşmalar bununla bitmir, o həmçinin sosial işin müraciəti haqqında 222 nömrəli rəyinin 14-cü yeni paradiqması, sosial texnologiya, sosial institut, bəndinin “h” yarımbəndində göstərilir ki, “qəbul sosial sahənin yeni sektoru, cəmiyyətdə sabitlik və olunduğu vaxtdan keçən iki il ərzində Avropa Sosial sosial gərginliyin azaldılması faktoru kimi nəzərdən Xartiyasını imzalamaq və qəbul olduğu vaxtdan keçirilir. keçən üç il müddətində onu ratifikasiya etmək 3. Son illər dövlətlər həssas əhali qruplarına və dərhal Xartiyada öz əksini tapmış prinsiplərə xidmət üzrə sosial texnologiyaların diferen- uyğun siyasətin həyata keçirilməsinə çalışmaq” sial şəkildə inkişaf etdirilməsi məqsədilə so- barədə Azərbaycan Respublikası öz üzərinə sial sektorun təkmilləşdirilməsinə yönəlmiş öhdəlik götürməlidir. “Avropa Sosial Xartiyasının fəal və ardıcıl tədbirlər həyata keçirirlər. Belə təsdiq edilməsi barədə” 6 yanvar 2004-cü il tarix­ siyasət sosial baxımdan həssas əhali qruplarının li Azərbaycan Respublikası Qanunu ilə 1996- həyat səviyyələrinin bərabərləşdirilməsi, fiziki cı il 3 may tarixli Dəyişdirilmiş Avropa Sosial məhdudiyyətli şəxslər üçün müyəssər mühit

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Xartiyası müvafiq bəyanatlarla təsdiq edilmişdir. yaradılması vəzifəsi ilə şərtlənir. Həyata keçirilən Bundan əvvəl, 7 aprel 2003-cü il tarixdə isə bu struktur dəyişiklikləri, ilk növbədə, sosial vəzifənin icrasını təmin etmək üçün Avropa Sosial xidmətlərin əlçatanlığının artırılmasına, sosial Xartiyasında nəzərdə tutulmuş normaların tətbiqi xidmət sistemində nemətlərin təqdim edilməsində üzrə Dövlət Proqramı hazırlanmışdır. ünvanlılıq yanaşmasının gücləndirilməsinə, sosial Bu kontekstdə, bütövlükdə təqdim edilən so- işçilərin əməyinin normalaşdırılması mexanizminin sial xidmətlərin keyfiyyəti, o cümlədən ayrı-ayrı təkmilləşdirilməsinə, sosial xidmətlərin dəyərinin regionlar, şəhər və kənd yerlərində sosial xidmətin konkretləşdirilməsinə yönəlir. keyfiyyət göstəriciləri arasında mövcud olan 4. Xarici ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, qüvvədə fərqlərin aradan qaldırılması xüsusi önəm kəsb edir. olan sosial xidmət modellərinin təkmilləşdirilməsi Sosial xidmətlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi pri- sahəsində əsas tendensiyalar bazar mexanizmlərinin oritet olduğu üçün məhz ahıl və digər bu kateqori- sosial xidmətlərin təqdim edilməsi sisteminə tətbiq yadan olan insanların konkret ehtiyacları bu sahənin edilməsi ilə bağlıdır. Bu və ya digər tendensiyalar inkişaf strategiyasını müəyyən etməlidir. Ahıl və sosial xidmətlərin təchizatçılarının strukturuna və digər bu kateqoriyadan olan insanlar müxtəlif hal- maliyyələşmə mexanizmlərinə təsir göstərir, sosial lara görə sosial xidmət təsisatlarının onlara təqdim xidməti onu əldə edənlərin tələbatlarına yönəldir, edə bilmədiyi deyil, konkret surətdə onların fərdi ixtisaslaşdırılmış və inteqrasiya olunmuş xidmətləri ehtiyaclarına uyğun olan zəruri xidmətləri əldə iqtisadi baxımdan daha səmərəli surətdə təqdim etməlidirlər. etməyə imkan verir. Beləliklə, bu məqalədə qeyd edilənləri 5. Dövlət sosial siyasəti müxtəlif əhali ümumiləşdirərək aşağıdakıları göstərmək olar: qruplarının tələbatlarından və imkanlarından asılı 1. Bu gün sivil dövlət sistemlərinin fəaliyyətinin olaraq sosial dəstək tədbirlərinin diferensiasiyasını müasir şərtləri sosial yönümlülük prioritetlərinə nəzərdə tutmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq so- əsaslandığı üçün əmək qabiliyyəti olmayan sial problemlərin həllinin və xidmət keyfiyyətinin vətəndaşlara sosial xidmət məsələləri xüsusi yüksəldilməsinin əsasən üç – iqtisadi, sosial və aktuallıq kəsb edir. Sivil dövlətlərin sosial tibbi istiqaməti fərqləndirilə bilər. İqtisadi istiqamət siyasətində sosial xidmət təhsil və səhiyyə ilə yanaşı məşğulluq, gəlir, mənzil təminatı məsələlərini, sosial prioritet istiqamətlərdən biri kimi fərqləndirilir. istiqamət sosial xidmət sistemini, tibbi istiqamət isə 2. Müasir dövrdə sosial xidmət sisteminin inkişafı tibbi xidmət sistemini əhatə edir. sosial müəssisələr şəbəkəsinin genişləndirilməsi 6. Xarici ölkələrin təcrübəsi baxımından sosial və regional xüsusiyyətlər nəzərə alınmaqla so- xidmət sisteminin inkişafının əsas istiqamətləri kimi sial xidmət texnologiyalarının təkmilləşdirilməsi aşağıdakıları qeyd etmək olar: ilə xarakterizə olunur. Sosial xidmət müasir so- - əhalinin sosial müdafiəsi müəssisələrinin büdcə sial siyasətin ayrılmaz tərkib hissəsi, əhalinin maliyyələşməsində sabitlik təminatının artırılması; sosial müdafiəsinin əsas istiqamətlərindən biri - müştərilərin sosial xidmətlərə ehtiyaclarının kimi xarakterizə olunur. Sosial xidmətə müasir fərdi olaraq müəyyən edilməsi metodikasının işlənib

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 124 GEOSTRATEGİYA hazırlanması; 9. Əhaliyə sosial xidmət sistemində vətəndaşlara - təqdim edilən xidmətlərin dairəsinin evdə xidmət üzrə yeni xidmət növləri və sosial iş genişləndirilməsi; formaları fəal şəkildə tətbiq edilməlidir. - sosial xidmətlərin hüquqi tənzimlənməsi və keyfiyyətinə nəzarətin təkmilləşdirilməsi; Açar sözlər: sosial xidmət, xarici ölkələrin - özünəxidmət imkanlarının genişləndirilməsi; təcrübəsi, yeni yanaşmalar, dövlətin sosial siyasəti, - səhiyyə, təhsil və digər aidiyyəti qu- sosial xidmət hüququ, əhalinin sosial müdafiəsi rumlarla sosial tərəfdaşlıq münasibətlərinin möhkəmləndirilməsi; ƏDƏBİYYAT SİYAHISI - sosial iş mütəxəssislərinin bilik və 1. “Sosial xidmət müəssisələrinin işinin təşkili: bacarıqlarının daha da inkişaf etdirilməsi; Avropa standartları və Azərbaycan təcrübəsi” - ehtiyacı olan şəxslərin sosial xidmətlər və mövzusunda konfrans keçirilib. https: // azertag.az/ uzunmüddətli qayğı ilə təmin edilməsində ailələrin xeber/Sosial _xidmet_muessiselerinin_isinin_teski- inkişafına dəstək verilməsi; li_Avropa_standartlari_ve_Azerbaycan_tecrubesi_ - müsbət təcrübələrin və gərəkli praktiki movzusunda_konfrans_kechirilib-1116332 məlumatların yayılması mexanizminin işlənib 2. Атякшева М.А. Социальные услуги: hazırlanması; определение, виды, условия предоставления - əhaliyə sosial xidmət standartlarının // Научное сообщество студентов: təkmilləşdirilməsi; Междисциплинарные исследования: сб. ст. по - sosial xidmət müəssisələrinin maddi-texniki мат. XXIV междунар. студ. науч.-практ. конф. bazasının möhkəmləndirilməsi; № 13(24). https://sibac.info/archive/meghdis/13(24). - sosial xidmətin göstərilməsində briqada meto- pdf dundan istifadə imkanlarının genişləndirilməsi; 3. Бутуева З.А. Анализ оказания - əhalinin sosial müdafiəsi sisteminin innovasion медикосоциальной помощи пожилым людям potensialının yüksəldilməsi; в нестационарных учреждениях социального - bütövlükdə təqdim edilən sosial xidmətlərin обслуживания (на примере городского центра keyfiyyəti, o cümlədən ayrı-ayrı regionlar, şəhər социального обслуживания г. Улан-Удэ) // və kənd yerlərində sosial xidmətin keyfiyyət Вестник БГУ, вып. 5, 2009, с. 281-286 göstəriciləri arasında mövcud olan fərqlərin aradan 4. Буянова М.О. Социальное обслуживание qaldırılması; граждан России в условиях рыночной экономики: - qeyri-stasionar sosial xidmətlərin inkişaf Дисс. … докт. юрид. наук. М., 2003, 325 с. etdirilməsi; 5. Воробьева Э.Л. Социетальное развитие - sosial xidmət müəssisələrində “xospislərin” сферы социального обслуживания: Опыт təşkili imkanlarının genişləndirilməsi; регионального исследования: Дисс. … докт. соц. - təcili sosial xidmət növünün tətbiqinə və həyata наук. М., 2003, 435 с. keçirilməsinə başlanılması; 6. Ефимов С.Г. Социальное обслуживание - əhaliyə sosial xidmət tədbirlərinin граждан старшего возраста в условиях maliyyələşdirilməsi sistemində yerli büdcələrin və модернизации общества // Вестник Бурятского büdcədənkənar sosial fondların rolunun artırılması государственного университета. Выпуск 5: və s. Психология, социальная работа. Улан-Удэ: Изд- 7. Sosial xidmətin fərdiləşdirilməsi və во БГУ, 2012, с. 171-176 humanistləşdirilməsi onun inkişafının prioritet 7. Межибовская И.В. Правовая категория istiqamətlərindən biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. «социальное обслуживание» в системе 8. Sosial xidmət müəssisələrinin fəaliyyətinin социальной защиты республики Казахстан inkişafının sürətləndirilməsi və səmərəliyinin // Вестник Пермского Университета. yüksəldilməsi üçün digər ölkələrin təcrübəsində Юридические науки, 2013, выпуск 3 (21), c. 144- sınanmış və müsbət nəticələr vermiş yeni proqres- 151 siv sosial texnologiyalardan istifadə imkanları 8. Понятие и особенности социального genişləndirilməlidir. обслуживания населения в РФ. http://odiplom.ru/

125 lab/ponyatie-i-osobennosti-socialnogo-obsluzhivani- основе опыта развитых стран. Автор показывает, ya-naseleniya-v-rf-kak-vida-socialnogo-obespech- что вопросы социального обслуживания граждан eniya.html с ограниченными возможностями приобретают 9. Социальное обслуживание в зарубежных особую актуальность, поскольку современные странах. https://studbooks.net/1179343/sotsiologi- условия функционирования цивилизованных ya/sotsialnoe_obsluzhivanie_zarubezhnyh_stranah государственных систем основаны на 10. Социальное обслуживание населения приоритетах социальной направленности. – ведущее направление социальной защиты Статья, на основе проведенных исследований населения. https://studme.org/1667020629409/sot- и путем изучения опыта развитых стран мира, siologiya/sotsialnoe_obsluzhivanie_naseleniya_ve- раскрывает различия в основных направлениях duschee_napravlenie_sotsialnoy_zaschity_nasele- системы развития социальных услуг. niya 11. Сущность социального обслуживания. Ключевые слова: социальная служба, опыт

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal http://geolike.ru/page/gl_7333.htm зарубежных стран, новые подходы, социальная 12. Хамаганова Н.Н. Публичный доклад политика государства, право на социальные об итогах деятельности Министерства услуги, социальная защита населения. социальной защиты Республики Бурятия за 2010 г. Улан-Удэ: Экос, 2011, 21 с. 13. Anheirer H.K., Kumar S. Social Service in Jayran Rakhmatullaeva Europe. An annotated Bibliography. Institut fur Postgraduate Academy of State Management Sozialarbeit und Sozialpadagogik e.V. [Institute for at the President of the Republic of Azerbaijan Social Work and Social Education] Beobachtungss- Lecturer of department of Social and telle fur die Entwicklung der sozialen Dienste in Cultural Studies of Azerbaijan Europa [Monitoring Unit], 2000, 344 p. 14. Esping-Andersen G. The Three Worlds of SUMMARY Welfare Capitalism. Cambridge: Polity Press, 1990 New approaches ın provısıon of socıal servıces 15. Montero A.L., van Duijn, S.Zonneveld, through the experıence of developed countrıes N.Minkman, M.H.Nies. Integrated Social Service in This article explores new approaches in provision Europe, European Social Network, Brighton, 2016, of social services through the experience of devel- 86 p. oped countries. The author shows that the issues of 16. Pavolini E., Ranci C. «Restructuring the provision of social services to individuals with dis- welfare state: reforms in long-term care in Western abilities are of particular relevance, because modern European countries», Journal of European Social conditions of functioning of civilized state systems Policy, 2008, № 18 (3], pp. 246-259 are based on the priorities of social orientation. The article reveals the main directions of development Джейран Рахматуллаева of social service systems through researches and Аспирант Академии Государственного experience of developed countries. Управления при Президенте Азербайджанской Республики Key words: social services, the experience of for- Лектор кафедры социально-культурной eign countries, new approaches, state social policy, деятельности Азербайджанского the right to social security, social protection of Государственного Университета Культуры population. и Искусства

РЕЗЮМЕ Опыт развитых стран и новые подходы в реализации социальных услуг. В данной статье рассматриваются новые подходы в реализации социальных услуг на

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 126 GEOSTRATEGİYA

UOT: 330.8:330.88 İqtisadiyyat

ŞƏFA ƏLİYEV SUMQAYITIN SOSİAL-İQTİSADİ İqtisad elmləri doktoru, Sumqayıt Dövlət Universitetinin İNKİŞAFININ DÜNYA SƏVİYYƏSİNƏ “Dünya iqtisadiyyatı və marketinq” kafedrasının professoru QALDIRILMASINDA İLHAM ƏLİYEV Azərbaycan E-mail: [email protected] MODELİ Sumqayıt şəhəri bu il özünün 70 yaşını qeyd istismara verilmişdir. Qeyd edək ki, “Аzərbаycаn edir. Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin 2019-cu il Rеspublikаsı rеgiоnlаrının sоsiаl-iqtisаdi inkişаfı 14 fevral tarixli Sərəncamı ilə Sumqayıt şəhərinin Dövlət Prоqrаmının (2004-2008-ci illər)” icrаsı 70 illik yubileyinin təntənəli şəraitdə qeyd çərçivəsində ölkə Prеzidеnti İlhаm Əliyеv edilməsi nəzərdə tutulmuşdur [1]. Sumqayıt şəhəri Sumqаyıta 5 dəfə səfər еtmişdir. Son 10 il ərzində özünəməxsus iqtisadi-tarixi inkişaf yolu keçmiş, Sumqayıtn sosial-iqtisadi inkişaf proseslərində, boş düzənlikdən müasir infrastruktura malik iri onun sənaye potensialının yenilənməsində və sənaye şəhərinə çevrilə bilmişdir [2]. güclənməsində əlamətdar hadisələrdən biri də 2003-cü ilin sonlarından başlayaraq, Sumqayı­ - Sumqayıt Texnologiyalar Parkının tikintisi və tın sosial-iqtisadi inkişaf proseslərində yeni bir istismara verilməsi ilə əlaqəlidir. Ölkə Prezidenti mərhələ - müasir inkişaf mərhələsi başlanmışdır. İlham Əliyev 2009-cu il dekabr ayının 22-də Həmin dövrdə Ulu Öndərin tapşırıq və Sumqayıta özünün VI səfəri çərçivəsində STP-nin tövsiyələrinə uyğun olaraq artıq Sumqayıtda birinci mərhələsində inşa olunmuş obyektlərin yığılıb qalmış problemlərin həlli istiqamətində açılış mərasimində iştirak etmişdir. Bu Parkda 13 işlər başlamışdır. 2004-cü ilin əvvəllərindən isə istehsalat sahəsi fəaliyyət göstərir [4]. bu məsələlərin daha planlı və sistemli şəkildə Sumqayıt 70 ildə dinamik sosial-iqtisadi həyata keçirilməsi intensivləşdirildi. Xüsusilə, ölkə inkişaf prosesləri keçərək, hazırkı yüksək inkişaf Prezidenti İlham Əliyevin tapşırıq və qərarlarına səviyyəsinə gəlib çıxmışdır. Bununla belə, hər bir uyğun olaraq, Sumqayıt şəhərinin sosial-iqtisadi dövrün özünün çağırışları və tələbləri vardır. Bu inkişafının sürətləndirilməsi, şəhərin sənaye məsələlər daim dövlət başçısının nəzarətindədir və potensialından səmərəli istifadə olunması, şəhərin Sumqayıtın daha yüksək standartlar səviyyəsinə enerji təchizadının yaxşılaşdırılması tədbirlərinin qədər inkişaf etdirilməsinin vacibliyini önə görülməsinə ciddi önəm verilmişdir. Ölkə Prezi- çəkir. Şübhəsiz, bu yanaşma və tələblər, eyni dentinin 11 fevral 2004-cü il tarixli Fərmanı zamanda, dövlət başçısının özünün diqqət və ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Respublikası qayğısı son nəticədə Sumqayıtın tarazlı və dina- regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət mik inkişafına əlavə stimullar verir. Sumqayıtın Proqramı”nda (2004-2008-ci illər) nəzərdə sosial-iqtisadi inkişafının mövcud mexanizmlərinin tutulmuş tədbirlər sırasında Sumqayıt şəhəri və yanaşmalarının yenilənməsi, istifadə olu- ilə bağlı bir sıra mühüm tədbirlər yer almışdır nan metodların və üsulların dünya səviyyəsinə və onların reallaşdırılması şəhərin sosial-iqti- qaldırılması, mütərəqqi şəhərsalma və inkişaf sadi inkişafına əsaslı təkan vermişdir [3]. Bu etdirilməsi təcrübəsinin Sumqayıta gətirilməsi proqramın icrası proseslərində Sumqayıtda və tətbiq olunması, şəhər təsərrüfatının və sosial sənaye potensialının bərpası və gücləndirilməsi infrastrukturun səviyyəsinin yüksəldilməsi, müa- məqsədilə, həmçinin metallurgiya sənayesinin sir dövrün standartlarına cavab verən səviyyəyə inkişafının təmin edilməsi üçün bir sıra işlər çatıdırılması tədbirlərinin kompleks və sistemli görülmüşdür. Sumqayıtda 525 MVt gücünə ma- şəkildə reallaşdırılması təşəbbüsləri və qətiyyəti lik müasir elektrik stansiyası inşa olunmuş və ilə belə bir fikir irəli sürmək mümkündür ki,

127 məhz Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının dünya yeni iş yerlərinin yaradılması üçün davamlı şəkildə səviyyəsinə qaldırılmasında İlham Əliyev modeli tədbirlərin görülməsi, insan kapitalına və insan formalaşmışdır [5]. amilinə xüsusi önəmin verilməsi, aparılan iqti- Dövlət başçısı dəfələrlə Sumqayıta səfər edə­ sadi və institusional islahatların mərkəzində in- rək onun inkişafı, sosial-iqtisadi tərəqqisi, müəssi­ san amilinin dayanması daha çox diqqət çəkirlər. sələrin modernizasiya edilməsi, müasir texnologi- Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycanda son 10-15 il yalar əsaslı və rəqabətqabiliyyətli müəssisələr ərzində nəinki paytaxt Bakıda, həmçinin ölkənin şəbəkəsinin yaradılması, şəhər təsərrüfatının digər iri şəhərlərində və regionlarında, o cümlədən, maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, əhalinin Sumqayıtda əhalinin yaşayış səviyyəsi və sosial yaşayış səviyyəsinin daha yüksək standartlara rifahı əhəmiyyətli səviyyədə yüksəlmişdir. Aka- uyğunlaşdırılması, şəhər əhalisinin sosial-iqtisadi demik Ramiz Mehdiyev haqlı olaraq qeyd edir fəallığının artırılması üçün təşəbbüslər göstərmiş, ki: “Prezident İlham Əliyevin siyasəti nəticəsində tövsiyələr və sərəncamlar vermiş, zəruri tədbirlərin Azərbaycan iqtisadiyyatının şaxələnməsi və

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal görülməsi üçün dövlət strukturlarına, nazirlik və sosial rifah sahələrində mühüm nailiyyətlər komitələrə, aidiyyəti təşkilatlara zəruri tapşırıqlar əldə edilib” [8]. Dövlət başçısının bu siyasəti vermişdir. Bütün bunların nəticəsində Sumqayıtın uzunmüddətli strateji hədəflərə hesablanıb və sosial-iqtisadi inkişafında uzun illər ərzində məqsəd - Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının diqqətdən kənarda qalmış problemlərin sistemli daha təkmilləşdirilmiş və dünya standartlarına şəkildə həll edilməsi, şəhərin inkişafı üçün vacib uyğunlaşdırılmış sosial-iqtisadi inkişaf mod- təminatın göstərilməsi, mövcud problemlərə bütün elini hazırlamaqdan və reallaşdırmaqdan səviyyələrdə daha ciddi yanaşmaların bir prinsip ibarətdir. Qürurverici haldır ki, bu strateji kimi ortaya qoyulması, şəhərin sosial-iqtisadi yanaşmaların tərkib hissəsində və dövlət başçısının inkişafına əsaslı vəsait qoyuluşunun artırılması tapşırıqlarında Sumqayıt əsas yerlərdən birini tutur və daha çox daxili investisiyaların yönəldilməsi, və xüsusilə, ölkə iqtisadiyyatının neftdən asılılığını xarici investisiyaların cəlbi üçün fəal tədbirlərin azaltmaq istiqamətində bütün diqqətlər Sumqayıt görülməsi, şəhərin investisiya-innovasiya və onun sənaye potensialının daha da artırılmasına cəlbediciliyinin artırılması mümkün olmuşdur. yönəldilmişdir. Buna görə də, ölkə Prezidentinin Ölkə Prezidentinin rəhbərliyi tərəfindən verilən Sumqayıta münasibəti xeyli fərqlidir və o, öz tapşırıqlar və nəzarəti altında “Azərbaycan fəaliyyətində Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafına, Respublikası regionlarının 2009-2013-cü illərdə onun dinamikliyinə, sənaye potensialının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”na artırılmasına, şəhərin infrastrukturunun inkişaf müvafiq olaraq, Sumqayıtda kompleks tədbirlər etdirilməsi tədbirlərinə daha çox diqqət yetirir. həyata keçirilmişdir. Dövlət Proqramının icrası Öz sözündə və vədlərində qətiyyətliliyi, dürüstül- ilə bağlı tədbirlərin təhlili göstərir ki, Sumqayıt üyü və bütövlüyü ilə daim ölkə vətəndaşlarının, şəhərində həmin tədbirlərin reallaşdırılmasına o cümlədən, sumqa-yıtlıların misilsiz rəğbətinin strateji yanaşmalar təmin olunmuşdur [6]. Prezi- qazanan Prezident İlham Əliyev Sumqayıtın sənaye dent Sumqayıtla bağlı iri həcmli layihələrin potensialının gücləndirilməsi və müasir texnologi- həyata keçirilməsi və reallaşdırılması proseslərini yalar əsaslı müəssisələrin yaradılması məqsədilə, daim izləməklə, zəruri tapşırıqlar və tövsiyələr 2011-ci il 21 dekabr tarixli Fərmanı ilə Sumqayıtda verməklə, bərabər mühüm istehsal sahələrinin və Kimya Sənayesi Parkı yaradılmışdır. Parkın obyektlərin tikintisi, yaxud genişləndirilməsi ilə ərazisi 508 hektardan çoxdur və burada müasir bağlı məsələlərdə yerindəcə bütün proseslərlə tanış tələblərə cavab verən infrastruktur yaradılmışdır olmağa və daha səmərəli şəkildə bu proseslərin [9]. Parkda yeni müəssisələrin yaradılması, reallaşdırılmasına nail olmağa üstünlük verir [7]. xidmətlərin təşkili, ümumilikdə, sahibkarlıq Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının dünya fəaliyyətinin və biznesin inkişaf etdirilməsi üçün səviyyəsinə qaldırılmasında İlham Əliyev modelin- hər cür şərait təmin edilmişdir. Həmin parkda in əsas tərkib elementləri kimi - milli iqtisadiyyatın 20-ə yaxın rezident qeydə alınmışdır və yatırılan şaxələndirilməsi və bununla yanaşı, əhalinin sosial investisiyaların həcmi 3 mlrd. ABŞ dollarından rifahının yaxşılaşdırılması, gəlirlərinin artırılması, çoxdur. Təqdirəlayiq haldır ki, bu sənaye

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 128 GEOSTRATEGİYA parkında idxala, ixraca, müxtəlif növ əmtəələrin əlavə dəyər yaradan rəqabətqabiliyyətli sənaye və malların təchizatına münbit şərait yaratmaq istehsalının genişləndirilməsi, yeni müasir istehsal məqsədilə Logistik Mərkəzin fəaliyyətinin təşkili sahələrinin yaradılmasının dəstəklənməsi və sənaye və genişləndirilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Mərkəz sahəsində məşğulluğun təmin olunması Dövlət müxtəlif tipli yüklərin, o cümlədən, xammalın, Proqramının əsas məqsəd və vəzifələrindəndir [13]. hazır məhsulların və avadanlığın nəqlinə xidmət Sumqayıtda kompleks və sistemli şəkildə edəcəkdir. Bu nəhəng Kimya Sənaye Parkının əsas həyata keçirilən sosial-iqtisadi inkişaf proseslərinin strateji hədəfləri sırasında Qafqaz və Orta Şərq dünya səviyyəsinə qaldırılmasında İlham Əliyev regionunda kimya-sənaye mərkəzinə çevrilmək, modelinin formalaşması, inkişaf etməsi və yerli istehsalın rəqabətqabiliyyətliliyi artırmaq, təkmilləşməsi ilə bağlı aruqmentləri, yanaşmaları, ölkədə innovativ və yüksək texnoloji istehsalı və əsasları ümumiləşdirməyə cəhd göstərsək, bu sahədə sahibkarlığı genişləndirmək, qeyri-neft Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının dünya sektorunun inkişafını stimullaşdırmaq, investor- səviyyəsinə qaldırılmasında İlham Əliyev mod- lar üçün geniş imkanlar məkanı olmaq, kimya elinin strateji hədəfləri, prinsipləri, xüsusiyyətləri sənayesində məhsullarının əsas təchizatçısına və meyarlarının blok-sxemini Şəkil 1-dəki kimi çevrilmək və s. daha çox diqqət çəkirlər [10]. verməyi məqsəduyğun hesab etmişik. Maraqlıdır ki, ölkə Prezidenti təkcə Sumqayıt Kimya Sənaye Parkına 7 dəfə səfər etmişdir və hər Şəkil 1. Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının dəfə də bu unikal kimya müəssisələri şəbəkəsinin dünya səviyyəsinə qaldırılmasında İlham Əliyev inkişafına öz töhfəsini vermişdir. İlk dəfə Kimya modelinin strateji hədəflərinin, prinsiplərinin, Sənaye Parkına dövlət başçısı 2013-cü il 03 ok- xüsusiyyətlərinin və meyarlarının blok-sxemi tyabr tarixində XII səfəri çərçivəsində gəlmiş və (müəllif tərəfindən hazırlanmışdır). təməlqoyma mərasimində iştirak etmişdir [11].

Bu mərasimdə çıxış edən Prezident İlham Əliyev Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının dünya demişdir: “Kimya Sənaye Parkının yaradılması sәviyyәsinә qaldırılmasında İlham Әliyev modelinin strateji hәdәflәri, prinsiplәri, xüsusiyyәtlәri vә Sumqayıtın inkişafına böyük təkan verəcəkdir... meyarları Bu gün, bir daha demək istəyirəm ki, tarixdə qalacaqdır. Sumqayıtın yeni sənaye inkişafı Sumqayıtın dünyanın intensiv inkişaf Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının Sumqayıtın uzun illәr әrzindә yığılmış günüdür. Sumqayıtın böyük, müasir sənaye şəhəri etmәkdә olan müasir sәnaye şәhәrinә qlobal çağırışlara uyğun olaraq problemlәrinin aradan qaldırılması, çevrilmәsi tәnzimlәnmәsi vә sürәtlәndirilmәsi abad vә güclü infrastruktura malik olmasının başlanması günüdür”. Məlumdur ki, şәhәrә çevrilmәsi son on il ərzində Azərbaycanda sənaye sahələrinin inkişafına kompleks və sistemli yanaşma təmin Şәhәrdә sosial-iqtisadi inkişafın Şәhәrin tarixi әnәnәlәrinin Şәhәrdә mәnәvi vә fiziki cәhәtdәn dayanıqlı vә davamlı mexanizmlәr qiymәtlәndirilmәsi vә inkişafının köhnәlmiş, ekoloji baxımdan tәhlükәli olunmuşdur. Əsas məqsəd sənaye sahələrinin üzәrindә tәmin edilmәsi strategiyasının müasir mexanizmlәrinin yaradılması olan qurğuların, istehsalatların reallaşdırılması birmәnalı şәkildә tam olaraq potensialının bərpası və dirçəldilməsi, eyni za- istismardan çıxarılması manda yeni sənaye müəssisələrinin yaradılması və müasir texnologiyalar əsaslı rəqabət qabiliyyətli Şәhәrin ekoloji -iqtisadi sisteminin Sumqayıtın iqtisadi potensialı ilә sosial Sumqayıtın şәhәr tәsәrrüfatının sənaye müəssisələrinin istismara verilməsi dünya sәviyyәsindә formalaşdırılması inkişafının balanslaşdırılması vә bütün fәaliyyәt mexanizmlәrinin yenilәnmәsi vә bu mәsәlәlәr üzrә yanaşmalarda mәsәlәlәrdә әhalinin rifahının vә әhaliyә kommunal xidmәtlәrin olmuşdur. Təsadüfi deyildir ki, ölkə Preziden- dünya standartlarının әsas meyar kimi yaxşılaşdırılmasının әsas hәdәf kimi sәviyyәsinin maksimum yüksәldilmәsi götürülmәsi götürülmәsi tinin 2014-cü il 10 yanvar tarixli Sərəncamı ilə 2014-cü il - Azərbaycan Respublikasında Sumqayıtın şәhәr simasının Sumqayıtın sәnaye potensialının Sumqayıtın sәnaye mәrkәzi ilә bәrabәr, “Sənaye ili” elan olunmuşdur [12]. Bundan gözәllәşdirilmәsi, memarlıq әhәmiyyәtli sәviyyәdә artırılması vә turizm vә mәdәniyyәt mәrkәzinә əlavə, Azərbaycan Respublikası Preziden- baxımından zövqlә tәdbirlәrin dünyanın әn güclü sәnaye mәrkәzi çevrilmәsi üzrә uzunmüddәtli görülmәsi, şәhәrin inkişafı ilә bağlı şәhәrlәrindәn biri kimi güclәndirilmәsi kompleks vә sistemli strategiyanın tinin 2014-cü il 26 dekabr tarixli Sərəncamı ilə davamlı strategiyanın hazırlanması vә reallaşdırılması formalaşdırılması təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Proqramı” xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Sənayenin modernləşdirilməsi və struktu- Bu modeldə bir tərəfdən, iqtisadi inkişaf mode­ runun təkmilləşdirilməsi, qeyri-neft sənayesinin linin zənginləşdirilməsi, dünya standartlarına inkişafı və ixrac potensialının artırılması, yüksək cavab verən iqtisadi sistemin formalaşdırılması

129 və bu sistemdə yer alan fəaliyyəti istiqamətlərinin şəhərinin potensialından səmərəli istifadə olunması təkmilləşdirilməsi önəmli hal kimi baxılırsa, strateji əhəmiyyət daşıyır. digər tərəfdən, strateji məsələlər kimi ölkə Qeyd edək ki, dövlət başçısı Sumqayıtın əhalisinin yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi inkişafına, onun tərəqqisinə, sumqayıtlılara tədbirlərinin görülməsi, sosial-iqtisadi böyük inam hissi ilə yanaşaraq, 2015-ci ilin inkişafın sürətləndirilməsi, əhalinin gəlirlərinin sentyabrından başalayaraq, şəhərin sosial-iqtisadi artırılması, cəmiyyətlə milli iqtisadiyyat inkişafının müasir dövrdə strateji hədəflərinin arasında balanslaşdırılmanın təmin olunması, reallaşdırılmasında daha intensiv və təsirli dayanıqlı inkişafın bərqərar olması üçün zəruri addımlar atmış, qərarlar vermişdir. 2015-ci ilin tədbirlərin görülməsi, ölkə iqtisadiyyatının sentyabr ayından 2019-cu ilin iyun ayınadək ölkə rəqabətqabiliyyətliliyinin artırılması və ölkənin Prezidenti tərəfindən Sumqayıtın bu və ya digər hər yerində, bütün şəhər və rayonlarda sosial- sosial-iqtisadi problemləri, abadlıq-quruculuq iqtisadi inkişafının təmin olunması vacib işləri və s. məsələlər üzrə 9 dəfə sərəncam vermiş

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal şərtlərdən sayılır. Bütün bunlar öz əksini ölkə və maraqlıdır ki, 9 dəfə də Sumqayıt şəhərinə Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı səfər etmişdir. Şübhəsiz, bu məsələlərdə sistem- ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının lilik, ardıcıllıq, məqsədyönlülük diqqət çəkir milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol və əsas prinsiplər kimi götürülmüşdür. Başlıca Xəritəsi”ndə tapmışdır [14.]. Artıq strateji yol məqsəd - Sumqayıtın Azərbaycanın sosial-iqtisadi xəritəsi çərçivəsində sosial-iqtisadi və institu- inkişafında rolunu və əhəmiyyətini artırmaq, onun sional islahatların dairəsi genişləndirilməkdədir, inkişaf səviyyəsinin paytaxt Bakının standartlarına mövcud mexanizmlər təkmilləşdirilir, daha çevik çatdırmaq, regionun və dünyanın cəlbedici, dina- dövlət qurumları yaradılır, iqtisadiyyatın struk- mik inkişaf edən şəhərlərindən birinə çevirməkdir. turu qeyri-neft sektoru müəssisələri hesabına 2015-2016-cı illər Sumqayıtda abadlıq- diversifikasiyalaşdırılır və bu sahələrin inkişafının quruculuq proseslərinin xüsusilə sosial-iqtisadi sürətləndirilməsi üçün ölkənin əsas iqtisadiyyat təyinatlı infrastrukturun yenidən yaradılması, sahəsi olan neft-qaz sektorunun potensialından şəhərin simasının gözəlləşdirilməsi, yaradılan maksimum bəhrələnmək üçün kompleks tədbirlər obyektlərin dünya standartları səviyəsində görülür. Yenə ölkə Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı qurulması və, ilk növbədə Sumqayıtın tarixində il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan əhəmiyyətli bir layihənin – beynəlxalq standart- Respublikasının neft və qaz sənayesinin (kimya lara ən yüksək səviyyədə cavab verən Sumqayıt məhsulları daxil olmaqla) inkişafına dair bulvarının tikintisinin başa çatdırılması tədbirləri Strateji Yol Xəritəsi”ndə bu sahədə daha strateji ilə yadda qalmışdır. Eyni zamanda, Sumqayıtda hədəflərin yerinə yetirilməsi, o cümlədən, kimya ulu öndər Heydər Əliyevin tarixi xidmətlərinə, sənayesinin inkişaf potensialından səmərəli şəxsiyyətinə, dahiliyinə və Sumqayıtın inkişafında istifadə olunması məsələləri nəzərdə tutulmuşdur misilsiz əməyinə, töhfəsinə layiq olan və yüksək [15]. Bu strateji tədbirlərin reallaşdırılmasında standartlar səviyyəsinə cavab verən müasir Heydər Sumqayıt şəhərinin rolu əhəmiyyətli yerlərdən Əliyev Mərkəzinin binası istismara verilmişdir. birini tutur, xüsusilə, qeyri-neft təmayüllü sənaye Qısa müddət ərzində şəhərin abadlaşdırılmasında, sahələrinin inkişaf etidirilməsində, bu sahədə ixrac quruculuq işlərinin sürətləndirilməsində, potensialının artırılmasında, neft və qaz emalının yüksək standartlara cavab verən müasir sosial- dərinləşdirilməsi hesabına yeni rəqabətqabiliyyətli iqtisadi obyektlərin yaradılmasında misilsiz kimya və neftkimya məhsullarının alınmasında, uğurlar əldə edən Sumqayıt dövlət başçısının ən digər sənaye sahələrinin, o cümlədən, metallurgiya yüksək qiymətinə layiq görülmüş və rəğbətini sənayesinin dirçəldilməsində, qara metallurgiya qazanmışdır. 27 sentyabr 2016-cı ildə dövlət sənayesi təyinatlı müasir müəssisələr şəbəkəsinin başçısı Sumqayıtda Heydər Əliyev Mərkəzinin yaradılmasında, elektrotexnika məhsulları iclas zalında şəhər ictimaiyyətinin nümayəndələri istehsalının çeşidinin genişlən-dirilməsində, toxu­ ilə görüşmüş və Sumqayıtda bir çox gözəl culuq və yeyinti sənayesi məhsullarının sturktu- obyektlərin açılışını qeyd etmişdir [16]. Heydər runun diversifikasiyalaşdırılmasında Sumqayıt Əliyev Mərkəzinin əzəməti və möhtəşəmliyi,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 130 GEOSTRATEGİYA memarlıq və funksionallıq baxımından gözəl bir 2005-2018-ci illərdə Sumqayıtda ümumi məhsul abidə, həm də Ulu Öndərin adına layiq bir mərkəz buraxılışı 7,6 dəfəyə yaxın artmışdır. 2015-2018- olmasını dövlət başçısı xüsusilə vurğulamışdır. ci illərdə isə artım kifayət qədər intensiv xarakter Həmin tədbirdə İlham Əliyev demişdir: “Sumqayıt almışdır və qısa müddət ərzində şəhərdə ümumi böyük sənaye şəhəridir. Sumqayıtın əhalisi də məhsul buraxılışının həcmi 2,36 dəfə artaraq, kifayət qədər böyükdür. Sumqayıt Bakıdan sonra 2018-ci ildə 2013,4 mln. manat təşkil etmişdir. Azərbaycanın ikinci şəhəridir... Sumqayıtda Xüsusilə, 2015-2018-ci illərdə Sumqayıt şəhərinin çox böyük işlər görülüb. Bu gün iştirak etdiyim ölkə ÜDM-də payı əhəmiyyətli səviyyədə artmış açılışlar onu əyani şəkildə göstərir. Cəmi 8-9 ay və 2018-ci ilin yekununda 2,52 % təşkil etmişdir. ərzində belə möhtəşəm Heydər Əliyev Mərkəzi Şəhər üzrə ümumi məhsul buraxılışı 2003-ci yaradılıb... Sumqayıt bulvarı isə hesab edirəm ki, illə müqayisədə 2018-ci ildə 12,5 dəfə artmış, bir möcüzədir... Bu bulvarın yaradılmasında şəhər sənaye məhsulunun həcmi həmin dövrdə 10 dəfə rəhbərliyinin xüsusi rolu, Sumqayıt sakinlərinin yüksəlmiş, orta aylıq əmək haqqı bu dövrdə 6,1 böyük rolu var... Hesab edirəm ki, Sumqayıt artıq dəfə artmış, yerli büdcə xərcləri 2003-cü ildə do- Bakının səviyyəsinə gəlib çatıb. Bu münasibətlə tasiya ilə birlikdə 36,0 milyon manat olmuşdursa, mən sizi ürəkdən təbrik edirəm”. Sumqayıtda 2018-ci ildə yerli büdcə xərcləri dotasiyasiz 45,0 aparılan abadlıq-quruculuq işlərinə, Sumqayıtın milyon manat təşkil etmiş və ya 2003-ci illə sosial-iqtisadi inkişafının sürətləndirilməsi, şəhər müqayisədə 4,1 dəfədən cox artmış, 2003-2018-ci təsərrüfatının yenilənməsi, şəhərin simasının il ərzində infratruktur layihələrinə 3 mlrd. manat- dəyişdirilməsi və dünya standartları səviyyəsinə dan çox investisiya qoyulmuş, 2003-2018-ci il qaldırılması tədbirlərinə dövlət başçısının bu ərzində 84 min yeni iş yeri, o cümlədən, 67 min cür yüksək qiymət verməsi, ilk növbədə, şəhər daimi iş yerləri açılmışdır. rəhbərliyinin səmərəli fəaliyyətinin və onun öz Ölkə Prezidentinin 29 yanvar 2019-cu il ətrafında birləşdirdiyi bütün sumqayıtlıların gərgin tarix­li Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan əməyinin nəticəsində mümkün olmuşdur. Respublikası regionlarının 2019-2023-cü illərdə Sumqayıtda son illərdə nəhəng sənaye sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”nda müəssisələrinin yaradılması ilə də diqqət çəkmişdir. strateji yanaşmalar kimi sosial-iqtisadi inkişafın 2018-ci ilin iyul ayının 18-də isə dövlət başçısı sürətləndirilməsi, qeyri-neft sektorunun davamlı Sumqayıta XIX səfərini edərək, İtaliya Prezidenti inkişafı, sahibkarlıq və investisiya mühitinin Sercio Mattarella ilə birlikdə, Sumqayıt Kimya cəlbediciliyinin artırılması, yeni müəssisələrin Sənaye Parkında “SOCAR Polymer” layihəsi yaradılması və iş yerlərinin açılması prioritet- çərçivəsində inşa edilən polipropilen zavodunun lik təşkil edir [18]. 2019-cu illərin əvvələrindən açılışında iştirak etmişlər [17]. Bu zavodun ümumi başlayaraq, Sumqayıtda sosial-iqtisadi inkişafın investisiya xərcləri 816 mln. dollar təşkil edən və sürətləndirilməsi istiqamətində və strateji bunun 768 mln. dollarınını xərclənməsi hesabına hədəflərin reallaşdırılmasında aparılan kom- başa gələn Polipropilen zavodu Sumqayıtın pleks və sistemli işlər daha da intensivləşmişdir. sənaye potensialının müasirləşdirilməsində 2019-cu il yanvar ayının 16-da Sumqayıta XXII və gücləndirilməsində tarixi bir hadisədir. Za- səfəri çərçivəsində dövlət başçısı artıq inşası vodun istismar dövründə əldə edəcəyi gəlirin başa çatdırılmış “SOCAR karbamid” zavodunun ümumi məbləği 6,3 mlrd. ABŞ dolları həcmində açılışında iştirak etmişdir. Bu layihənin ümumi proqnozlaşdırılır. Bu zavodun digər bir üstün dəyəri təxminən 800 mln. avro səviyyəsində cəhəti, onun multiplikativ xüsusiyyətə ma- olmuşdur və zavodun ərsəyə gəlməsi üçün lik olmasıdır, belə ki, zavodda istehsal olunan beynəlxalq banklardan Azərbaycan dövlətinin 19 növ polipropilen və 12 növ yüksəksıxlıqlı zəmanəti ilə 500 mln. avro vəsait cəlb edilmişdir. polietilen məhsulları, eyni zamanda, xammal Zavodda 500 nəfərin işləməsi gözlənilir. 2019-cu təyinatlılıdırlar. Həmin xammalların hesabına yeni il fevralın 18-də isə ölkə Prezidenti Sumqayıta emal müəssisələrin yaradılması mümkün olacaq XXIII səfərini etmiş və bu səfərin əsas məqsədi və sahibkarlıq subyektlərinin xammalla təchiz - Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında “SOCAR edilməsində problemlər aradan qalxacaqdır. Polymer” layihəsi çərçivəsində inşa edilən yüksək

131 sıxlıqlı polietilen zavodunun açılışında iştirak dayanıqlılıq mexanizmləri olan balanslaşdırılmış etməkdən ibarət olmuşdur. Bu zavodda istehsal şəhər və sənaye infrastrukturuna malik, memarlıq olunacaq məhsulun əhəmiyyətli hissəsi ixracyön- baxımından zövqlə yeniləşən, abadlaşan, ekoloji lüdür. Müəssisənin kollektivi ilə görüşdə Prezident aspektlərdən tamamilə dəyişən və intensiv İlham Əliyev bunları demişdir: “Keçən il poli- yaşıllaşan, Sumqayıt bulvarının gözəlliklərindən propilen zavodunun açılışı rəsmi qaydada qeyd dünyaya boylanan, səs salan müasir şəhərlərdən olundu. Bu gün isə biz, yüksəksıxlıqlı polietilen birinə çevrilmişdir və s. zavodunun açılışını qeyd edirik. Beləliklə, “SO- CAR Polymer” tam gücü ilə işə başlayır... Siz - Açar sözlər: İlham Əliyev modeli, Sumqayıt burada çalışan gənclər yaxşı bilrsiniz ki, zavodun şəhəri, Sumqayıt - 70, Sumqayıt sənaye mərkəzi, istehsal gücü 300 min ton olacaqdır. Bu, bizim şəhər infrastrukturu, Sumqayıtın sosial-iqtisa- qeyri-neft ixracımızın 15 % artımı deməkdir... Bu di inkişafı, Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişaf zavodun fəaliyyətə başlaması, Sumqayıt şəhərinin perspektivləri.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ümumi inkişafına da böyük töhfədir... Bu gün nəinki Sumqayıtın tarixində, ölkəmizin tarixində ƏDƏBİYYAT SİYAHISI çox əlamətdar bir gündür. Çünkü hər bir ölkə belə 1. Sumqayıt şəhərinin 70 illik yubileyinin qeyd gözəl müəssisələrlə fəxr edə bilər” [19]. edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Prezi- Ölkə Prezidenti İlham Əliyevin diqqət və dentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, 14 fevral 2019-cu qayğısı nəticəsində Azərbaycanın sosial-iqtisadi il. inkişafının strateji hədəflərinin reallaşdırılmasında 2. Alıyev H.A. Sumqayıt şəhərinin tarixi. Bakı, Sumqayıt şəhərinin əhəmiyyətinin daha da artması “Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2011, 544 s. ilə bağlı fikir və mülahizələrimizi aşağıdakı kimi 3. Azərbaycan Respublikası regionlarının so- ümumiləşdirmişik: sial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı (2004-2008- 1. Sumqayıt özünəməxsus sosial-iqtisadi ci illər). Azərbaycan Respublikası Prezidentinin inkişaf tarixi olan və 70 il ərzində formalaşmış və Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı şəhəri, 11 fevral sürətli inkişaf yolu keçmiş yetkin bir şəhər kimi 2004-cü il, № 24. qiymətləndirilməlidir. Sumqayıt güclü infrastruktu- 4. STP MMC. https://scip.az. ra, çevik şəhər təsərrüfatı baxımından maddi-texni- 5. Şəfa Əliyev. Azərbaycanın sosial-iqtisadi ki bazasına malik şəhərdir və burada insanların inkişafında Sumqayıt şəhərinin strateji əhəmiyyəti. rahat yaşaması üçün hər bir şərait vardır. Monoqrafiya. Sumqayıt, “Azəri” nəşriyyatı, 2019, 2. Sumqayıtda ölkənin sənaye potensialının 368 s. əhəmiyyətli hissəsi formalaşdırılmışdır və 6. Azərbaycan Respublikası regionlarının bir-birinin ardınca yeni istehsal gücləri, 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət rəqabətqabiliyyətli müəssisələr yaradılmaqdadır, Proqramının icrasının yekunları. Azərbaycan başqa sözlə, Sumqayıt təkcə Azərbaycanın yox, re- Respublikasının İqtisadiyyat və Sənaye Nazirliyi. gionun, dünyanın güclü sənaye potensialına malik Bakı, 2014, 233 s. şəhərlərindən biri kimi inkişaf etmişdir. 7. İlham Əliyev Sumqayıt Texnologiyalar 3. Sumqayıt Heydər Əliyev ideyalarının Parkında polimer məhsulları istehsal zavodunun təcəssümündən formalaşan, Prezident İlham genişləndirilməsi işləri ilə tanış olmuşdur. 24 aprel Əliyevin diqqət və nəzarəti, strateji qərarları 2012. https://president.az/articles/4756. sayəsində sürətlə inkişaf edən, xüsusilə, 8. Ramiz Mehdiyev: “Prezident İlham Əliyevin Azərbaycan üçün əhəmiyyətli olan qeyri-neft siyasəti nəticəsində Azərbaycan iqtisadiyyatının təmayüllü iqtisadiyyat sahələrində ixtisaslaşan, şaxələnməsi və sosial rifah sahələrində mühüm dayanıqlı sosial-iqtisadi inkişaf ənənələrinə və nailiyyətlər əldə edilib”, 3 dekabr 2012. http:// mexanizmlərinə malik olan bir şəhərdir. www.news.milli.az. 4. Sumqayıtın sosial-iqtisadi inkişafının dünya 9. Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı - https://scip. səviyyəsinə qaldırılmasında İlham Əliyev modeli­ az. nin reallaşdırılması nəticəsində, bu şəhər dövrün 10. Hədəfimiz – Gələcəyə baxışımız. SKSP. çağırışlarını özündə əks etdirən, qlobal təsirlərə https://scip.az.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 132 GEOSTRATEGİYA 11. İlham Əliyev Sumqayıt Kimya Sənaye индустриального центра и поднятие его на Parkının təməlqoyma mərasimində iştirak etmişdir. мировой уровень. Раскрыта и обоснована 03 oktyabr 2013. https://president.az/articles/9464. стратегическая роль инициативы и 12. 2014-cü ilin Azərbaycan Respublikasında решений Ильхама Алиева в модернизации “Sənaye ili” elan edilməsi haqqında Azərbaycan промышленного центра города. Рассмотрена Respublikası Prezidentinin Sərəncamı. Bakı şəhəri, модель Ильхама Алиева в поднятии на мировой 12 mart 2014-cü il, № 331. уровень социально-экономического развития 13. Azərbaycan Respublikasında sənayenin Сумгайыта и обоснована важность города inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət Сумгайыта в реализации стратегических целей Proqramı. Azərbaycan Respublika Prezdentinin социально-экономического развития страны. 2014-cü il 26 dekabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq edilmişdir. Ключевые слова: модель Ильхам Алиева, город 14. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyy- Сумгайыт, Сумгайыт – 70, Сумгайытский at perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan индустриальный центр, городская Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 06 dekabr инфраструктура, социально-экономическое tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. развитие Сумгайыта, перспективы социально- 15. Azərbaycan Respublikasının neft və qaz экономическое развитие Сумгайыта. sənayesinin (kimya məhsulları daxil olmaqla) inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Model of Ilham Aliyev to raise the social and Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr economic development of Sumgait tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. to the world level 16. İlham Əliyev Sumqayıtda Heydər Əliyev Mərkəzinin binasının açılışında iştirak edib. 27 SUMMARY sentyabr 2016. https://president.az/articles/21187 The model of Ilham Aliyev on raising the 17. İlham Əliyev və İtaliya Prezidenti Sercio social and economic development of Sumgait to Mattarella Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında “SO- the world level is investigated in the article. The CAR Polymer” layihəsi çərçivəsində inşa edilən processes of development of Sumgait as a strong polipropilen zavodunun açılışında iştirak ediblər. industrial center and its raising to the world level 18 iyul 2018. https://president.az/articles/29502 are analyzed for this purpose. The strategic role of 18. Azərbaycan Respublikası regionlarının Ilham Aliyev’s initiative and decisions in modern- 2019-2023-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət izing the industrial center of the city is considered Proqramının təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan then. The model of Ilham Aliyev in raising the Respublikası Prezidentinin Fərmanı. Bakı şəhəri, social and economic development of Sumgait to 29 yanvar 2019-cu il. №500. the world level and the importance of the Sumgait 19. İlham Əliyev Sumqayıtda “SOCAR city in the implementation of the strategic goals of Polymer”in yüksək sıxlıqlı zavodunun açılışında social and economic development of the country is iştirak edib. 18 fevral 2019. https://president.az/ given in the end of the article. articles/31894. Keywords: the model of Ilham Aliyev, the Sumgait Модель Ильхама Алиева по поднятию city, Sumgait - 70, the Sumgait industrial center, на мировой уровень социального- city infrastructure, social and economic develop- экономического развития Сумгайыта ment of Sumgait, perspectives of social and eco- nomic development of Sumgait. РЕЗЮМЕ В статье исследована модель Ильхама Алиева по поднятию на мировой уровень социального-экономического развития Сумгайыта. Анализированы процессы развития Сумгайыта в качестве сильного

133 UOT: 331.108.4:331.434

LOĞMAN ABDULLAYEV Sumqayıt Dövlət Universitetinin AZƏRBAYCANDA İNSAN “Maliyyə və mühasibat uçotu” kafedrasının müdiri, dosent, iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru KAPİTALINDAN İSTİFADƏNİN Azərbaycan SƏMƏRƏLİ TƏŞKİLİNİN STRATEJİ E-mail: [email protected] MƏSƏLƏLƏRİ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müasir dövrdə Azərbaycanda sosial-iqtisadi­ inki­ keçirilməlidir [2]. Təsadüfi deyildir ki, Azərbaycan şafın mövcud modelinin daha da təkmilləşdirilməsi Respublikası Prezidentinin 2012-cı il 29 dekabr prosesləri gedir. Bir tərəfdən, sosialyönlü islahat- tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan lar dərinləşdirilirsə, başqa tərəfdən, iqtisadi və 2020: gələcəyə baxış İnkişaf Konsepsiyası” insan struktur dəyişiklikləri genişləndirilməkdədir. İnsan kapitalının inkişafı və səmərəli sosial müdafiə resurslarından və bütövlükdə insan kapitalından sisteminin qurulması məsələlərinə ciddi diqqət istifadənin maksimum səmərəli təşkilinin strateji yetirilmişdir. Konsepsiyada əhalinin sağlamlığı əhəmiyyəti artmışdır. Ölkə Prezidenti İlham və səhiyyə sahəsində mövcud olan problemlərin Əliyevin yanında 2019-cu il oktyabrın 15-də aradan qaldrılılması, səhiyyə sisteminin maddi- keçirilən iqtisadi müşavirədə dövlət başçısı qeyd texniki bazasının gücləndirilməsi, müasir təhsil sis- etmişdir ki, bizim sosial siyasətimiz birmənalıdır. teminin formalaşdırılması və təhsildə idarəetmənin Dəfələrlə demişəm ki, siyasətimizin mərkəzində təkmilləşdirilməsi məsələlərinə strateji yanaşmalar Azərbaycan vətəndaşı dayanır... Əlbəttə ki, əsas ortaya qoyulmuşdur [3]. Bunlarla yanaşı, təhsil vəzifəmiz iqtisadi inkişafı şərtləndirən islahatları sisteminin informasiyalaşdırılması, elektron dərinləşdirməkdir. Bütövlükdə, Azərbaycanda təhsil texnologiyalarının inkişaf etdirilməsi və iqtisadi sahədə islahatlar uğurla gedir... Ancaq buna informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından baxmayaraq, əlbəttə, bir daha demək istəyirəm ki, istifadənin daha geniş mənimsənilməsi, ölkənin istifadə olunmayan kifayət qədər ehtiyatlar var və təhsil sisteminin dünya və Avropa təhsil məkanına biz bu ehtiyatları aşkar etməliyik. Elə etməliyik inteqrasiyasının sürətləndirilməsi əsas vəzifələr ki, Azərbaycanda hər bir sahə şəffaf olsun və ən kimi qarşıya qoyulmuşdur. Eyni zamanda, so- yüksək standartlara cavab versin [1]. Fikrimizcə, sial müdafiə sistemində islahatların aparılması, bu strateji vəzifələrin reallaşdırılmasında və mövcud mexanizmlərin təkmilləşdirilməsi, aktiv başlanılmış islahatların daha uğurla aparılmasında, məşğulluq tədbirlərinin gücləndirilməsi, ölkədə planlaşdırılan yüksək nəticələrin əldə edilməsində gender bərabərliyinin təmin edilməsi və ailə insti- insan amili – insan kapitalı həlledici rola malik- tutunun inkişafına daha çox diqqətin yönəldilməsi dir. Belə ki, iqtisadi inkişaf proseslərinin səmərəli prioritetlik təşkil etmişdir. Son illərdə ölkəmiz təşkilində kadrların peşəkarlıq səviyyəsinin mövcud olan iqtisadi inkişaf modelinin tərkib artırılması, hər bir kadrdan onun hazırlıq və hissəsinin yenilənməsinin daha sürətli fazasına peşəkarlıq xüsusiyyətlərinə görə istifadə olunması, daxil olmuşdur və bunlar da öz növbəsində kadrların düzgün seçilməsi və qeyd edildiyi kimi, insan kapitalından istifadənin yeni səmərəli şəffaflığın təmin olunması mühüm önəm daşıyır. modellərinin, üsullarının və mexanizmlərinin Bu amillər baxımdan, ölkəmizdə insan kapitalından işlənib hazırlanmasını və tətbiqini şərtləndirir. Ölkə istifadənin müasir dövrün tələblərinə uyğun şəkildə Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı ilə səmərəli təşkili problemləri fundamental səviyyədə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının milli öyrənilməli, problemlər açıqlanmalı və aparılmış iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi təhlillər nəticəsində zəruri tədbirlər həyata çərçivəsində həyata keçırılən prioritet vəzifələr

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 134 GEOSTRATEGİYA və tədbirlərlə bağlı, insan kapitalından istifadənin tətbiq edilməlidir. İnsan kapitalından istifadənin aktuallığı diqqət çəkir [4]. Bu strateji vəzifələrin əsasında ölkənin sosial-iqtisadi inkişafı və əhalinin reallaşdırılması ilə əlaqədar olaraq ölkəmizdə özünün sosial rifahı dayanmalıdır [8]. Bu qeyd insan kapitalından istifadənin səmərəli təşkili üzrə olunan istiqamətlərdə daha yüksək nəticələrin daha optimal mexanimzlərin formalaşdırılması, əldə edilməsi üçün insan kapitalından istifadənin hazırlanması və tətbiqi istiqamətində davamlı idarəetmə modelinin formalaşdırılmasında tədbirlər görülməkdədir. Aparılan sosial və iqti- “dövlət-özəl sektor” əməkdaşlığı da xüsusi diqqət sadi islahatlarda insan amili və insan kapitalı mərkəzində saxlanılmalıdır. Müasir dövrün məsələlərinə konseptual yanaşmalar təmin çağırışları nəzərə alınmaqla, insan kapitalının olunmaqdadır. Azərbaycan Respubliklası formalaşdırılması və ondan istifadənin təşkilinin İqtisadiyyat Nazirliyinin İqtisadi İslahatlar Elmi- səmərəliliyini əngəlləyən problemlərin sis- Tədqiqat İnstitutunun mütəxəssisləri tərəfindən temli şəkildə baxılması və həlli yollarının hazırlanmış “İnsan kapitalının inkişafı: nəzəri müəyyənləşdirilməsi təmin edilməlidir. Bu amillər aspektləri və qiymətləndirmə metodologiyası” adlı baxımından, istər müəssisə, istərsə də bütövlükdə sənəddə göstərilir ki, iqtisadiyyatın inkişafında ölkə səviyyəsində insan resurslarının inkişafı və insanın rolu daha düzgün başa düşüldükcə, insan kapitalına balanslaşdırılmış investisiyalar onun tədqiq edilib öyrənilməsi zərurəti də get- sahəsində düşünülmüş və ardıcıl siyasətə ehtiyac gedə daha anlamlı olmuş, həmçinin bu sahədə vardır [9, s.41]. Bütövlükdə, insan resurslarından aparılan tədqiqatların əhatə dairəsi və intensiv- səmərəli istifadənin təmin edilməsi ilə bağlı maksi- liyi artmışdır. Bu baxımından son illər insan mum optimal modellər, variantlar hazırlanmalı və inkişafı ilə bağlı tədqiqatların aparılması daha tətbiq olunmalıdır. da genişlənmişdir. Belə ki, baş verən köklü Şəkil 1-də insan kapitalından istifadənin iqtisadi-siyasi dəyişikliklər şəraitində insan səmərəli təşkilinin strateji məsələlərinə kapitalının inkişaf etdiilməsi və bu kapitaldan yanaşmaların qiymətləndirilməsi prinsipləri və səmərəli istifadə edilməsi mühüm əhəmiyyət meyarlarının blok-sxemi verilmişdir. kəsb edir. Çünki burada məqsəd sosial proseslərin Şəkil 1-dən bu nəticəyə gəlmək olar ki, insan inkişafına təsir edən amilləri aşkara çıxarmaq, kapitalından istifadənin səmərəli təşkilinin strateji meydana çıxa bilən və mümkün olan bütün so- məsələlərinə yanaşamların qiymətləndirilməsi sial nəticələrin dövlət səviyyəsində həll edilməsi prinsipləri və meyarları içərisində, ilk vəziyyətini qiymətləndirən prosesin inkişaf növbədə insan kapitalından istifadənin təmin meyillərinə fəal təsir göstərməkdən ibarətdir. eilməsi üzrə uzunmüddətli dövrü əhatə edən Başqa sözlə desək, insan kapitalının inkişafı və fəaliyyət strategiyasının və dövlət siyasətinin ondan səmərəli istifadə olunması dövlətin fəal formalaşdırılması, bunlarla bağlı yanaşmaların, siyasətinin mühüm istiqamətlərindən birini təşkil tətbiq olunan mexanizmlərin stratji səviyyədə edir [5, s.5]. Bundan əlavə, insan kapitalının qiymətləndirlməsi və nəzərə alınması, ölkədə formalaşmasında ölkə regionlarında mövcud təhsil infrastrukturunun gücləndirilməsi və olan məhsuldar qüvvələrdən səmərəli istifadənin idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi, modelləşdirilməsi məsələlri yaxın perspektivdə insanların yaşayış səviyyəsinin yaxşılaşdırılması qarşıda duran strateji vəzifələrdəndir [6, s. 49.]. və yoxsulluğun azaldılması isitqamətində Eyni zamanda, insan kapitalından istifadənin görülən tədbirlərin səmərəliliyi, insan amilinin cəmiyyət və milli iqtisadiyyatın qarşısında du- bütün sahələrdə obyektiv qiymətləndirilməsi ran strateji vəzifələrin hədəfləri ilə qarşılıqlı və dəyərləndirilməsi, insanların bacarıq və konteksdə baxılması və fəaliyyət mexanizmlərin istedadlarının reallaşdırılması üçün şəffaf rəqabət hazırlanması vacibdir [7]. İnsan kapitalı dövlətin mühitinin yaradılması, ölkədə ədalətli və işlək iqtisadi və sosial siyasətinin təkmilləşdirilməsində, sosial müdafiə sisteminin formalaşdırılması və s. çevikliyinin artırılmasında əsas istinad və dayaq daha çox diqqət çəkirlər. mənbəyi kimi qiymətləndirilməli, onun inkişafı Qeyd edək ki, insan kapitalının inkişaf ilə bağlı tədbirlərin etibarlı maliyyə təminatı etdirilməsi və ondan istifadənin səmərəli təşkilinin yaradılmalı və işlək fəaliyyət mexanizmləri təzahürü və ifadəsi ölkədə əsas sosial-iqtisadi

135 Şəkil 1. İnsan kapitalından istifadənin səmərəli təşkilinin strateji məsələlərinə yanaşmaların qiymətləndirilməsi prinsipləri və meyarlarının blok-sxemi (tədqiqat materialları üzrə müəllif tərəfindən hazırlanmışdır).

İnsan kapitalından istifadәnin sәmәrәli tәşkilinin strateji mәsәlәlәrinә yanaşmaların qiymәtlәndirilmәsi prinsiplәri vә meyarları

ölkәdә insan kapitalından istifadәnin insan kapitalının inkişafında önәmli insan kapitalından istifadә strategiyasının tәmin edilmәsi üzrә uzunmüddәtli rol oynayan sәhiyyә sisteminin dünya iqtisadi vә sosial fәaliyyәt subyektlәrindә dövrü әhatә edәn fәaliyyәt standartlarına uyğunluq sәviyyәsi strateji sәviyyәdә qiymәtlәndirilmәsi vә strategiyasının vә dövlәt siyasәtinin nәzәrә alınması formalaşdırılması İnsan kapitalından istifadәnin sәmәrәli tәşkilinin strateji mәsәlәlәrinә yanaşmaların qiymәtlәndirilmәsi

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal prinsiplәri vә meyarları ölkәdә vә cәmiyyәtdә insan insan kapitalının formalaşmasına vә ölkәdә ailә institutunun inkişaf kapitalının formalaşmasına vә inkişafına vacib olan tәhsil sәviyyәsi, ailә dәyәrlәrinin istifadәsinә konseptual yanaşmaların infrastrukturunun vә idarәetmә qiymәtlәndirilmәsi vә bu istiqamәtdә tәmin olunması mexanizminin tәkmillәşdirilmәsi dövlәt siyasәtinin sәmәrәliliyi ölkәdә insan kapitalından istifadәnin insan kapitalının inkişafında önәmli insan kapitalından istifadә strategiyasının tәmin edilmәsi üzrә uzunmüddәtli rol oynayan sәhiyyә sisteminin dünya iqtisadi vә sosial fәaliyyәt subyektlәrindә dövrü әhatә edәn fәaliyyәt standartlarına uyğunluq sәviyyәsi strateji sәviyyәdә qiymәtlәndirilmәsi vә insanstrategiyasının kapitalından vә istifadәnindövlәt siyasәtinin cәmiyyәtdә vә sosial-iqtisadi insanlarınnәzәrә yaşayış alınması sәviyyәsinin formalaşdırılması әsaslandırılmış fәaliyyәt proseslәrdә sağlam rәqabәt mühitinin yaxşılaşdırılması vә yoxsulluğun mexanizmlәrinin vә alәtlәrinin olması, subyektiv halların minimuma azaldılması istiqamәtindә görülәn mövcudluğu endirilmәsi tәdbirlәrin sәmәrәliliyi ölkәdә vә cәmiyyәtdә insan insan kapitalının formalaşmasına vә ölkәdә ailә institutunun inkişaf kapitalının formalaşmasına vә inkişafına vacib olan tәhsil sәviyyәsi, ailә dәyәrlәrinin istifadәsinә konseptual yanaşmaların infrastrukturunun vә idarәetmә qiymәtlәndirilmәsi vә bu istiqamәtdә insan amilinintәmin bütün olunması sahәlәrdә insanlarınmexanizminin bacarıq vәtәkmillәşdirilmәsi istedadlarının dövlәtölkәdә siyasәtinin mövcud olan sәmәrәliliyi әmәk obyektiv qiymәtlәndirilmәsi vә reallaşdırılması şәraitinin olması vә resurslarından istifadәnin dәyәrlәndirilmәsi bununla bağlı proseslәrin şәffaflığı modellәşdirilmәsi vә mәhsuldar insan kapitalından istifadәnin cәmiyyәtdә vә sosial-iqtisadi insanlarınqüvvәlәrin yaşayış yerlәşdirilmәsi sәviyyәsinin әsaslandırılmış fәaliyyәt proseslәrdә sağlam rәqabәt mühitinin yaxşılaşdırılması vә yoxsulluğun mexanizmlәrinin vә alәtlәrinin olması, subyektiv halların minimuma azaldılması istiqamәtindә görülәn mövcudluğu endirilmәsi tәdbirlәrin sәmәrәliliyi elm vә texnologiyalar, ölkәdә әdalәtli vә stimullaşdırıcı innovasiyaların inkişaf sәviyyәsi vә sosial müdafiә sisteminin elmi-texniki yeniliklәrin tәtbiqi mövcudluğu vә s. insan amilinin bütün sahәlәrdәsahәsindәki vәziyyәtinsanların bacarıq vә istedadlarının ölkәdә mövcud olan әmәk obyektiv qiymәtlәndirilmәsi vә reallaşdırılması şәraitinin olması vә resurslarından istifadәnin dәyәrlәndirilmәsi bununla bağlı proseslәrin şәffaflığı modellәşdirilmәsi vә mәhsuldar qüvvәlәrin yerlәşdirilmәsi göstəricilərdə öz əksini tapır və onların bir qru- həcmi dəfələrlə artmışdır, belə ki, 2010-cu ildə bu punu təhlil etmişik. Şəkil 2-də 2000-2018-ci göstərici 42,5 mlrd. manat olmuşdursa, 2015-ci ildə elm vә texnologiyalar, ölkәdә әdalәtli vә stimullaşdırıcı illərdə Azərbaycanda2018 ÜDM-ın artım dinamikası 54,35 mlrd. manat və 2018-ci79.8 ildə isə 79,8 mlrd. innovasiyaların inkişaf sәviyyәsi vә sosial müdafiә sisteminin70.3 verilmişdir2016 və həmin dövrdə ölkəelmi-texniki ÜDM-in yeniliklәrin ümumi tәtbiqi manat təşkilmövcudluğu etmişdir.60.4 vә s. sahәsindәki vәziyyәt 54.35 2014 59 58.2 2012 54.7 Şəkil 2. Azərbaycanda ÜDM-ın artım dinamikası, mlrd. 52.1manat (2000-2018-ci illər) (ARDSK-nın 2010 42.5 məlumatları üzrə müəllif tərəfindən hazırlanmışdır35.6 - https://www.stat.gov.az). 2008 40.1 2018 28.4 79.8 2006 18.7 70.3 2016 12.5 60.4 2004 8.5 54.35 2014 7.1 59 2002 6.1 58.2 2012 5.3 54.7 2000 4.7 52.1 2010 42.5 0 10 20 30 4035.6 50 60 70 80 90 2008 40.1 28.4 2006 18.7 12.5 2004 8.5 7.1 2002 6.1 5.3 2000 4.7 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 136 GEOSTRATEGİYA Ölkədə adambaşına düşən ÜDM-in həcminə və təhlil nəticəsində görsənir ki, 2005-ci ilə görə isə, bu göstərici 2000-ci ildə 593,2 manat, nisbətdə 2015-ci ildə bu sektorda işləyənlərin sayı 2010-cu ildə 4763 manat, 2015-ci ildə 5706,6 azalmışdır, amma sonrakı illərdə artım tempi bərpa manat və 2018-ci ildə 8126,2 manat təşkil etmişdir. olunmuş, sənaye sektorunda yeni iş yerlərinin Şəkil 3-də ölkədə sənaye sektorunda yaradılması hesabına orta illik işçi sayı artmış cəmləşən insan kapitalı haqqında təsəvvürün və 2018-ci lin yekununda 211 min nəfərə yaxın formalaşdırılması üçün bu sektorda işçilərin 2005- olmuşdur. 2018-ci illər üçün orta illik sayı təhlil olmuşdur

2018 210.7 2017 197.1 2016 186.6 2015 187.1 2010 181.8 2005 193.2 160 170 180 190 200 210 220

Şəkil 3. Azərbaycanda sənaye sektorunda işçilərin orta illik sayı, 2005-2018-ci illər, min nəfər (ARDSK-nın məlumatları üzrə müəllif tərəfindən hazırlanmışdır - https://www.stat.gov.az).

İnsan kapitalının inkişafında və bununla sənaye məhsulunun həcminin dinamikası öz əksini bağlı proseslərin idarəetmə mexanizmlərinin tapmışdır və təhlildən göründüyü kimi, sənaye təkmilləşdirilməsində güclü potensialın məhsulunun artım tempinin intensivləşdirilməsinə, formalaşdırılmasında sənaye sektorunun rolu yüksək texnologiyalar əsaslı sənaye sahələrinin böyükdür. inkişaf etdirilməsinə ehtiyac vardır. Şəkil 4-də 2011-2017-ci illərdə Azərbaycanda

40 35 34.6 33.9 39.9 26.9 32 30 25.6 32.3 24.7 26.4 22 28 20 21.2 6.4 16.4 10 7 7.2 8 7.9 0 8.9 9.7 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Bütün sәnaye Mәdәnçıxarma sәnayesi Emal sәnayesi Şəkil 4. Azərbaycanda sənaye məhsulunun həcminin dinamikası, mlrd. manat, 2011-2017-ci illər (ARDSK-nın məlumatları üzrə müəllif tərəfindən hazırlanmışdır - https://www.stat.gov.az).

Şəkil 5-də isə Azərbaycanda iqtisadimәdәnçıxarma fəaliyyət sәnayesi 2015-ciemal ildə sәnayesi bu göstəricilər müvafiq olaraq 24,4 % növləri üzrə sənaye istehsalının strukturu təhlil və 70,3 %, 2018-ci ildə isə emal sənayesinin payı 100 78.9 olunmuşdur və buradan67.4 görünür ki, sənayenin 21,9 % və mədənçıxarma70.3 sənayesinin73.3 payı 73,3 % 80 62.1 65.6 strukturunda60 emal sənayesi 2005-ci ildə 25,9 % səviyyəsində olmuşdur. 25.9 29.9 27.6 24.4 və mədənçıxarma40 sənayesi 67,415.9 % təşkil etmişdir, 21.9 20 0 137 2005 2010 2015 2016 2017 2018

40 35 34.6 33.9 39.9 26.9 32 30 25.6 32.3 24.7 26.4 22 28 20 21.2 6.4 16.4 10 7 7.2 8 7.9 0 8.9 9.7 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 Bütün sәnaye Mәdәnçıxarma sәnayesi Emal sәnayesi

mәdәnçıxarma sәnayesi emal sәnayesi 100 78.9 67.4 70.3 73.3 80 62.1 65.6 60 25.9 29.9 27.6 24.4 40 15.9 21.9 20 0 2005 2010 2015 2016 2017 2018

Şəkil 5. Azərbaycanda iqtisadi fəaliyyət növləri üzrə sənaye istehsalının strukturu, %-lə, 2005-2018-ci illər (ARDSK-nın məlumatları üzrə müəllif tərəfindən hazırlanmışdır - https://www.stat.gov.az).

Bu təhlildən belə qənaətə gəlmək olar ki, ölkə Açar sözlər: insan kapitalı, insan kapitalından

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal sənayesinin qeyri-neft sektoru sahəsinin daha in- istifadənin modelləşdirlməsi, insan kapitalından tensiv inkişafına və bu sahələrdə insan kapitalından istifadənin səmərəliliyi, insan kapitalına strateji istifadənin maksimum səmərəli təşkilinə böyük yanaşmalar, insan kapitalının strateji məsələləri, zərurət vardır. Bundan əlavə, ölkəmizin iqtisadi insan kapitalının inkişaf perspektivləri. inkişafının modelləşdirilməsində insan kapitalının inkişaf etdirilməsi və ondan istifadənin səmərəli ƏDƏBİYYAT SİYAHISI şəkildə modelləşdirilməsi bu istiqamətdə fəaliyyət 1. İlham Əliyevin yanında iqtisadi müşavirə strategiyasının daha da təkmilləşdirilməsini tələb keçirilib. 15 oktyabr 2019. - https://president.az/ edir. articles/34450. 2. Vəliyev V. Azərbaycanda həyata keçirilən NƏTİCƏ iqtisadi islahatlar dərin elmi əsaslara malikdir. Tədqiqat materialları əsasında bu nəticəyə - http://www.economy.gov.az/article/v-veliyev- gəlmək olar ki, son illərdə ölkəmiz mövcud meqale/22015. olan iqtisadi inkişaf modelinin tərkib hissəsinin 3. Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış İnkişaf yenilənməsinin daha sürətli fazasına daxil olmuş­ Konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Preziden- dur və bunlar da öz növbəsində insan kapitalından tinin 2012-cı il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq istifadənin yeni səmərəli modellərinin, üsullarının edilmişdir. və mexanizmlərinin işlənib hazırlanmasını və 4. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat tətbiqini tələbd edir. Bu istiqamətlərdə bir sıra perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan mühüm məsələlərə və strateji yanaşamalra daha Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr çox diqqət yetirilməlidir: tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. - ölkəmizdə insan kapitalından istifadənin 5. İnsan kapitalının inkişafı: nəzəri aspektləri səmərəli təşkili üzrə daha optimal mexanimzlərin və qiymətləndirmə metodologiyası. Azərbaycan formalaşdırılması, hazırlanması və tətbiqi Respubliklası İqtisadiyyat Nazirliyi, İqtisadi istiqamətində davamlı tədbirlər görülməlidir; İslahatlar Elmi-Tədqiqat İnstitutu. Bakı - 2017. - - yaxın illərdə insan kapitalının daha obyek- 27 s. tiv dəyərləndirilməsi və bunlarla bağlı sistemli 6. Əliyev Ş.T. İnsan kapitalının tədbirlərin görülməsi üzrə uzunmüddətli dövrü formalaşmasında regionlarda məhsuldar əhatə edən proqramlar və tədbirlər kompleksi qüvvələrdən səmərəli istifadənin strateji aspektləri hazırlanaraq həyata keçirilməlidir; / “Milli iqtisadiyyatın perspektiv inkişafı - müasir dövrdə insanların bacarıq və üzrə Strateji Yol Xəritəsi: insan kapitalının istedadlarının reallaşdırılması üçün şəffaf rəqabət formalaşmasının prioritet istiqamətləri” möv- mühitinin yaradılması, ölkədə ədalətli və işlək zusunda Respublika Elmi-Praktiki Konfransın sosial müdafiə sisteminin formalaşdırılması təmin materialları. Bakı Biznes Universiteti. 2018 - 496 olunmalıdır və s. s. 7. Советов П.М., Федорков А.И., Кабичкин

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 138 GEOSTRATEGİYA С.Е. Методологические аспекты оценки STRATEGIC ISSUES OF EFFECTIVE состояния и использования человеческого ORGANIZATION OF HUMAN CAPITAL USE капитала // Экономические и социальные IN AZERBAIJAN перемены: факты, тенденции, прогноз. 2012. №2. С.104-114. SUMMARY 8. Долгова Т.В., Мешкова Ю.О. Об Strategic issues of effective organization of эффективности использования человеческого human capital use in Azerbaijan are explored in капитала // Научный вестник ЮИМ. 2015. №2. the article. Important issues and the essence of С.22-24. problems related to the use of human capital are 9. Mədətov M. İnsan kapitalının iqtisadi analyzed and principles for assessing approaches səmərəliliyinin yaxşılaşdırılması // “Geostrategi- to strategic issues of effective organization of the ya” jurnalı №01 (49) yanvar-fevral 2019, S. 38-41. use of human capital are defined for this purpose. A number of socio-economic indicators reflecting ef- СТРАТЕГИЧЕСКИЕ ВОПРОСЫ fective organization of formation, development and ЭФФЕКТИВНОЙ ОРГАНИЗАЦИИ use of human capital are studied too. The dynamics ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО of GDP, the average annual number of workers in КАПИТАЛА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ the industrial sector, the dynamics of the volume of industrial production and the structure of industrial РЕЗЮМЕ production in various spheres of economic activity В статье исследованы стратегические are analyzed then. Recommendations and propos- вопросы эффективной организации als on these problems are prepared in the end of the использования человеческого капитала в article. Азербайджане. С этой целью анализированы важные вопросы и сущность проблем, Key words: human capital, modeling of human связанных с использованием человеческого capital, human capital efficiency, strategic -ap капитала, определены принципы и критерии proaches to human capital, strategic human capital оценки подходов к стратегическим вопросам issues, human capital perspectives. эффективной организации использования человеческого капитала. Исследован ряд социально-экономических показателей, отражающих эффективную организацию формирования, развития и использования человеческого капитала. Анализирована динамика ВВП, среднегодовая численность работающих в промышленном секторе, динамика объема промышленной продукции и структура промышленного производства по различным сферам экономической деятельности. Подготовлены рекомендации и даны предложения по исследуемым проблемам.

Ключевые слова: человеческий капитал, моделирование использования человеческого капитала, эффективность использования человеческого капитала, стратегические подходы к человеческому капиталу, стратегические вопросы человеческого капитала, перспективы развития человеческого капитала.

139 UOT: 336.02: 336.71

VAHİD ƏLİYEV AZƏRBAYCANIN MALİYYƏ Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin dissertantı XİDMƏTLƏRİ BAZARINDA Azərbaycan SİSTEM ƏHƏMİYYƏTLİ BANKLARIN E-mail: [email protected] MULTİPLİKATİV XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN MÜHÜM ASPEKTLƏRİ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müasir dövrdə ölkəmizdə makroiqtisadi və şərtləndirir. Yəni, maliyyə xidmətləri bazarındakı makromaliyyə sabitliyinin təmin edilməsi məsələləri müasir yanaşmalar maksimum olaraq, yeni inkişaf strateji əhəmiyyət kəsb edir. 2015-2016-cı illərdə tendensiyalarına və fəaliyyət istiqamətlərinə ölkədə devalvasiya prosesləri ilə əlaqədar olaraq yönəldilməlidir. Son dünya maliyyə böhranının təsiri maliyyə sistemindəki və bank sektorundakı üzə nəticəsində maliyyə resurslarının hərəkəti, onların çıxan problemlər bu istiqamətdə daha dayanıqlı banklar vasitəsilə toplanması, bölüşdürülməsi, real və təsirli mexanizmlərin işlənib hazırlanmasını və sektorun səmərəli fəaliyyətinə imkan verən kredit tətbiqini şərtləndirir. Ölkəmizin bank sistemi hələ də resurslarının formalaşdırılması, onların əlçatanlığının milli iqtisadiyyatın inkişafında mühüm əhəmiyyət təmin edilməsi vacib məsələlər kimi xarakterizə kəsb edən maliyyə və kredit təminatının əlçatanlıq olunur. Bir sözlə, antiböhran şəraitində maliyyə-kredit səviyyəsində formalaşdırılmasında, real iqtisadiy­ sisteminin səmərəli fəaliyyət göstərməsi və maliyyə yat sahələrinin ucuz kredit resursları ilə təmin bazarlarında daha rəqabətqabiliyyətli xidmətlərin olunmasında zəruri funksiyaları yetərincə yerinə formalaşdırılması, onların son təyinatı üzrə yetirə bilmir. Haqlı olaraq 15 oktyabr 2019-cu ildə çatdırılmasında çevikliyin təmin edilməsində sistem ölkə Prezidenti İlham Əliyevin yanında keçirilən əhəmiyyətli bankların rolu artırılmalıdır. iqtisadi müşavirədə qeyd olunmuşdur ki, hazırda Dünya təcrübəsindən baxsaq, sistem əhəmiyyətli sahibkarlığın maliyyələşdirilməsi üçün kifayət qədər banklar kifayət qədər funksiyaları reallaşdırırlar və vəsait çatışmır, çünki bank sektoru tərəfindən kifayət həmin funksiyaların həyata keçirilməsi nəticəsində qədər maliyyələşmə həyata keçirilmir. Bunlarla iqtisadi inkişaf proseslərinə, ilk növbədə real iqti- bağlı olaraq dövlət başçısı demişdir: “... bank sek- sadiyyat sektorlarına multiplikativ təsir göstərmək toru bizdə iqtisadiyyatın artımına, iqtisadiyyatın real potensialının formalaşdırılması təmin olunur. Pro- sektorunun artımına o qədər də kömək göstərmir fessorlar Ə.Ələkbərov və E.Sadıqov qeyd edirlər və son illərdə yenə də istehlak kreditlərinin həcmi ki, Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra artır. Mən əvvəlki illərdə bunu demişəm ki, bizim bank fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi həmişə diqqət portfelimizdə istehlak kreditləri üstünlük təşkil edir mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan Respublikasında və bank sektorunun böhranının səbəblərindən biri iqtisadiyyatın sabit və sürətli inkişafı bank sisteminin də məhz o idi. İndi də mənə məlumat verilir ki, formalaşması, xüsusilə də kommersiya banklarının yenə də bu meyillər artır, iqtisadiyyatın real sekto- səmərəli fəaliyyət göstərməsi ilə sıx bağlıdır... runa yox, yenə də istehlaka, yəni istehlak mallarının İqtisadiyyatın real sektoru ilə bank sisteminin daha alınmasına kreditlər verilir. Əgər bu davam edərsə, fəal qarşılıqlı əlaqədədə olamsı üçün uzunmüddətli yenə də bir neçə ildən sonra xoşagəlməz problemlərlə resurs bazasının yaradılması tələb olunur... üzləşə bilərik” [1]. Bu mühüm amillər və mövcud Respublikamızda investisiya banklarının fəaliyyətinə problemlər ölkəmizdə bank sisteminin əhəmiyyətli də xüsusi ehtiyac vardır. İnvestisiya bankları inkişaf səviyyədə inkişaf etdirilməsini, xüsusilə maliyyə etmiş maliyyə bazarlarının əsas iştirakçısı hesab xidmətləri bazarında sistem əhəmiyyətli bankların olunur, çünki o, investorla emitent arasında müh- multiplikativ xüsusiyyətlərinin mühüm aspektlərinin üm vasitəçi rolunu oynayaraq gəlir əldə etməsinə yetərincə qiymətləndirilməsi və nəzərə alınmasını şərait yaradır. İlik mərhələdə respublikamızda bu

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 140 GEOSTRATEGİYA vəzifəni kommersiya banklarına vermək, fəaliyyət resurslarının fasiləsiz və səmərəli hərəkətində uğurla nəticələnərsə ayrıca investisya banklarının rolu və əhəmiyyəti obyektiv qiymətləndirilməli yaradılmasına başlamaq olar [2, s.20]. Digər tərəfdən, və dövlətin iqtisadi-maliyyə siyasətində nəzərə müasir dövrdə ölkə iqtisadiyyatında bank sektorunun alınmalı, bank sisteminin təkmilləşdirilməsi və əsas etibarlı ilə sistem əhəmiyyətli bankların tədbirləri görülməlidir [6, s. 45]. Hazırkı şəraitdə rolunun artırılması strateji əhəmiyyət kəsb edir sistem əhəmiyyətli bankların inkişaf problemləri və bu istiqamətdə davamlı tədbirlərin görülməsi, sırasında daha çox fərqlənən bir qrup məsələlərə zəruri mexanizmlərin işlənib hazırlanması və həyata diqqətin yönəldilməsi və onların həlli istiqamətində keçirilməsi vacib şərtlərdəndir. Bank sektorunun zəruri tədbirlərin görülməsi vacibdir: 1) bank sek- səmərəli fəaliyyəti və multiplikativ xüsusiyyətləri torunun fəaliyyətinin müasir dövrün çağırışlarına nəticəsində ümumilikdə ölkənin maliyyə uyğunlaşdırılması üçün, bank qanunvericiliyində sistemində sabitliyin təmin olunması, bankların mövcud boşluqların aradan qaldırılması məqsədilə ictimai vəsaitlərindən səmərəli istifadə hesabına qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi tədbirləri təmin iqtisadiyyatda­ və cəmiyyətdə maliyyə resurslarının olunmalıdır; 2) bankların maliyyə mənbələrinin toplanması, yığılması, saxlanılması və bölüşdürülməsi diversifikasiyalaşdırılması həyata keçirilməli, yeni funksiyalarının yerinə yetirilməsi, iqtisadiyyatda məhsuldar maliyyə mənbələri müəyyənləşdirilməli əmtəə rolunda pulun çıxış etməsinin təmin edilməsi və sistem əhəmiyyətli bankların maliyyə sabitli- kimi mühüm funksiyalar yerinə yetirilir [3]. Bun- yinin gücləndirilməsi istiqamətində önəmli addımlar larla bərabər, ölkəmizdə pul tədavülü, hesablaşmalar atılmalıdır; 3) fəaliyyətdə olan bank mexanizmlərinin və valyuta münasibətləri sahəsində vəziyyətin təkmilləşdirilməsi və gücləndirilməsi tədbirləri tənzimlənməsi, bank və ödəniş sistemlərinin sabitli- hazırlanaraq həyata keçirilməlidir; 4) sistem yinin təmin edilməsi, əmanətçilərin və kreditorların əhəmiyyətli bankların kapitallaşma proseslərində maraqlarının qorunması, əhalidən və investor- dayanıqlı maliyyə və investisiya mənbələrin lardan cəlb olunmuş vəsaitlərdən səmərəli istifadə formalaşdırılması, bunlarla əlaqədar investisiyaların edilməsi, investisiya layihələrinin hazırlanması və fəal şəkildə cəlb edilməsi mexanizmləri hazırlanmalı həyata keçirilməsi tədbirləri bankların fəaliyyətində və reallaşdırılmalıdır; 5) sistem əhəmiyyətli bankların önəmli və strateji vəzifələr kimi diqqət çəkirlər [4]. kredit portfelinin diversifikasiyalaşdırılması Maliyyə bazarlarının dinamikliyinin təmin olunması istiqamətində daha çox işlər görülməli və real sabitliyinin­ gücləndirilməsi istiqamətlərində görülən iqtisadiyyat sektorunun müxtəlif sahələrinin fəal tədbirlərin səmərəli olmasında şəffaflığın qorunması şəkildə kreditləşdirilməsi siyasətinə daha çox önəm və bank nəzarəti mexanizmlərinin təkmilləşdirilmiş verilməli, bu istiqamətdə bank xidmətlərinin çeşidi formalarının hazırlanması, həyata keçirilməsi təmin genişləndirilməli və iqtisadiyyat subyektlərinin edilməlidir. Bank Nəzarəti üzrə Bazel Kommitəsinin – sahibkarlarınm kredit resursların əlçatanlığı banklar üçün müştərilərlə bağlı lazimi ehtiyat təmin olunmalıdır; 6) sistem əhəmiyyətli bankların tədbirləri üzrə standartlarda və yanaşmalarda bank rəqabət qabiliyyətinin artırılması və antiböhran risklərinin sistemli şəkildə öyrənilməsi, müştərilərin şəraitində dayanıqlılığının yüksəldilməsi üçün maraqlarının nəzərə alınması və qorunması məqsədilə kompleks və sistemli tədbirlərin görülməsi təmin tələb olunan tədbirlərin müəyyənləşdirilmiş olunmalıdır. Bu qeyd olunanlar nöqteyi-nəzərindən mexanizmlər əsasında prinsipial şəkildə həyata sistem əhəmiyyətli bankların maksimum sabit və keçirilməsi mütləq şərtlər kimi bildirilmişdir [5]. səmərəli fəaliyyət göstərmələri üçün əlverişli şəraitin Qeyd edək ki, əksər bank sistemi güclü yaradılması məqsədilə dövlət dəstəyi mexanizmləri olan ölkələrdə bu proseslərin uzun illər ərzində hazırlanmalı və tətbiq olunmalıdır. Dövlət tərəfindən təkmilləşdirilməsi və daha mütərəqqi fəaliyyət sistem əhəmiyyətli bankların fəaliyyəti ilə əlaqədar formalarının müəyyənləşdirilməsi məsələləri prior- tələb olunan tədbirlərin kompleks şəkildə həyata itetlik təşkil etmiş, bunlarla bağlı müəyyən təcrübə keçirilməsi, bank sisteminin fəaliyyətinə yaranan və toplanmışdır. Bu baxımdan, bank sektorunun təsir göstərə biləcək təhlükələrin, həmçinin risklərin fəaliyyəti, o cümlədən sistem əhəmiyyətli bankların minimum səviyyəyə qədər azaldılması məsələləri səmərəli fəaliyyət göstərmələri ilə əlaqədar məsələlər diqqət mərkəzində saxlanılmalı, maliyyə bazarlarının üzrə daha çevik və işlək mexanizmlərin tətbiqi daha çevik mexanizmlər əsasında idarə olunması və vacibdir. Bunun üçün sistem əhəmiyyətli bankların tənzimlənməsi tədbirləri görülməlidir. ölkənin sosial və iqtisadi proseslərdə, maliyyə Maliyyə xidmətləri bazarında sistem əhəmiyyətli

141 bankların multiplikativ xüsusiyyətlərindən səmərəli əhatə dairəsi nəzərə alınmaqla təkmilləşdirilməsi və istifadə edilməsi diqqət mərkəzində saxlanılmalı modelləşdirilməsi istiqamətində təsirli tədbirlərin və bununla bağlı tələb olunan tədbirlər davamlı görülməsi də diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır şəkildə yerinə yetirilməlidir. Məsələn, bankların [10, s. 82]. Eyni zamanda, sistem əhəmiyyətli fəaliyyətində tətbiq edilmiş və fəal istifadə olunan bankların dayanıqlı kapital artımı mənbələrinin mexanizmlərinin qlobal bank-maliyyə və kredit formalaşdırılması və inkişaf etdirililməsi çağırışları tələbinə uyğun olaraq tənzimlənməli və problemlərinin həlli istiqamətində ardıcıl işlər bu amillər nəzərə alınmalıdır [7]. Sistem əhəmiyyətli aparılmalı, tədbirlər görülməlidir. Bu istiqamətlərdə banklar tərəfindən onların məhsuldar və səmərəli “dövlət-bank sektoru-sistem əhəmiyyətli banklar” fəaliyyət üzrə dayanıqlılığının formalaşdırılması, bu əməkdaşlığına diqqətin artırılması tələb olunur [11]. sahədə potensialın artıtılması üçün daha məhsuldar Başqa bir məsələ, sistem əhəmiyyətli bankların maliyyə-kredit mənbələri müəyyənləşdirilməli, inkişafını ləngidən problemlərin optimal həlli bank xidmətlərinin çeşidi genişləndirilməli, yollarının tapılması istiqamətində təsirli tədbirlərin

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal kredit şərtləri uyğun və əlçatan olmalı, xidmətin görülməsi və səmərəli mexanizmlərin hazırlanaraq səviyyəsi yüksəldilməli, xərclər optimallaşdırılmalı, tətbiqi təmin edilməlidir. şəffaflıq və dürüstlük təmin olunmalıdır. Sistem Azərbaycanda da son illərdə maliyyə bazarlarında əhəmiyyətli bankların ölkənin bütün regionları xeyli çətinliklər yaranmışdır, milli valyuta - manat üzrə fəaliyyət dairəsi və əhatəsinin multiplikativ ikiqat devalvasiyaya məruz qalmış və bir neçə təsiri diqqət mərkəzində saxlanılmalı və bununla bank iflasa uğramışdır. Ölkədə kredit resurslarının əlaqədar olaraq regionlarda bank xidmətlərinin ahəngdarlığı pozulmuş və onların ayrılmasında geniş spekterdə təşkilinə strateji yanaşmalar strateji məhdudiyyətlər yaranmış, kredit resurslarının səviyyədə baxılmalı və reallaşdırılmalıdır [8]. əlçatanlığı pisləşmişdir. Burada yenə əsas ağırlıq Sistem əhəmiyyətli bankların maliyyə xidmətləri sistem əhəmiyyətli bankların üzərinə düşmüşdür. bazarında rolu obyektiv olaraq təhlil edilməli, bu Ölkəmizdə bir qrup daha iri kapitala və aktivlərə bankların fəaliyyətinin uzunmüddətli dövr üçün malik olan sistem əhəmiyyətli bankların- Kapi- səmərəliliyi qiymətləndirilməlidir. Bunlarla bərabər, tal Bank, Pasha Bank və s. bankların səmərəliliyi sistem əhəmiyyətli bankların ölkə iqtisadiyyatında hesabına maliyyə-kredit sisteminin fəaliyyəti nisbətən strateji rolu obyektiv olaraq qiymətləndirilməli, hər sabitləşmiş və maliyyə xidmətləri bazarının inten- bir bank strukturunun və filialların istifadə etdikləri sivliyi bərpa olunmuşdur. Bundan əlavə, ölkə Prezi- maliyyə-bank mexanizmlərinin səmərəliliyinin dentinini 2016-cı il 06 dekabr tarixli Fərmanı ilə yüksəldilməsinə maksimum diqqət yönəldilməlidir. təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında maliyyə Sistem əhəmiyyətli bankların maliyyə qeyri-sabitliyi xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi”ndə dövründə dayanıqlılıq nöqteyi-nəzərindən tələb maliyyə xidmətlərinin çeşidinin və səmərəliliyinin olunan fəaliyyət mexanizmlərinin hazırlanaraq artırılması istiqamətləri üzrə strateji hədəflər sistemləşdirilməsi və onların reallaşdırılması müəyyənləşdirilmişdir [12]. istiqamətində işlək alətlərin tətbiqinə önəm Şəkil 1-də Azərbaycanda 2005-2018-ci illər üzrə verilməlidir [9, s. 91]. Sistem əhəmiyyətli banklarla bankların sayı verilmişdir. 2005-ci ildə bankların maliyyə bazarları arasında olan münasibətlərin ümumi sayı 44, 2010-cu ildə 45 olmuşdursa, 2018-ci və fəaliyyət istiqamətlərin qlobal tendensiyaların ildə bankların sayı 30-a enmişdir. Şəkil 1. Azərbaycanda 2005-2018-ci illərin əvvəlinə bankların sayı (Azərbaycan Banklar Assosiasiyasının məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır. http://www.aba.az.). 45 50 44 42 44 43 41 40 30 28 30 20 10 4 1 22 0 2005 2010 2015 2018 Bankların sayı, cәmi Dövlәt bankları Özәl banklar

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 142

2018 29502.4 2017 27921 2016 31439.5 2015 34906 2014 25182 2013 20385.1 2012 17643.4 2011 14259.2 2010 13290.8 2009 11665.2 2008 10273.5 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000

45 50 44 42 44 43 41 40 30 28 30 20 10 4 1 22 0 2005 2010 2015 2018 Bankların sayı, cәmi Dövlәt bankları Özәl banklarGEOSTRATEGİYA Şəkil 2. Azərbaycan banklaının 2008-2018-ci illərdə məcmu aktivlərinin dinamikası, mln. manat (Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankının məlumatları əsasında müəllif tərəfindən hazırlanmışdır http://www.cbar.az).

2018 29502.4 2017 27921 2016 31439.5 2015 34906 2014 25182 2013 20385.1 2012 17643.4 2011 14259.2 2010 13290.8 2009 11665.2 2008 10273.5 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 40000

Şəkil 2-də isə Azərbaycan banklarının məcmu sabitliyi tədbirlərinin gücləndirilməsi və tətbiq aktivlərinin dinamikası öz əksini tapmışdır. 2008- olunan və hazırda daha çox istifadə edilən maliyyə- 2018-ci illər ərzində ölkə banklarının məcmu aktivləri bank mexanizmlərinin səmərəliliyinin artırılması 2,9 dəfəyə yaxın yüksəlmişdir. Qeyd edək ki, 2018-ci tədbirlərinin genişləndiirlməsinə ehtiyac qalmaqdadır. ilin yekununda bankların ümumi məcmu aktivlərinin məbləği 29,5 mlrd. manat həcminə çatmışdır. NƏTİCƏ Əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi ölkə banklarının Ölkədə maliyyə xidmətlərinin genişləndirilməsi məcmu aktivlərində uzun müddət ölkənin bank üzrə strateji hədəflərdən çıxış etməklə, yaxın illərdə sektorunda həlledici sistem əhəmiyyətli bank rolunu sistem əhəmiyyətli bankların fəaliyyətinin maksimum oynayan Azərbaycan Beynəlxalq Bankının məcmu təkmilləşdirilməsi və onların maliyyə xidmətləri aktivləri hələ də yüksək olmaqda qalmaqdadır və bazarının sabitliyində rolunun artırılması üçün bir sıra ölkə banklarının məcmu kapitalının 30 %-ə qədəri bu tədbirlərin görülməsini vacib hesab edirik: banka məxsusdur. Amma, əvvəldə bildirdiyimiz kimi - maliyyə bazarı iştirakçılarının sistem əhəmiyyətli son illərdə bir sıra özəl banklar sistem əhəmiyyətli banklarla əlaqələrinin qlobal bank və maliyyə banklar kimi formalaşmış və ümumilikdə ölkə çağırışlarına uyğun şəkildə tənzimlənməsi və banklarının məcmu aktivlərində paylarını artırmağa fəaliyyət mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi təmin nail olmuşlar. Məsələn, PAŞA Bank ASC-nin ümumi olunmalıdır; məcmu aktivlərdə payı 12,2 %, Kapital Bank ASC- - ölkədə bank sisteminin fəaliyyətinin və bank nin payı 10,8 %, Xalq Bank ASC – 5,66 % və Ac- qanunvericiliyinin beynəlxalq təcrübəyə, bu sahədəki cess Bank QSC 3,59 % təşkil edir [13]. Bunlarla standartlara və meyarlara daha çox yaxınlaşdırılması bərabər, banklar tərəfindən iqtisadiyyatın müxtəlif və təkmilləşdirilməsi tədbirləri görülməlidir; sahələrinə, xüsusilə əlavə dəyər yaradan qeyri-neft - bank sektoru, ölkənin maliyyə-kredit sistemi və sektoru sahələrinə kredit qoyuluşları tempinin bərpa maliyyə xidmətləri bazarı üzrə institusional islahat- edilməsinə ciddi ehtiyac vardır və bütün bunlar ölkə lar, struktur tədbirləri dərinləşdirilməli, tətbiq olunan iqtisadiyyatının strukturunun təkmilləşdirilməsində, mexanizmlər beynəlxaq təcrübəyə uyğunlaşdırılmalı əlavə dəyər yaradan sahələrin inkişaf etdirilməsində və onların səmərəliliyi təmin edilməlidir; əhəmiyyətli rol oynayırlar. Əgər, 2016-cı ildə - hər bir bankın antiböhran strategiyası olmalı, ölkəmizdə iqtisadiyyata kredit qoyuluşunun həcmi maliyyə dayanıqlılığı gücləndirilməli, yeni bank 20,3 mlrd. manat olmuşdursa, bu göstərici 2018-ci texnologiyalarının fəal tətbiqi təmin edilməlidir və s. ilin yekununda cəmisi 13,1 mlrd. manat olmuşdur. Açar sözlər: maliyyə xidmətləri, maliyyə bazarı, Ölkə banklarının maliyyə resurslarının və kredit sistem əhəmiyyətli banklar, multiplikativ təsir, bank, fəaliyyətinin yenidən balanslaşdırılması, maliyyə bankların səmərəliliyi, bankların maliyyə sabitliyi.

143 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI ВАЖНЫЕ АСПЕКТЫ 1. İlham Əliyevin yanında iqtisadi müşavirə keçirilib. МУЛЬТИПЛИКАТИВНЫХ ОСОБЕННОСТЕЙ 15 oktyabr 2019. - https://president.az/articles/34450. СИСТЕМНО-ЗНАЧИМЫХ БАНКОВ 2. Ələkbərov Ə., Sadıqov E. Müasir dövrdə maliyyə НА РЫНКЕ ФИНАНСОВЫХ УСЛУГ bazarlarında bank resurslarının iqtisadiyyata təsirinin АЗЕРБАЙДЖАНА gücləndirilməsi mühüm strateji prioritetdir // Maliyyə, РЕЗЮМЕ kredit və pul tədavülü məsələləri jurnalı. 04 (311)-2018, В статье исследованы важные аспекты S. 14-21. мультипликативных особенностей системно- 3. Azərbaycan Mərkəzi Bankının ölkə iqtisadiyyatında значимых банков на рынке финансовых услуг rolu. https://banker.az. Азербайджана. С этой целью анализирована 4. Azərbaycan Mərkəzi Bankının ölkə iqtisadiyyatında сущность и роль системно-значимых банков rolu. https://modern.az/az/news/19596. банковского сектора страны. Рассмотрены важные 5. Banklar üçün müştərilərlə bağlı lazımi ehtiyat аспекты повышения финансовой стабильности tədbirləri. Bank Nəzarəti üzrə Bazel Komitəsi. http:// системно-значимых банков в условиях финансовой Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal www.fiu.az. нестабильности и глобальных воздействий. 6. Wagner W., Nijskens R.Credit risk transfer activi- Обоснована необходимость совершенствования ties and systemic risk: How banks became less risky indi- основных механизмов системно-значимых банков vidually but posed greater risks to the financial system at Азербайджана. Рассмотрены проблемы наращивания the same time // Journal of Banking and Finance. 2001. объема банковских вложений в реальных сектор Vol. 35, P. 43-54. экономики страны. Подготовлены рекомендации 7. Гавриченко Н. В. Международный опыт и даны предложения по важным аспектам устойчивости развития КБ // Научно-методический мультипликативных особенностей системно- электронный журнал «Концепт», 2017, Т.18, С. значимых банков на рынке финансовых услуг 37–42. Азербайджана. 8. Вострухина Т.Ю. Факторы и условия, Ключевые слова: финансовые услуги, влияющие на развитие банковских услуг в регионах // финансовый рынок, системно-значимые банки, Российское предпринимательство. – 2011, Том 12. № мультипликативное влияние, банк, эффективность 9. С. 130-135. банков, финансовая стабильность банков. 9. Глухова О.С., Щесняк К.Е. Деятельность российских коммерческих банков в условиях мирового IMPORTANT ASPECTS OF MULTIPLICATIVE финансового кризиса // Современные проблемы науки FEATURES OF SYSTEMICALLY IMPORTANT и образования. – 2015. – № 1-2.-С. 85-94. BANKS IN FINANCIAL SERVICES MARKET OF 10. Рыкова И.Н. Моделирование AZERBAIJAN взаимоотношений банковской системы и SUMMARY финансовых рынков. Дисс. док-ра экон. наук. Important aspects of multiplicative features of sys- Ставрополь, 2004. - 330 с. temically important banks in the financial services mar- 11. Лаврушин О.И., Ветрова Т.Н. Эффективность ket of Azerbaijan are explored in the article. The essence банковской деятельности: методология, критерии, and role of systemically important banks of the bank- показатели, процедуры // Банковское дело, №5, 2015. ing sector of the country is analyzed for this purpose. С. 38-42. Important aspects of increasing financial stability of 12. Azərbaycan Respublikasında maliyyə systemically important banks in conditions of financial xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. instability and global impacts are considered then. The Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 06 need to improve the main mechanisms of system impor- dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı, 2016, tant banks of Azerbaijan is investigated too. The prob- 59 s. lems of increasing the volume of bank investments in the 13. Azərbaycan Banklar Assosiasiyası. http://www. real sector of the economy of the country are considered. aba.az. Recommendations and proposals on important aspects of multiplicative features of systemically important banks in the financial services market of Azerbaijan are given. Key words: financial services, financial market, systemi- cally important banks, multiplicative influence, bank, efficiency of banks, financial stability of banks.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 144 GEOSTRATEGİYA

UOT: 339.132.2: 339.5.025.7

ƏLİHEYDƏR MAHMUDOV Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye AZƏRBAYCANDA TEXNOPARK Universitetinin doktorantı Azərbaycan İNSTİTUTUNUN SƏMƏRƏLİLİYİNİN E-mail: [email protected] YÜKSƏLDİLMƏSİNİN MÜASİR PROBLEMLƏRİ VƏ HƏLLİ YOLLARI Dünya ölkələrinin iqtisadi inkişaf proseslərinin rəqabətqabiliyyətli müəssisələrin yaradılmasından, təhlilindən yanaşdıqda, hazırda iqtisadi cəhətdən yüksək keyfiyyətli, həmçinin ixracyönlü məhsulların inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi və texnoloji istehsalından ibarətdir. Texnopaklarda alimlərin, yüksəlişin əsasları kimi çıxış edən iqtisadi ixtiraçıların, səmərələşdiricilərin, konstruktorların mexanizmlər, onların mahiyyəti, çoxfunksiyalılıq işlədikləri, əldə etdikləri, hazırladıqları texnoloji xüsusiyyətləri və səmərəlilik baxımından fərqlənən yeniliklər, kəşflər, ixtiralar, innovasiyalar sistemli keyfiyyətləri xüsusilə diqqəti cəlb edir. Beynəlxalq və davamlı şəkildə istehsal proseslərinə tətbiq təcrübədə bu əlamətlərinə və xüsusiyyətlərinə görə olunanadək vahid tsikldə baxılır. Texnoparkların fərqlənən məhsuldar və səmərəli vasitələrdən biri əsas təsisçiləri sırasında universitetlər, iri sənaye də texnoparklardır. Texnoparklar bir sıra fəaliyyət müəssisələri, müxtəlif sahə nazirlikləri və dövlət sahələrinin, ilk növbədə elm, istehsalat, maliyyə, qurumları, regional və yerli idarəetmə strukturları, investisiya təşkilatlarının, xidmət və təssərrüfat dövlət və özəl müəssisələr, investisiya fondları, subyektlərinin, bazar iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə-kredit təşkilatları, beynəlxalq innovasiya- fəaliyyət göstərən bazaq iştirakçılarının qarşılıqlı investisiya təşkilatları, investor kompaniyalar və s. fəaliyyətinin təmin olunduğu çoxfunksiyalı yer alırlar [2, s. 49]. fəaliyyət ərazisi kimi xarakterizə olunur. Bu Dünya təcrübəsindən yanaşdıqda, iqtisadiyyatının xüsusiyyətli texnoparklarda müxtəlif istehsal transformatik vəziyyətdə olduğu bir şəraitdə, yeni və xidmət sahələrinin təşkili, elmi işləmələrin və çoxfunksiyalı iqtisadi mexanizmlərə ehtiyacın və ixtiraların istehsal proseslərinə tətbiqi, kiçik artmasını qeyd etmək mümkündür və dünyanın və orta biznes subyektlərinin fəaliyyətinin əksər ölkələrində bu məsələlərə diqqət artmışdır. şaxələndirilməsi tədbirləri həyata keçirilir. Əsas Amma, texnoparkların səmərəli fəaliyyətinə, etibarlı ilə innovasiyaların yaradılması, işlənməsi, texnopark institutunun optimal inkişafına yalnız bir mənimsənilməsi və istehsal proseslərinə tətbiqi qrup ölkələrdə, ilk növbədə iqtisadi cəhətdən inkişaf baxımından səmərəli iqtisadi mexanizmlər etmiş ölkələrdə nail olunmuşdur. Məsələn, ABŞ, kimi texnoparkların rolu böyükdür. Belə ki, Qərbi Avropa ölkələri, o cümlədən Böyük Britaniya, texnoparklarda tətbiq edilən güzəştlər və daha sadə Almaniya, Fransa, İtaliya, Yaponiya, Kanada kimi prosedurlar rezidentlər üçün cəlbedici olur və bu ölkələrdə innovasiyaların yayılması, işlənilməsi və kimi texnoparklarda fəaliyyət göstərən istehsal tətbiqi proseslərinin çevikliyi, səmərəliliyi hesabına sahələrinə xarici investorların marağı artır, həmçinin yüksək texnologiyalara sahib olunmuş və güclü xarici investisiyaların cəlbi xeyli intensivləşir, iqtisadiyyatın formalaşdırılması təmin edilmiş, in- ümumilkdə isə investisiya cəlbediciliyi mühiti novasiyalar və texnologiyalar bazarları əhəmiyyətli əlverişli səviyyəyə qaldırılır [1, s. 242]. Eyni za- səviyyədə inkişaf etdirilmiş, bu ölkələrin ixracında manda, texnoparklar əsasən hüquqi şəxs statusunda əsas yeri yüksək texnologiyalar və elm tutumlu yaradırlar və onların rezidentləri yenilik ideyalarını qiymətli məhsulalr tutmuşdur. Bu proseslərin daha səmərəli şəkildə tətbiq etmək hədəfləri ilə kökündə isə elm və texnikanın yeniliklərinin fəal fərqlənirlər. Texnoparkların başlıca funksiyaları şəkildə istehsalata tətbiq olunması dayanmışdır və istehsal sahələrinin genişləndirilməsindən və həmin proseslərdə başlıca funksiyaları müxtəlif

145 təyinatlı texnoparklar və texnopolislər yerinə mərkəzi innovasiya sistemi olmadığından, innova- yetirirlər. Texnoparklardan fəal istifadə etməklə, iqti- tiv inkişaf proseslərinin əsas ağırlığı texnoparkların sadi inkişaf proseslərinə güclü təkan verilməsi müm- üzərinə düşür. Böyük Britaniyada texnoparklar kün olmuş və texnoparklar çoxfunksiyalı, həmçinin əsasən XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq yüksək məhsuldarlığa malik fəaliyyət imkanlarından formalaşmışdır və müasir dövrdə burada 77 səmərəli istifadə edilməsi və məhsul istehsalının texnopark fəaliyyət göstərir. Texnoparkların maliyyə əhəmiyyətli səviyyədə artırılması davamlı şəkildə təminatının həyata keçirilməsində əsas maliyyə iqtisadi artıma səbəb olmuş, əvvəldə qeyd etdiytimiz mənbələri kimi təsisçilərin və sponsorların maliyyə kimi bir çox iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin resursları, texnoparkın yaradılması üçün yaradılan tərəqqisində və iqtisadiyyatın güclənməsində, torpaq sahəsinin dəyəri, kommersiya kreditləri, onun rəqabət qabiliyyətinin artırılmasında mühüm qrantlar və subsidiyalar, texnoparkın tikdiyi binaların əhəmiyyət kəsb etmişdir. Dünya iqtisadiyyatının satışından əldə etdiyi vəsaitlər və s., həmçinin xarici hazırki liderləri olan ABŞ və Çində texnoparkların investisiyalar diqqət çəkirlər. Böyük Britaniyanın

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal inkişaf etdirilməsi sayəsində iqtisadi artım tem- texnoparklarında innovatik yanaşmalara üstünlük pinin sabitləşdirilməsinə nail olunmuş və yüksək verirlər və bu sahədə ixtisaslaşmış kompaniyaların nəticələr əldə edilmişdir. Texnoparklarda ən son 41 %-i universitetlərlə və tədqiqat institutları ilə texnologiyalar üzrə mübadilələr həyata keçirilməklə sıx əməkdaşlıq əlaqələri çərçivəsində fəaliyyət bərabər, həm də onların istehsala tətbiqi prosesləri göstərirlər [3]. Son illərdə dünya iqtisadiyyatında intensivləşdirilir. Texnoparklarda innovativ inkişafın önəmli yer tutan və ildən-ilə öz iqtisadi gücünü əsas mexanizmləri tətbiq edilir və onların məhsuldar daha sürərlə artıran Çində isə dünyada mövcud olan fəaliyyəti hesabına iqtisadiyatın müxtəlif sahələrinin texnoparkların 11 %-dən çoxu fəaliyyət göstərirlər. inkişaf etdirilməsi, yeni texnologiyaların işlənib Çin kimi dinamik inkişaf edən dünya ölkəsinin hazırlanması və tətbiqi prioritetləri reallaşdırılır. iqtisadiyyatında texnoparkların rolu artmaqdadır Texnoparklar əlverişli fəaliyyət sahəsi və ərazisi və hazırda 53 texnopark fəaliyyət göstərir [4]. Bu kimi iqtisadiyyat sahəsinin və müəssisələrin texnoparklarda başlıca fəaliyyət istiqamətləri iqtisadi tarazlı və məhsuldar inkişafına müsbət şərait və texniki inkişafın innovativ mexanizmlər əsasında yaradır. Təsadüfü deyildir ki, dünyada fəaliyyət sürətləndirilməsi, yüksək məhsuldarlığa malik yeni göstərən 700 texnoparkdan 42 %-i ABŞ-da yerləşir texnologiyalarının tətbiqinin intensivləşdirilməsi və texnoparkların məhsuldar fəaliyyəti ABŞ strateji vəzifələrdən hesab olunur. iqtisadiyyatının güclü potensialını saxlamağa və Qeyd edək ki, texnoparklar geniş funksiyalara artırmağa imkan verir. İqtisadi cəhətdən inkişaf malik olduqlarından, iqtisadi fəaliyyət proseslərinin etmiş ölkələrin daha çox yerləşdiyi Avropa təşkilində daha çox səmərə vermək imkanları ilə Birliyi ölkələrində dünya üzrə fəaliyyət göstərən fərqlənirlər. Məsələn, texnoparklar özlərinin geniş texnoparkların 34 %-i cəmləşmişdir. Buradakı potensiala malik fəaliyyət mexanizmləri əsasında texnoparkların başlıca fəaliyyət istiqamətləri yüksək iqtisadi inkişaf proseslərinə güclü təkan verməklə texnologiyaların işlənməsi, xüsusilə elektrotexnika, yanaşı, eyni zamanda həmin proseslərin daha elektron, telekomunikasiya avadanlıqları və s. səmərəli təşkil olunmasında önəmli rol oynayırlar elm-texnologiyalar tutumlu sənaye məhsullarının [5]. Digər tərəfdən, iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş istehsalından ibarətdir. Texnoparklar Avropa ölkələrlə bərabər, inkişaf etməkdə olan və dayanıqlı Birliyi ölkələrinin iqtisadi proseslərinə dərin iqtisadi artımı ilə fərqlənən dünya ölkələrində təsir edən mexanizmlərdən biri hesab olunur. Al- də texnopark institutunun inkişaf etdirilməsinə, maniya, Fransa, İtaliya və s. Avropa ölkələrində yeni texnoparkların yaradılmasına, bu sahələrə texnoparkların fəaliyyəti hesabına iqtisadi inkişaf investisiyaların yatırılmasına və investorların cəlb hesabına əlavə impulslar verilir və yüksək edilməsinə böyük önəm verilir. Texnoparklara dövlət texnologiyaların işlənməsi, tətbiq edilməsi prosesləri tərəfindən dəstək mexanizmlərinin göstərilməsi, həyata keçirilir. Bu Birliyin ölkələrində sahibkarlıq infrastrukturun yaradılmasında kompleks tədbirlərin subyektlərinin inkişafında və innovatik inkişafın görülməsi, bu kimi parkların səmərəli fəaliyyəti genişləndirilməsində texnopark institutunun rolu üçün əsaslı zəmin formalaşdırır. Bundan əlavə, əhəmiyyətli səviyyədə artmaqdadır. Dünyanın güclü texnoparklarda qeydiyyata düşən rezident - fir- inkişaf etmiş ölkələrindən hesab olunan Almaniyada malar və müəssisələr müəyyən müddət ərzində

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 146 GEOSTRATEGİYA inteqrativ münasibətlərlə sıx olan bir mühitdə tətbiqi daha səmərəli şəkildə həyata keçirilir və bu məhsudlar işləmək üçün imkanlar əldə edirlər kimi fəaliyyət zonalarına xarici investorların marağı və bunun nəticəsində yatırılan investisiyaların kifayət qədər yüksək olur. Bunun əsasında isə və yönəldilən kapitalın səmərəliliyi, rentabel- texnoparkların kompleks şəkildə innovativ inkişaf liyi təmin edilir, bunlar isə öz növbəsində yeni mexanizmlərinin səmərəli şəkildə həyata keçirə investisiyaların cəlb edilməsində və investorların biləcək istehsal, kommersiya və xidmət struktu- stimullaşdırılmasında önəmli rol oynayırlar. runun yaradılması üçün kifayəy qədər əlverişli Qlobal çağırışların intensivləşdiyi bir dövrdə və bir məkan olması ilə bağlıdır [8]. Eyni zamanda, maliyyə resurslarının qeyri-sabitliyi ilə müşaiyyət texnoparklar müasir dövrdə yüksək texnologiyaların olunan dünya iqtisadi proseslərində texnoparklar transferinə imkan verən fəaliyyət sahələrinin özlərinin cəlbedici xüsusiyyətləri ilə ölkələrin təşkili, ümumilikdə innovasiyaların fəal şəkildə iqtisadi modernizasiya proseslərinə, xüsusi iqti- tətbiqini həyata keçirmək üçün mövcud baryerlərin sadi proqramların yerinə yetirilməsinə, sənaye aradan qaldırılması baxımından, həmçinin səmərəli sahələrinin inkişaf etdirilməsinə daha çox səmərə fəaliyyət mühitinin formalaşdırılması və inkişaf verirlər. Texnoparklar yerli və xarici investor- etdirilməsində maksimum səmərəli və məhsuldar lar üçün cəlbedici fəaliyyət məkanının təşkili, fəaliyyət ərazisi kimi diqqət çəkirlər və bu amillərə müvafiq güzəştlər sisteminin və stimullaşdırıcı görə onlardan istifadənin dairəsi genişlənməkdədir. dəstək mexanizmlərinin olması səbəbindən digər Son illərdə Azərbaycanda iqtisadi inkişaf iqtisadi fəaliyyət mexanizmləri ilə müqayisədə proseslərinin qlobal iqtisadi, maliyyə və in- əhəmiyyətli rəqabət üstünlüklərinə malikdirlər vestisiya, elm və texnologiyalar çağırışlarına və buna görə də texnoparkların inkişafı ilə bağlı uyğunlaşdırılması istiqamətində önəmli addımlar məsələlər kifayət qədər prioritetlik təşkil edir [6]. atılmaqdadır. Hazırda milli iqtisadiyyatın struktu- Digər tərəfdən, texnoparkların milli iqtisadiyyatın runun yenilənməsi və təkmilləşdirilməsi ilə bağlı innovasiyalaşdırılmasında əhəmiyyətli rolu da, bu iqtisadi islahatlar dərinləşdirilməkdədir, bundan kateqoriyadan olan iqtisadi mexanizmlərə marağı əvvəl isə geniş həcmli sosial islahatlar başlamışdır. artırmaqdadır. Texnoparklar ölkə iqtisadiyyatının Amma, bu islahatların daha səmərəli və məhsuldar strukturunu və istehsalın təkmilləşdirməklə bərabər, həyata keçirilməsi üçün resurslar, ilk növbədə regionlarda xammal resurslarının hasilatı və emalı yeni investisiyalar və maliyyə resursları tələb olu- ilə bağlı strateji vəzifələrin reallaşdırılmasında, nur. Həmin strateji məqsədə çatmaq üçün dünya rəqabətqabiliyyətli emal müəssisələrinin təcrübəsidə səmərəliliyi ilə diqqət çəkən iqtisadi yaradılmasında önəmli əhəmiyyət kəsb edirlər. mexanizmlərin tətbiqi məsələlərinə də daha ciddi Texnoparklar əmək məhsuldarlığı qüvvələrinin önəmin verilməsi vacib şərtlər kimi ortaya çıxmışdır. səmərəli yerləşdirilməsidə və əmək ehtiyatlarından Qeyd edək ki, artıq bir neçə ildir ki, bunlarla bağlı səmərəli istifadə edilməsində, bunlarla bağlı strateji hədəflərin reallaşdırılmasına başlamışdır, fəaliyyət strategiyasının modelləşdirilməsində belə ki, milli iqtisadiyyatın perspektiv sektorları kifayət qədər səmərəli mexanizmlər kimi diqqət üzrə konseptual yanaşmalar və strateji hədəflər çəkirlər. Belə ki, texnoparklar fəaliyyət göstərdikləri strateji yol xəritələrində öz əksini tapmışdır. Bun- regionun və ya şəhərin sosial-iqtisadi problemlərin larla bərabər, ölkə Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı həllinə müsbət təsir göstərməklə bərabər, həm də il tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan insan kapitalından istifadənin səmərəli təşkilində, Respublikasında telekommunikasiya və infor- layiqli iş yerlərinin yaradılmasında, ümumilikdə masiya texnologiyalarının inkişafına dair Strateji sosial-iqtisadi problemlərin həllində faydalı Yol Xəritəsi”ndə milli iqtisadiyyatın müxtəlif fəaliyyətləri ilə diqqət çəkirlər. Regionlarda sahələrində innovatik yanaşmaların təmin edilməsi yaradılan texnoparklar yeni iş yerləri yaratmaqla ilə bağlı strateji hədəflər müəyyənləşdirilmiş və bərabər, bu regionlarda əhalinin iqtisadi fəallığının onların icrasına başlanılmışdır [9]. Həmin strateji artılmasında əlavə stimullar formalaşdırırlar və hədəflərin reallaşdırılması proseslərində yüksək bu ərazilərə müasir texnologiyaların, idarəetmə texnologiyaların və innovasiyaların işlənməsi, metodlarının gətirilməsini təmin edirlər [7]. tətbiqi ilə bağlı prosesləri səmərəliliyinin təmin Texnoparklarda müxtəlif istehsal sahələrinin təşkili, edilməsi istiqamətində texnoparklardan istifadənin elmi işləmələrin və ixtiraların istehsal proseslərinə genişləndirilməsi, texnopark istitutunun inkişaf

147 etdirilməsi tədbirlərinə intensiv start verilmişdir. runun təkmilləşdirilməsində, innovatik inkişafın Dövlət tərəfindən texnoparkların fəaliyyətinin genişləndirilməsində texnoparklardan istifadəyə tənzimlənməsi və bu parkların rezidentlərinin üstünlük verilməkdədir. Ölkənin ilk iri texnoloji motivasiyasının artırılması üçün onlar 7 illik parkı - Sumqayıt Texnologiyalar Parkı 2009- müddətinə vergilərdən və gömrük rüsumlarından cu ildən fəaliyyətə başlamışdır [14]. Bu Parkda azad edilmişlər [10]. Bunlarla yanaşı, texnoparkların yüksək texnologiyalar əsasında çoxlu çeşiddə təşkilinə dövlət tərəfindən əsaslı kapital qoyuluşu rəqabətqabiliyyətli sənaye məhsulları, əsasən, ilə bərabər, yerli və xarici investorların fəaliyyəti elektrotexnika­ məmulatları və elektrik kabelləri üçün əlverişli şərait yaradılmış, rezidentlərin istehsal olunur. Burada istehsal olunan innovatik texnoparklarda qeydiyyata düşməsi prosedurları məhsullar yerli bazarın tələbatını ödəməklə yanaşı, sadələşdirilmiş və onların fəaliyyətinə kənar artıq ixrac edilməkdədir. Başqa bir texnopark - müdaxilələrin qarşısının alınması üçün təsirli Yüksək Texnologiyalar Parkı Pirallahıda yaradılır tədbirlər görülmüşdür. Eyni zamanda, texnoparklara və bu texnoparkın bir neçə müəssisəsinin tikin-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal dövlət tərəfindən dəstək mexanizmlərin tisi sürətlə davam etməkdədir, həmin texnopark davamlı şəkildə olması onların səmərəliliyini və dərman məhsulları və prepratlarının istehsalı üzrə motivasiyasını yüksəldir. Texnoparklarda elmi- ixtisaslaşmaqdadır. Strateji yol xəritələrinin icra texniki yeniliklərdən istifadə etməklə, biznes proseslərinin daha intensiv mərhələyə keçməsi layihələrinin cəlbediciliyi daha da artırılır. İdeyalar ilə əlaqədar olaraq, texnoparklardan istifadənin və təşəbbüslər adaptiv proseslərdən keçərək isteh­ səmərəliliyinin artırılması üçün yeni imkanlar və sala tətbiq olunur. Azərbaycanda tətbiqinə daha potensial formalaşmışdır. Bu məsələlərin kompleks çox maraq göstərilən sənaye texnoparkları əsasən və sistemli şəkildə həll olunması vacib xaraktert yeni istehsalın təşkili üçün fiziki və infrastruk- daşıyır. Texnoparklar şəbəkəsinin inkişaf etdirilməsi tur obyektlərin kompleksi kimi qiymətləndirilir. hesabına milli iqtisadiyyatın yeni məhsuldar Burada daha çox ərazilər müxtəlif fəaliyyət artım mənbələrinin formalaşdırılması və inkişaf növləri üçün rezidentlərin sərəncamına verilir və etdirilməsi potensialını gücləndirmək mümkündür. onların səmərəli fəaliyyətinə münbit şərait yaradır. Hesab edirik ki, ölkəmizdə texnoparklardan İstehsalat texnoparkının yerləşdirilməsi şərtləri istifadənin səmərəliliyinin təmin edilməsi ilə milli və onun obyektlərinə tələbat əsas rezidentlərin iqtisadiyyatın strukturunun yenilənməsinə və onun istəyi əsasında və ya sahə sənayesinə uyğun ist- innovasiyalaşdırılmasına nail olamq üçün əlverişli ehsal komplekslərinin yerləşdirilməsi təcrübəsinin şərait yaradılmışdır və bu istiqamətdə başlanılan təhlili nəticəsində müəyyən olunur. Çox vaxt tədbirlərin daha da intensivləşdirilməsi vacibdir. əlavə nəqliyyat və logistikada ixtisaslaşma tələb edir [11, s. 17]. Bu təsadüfi deyildir, belə ki, NƏTİCƏ texnoparkarda cəmlənmiş güclü maddi-texniki Yaxın illərdə ölkəmizdə texnopark institu- baza və müvafiq infrastruktur obyektləri həlledici tunun səmərəliliyinin yüksəldilməsinin müasir əhəmiyyət daaşıyır. Belə ki, innovasiyaların tətbiqi problemlərinin həlli yolları baxımından, bir sıra və onun yayılması,­ ümumilikdə bu proseslər üzrə fəaliyyət istiqamətlərinə daha çox önəm verilməlidir: vahid tsiklin reallaşdırılmasında texnoparklar daha -iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilmə­ cəlbedici və səmərəli fəaliyyət məkanı kimi tələb sində, iqtisadi islahatların sürətləndirilməsində olunurlar [12]. Texnoparklarda istehsalın inkişaf və ixrac potensialının gücləndirilməsində etdirilməsi, bununla əlaqədar səmərəli fəaliyyət texnoparkların çoxfunksiyalılıq xüsusiyyətlərindən sahələrinin formalaşdırılması, innovasiyaların istifadənin müasir dövrün çağırışlarına uyğun işlənməsi, yayılması və tətbiqinin təmin edilməsi, bu şəkildə təmin olunması tədbirləri görülməlidir; məqsədlə həmin sahələrə yerli və xarici investorların -texnoparkların iqtisadi inkişaf proseslərinə cəlbedilməsi potensialları xeyli yüksəkdir [13]. müsbət təsirindən yanaşmaqla, texnopark institutu- Artıq ölkəmizdə texnopark institutunun forma­­ nun kompleks və sistemli şəkildə inkişaf etdirilməsi laşdırılmasına,­­ yaradılmasına, inkişafının strategiyası hazırlanmalı və reallaşdırılmalıdır; sürətləndirilməsinə və səmərəliliyinin -milli innovasiya sisteminin təşkili və innovatik yüksəldilməsinə diqqət artırılmışdır. Belə ki, inkişafın gücləndirilməsi ilə bağlı strateji vəzifələrin iqtisadi sistemin yenilənməsi və onun struktu- yerinə yetirilməsində texnoparkların məhsuldar

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 148 GEOSTRATEGİYA mexanizmlərindən səmərəli istifadə olunması təmin problemləri. Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezi- edilməlidir və s. denti yanında Elmin İnkişafı Fondu, 2012, 360 s. 13. Гюльмамедов Р.Г. Технопарки как основа Açar sözlər: texnoparklar, texnopakların iqti- формирования национальной инновационной sadiyyatda əhəmiyyəti, texnoparkların səmərəlilik системы // Креативная экономика. 2016, Т.10, № problemləri, texnopark institutu, texnopark in- 1, С. 35-44. stitutunun inkişafı, texnoparklardan istifadənin 14. Sumqayıt Texnologiyalar Parkı. 22 dekabr səmərəliliyinin yüksəldilməsi yolları. 2009-cu il. - https://stp.az.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И 1. Əliyev Ş.T. Azərbaycan iqtisadiyyatı. Sumqayıt, ПУТИ РЕШЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ 2018, 376 s. ЭФФЕКТИВНОСТИ ИНСТИТУТА 2. Tağıyev A.H. İnnovasiya (nəzəri və tətbiqi ТЕХНОПАРКА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ səpkidə). Bakı, “Təknur”, 2018, 552 s. 3. Британский опыт создания и управления РЕЗЮМЕ технопарками. Фонд «Центр Инновационного В статье исследованы современные проблемы Бизнеса». Екатеринбург, 2008. -23 с. и пути решения повышения эффективности 4. Мазур А.А., Стогний В.С., Осадчая Н.В. института технопарка в Азербайджане. С Технопарки Китая// Наука та iнновацii. 2009. № этой целью анализирована роль и сущность 3 - С.127-134 института технопарка. Исследован потенциал 5. Пономарев В.Н. Особые экономические возможностей развития сети технопарков в зоны, технопарки и промышленные кластеры Азербайджане. Подготовлены рекомендации как инструменты инновационного развития. и даны предложения по рассматриваемым Дисс. канд. экон. наук. Москва, 2011, 207 с. проблемам. 6. Rodríguez-Pose A., Hardy D. Are Parks in Emerging Countries Delivering? Technology and Ключевые слова: технопарки, важность Industrial Parks in Emerging Countries. Springer- технопарков в экономике, проблемы Briefs in Regional Science 2014, pp. 67-95. эффективности технопарков, институт 7. Какатунова Т.В. Организационно- технопарка, развитие института технопарка, экономические механизмы развития эффективность использования технопарков. региональных технопарковых структур. Дисс. канд. экон. наук. Смоленск, 2007, 160 с. MODERN PROBLEMS AND SOLUTIONS TO 8. Liu S., Liu C. Management Innovation of IT INCREASE EFFICIENCY OF TECHNOPARK Project Managers. / 3 rd International Conference INSTITUTE IN AZERBAIJAN on Information Management, Innovation Manage- ment and Industrial Engineering (ICIII), 26-28 Nov. SUMMARY 2010, pp. 62-65. Modern problems and ways of solving the in- 9. Azərbaycan Respublikasında telekommuni- crease of efficiency of the institute of technopark in kasiya və informasiya texnologiyalarının inkişafına Azerbaijan are explored in the article. The role and dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası essence of the institute of the technopark is analyzed Prezidentinin 6 dekabr 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə for this purpose. Potential of opportunities for de- təsdiq olunmuşdur. velopment of network of technoparks in Azerbaijan 10. Sənaye parkları haqqında Nümunəvi is investigated. Recommendations and proposals on Əsasnamə. AR Prezidentinin 2013-cü il 24 aprel the issues under consideration are given. tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilib. 11. Texnoparkların yaradılması üzrə beynəlxalq Keywords: technoparks, importance of technol- təcrübə. Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat ogy parks in the economy, problems of efficiency of Nazirliyi İqtisadi İslahatlar Elmi Tədqiqat İnstitutu. technology parks, institute of technopark, develop- Bakı-2017, 69 s. http://ier.az. ment of institute of technopark, efficiency of use of 12. Əliyev Ş.T. Xüsusi iqtisadi zonaların tətbiqi technoparks.

149 UOT: 336.012.23

MƏTLƏB MƏHƏRRƏMOV Sumqayıt Dövlət Universitetinin SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNİN “Biznesin təşkili və idarə edilməsi” kafedrasının doktorantı MALİYYƏ MEXANİZMLƏRİNİN Azərbaycan TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ E-mail: [email protected] İSTİQAMƏTLƏRİ

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Müasir dövrdə qlobal maliyyə təzyiqlərinin maliyyə bazarının inkişaf etdirilməsi məqsədilə gücləndiyi bir şəraitdə sənaye müəssisələrinin lazım olan qanunvericilik aktları qəbul olunmuş və maliyyə dayanıqlılığının formalaşdırılması və ya mövcud qanunvericilik bazası təkmilləşdirilmiş, gücləndirilməsi məsələləri xeyli aktuallığı ilə çevik struktur vahidləri və maliyyə bazarlarına diqqət tələb edir. Belə ki, 2008-ci ilin sonlarından nəzarət funksiyasını yerinə yetirən qurumlar başlayan dünya maliyyə böhranının mənfi təsiri yaradılmışdır. Bütün bunlar nəzərə alınmaqla, son bütün sahələrdə yeni yanaşmaların, metodların və illərdə Azərbaycanda maliyyə sabitiliyinin təmin üslubların, xüsusilə maliyyə mexanizmlərinin və edilməsi məqsədilə sistemli tədbirlər reallaşdırılır, alətlərinin təkmilləşdirilməsini, məhsuldarlığının həmçinin maliyyə resurslarına və onların hərəkətinə, və səmərəliliyinin artırılmasını şərtləndirir. Analoji istifadəsi mexanizmlərinin qanunauyğunluğuna, məsələlər son on illikdə kifayət qədər qlobal maliyyə axınlarının şəffaf şəkildə hərəkətinə nəzarət təzyiqlərə məruz qalan Azərbaycan iqtisadiyaytı formalarının gücləndirilməsi tədbirləri həyata və onun maliyyə sistemi üçün də xarakterikdir. keçirilmişdir. Məlumdur ki, ölkəmizin iqtisadi inkişaf modeli­ Hazırkı şəraitdə sənaye müəssisələrinin nin və strategiyasının aparıcı və təkanverici maliyyə dayanıqlılığının gücləndirilməsi və qüvvəsi olan neft sənayesinin iqtisadiyyatımızın hər bir müəssisənin maliyyə fəaliyyəti ilə bağlı davamlı və dayanıqlı inkişafında, iqtisadi artımda əsaslandırılmış, balanslaşdırılmış, fəaliyyət rolu böyük olaraq qalmaqdadır. Amma, 2015-ci strategiyasının təmin edilməsi əsas şərtlər kimi ildən başlayaraq, dünya bazarlarında bu strateji diqqət çəkirlər. Müəssisənin maliyyə resurslarının ixrac məhsulunun qiymətinin bir neçə dəfə aşağı şəffaf və səmərəli hərəkətinə və ondan istifadəyə düşməsi səbəbindən ölkəmizin maliyyə sabitliyində nail olmaq üçün etibarlı fəaliyyət mexanizmləri problemlər yaranmış, təzyiqlər artmış, milli val­ hazırlanaraq tətbiq olunmalıdır. Bunlarla bərabər, yuta – manatın devalvasiyası qaçılmaz olmuşdur. müəssisənin kapitalının davamlı şəkildə artırılması, Bütün bunlar öz təsirini göstərməyə bilməzdi yeni maliyyə mənbələrinin formalaşdırılması, və sonrakı illərdə ölkədə maliyyə sabitliyinin maliyyə vəsaitlərinin cari dövriyyəsinin səmərəli gücləndirilməsi üçün yeni mexanizmlərin, qlobal təşkili, xüsusi diqqət mərkəzində saxlanılmalıdır. təsirlərə qarşı yeni maliyyə alətlərinin və maliyyə Bu sırada əsas məsələlərdən biri də müəssisənin xidmətlərinin hazırlanması və inkişaf etdirilməsi maliyyə resurslarının hərəkətinin istənilən lazım gəlmişdir. Bu istiqamətdə strateji hədəflər və həlqəsində maksimum səmərəli idarəetmə və geniş spektrli fəaliyyət istiqamətləri öz əksini ölkə nəzarət funksiyaları təmin olunmalı, konsep- Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli Fərmanı tual baxımdan maliyyə vəsaitlərindən istifadənin ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasında daha optimal modelləşdirilməsi strategiyası maliyyə xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol hazırlanmalıdır. Belə ki, iqtisadiyyatın bütün Xəritəsi”ndə tapmışdır [1]. Eyni zamanda, maliyyə sahələrində və iqtisadi fəaliyyət subyektlərində, sabitiliyinin təmin edilməsi ilə bağlı institusional o cümlədən sənaye müəssisələrində maliyyə islahatlar dərinləşdirilmiş, zəruri tədbirlər görülmüş, dayanıqlılığı ilə bağlı problemlər bütün hallarda

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 150 GEOSTRATEGİYA aktual olaraq qalır və həmin problemlərin aradan maliyyə hesabatlarının dürüstülüyünün, mühasibat qaldırılması istiqamətində yeni mexanizmlərin sənədlərinin qanunvericiliyin tələblərinə uyğun işlənib hazırlanması, tətbiqi tələb olunur, buna olmasının xüsusi nəzarətdə saxlanılması vacib hesab görə də həmin problemlərin çevik və ardıcıl olunur. şəkildə həyata keçirilməsi təmin olunmalıdır. Qeyd edək ki, ölkəmizdə maliyyə resurslarına Ölkənin maliyyə bazarlarına, həmçinin maliyyə çıxışın sadələşdirilməsi və daha dayanıqlı resurslarının hərəkətinə, mümkün maliyyə risklərinin mexanizmlərin formalaşdırılması məqsədilə, sistem­li və davamlı şəkildə öyrənilməsinə diqqət davamlı tədbirlər görülməkdədir. Hazırkı şəraitdə xeyli artmışdır və bunlarla bağlı olaraq, dövlət müəssisələrin maliyyə təminatının universal mexa­ tərəfindən də önəmli addımlar atılmışdır. Belə ki, nizmlərinin təmin edilməsi və onların çevikliyinə ölkə Prezidentinin 15 iyul 2016-cı il Fərmanı ilə nail olunması vacib şərtlərdəndir. Bunlar nəzərə “Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Sabitliyi alınmaqla, maliyyə və kredit resurslarının Şurası” yaradılmışdır [2]. Həmin Fərmanda qeyd zəmanətliliyi, sığortalanmasının təmin edilməsi üçün edilir ki, son dövrlərdə istər regionda, istərsə də 15 sentyabr 2017-ci il “Kredit Zəmanəti Fondunun qlobal iqtisadiyyatda təzahür edilən proseslər, yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası neft gəlirlərinin kəskin azaldılması və mürəkkəb Prezidentinin Fərmanında bu kimi problemlərin həlli xarici iqtisadi mühit ölkənin makroiqtisadi və üçün müasir mexanizmlərin müəyyənləşdirilməsi maliyyə sabitliyinə öz təsirini göstərməkdədir. istiqamətində ciddi addımlar atılmışdır [3]. Digər Dünyada cərəyan edən iqtisadi proseslərin yaratdığı tərəfdən, müəssisənin ödəmə qabiliyyətinin yeni çağırışlara uyğunlaşmaq və mövcud qlobal yüksəldilməsi, əksinə onun pisləşməsinin operativ iqtisadi böhranın ölkəmizə təsirini minimuma şəkildə müəyyən edilməsi mexanizmləri olmalıdır. endirmək üçün iqtisadiyyatın mövcud vəziyyətinin Bunun üçün, daxil olan maliyyə vəsaitlərinin dərin təhlili və ölkədə müəyyən olunmuş iqtisadi səviyyəsi qiymətləndirilməli, borc və öhdəliklərin islahatların əsas strateji hədəflərinə uyğun ola- ödənilməsi məqsədilə onlardan istifadənin imkanları raq sistem xarakterli bir sıra tədbirlərin həyata müəyyənləşdirilməli, həmçinin gələcək artım və keçirilməsi əsas prioritet vəzifələrdir. Bunlarla inkişafdan ötrü keçid qalığını özündə əks etdirən bərabər, ölkəmizdə maliyyə sabitliyinin təmin özəl pul vəsaitlərinin hərəkət balansının hazırlanması olunması, o cümlədən müəssisələrdə maliyyə və təhlilinin aparılması diqqət mərkəzində dayanıqlılığının gücləndirilməsi istiqamətində saxlanılmalıdır. Müəssisənin maliyyə resurslarının strateji yanaşmaların genişləndirilməsi, müəssisələrin səmərəli hərəkəti üzrə ortaya çıxa biləcək müxtəlif daha optimal və işlək maliyyə strategiyalarının risklərin sistemli şəkildə araşdırılması və onların və mexanizmlərinin hazırlanması məsələlərinə həllinə imkan verən mexanizmlərin hazırlanraq diqqət daha da artırılmalıdır. Dünya təcrübəsindən tətbiq edilməsi təmin olunmalıdır [4]. Bundan yanaşdıqda, hər bir müəssisənin maliyyə sabitliyi əlavə, ödəmə qabiliyyəti müəssisənin bütün pul və maliyyə dayanıqlılığı strateji məsələlərdən vəsaitləri hesabına öz borc və öhdəliklərinə cavab- hesab olunmalı və xüsusilə sənaye müəssisələrinin dehlik daşımaq qabiliyyətini ifadə edir. Müəssisənin maliyyə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi ümumi ödəmə qabiliyyətinin, maliyyə dayanıqlığı istiqamətində tələb olunan alətlər fəal şəkildə və maliyyə asılılığının qiymətləndirilməsi müxtəlif tətbiq edilməlidir. Belə ki, müəssisənin maliyyə kreditorlarla qarşılıqlı münasibətləri əks etdirir [5] dayanıqlığının təmin olunması üçün onun maliyyə Müəssisənin pul dövriyyəsinin və xərclərinin onun resurslarının etibarlı mənbələrinin formalaşdırılması fəaliyyət istiqamətlərinin strateji hədəflərinə uyğun və zəruri hallarda uzunmüddətli dövr üçün maliyyə şəkildə təmin edilməsi və optimallaşdırılması vacib resursalarının ehtiyatlarının yaradılması, ucuz hesab olunur. Bu məqsədlə, müəssisənin aktivləri kredit resurslarına əlçatanlığın təmin edilməsi və və əsas etibarı ilə kapital resursları üzərində nəzarət bütün bunların sayəsində müəssisədə tələb olunan və idarəetmə funksiyalarının işləkliyi, səmərəliliyi maliyyə ödəmələrinin təmin olunması, müəssisənin təmin edilməlidir. Müəssisənin sərəncamında olan özünəməxsus kapitalının artırılması, cari likvidli- kapitalın, maliyyə resurslarının və cari likvidlik yin yüksək səviyyədə saxlanılması və fəaliyyətdə səviyyəsinin adekvatlığı, artım tempinin olması da olan maliyyə mexanizmlərinin şəffaflığının, vacib məsələlər kimi xarakterizə olunur [6]. Hər bir

151 müəssisənin əsas məqsədlərindən biri də öz daxili formalaşması aiddirlər. Maliyyə dayanıqlığının maliyyə ehtiyatlarını artırmaqdan ibarətdir. Belə ki, qiymətləndirilməsində, ilk növbədə müəssisənin onun səmərəli fəaliyyəti ilk növbədə, bu ehtiyatların mülkiyyətçiləri, səhmdarları maraqlıdırlar, çünki etibarlılığından bilavasitə asılıdır. Maliyyə cari dövrdə borc və öhdəliklərin ödənməsi üçün, ehtiyatları ilkin formada müəssisə təşkil edilən anda eyni zamanda sonrakı dövrdə gələcək artım və nizamnamə fondunun təsis edilməsi ilə formalaşır. inkişaf üçün özəl ödəmə mənbələrinin kifayət etməsi Nizamnamə fondunun həcmi məbləğcə nə qədər çox məlum müəssisənin işinin səmərəliliyini tamamilə olarsa, müəssisənin investisiya və pul vəsaitlərindən xarakterizə edir [10]. operativ istifadə imkanları bir o qədər çox ola bilər. İqtisadiyyatın müxtəlif sahələrində maliyyə- Müəssisədə maliyyə ehtiyatlarının toplanması və təsərrüfat fəaliyyətinin təşkili üçün tələb olunan artırılması nə qədər zəruri şərtdirsə, onlardan düzgün maliyyə resurslarının hərəkəti istiqamətində üzrə və səmərəli istifadə etmək bir o qədər vacib hesab hər bir fəaliyyət mərhələsinin səmərəlilik prinsipləri olunur. Belə ki, bazar iqtisadiyyatı münasibətləri əsasında nəzarətdə saxlanılması və bunlarla bağlı

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal olan yerdə maliyyə resurslarından səmərəli istifadə həmin proseslərə məsuliyyət daşıyan işçilərin olunmasının istiqamətləri üzrə variantlar çoxdur və menecment heyətinin güclü maliyyə intizamı və onların yetərincə dəyərləndirilməsi mühüm mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bundan əlavə, sənaye əhəmiyyət kəsb edir [7, s.67]. Digər tərəfdən, bazar müəssisəsinin fəaliyyəti ilə əlaqədar olaraq zəruri iqtisadiyyatı mexanizmlərinin daha da dərinləşdiyi xərclərin optimallaşdırılması və son nəticədə bir mühitdə, müəssisənin pul dövriyyəsinin və xərclərin azaldılması təmin olunmalı, bununla da xərclərinin onun fəaliyyət istiqamətlərinin strateji hər bir müəssisənin maliyyə resurslarından səmərəli hədəflərinə uyğun şəkildə təmin edilməsi və istifadə etmək strategiyası formalaşdırılmalıdır. optimallaşdırılması vacibdir. Müəssisənin aktivləri Maliyyə bazarlarında baş verən dəyişikliklərə və hər və kapital resursları üzərində nəzarət və idarəetmə hansı bir intensiv xarakter daşıyan səmtlərə operativ funksiyalarının maksimum səmərəli təşkil edilməsi reaksiyanın verilməsi vacib hesab olunur. Amma, tədbirləri görülməlidir [8]. Həmçinin, müəssisənin bunun üçün müəssisənin güclü və təkmilləşdirilmiş, maliyyə aktivləri və maliyyə resurslarının uço- maliyyə mexanizmləri olmalı və sənaye müəssisəsi tunun dürüstlüyü və şəffaflığı məsələlərinə də ən azından müəyyən antiböhran dövrü üçün maliyyə xüsusi önəm verilməlidir. Maliyyə uçotu nağd pul ehtiyatlarının yaradılmasını təmin etməlidir. Belə ki, vəsaitlərinin və nağdsız resursların hərəkətinin müəssisə transformasiyalar və antiböhran şəraitində uçotunu özündə birləşdirir. Maliyyə uçotunun strateji təkmilləşdirilmiş və güclü immunitetə malik və başlıca vəzifələri sırasında müəssisə fəaliyyəti maliyyə dayanıqlılığı mexanizmlərinə və fəaliyyət və onun daxili istifadəçiləri olan səhmdarlar, alətlərinə malik olmalıdır. Bunlarla yanaşı, sənaye rəhbərlik, xarici investorlar, kreditorlar haqqında müəssisənin öz öhdəliklərini balanslaşdırılması, borc müfəssəl informasiyanın təmin olunması; maliyyə və öhdəliklərinin ödənilməsi üçün cari aktivlərin hesabatlarında göstərilən informasiyaların daxili və özəl mənbələrin kifayət etməsinə xüsusi diqqət və xarici istifadəçilərə əlçatanlığının yaradılması, yetirməsi vacibdir. Sənaye müəssisənin maliyyə müəssisədə maliyyə sabitliyini gücləndirmək mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi tədbirləri məqsədilə rəqabətqabliyyətinin artırılmasına zəminin görülməli və bunun üçün hər bir məsul şəxsin yaradılması daha çox diqqət çəkirlər [9, s. 8]. və struktur vahidinin maliyyə intizamnın təmin Maliyyə uçotunun əsas prinsiplərinə isə təsisçi və olunması tədbirləri həyata keçirilməlidir. Ödəmə müəssisə arasında formalaşan mülkiyyət prinsipləri, qabiliyyəti müəssisənin bütün pul vəsaitləri hesabına müəssisənin fəaliyyəti ilə bağlı məsələlər, uçot öz borc və öhdəliklərinə cavabdehlik daşımaq siyasətinin prioritet mexanizmləri, müəssisənin qabiliyyətini əks etdirir [11]. Bütün pul vəsaitlərinin təsərrüfat fəaliyyətinin dürüst təhlil olunması, uçot tərkibində özəl və borc mənbələri olduğu üçün və inventarlaşma əsasında müəssisənin təsərrüfat maliyyə dayanıqlığı dedikdə, müəssisənin özəl – fəaliyyəti ilə bağlı bütün halların əhatə edilməsi, mənbələri hesabına öz borc və öhdəliklərinə cavab­ mühüm məlumatların vaxtında mühasibatlıqda dehlik daşımaq qabiliyyətini, maliyyə asılılığı əks olunması, iqtisadi təhlilin təşkili məqsədilə dedikdə isə, yalnız pul formasında xarici borc maliyyə uçotunun və analitik məlumat bazasının mənbələrinin hesabına öz borc və öhdəliklərinə

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 152 GEOSTRATEGİYA cavab­dehlik daşımaq qabiliyyətini başa düşülür. lazım gələcəkdir. Hazırda həyata keçirilən struk- Buna görə də müəssisənin ümumi ödəmə tur və institusional, həmçinin kadr islahatları, qabiliyyətinin, maliyyə dayanıqlığı və maliyyə iqtisadiyyatın bütün sahələrində, o cümlədən asılılığının qiymətləndirilməsi müxtəlif kreditorlarla maliyyə sektorunda, müəssisələrdə şəffaflığın qarşılıqlı münasibətləri əks etdirir. təmin edilməsi, ikili mühasibatın tamamilə aradan Maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəli qaldırılması, “kölgə iqtisadiyyatı”nın zəiflədilməsi təşkili üçün ümumi ödəmə qabiliyyətinin və ya tamamilə dayaqlarının itirilməsi, vergi­ qiymətləndirilməsi müəssisənin elə kreditorlarla qoyma bazasının təkmilləşdirilməsi, sənaye qarşılıqlı münasibətlərini xarakterizə edir ki, on- müəssisələrinin maliyyə resurslarının və aktivlərinin lar pul mənbələrinin tərkibi və mənsubiyyətinə uçotunun təkmilləşdirilməsi tədbirləri diqqət çəkir. nisbəti qarşısında borc və öhdəliklərin ödənməsi Ümumilikdə Azərbaycanda maliyyə sektorunda faktının özündə xeyli dərəcədə maraqlıdırlar. Bu aparılan iqtisadi islahatların həm cari, həm də orta kreditorlara müəssisələrin işçiləri (əməyin ödənməsi və uzunmüddətli dönəmdə səmərələlərini görmək üzrə borca görə ödəmə), tədarükçülər (xammal, mümkün olacaq. Xüsusilə, manatın və qiymətlərin materialların, əmtəələrin, işlərin və xidmətlərin sabitliyi fonunda iqtisadi canlandırılmanın bank borcunun ödənməsi) və bütövlükdə büdcə sektoru vasitəsilə həyata keçirilməsi siyasəti uğur (vergilərin, qeyri-vergi ödəmələri və yığımlarının qazanacaqdır. Sürətli iqtisadi islahatlar və yaxşı hesablanması üzrə borcun ödənməsi) aiddir. infrastruktur davamlı iqtisadi inkişaf üçün zəmindir Maliyyə dayanıqlığının qiymətləndirilməsində, [14]. ilk növbədə, səhmdarlar maraqlıdırlar, çünki cari dövrdə borc və öhdəliklərin ödənməsi üçün, eyni NƏTİCƏ zamanda sonrakı dövrdə gələcək artım və inkişaf Sənaye müəssisələrinin maliyyə mexanizmlərinin üçün özəl ödəmə mənbələrinin kifayət etməsi təkmilləşdirilməsi və bunlarla bağlı daha təsirli, məlum müəssisənin işinin səmərəliliyini tamamilə məhsuldar və işlək fəaliyyət alətlərinin hazırlanaraq xarakterizə edir [12]. Bu halda müəssisənin tətbiq edilməsi üçün bir sıra məqamlara daha çox maliyyə dayanıqlığının yüksəlməsi onun maliyyə önəm verilməlidir: vəziyyətinin yaxşılaşmasına və müxtəlif risklərin - bazar iqtisadiyyatı dövründə sənaye azalmasına birbaşa təsir edir. Eyni zamanda, hər müəssisələrinin maliyyə mexanizmlərinin bir sənaye müəssisəsinin maliyyə dayanıqlılığının təkmilləşdirilməsi istiqamətində fəaliyyət gücləndirilməsi problemlərinin həllinə kom- strategiyasının hazırlanması və reallaşdırılması təmin pleks və sistemli yanaşmalar vacib məsələlər olunmalıdır; kimi qiymətləndirilməli və nəzərə alınmalıdır. -sənaye müəssisələrnin maliyyə mexanizmlərinin Bu amillər baxımından, sənaye müəssisələrinin qlobal maliyyə çağırışları şəraitində işləkliyinin əsaslandırılmış maliyyə strategiyası və işlək alətləri təmin olunması tədbirləri görülməli və hazırlanmalıdır [13]. Maliyyə resurslarından təkmilləşdirilmələr aparılmalıdır; istifadənin səmərəliliyinin yüksəltməsi və mövcud -sənaye müəssisələrnin uzunmüddətli dövrü resurslardan maksimum məhsuldar istifadə nəzərə alan smərəli fəaliyyət istiqamətləri etməklə yanaşı, yeni maliyyə mənbələrinin müəyyənləşdirilməli və hər bir müəssisənin optimal formalaşdırılması, daha məhsuldar mənbələrin maliyyə sisyasəti olmalıdır və s. müəyyənləşdirilməsi, o cümlədən bu sahədə xa- Açar sözlər: sənaye müəssisələri, müəssisənin rici əməkdaşlığın genişləndirilməsi, xaricdən maliyyə mexanizmləri, müəssisənin maliyyə investisiyaların və iri kapitalın cəlb olunması, bunlar problemləri, maliyyə mexanizmlərinin üçün əlverişli maliyyə və investisiya cəlbediciliyi təkmilləşdirilməsi isitqamətləri, müəssisənin maliyyə mühitinin yaradılması təmin edilməlidir. Yaxın ehitiyatlarının yaradılması, sənaye müəssisəsinin illərdə ölkəmizdə və ölkə iqtisadiyyatının əsas maliyyə mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi. fəaliyyət sektoru olan sənaye sektorunda – sənaye müəssisələrində maliyyə sabitliyinin təmin edilməsi, ƏDƏBİYYAT SİYAHISI sənaye müəssisələrinin maliyyə mexanizmlərinin 1. Azərbaycan Respublikasında maliyyə gücləndirilməsi üçün daha çox işlərin görülməsi xidmətlərinin inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi.

153 Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il Направления совершенствования 6 dekabr tarixi Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Bakı, финансовых механизмов промышленных 2016, 59 s. предприятий 2. Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Sa- РЕЗЮМЕ bitliyi Şurasının yaradılması haqqında Azərbaycan В статье исследованы направления Respublikası Prezidentinin Fərmanı. Azərbaycan совершенствования финансовых механизмов Respublikasının Prezidentinin 2016-cı il 15 iyul tar- промышленных предприятий. С этой целью ixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. анализированы проблемы совершенствования 3. Kredit Zəmanət Fondunun yaradılması финансовых механизмов предприятия и haqqında Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin раскрыта их сущность. Обоснована важность 15 sentyabr 2017-ci il tarixli Fərmanı, Bakı şəhəri, осуществления необходимых мероприятий 15 sentyabr 2017-ci il. по направлению усиления финансовых 4. Ковалев, В.В. Анализ хозяйственной механизмов промышленных предприятий.

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal деятельности предприятия. М.: Проспект, 2009. Отмечена значимость обеспечения – 420 с. финансовой стабильности и создания 5. Канке А.А. Анализ финансово- финансовых запасов предприятий в рыночных хозяйственной деятельности предприятия. М.: условиях. Подготовлены рекомендации и Форум – ИНФРА-М, 2008. – 287 с. даны предложения по совершенствованию 6. Həsənov B.N. Azərbaycan Respublikasında финансовых механизмов промышленных dövlət maliyyəsinin formalaşması və səmərəliliyinin предприятий в условиях глобальной финансовой artırılmasının nəzəri aspektləri. İ.ü.f.d. Avtoreferatı. нестабильности. Bakı– 2008.- 24 s. Ключевые слова: промышленные предприятия, 7. Ataşov B., Novruzov N., İbrahimov E. финансовые механизмы предприятий, Müəssisələrin maliyyəsi. Bakı, 2009 “Kooperasiya” финансовые проблемы, направления nəşriyyatı, 336 s. совершенствования финансовых механизмов, 8. Ермошенко Т.А. Теоретические аспекты создание финансовых запасов предприятия, управления финансовой устойчивостью совершенствование финансовых механизмов предприятия / Т.А. Ермошенко // Экономика и промышленных предприятий. социум. – 2015. – № 3 (16). – С. 136 – 140. 9. Abdullayev L.İ. Maliyyə uçotu. Sumqayıt, SDU- Directions of improving financial mechanisms of nun nəşriyyatı, 2017, 221 s industrial enterprises 10. Чечевицина, Л.Н. Анализ финансово- SUMMARY хозяйственной деятельности. Ростов-на-дону: Directions of improving the financial mechanisms Феникс, 2008. – 378 с. of industrial enterprises are explored in the article. 11. Ataşov B.X. Maliyyə bazarları. Bakı, “Koope- The problems of improvement of financial mecha- rasiya” nəşriyyatı, 2016. -456 s. nisms of the enterprise are analyzed for this pur- 12. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda maliyyə sabitliyinin pose. The importance of carrying out the necessary təmin edilməsi problemləri və maliyyə-kredit sistemi- measures to strengthen the financial mechanisms of nin inkişafının müasir aspektləri// Audit, № 03, 2017. industrial enterprises is justified too. The significance -S. 26-40. of ensuring financial stability and creating finan- 13. Зайков В.П. Теория и методология cial reserves of enterprises in market conditions is управления финансовыми потоками. investigated then. Recommendations and proposals Автореферат дисс. д-ра экон. наук. Санкт- to improve the financial mechanisms of industrial Петербург, 2008, 51 c. enterprises in a context of global financial instability 14. Çaparlı A. Azərbaycanda maliyyə sabitliyi: are given in the end of the article. çağırışlar və perspektivlər. İqtisadi İslahatların Keywords: industrial enterprises, financial mecha- Təhlili və Kommunikasiya Mərkəzi. http://iqtisadiis- nisms of enterprises, financial problems, directions lahat.org/. of improvement of financial mechanisms, creation of financial reserves of enterprises, improvement of financial mechanisms of industrial enterprises.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 154 GEOSTRATEGİYA

UOT: 338.24: 339.5

MURAD SALMANOV AZƏRBAYCANDA NEFTKİMYA Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universitetinin dissertantı MÜƏSSİSƏLƏRİNİN İXRAC Azərbaycan E-mail: [email protected] POTENSİALININ ARTIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ PERSPEKTİVLƏRİ

Azərbaycanda iqtisadi inkişaf modelinin malik sahələrindən biri olan neftkimya kompleksi­ təkmilləşdirilməsi və milli iqtisadiyyatın struk- nin və neftkimya müəssisələrinin fəaliyyəti strateji turunun diversifikasiyalaşdırılması istiqamətində əhəmiyyət daşıyır. Birincisi, bu fəaliyyət sahəsinin önəmli addımlar atılmaqdadır. Bu istiqamətdə əsas ölkəmiz üçün xeyli ənənəvi xarakter daşıması və məsələlərdən biri qeyri-neft sektorunun intensiv hələ keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda çoxlu inkişafının təmin olunması və bununla əlaqədar sayda kimya və neftkimya müəssisələrinin fəaliyyət olaraq istehsal potensialının gücləndirilməsi və göstərməsi, Sumqayıtın isə keçmiş ittifaqın iri kimya rəqabətqabiliyyətli, eyni zamanda, ixracyönlü və neftkimya mərkəzlərindən birinə çevrilməsi məhsulların çeşidinin və həcminin artırılması ilə bilavasitə bu sahənin yüksək potensiala malik tədbirləri sürətləndirilməlidir. Qeyri-neft sektorunun olması göz önündədir. İkincisi, neftkimya kom- inkişaf etdirilməsi və bu sahədə görülən tədbirlərin pleksinin iri müəssisələrinin xammal təminatı ilk daha səmərəli təşkili ölkəmzidə strateji səviyyədə növbədə ölkəmizdə istehsal olunan neft xammalı baxılan və qiymətləndirilən iqtisadiyyat sektoru ilə birbaşa bağlıdır və neftin emalı nəticəsində kimi dövlət başçısının xüsusi diqqət mərkəzindədir. neftkimya müəssisələrinin istehsal həcminin və Belə ki, 2019-cu il oktyabr ayının 15-də Azərbaycan potensialının dəfələrlə artırılması və gücləndirilməsi Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin mümkündür. Üçüncüsü, neftlə yanaşı ölkəmizdə yanında keçirilən iqtisadi müşavirədə dövlət həm də təbii qaz istehsalı ildən-ilə artmaqdadır, bu başçısı qeyd etmişdir ki, əsas vəzifəmiz iqtisadi xammal isə neftkimya məhsullarının istehsalında inkişafı sürətləndirən islahatları dərinləşdirməkdir. kifayət qədər səmərəli olan xammal resursu hesab Bütövlükdə Azərbaycanda iqtisadi sahədə islahat- olunur və dünyanın əksər iqtisadi cəhətdən inkişaf lar uğurlar gedir [1]. Bu mühüm müşavirədə ölkə etmiş ölkələrində, o cümlədən qaz istehsalı geniş Prezidenti qeyri-neft sektorunda aparılan işlərin daha həcmdə olan ölkələrdə bu xammalın emalı sayəsində da sürətləndirilməsini və iqtisadi artıma bu sekto- nəhəng qazkimya emalı kompleksləri yaradılmışdır run təsirini xüsusilə vurğulamışdır və bu sahədə və bunlar külli məbləğdə valyuta resursları əldə görülən işlərin iqtisadi artıma o qədər də böyük etməyə, ixrac potensialını artırmağa imkan verir. olmamasından narahatçılığını, iradını bildirmişdir: Misal üçün, Rusiya, Səudiyyə Ərəbistanı, İran kimi “Onda nə üçün bizdə qeyri-neft sektorunda ümumi neft və qaz istehsal edən ölkələrdə neft və qaz emalı artım o qədər də böyük deyil? Güzəştlər veririk, nəticəsində alınan xammallardan səmərəli istifadə subsidiyalar veririk, texnika alırıq, infrastruktur hesabına 100 milyardlarla ABŞ dolları məbləğində layihələri həyata keçiririk, dövlət investisiya xərcləri neftkimya və qaz kimyası məhsulları istehsal olunur, kifayət qədər yüksək səviyyədədir. Bütün bu amillər nəticədə əlavə emal müəssisələrinin yaradılması özlüyündə iqtisadi artımı daha da böyük rəqəmlərə təmin edilir, iqtisadiyyata multiplikativ təsir üçün gətirib çıxarmalıdır. Amma, biz bunu görmürük”. əlverişli şərait yaradılır, əvvəldə qeyd etdiyimiz Hesab edirk ki, bu məsələlərdə ölkə Prezidenti kimi ixrac potensialı gücləndirilir və ixracdan əldə kifayət qədər strateji problemlərə və məsələlərə öz olunan valyuta­ hesabına ölkənin maliyyə vəziyyəti münasibətini bildirməklə, qeyri-neft sektorunun nə sabitləşdirilir, valyuta ehtiyatları artırılır, bütövlükdə dərəcədə mühüm əhəmiyyət kəsb etdiyini bir daha makroiqtisadi və makromaliyyə sabitliyinin güclən­ diqqət mərkəzinə gətirmişdir. Bu baxımdan, qeyri- dirilməsi­ üçün əsaslı zəmin formalaşdırılır. Bu neft sektorunun ən güclü potensiala və perspektivə baxım­dan ölkəmizdə milli iqtisadiyyatın inkişafının

155 müasir problemləri və inkişaf tendensiyaları nəzərə yalar əsasında kimya və neftkimya kompleksinin alınmaqla, mövcud reallıqları əks etdirən, yüksək yaradılması və inkişaf etdirilməsi məsələlərini strateji texnologiyalar əsasında formalaşdırılan və neft- vəzifələr sırasına aid etmiş və bu istiqamətdə çox kimya kompleksinin intensiv inkişafını təmin edə mühüm məqsədlər açıqlanmış, qarşıya qoyulmuş bilən strateji hədəflərin, o cümlədən məqsədli dövlət və onların reallaşdırılması üçün davamlı tədbirlər proqramının, praktiki tədbirlərin yer alması xüsusilə görülməkdədir [4]. vacibdir [2] Son on il ərzində ölkədə qeyri-neft sektorunun Qeyd olunan amillər və arqumentlər nöqteyi- inkişafının intensivləşdirilməsi və iqtisadiyyatın nəzərindən Azərbaycanda neftkimya kompleksinin neftdən asılılığının azaldılması istiqamətlərində və onun müəssisələrinin yüksək ixrac potensialının davamlı və səmərəli tədbirlər görülməkdədir. olması xüsusilə diqqət çəkir. Ölkəmizdə kimya Xüsusilə, ölkəmizdə makromaliyyə sabitli- və neftkimya sənayesinin formalaşdırılması yinin formalaşdırılmasında əhəmiyyətli rol oy- prosesləri hələ XIX əsrin 60-70-ci illərinə təsadüf nayan valyuta resurslarının yeni mənbələrinin edir və bunlar bilavasitə neftemalı sənayesinin yaradılmasında və diversifikasiyalaşdırılmasında Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal inkişafı ilə bağlı olmuşdur. 1970-1982-ci illərdə isə yüksək potensiala malik və ixrac imkanlarına ma- Azərbaycanda neftkimya qurğularının istehsal və lik sənaye sahələrinin inkişafına daha çox önəm ixrac potensialı dəfələrlə artırılmışdır. Bu sahənin verilməkdədir və bu sırada neftkimya kompleksinə strateji əhəmiyyətini yüksək səviyyədə dərk edən strateji yanaşmanın olduğunu əvvəldə də qeyd və qiymətləndirən ümummilli liderimiz Heydər etmişdik. Ölkə Prezidentinin 29 dekabr 2012-ci il Əliyevin həmin dövrdə tarixi xidmətləri olmuşdur. tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş “Azərbaycan Belə ki, 1970-1975-ci illərdə neftkimya komplek- 2020: gələcəyə baxış İnkişaf Konsepsiyası”nda sinin əsasən cəmləşdiyi Sumqayıt şəhərinin sənaye iqtisadiyyatın strukturunun təkmilləşdirilməsi mərkəzi kimi inkişafının sürətləndirilməsində və və bununla bağlı olaraq qeyri-neft sektorunun həmin dövrün yüksək texnologiyalarına uyğun inkişafına ciddi önəm diqqət çəkir. Konsepsiyada şəkildə gücləndirilməsində Heydər Əliyevin tarixi neft-qaz emalı və neftkimya komplekslərinin özəl xidmətləri olmuşdur. XX əsrin 70-80-ci illərində sektorun iştirakı ilə son məhsulun istehsalına qədər respublikamız rəhbərlik edərkən, Heydər Əliyev texnoloji zəncirin qurulması və bu sahədə ixrac kimya sənayesinin inkişafına xüsusi əhəmiyyət potensialının əhəmiyyətli səviyyədə gücləndirilməsi, verirdi. Məhz Heydər Əliyevin səyləri nəticəsində innovasiya yönümlü texnologiyaların tətbiqinin yaradılmış iri kimya müəssisələri təkcə Azərbaycan stimullaşdırılması, sənaye şəhərciklərinin iqtisadiyyatının deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazın yaradılması, neftkimya məhsullarının emalı hesabına inkişafında həlledici rol oynamışdır. Heydər Əliyev ixracyönümlü qeyri-neft sektorunun inkişafının dəfələrlə Sumqayıta səfərlər etmiş və neftkimya dərinləşdirilməsi hədəflər kimi qarşıya qoyulmuşdur kompleksinin, onun müəssisələrinin problemləri [5]. Hazırda həmin istiqamətlər kimi hədəf kimi ilə yerində tanış olmuş, keçmiş SSRİ rəhbərliyinin götürülən vəzifələrin əhəmiyyətli hissəsinin nümayəndələrini və yüksək vəzifəli şəxslərini öhdəsindən gəlindiyini qeyd etmək mümkündür və özü ilə Sumqayıta gətirmiş, nəticədə iri və gü- bunlar barəsində irəlidə əlavə materiallar veriləcəkdir. clü istehsal və ixrac potensialına malik neftkimya Digər tərəfdən, ölkə Prezidentinin 6 dekabr emal qurğularının bu şəhərdə yerləşən neftkimya 2016-cı il tarixli Fərmanı ilə təsdiq olunmuş müəssisələrində tikilməsinə maliyyə resursları “Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat ayırtdırmış və həmin müəssisələrin tikilib istismara perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi”ndə də ölkə verilməsini şəxsi nəzarətində saxlamışdır [3, s. 204]. iqtisadiyyatının diversifikasiyalaşdırılmasında ağır Bütün bunların nəticəsində neftkimya kompleksinin sənaye sahələrinin, o cümlədən neftkimya kom- fəaliyyəti ölkəmizin qeyri-neft sektorunda önəmli yer pleksi və onun müəssisələrinin strateji rolu ön plana tutmuş və pay sahibi olmuşdur. Ümummili liderimiz çəkilmişdir. Əsas hədəflər sırasında neft və qaz Heydər Əliyev Azərbaycanın müstəqillik illərində emalı hesabına yeni yüksək texnologiyalar əsaslı qeyd etmişdir ki, “Sumqayıtda iri kimya kompleksi müəssisələrin yaradılması, qurğuların istismara yaradarkən, biz bunu Azərbaycan kimya sənayesinin verilməsi, yerli tələbatı ödəməklə yanaşı, ixrac inkişafı üçün etdik”. Müstəqil Azərbaycanın potensialını əhəmiyyətli səviyyədə artırılması yer hazırkı iqtisadi inkişafında qeyri-neft sektorunun almışdır [6]. Eyni zamanda, ölkə Prezidentinin 6 əhəmiyyətini xüsusi diqqətdə saxlayan ölkə Prezi- dekabr 2016-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmiş denti İlham Əliyev Azərbaycanda müasir texnologi- “Azərbaycan Respublikasının neft və qaz sənayesinin

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 156 GEOSTRATEGİYA (kimya məhsulları daxil olmaqla) inkişafına dair iqtisadi siyasətin əsas prioritetlərindən biri kimi Strateji Yol Xəritəsi”ndə ixracyönlü neftkimya qəbul olunmuşdur [8]. 2014-cü il isə Azərbaycanda məhsullarının strukturunun genişləndirilməsi və “Sənaye ili” kimi yadda qalmışdır və ölkədə həcminin artırılması strateji hədəflər sırasında sənayeləşmənin yeni mərhələsinə keçmək üçün əsaslı yer almışdır [7]. Hələ bu strateji hədəflərin zəmin formalaşdırılmışdır. Məhz bu dövlət proqramı müəyyənləşdirilməsinə qədər də ölkəmizdə çərçivəsində Sumqayıt kimya sənaye parkında sənayenin inkişafına dair prioritet məsələlər üzrə polimer zavodunun qurulması ilə bağlı zəruri vəzifələr müəyyənləşdirilmiş və dövlət proqramları tədbirlərin görülməsi və Sumqayıtda korbamid zavo- çərçivəsində baxılmışdır. Belə ki, ölkə Prezidentinin dunun istifadəyə verilməsi planlaşdırılmış, sonrakı 26 dekabr 2014-cü il tarixli Sərəncamı ilə təsdiq illərdə həmin vəzifələrin öhdəsindən bacarıqla olunmuş “Azərbaycan Respublikasında sənayenin gəlinmiş və ölkəmizdə neftkimya kompleksinin yeni inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət güclü ixrac potensialı formalaşdırılmışdır. Proqramı”nda iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin Cədvəl 1-də 2010-2018-ci illərdə Sumqayıt artırılması və strukturunun təkmilləşdirilməsi “Etilen-Polietilen” zavodunda xammal təminatı və baxımından sənayenin inkişafı ölkədə aparılan məhsul istehsalı göstəriciləri verilmişdir. Cədvəl 1

“Azərikimya” İB-nin Sumqayıt “Etilen-Polietilen” zavodunun 2013-2018-ci illər üzrə xammal təminatı və məhsul istehsalı göstəriciləri

Mәhsulların Ölçü İllәr adı vahidi 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 Xammal min ton 224,3 284,5 256,6 287,2 373,4 374,8 358,4 344,1 366,4 Polietilen min ton 53,5 74,5 67,1 76,2 101,0 103,5 100,3 93,5 96,4 Etilen min ton 55,0 77,5 69,2 78,5 104,0 106,7 103,4 96,1 98,9 Propilen min ton 28,6 40,2 35,0 40,9 56,5 56,4 52,2 48,6 56,3 Butilen- min ton 25,0 27,3 20,3 24,8 30,1 24,8 22,2 31,6 33,1 Butadien fraksiyası Maye piroliz min ton 54,0 58,2 54,2 55,4 71,8 73,4 70,0 63,9 69,2 qatranı Ağır piroliz min ton 10,6 11,7 13,1 15,3 18,7 22,1 17,2 15,1 14,3 qatranı Saf İzopropil min ton 10,0 10,9 7,4 13,8 10,6 12,3 8,9 11,9 7,3 spirti Әmtәәlik mln. 120,3 145,2 121,5 138,8 181,3 157,4 214,3 268,4 - mәhsul manat istehsalı cәmi:

Mənbə: Şəfa Əliyev. Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafında Sumqayıt şəhərinin strateji əhəmiyyəti. Monoqrafiya. Sumqayıt, “Azəri” nəşriyyatı, 2019, S. 119. Azərbaycanın ixrac potensialının artırılması bütün yenidən başlamaq lazım gəlirdi. Eyni zamanda, iri dövrlərdə diqqət mərkəzində olmuşdur, amma bu neftkimya müəssisələri planlı iqtisadiyyatdan bazar məsələlər müstəqillik illərində daha aktual xarak- iqtisadiyyatı mexanizmlərinə keçid zamanı rəqabətə ter daşımışdır. Belə ki, ölkəmiz öz müstəqilliyini tab gətirə bilmədiklərindən öz potensiallarını, bərpa etdikdən sonra, əsas məhsulalr üzrə satış və o cümlədən, ixrac potensialını itirmişdilər. Bu ixrac bazarlarını itirmişdi, yaxud müəssisələrarası səbəbdən neftkimya müəssisələrinin əsas fondlarının əlaqələrin kəsilməsi səbəbindən əksər məsələləri yenilənməsi, müasir texnologiyaların transferinə nail

157 olunması, rəqabətqabiliyyətli və ixracyönlü istehsal məsələlərə, o cümlədən həmin məsələlərin maliyyə sahələrinin yaradılması tələb olunurdu. Lakin, bütün aspektlərinə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Hazırda bunlar üçün külli maliyyə resurslarına və investisi- Sumqayıt Kimya Sənaye Parkında yeni kimya yalara ehtiyac var idi. Ölkədə dövlət müəssisələri ilə müəssisələrinin yaradılması və xüsusilə ixrac­ yanaşı, özəl neftkimya müəssisələrinin yaradılması və yönlü­ məhsul istehsalı potensialının artırılması bu sahənin məhsullarının ixrac edilməsi proseslərinin üçün əlverişli imkan yaranmışdır [11]. Bu nəhəng genişlənməsi üçün daha çox məqsədli investisiyalar parkda dövlət tərəfindən kimya sənayesində özəl yatırılmış və maliyyə resursları yönəldilmişdir. Rəsmi sektor subyektlərinin inkişaf etməsi, ixracyönlü məlumatlara görə, 2018-ci ilin əvvəlinə ölkənin məhsulların istehsalına investisiyalar yatırılması kimya sənayesində fəaliyyət göstərən müəssisələrin məqsədilə müvafiq istehsal infrastrukturu yaradılmış sayı 81 olmuşdur, müqayisə üçün deyək ki, 2013-cü və rezidentlər üçün güzəştlər müəyyənləşdirilmişdir. ildə 70 təşkil etmişdir. Hazırda fəaliyyət göstərən 81 Bütün bunlar ölkəmizdə neftkimya kompleksində müəssisədən 76-sı qeyri-dövlət müəssisəsidir. Bun- ixrac potensialının artırılması üçün əsaslı zəminin dan əlavə, kimya sənayesi müəssisəsində istehsalın formalaşdırılması tədbirlərinin intensivliyindən Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal həcmi 2013-2017-ci illərdə 200,3 mln. manatdan xəbər verir. Son iki il ərzində - 2017-2018-ci illərdə 513,9 mln. manatadək artmışdır [9]. 2013-2017-ci ölkəmizdə bir sıra nəhəng ixracyönlü neftkimya illərdə kimya sənayesində əsas fondların yenilənməsi müəssisələrinin istifadəyə verilməsini nəzərə al- prosesləri sürətləndirilmiş və 2018-ci ilin əvvəlinə saq, artıq kimya sektorunda məhsul istehsalının və onların dəyəri 926,4 mln. manat səviyyəsinə qədər ixrac potensialının əhəmiyyətli səviyyədə artacağını yüksəlmişdir. Rezin və plastik kütlə məmulatları gözləmək lazım gəlir. Belə ki, Sumqayıtda istismara istehsal edən emal kimya müəssisələrinin sayı isə verilən SOCAR Polimer və SOCAR Karbamid 2018-ci ilin əvvəlinə 103 olmuşdur və onlardan 98-i zavodlarının əsas məhsulları yerli tələbatla yanaşı, qeyri dövlət müəssisələridir. Bu kateqoriyadan olan yüksək ixrac potensialına malikdir və bu iki zavo- müəssisələrdə illik istehsalın həcmi 2017-ci ildə dun üst-üstə ixrac potensialı il ərzində 300-400 mln. 304,2 mln. manat səviyyəsində olmuşdur. ABŞ dolları həcmində proqnozlaşdırılır. Ölkəmizdə Hazırda neftkimya məhsullarının ölkə ixracında milli iqtisadiyyat sahələrinin strateji hədəflərin ümumi payı onun mövcud potensialına heç də uyğun müəyyənləşdirilməsi və artıq bu istiqamətlərdə deyildir. 2018-ci ilin yekununda bu göstərici üzrə intensiv işlərin getməsini nəzərə alsaq, yaxın faktiki nəticə cəmisi 1 % səviyyəsində olmuşdur, illərdə neftkimya kompleksinin ixrac potensialının göründüyü kimi bu göstərici güclü ixrac potensialına əhəmiyyətli səviyyədə artırılması mümkün olacaqdır malik olan neftkimya kompleksinin ixrac imkanlarına [12]. Ölkəmizin neftkimya kompleksinin ixrac heç də mütənasib deyildir. Əsas ixrac olunan neft- məhsullarının həcminin artırılması və strukturunun kimya məhsullarından polietilen məhsulunu qeyd genişləndirilməsi perspektivlərindən yaxın illərdə etmək olar və 2017-ci ildə 75,8 min ton, 2018-ci daha güclü istifadə edilməsi vacib şərtlərdəndir. ildə isə 79,7 min ton polietilen ixrac olunmuş və Belə ki, neft gəlirlərinin azalması ilə əlaqədar, digər dəyər hesabında müvafiq olaraq 75,4 və 74,4 mln. məhsullar hesabına ölkəmizə valyuta daxilolmalırının ABŞ dolları təşkil etmişdir. Bununla belə, 2017- artırılması strateji əhəmiyyət kəsb edir. 2018-ci illərdə 128 mln. ABŞ dolları həcmində rezin şinlər, 42 mln. ABŞ dolları həcmində vinil­ NƏTİCƏ xlorid polimerləri, 96 mln. ABŞ dolları həcmində Yaxın illərdə bu istiqamətdə daha yüksək etilen polimerləri, 61,5 mln. ABŞ dolları - propilen nəticələrə nail olmaq üçün bir sıra tədbirlərin həyata polimerləri, 130 mln. ABŞ dolları - sintetik yuyucu keçirilməsi məqsədəuyğundur: maddələr, 145 mln. ABŞ dolları - mineral gübrələr və - ölkəmizdə neftkimya kompleksinin ixracyönlü s. idxal olunmuşdur [10, s.75]. İdxal olunmuş neft- istehsal sahələrinin potensialının artırılması, idxal kimya məhsullarının əksəriyyətinin ölkəmizdə ist- olunan kimya və neftkimya məhsullarının yerli ist- ehsal olunma potensialı vardır, bu isə o deməkdir ki, ehsalla əvəzolunması istiqamətində zəruri tədbirlərin gələcəkdə həmin istehsal sahələrinin yerli bazasının görülməsi və investisiyaların yatırılması tələb olunur; təşkili hesabına, ixrac potensialını əhəmiyyətli - neftkimya kompleksinin ixrac potensialının səviyyədə artırmaq mümkündür. diversifikasiyalaşdırılması tədbirləri görülməli, Bu amillər və imkanlar nəzərə alınmaqla, ənənəvi ixracyönlü məhsularla yanaşı, elm və inno- Azərbaycanda neftkimya kompleksi müəssisələrinin vasiyalar, yüksək texnologiyalar tutumlu ixracyönlü ixrac potensialının artırılması ilə bağlı bir qrup neftkimya məhsullarının istehsalı üzrə iri layihələr

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 158 GEOSTRATEGİYA hazırlanmalı və reallaşdırılmalıdır. НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ И ПЕРСПЕКТИВЫ ЭКСПОРТНОГО Açar sözlər: ixrac potensialı, neftkimya ПОТЕНЦИАЛА НЕФТЕХИМИЧЕСКИХ müəssisələrinin ixrac potensialı, ixrac potensialının ПРЕДПРИЯТИЙ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ artırılması, neftkimya müəssisələrinin inkişaf РЕЗЮМЕ prioritetləri, ixracyönlü neftkimya məhsulları, neft- В статье исследованы направления kimya müəssisələrinin inkişaf perspektivləri. повышения экспортного потенциала нефтехимического комплекса Азербайджана. С ƏDƏBİYYAT SİYAHISI этой целью анализирован экспортный потенциал 1. İlham Əliyevin yanında iqtisadi müşavirə нефтехимических предприятий. Обоснована keçirilib. 15 oktyabr 2019. - https://president.az/arti- необходимость повышения и эффективного cles/34450. использования экспортного потенциала 2. Paşazadə C.H. Azərbaycanda neft-qaz созданных крупных нефтехимических установок. sənayesinin emal şəbəkəsinin genişləndirilməsinin Рассмотрена роль нефтехимических предприятий aktual problemləri və perspektivləri. İ.ü.f.d. в повышении ненефтяного экспортного dissertasiyasının avtoreferatı. Bakı, 2016, 36 s. потенциала в Азербайджане. Подготовлены 3. Şəfa Əliyev. Azərbaycanın sosial-iqtisadi рекомендации и даны предложения по inkişafında Sumqayıt şəhərinin strateji əhəmiyyəti. направлениям повышения экспортного потенциала Monoqrafiya. Sumqayıt, “Azəri” nəşriyyatı, 2019, нефтехимического комплекса Азербайджана. 368 s. 4. Əliyev Ş.T. Azərbaycanın kimya və neftkimya Ключевые слова: экспортный потенциал, kompleksinin qiymətləndirilməsi və yenidənqurulması экспортный потенциал нефтехимических istiqamətləri. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, 156 s. предприятий, повышение экспортного 5. Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış İnkişaf потенциала, приоритеты развития Konsepsiyası. Azərbaycan Respublikası Preziden- нефтехимических предприятий, tinin 2012-cı il 29 dekabr tarixli Fərmanı ilə təsdiq экспортноориентированные нефтехимические edilmişdir. предприятия, перспективы развития 6. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat нефтехимических предприятий. perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli DIRECTIONS OF INCREASING AND Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. PERSPECTIVES OF EXPORT POTENTIAL OF 7. Azərbaycan Respublikasının neft və qaz PETROCHEMICAL ENTERPRISES sənayesinin (kimya məhsulları daxil olmaqla IN AZERBAIJAN inkişafına dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan ABSTRACT Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 6 dekabr tarixli The directions of increasing the export potential Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. of the petrochemical complex of Azerbaijan are 8. Azərbaycan Respublikasında sənayenin explored in the article. The export potential of pet- inkişafına dair 2015-2020-ci illər üçün Dövlət rochemical enterprises is analysed for this purpose. Proqramı. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin The need to increase and effectively use the export 2014-cü il 26 dekabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiq potential of large petrochemical plants established is edilmişdir. justified then. The role of petrochemical enterprises 9. 2018-ci il üzrə qeyri-neft sektorunun inkişafı. in increasing non-oil export potential in Azerbaijan is https://economy.gov.az. considered too. Recommendations and proposals of 10. Azərbaycanın xarici ticarəti. Statistik məcmuə. increasing export potential of the petrochemical com- Bakı, 2019, 216 s. plex of Azerbaijan are given in the end of the article. 11. Sumqayıt Kimya Sənaye Parkının yaradılması haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Keywords: export potential, export potential of the Fərmanı, Bakı şəhəri, 21 dekabr 2011-ci il, № 548. petrochemical enterprises, increase in the export po- 12. Əliyev Ş.T. Azərbaycanda neftkimya komplek- tential, priorities of development of the petrochemical sininin inkişafının müasir aspektləri və istiqamətləri enterprises, export-oriented petrochemical enterpris- // Audit, № 3, 2016, S.41-45. es, perspectives of development of the petrochemical enterprises.

159 UOT 330.341 39.56.21 UOT 334.012 39.56.25

AYDAN ZƏRBƏLİYEVA AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KİÇİK Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik VƏ ORTA SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFINA Akademiyasının doktorantı Azərbaycan DÖVLƏT DƏSTƏYİ MEXANİZMLƏRİNİN E-mail: [email protected] TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ

İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, müəyyən edir, həm də onların dövlət və qeyri-

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin, ümumilikdə dövlət strukturları, tərəfdaşları və digər təsərrüfat biznes strukturlarının ölkə iqtisadiyyatında, milli subyektləri, eləcə də, istehlakçılar ilə olan iqtisadi sistemin inkişafı və fəaliyyətində özlərinin münasibətlərini tənzimləyir. Normativ-hüquqi iqtisadi və sosial funksiyalarını normal və dolğun aktlar, eyni zamanda sahibkarlıq subyektlərinə şəkildə həyata keçirə bilmələri üçün onlara hərətərfli zəruri dəstək mexanizmlərinin fəaliyyətini bə və dövlət dəstəyinin göstərilməsi xüsusilə vacibdir. Ona bu dəstək sisteminə zəruri təminat elementlərini görə də bu ölkələrdə kiçik və orta biznesin inkişafına möhkəmləndirir. dəstək və yardım göstərilməsi dövlətiin iqtisadi Eyni zamanda normativ-hüquqi aktlar siyasətinin strateji prioritetlərinədən birini təşkil çərçivəsində sahibkarlıq subyektlərini xarici edir, hətta bu siyasətin müstəqil bir istiqamətini təsirlərdən, o cümlədən, onların fəaliyyətinə dövlət formalaşdırır. strukturları tərəfindən müxtəlif səviyyələrdə qanun- Biznes subyektlərinin fəaliyyətinə dövlət suz müdaxilələrdən müdafiə etmək üçün tədbirlər dəstəyi və yardımı mexanizmlərinin formalaşması sistemi müəyyən edilir. Ümumilikdə, mükəmməl və onların uğurlu fəaliyyəti həm ölkələrin inkişaf qanunverici baza ölkədə sahibkarlıq fəaliyyətinin səviyəsindən, həm sosial-iqtisadi, siyasi sistemin sağlam təməllər üzərində formalaşması və inkişafını yetkinlik səviyyəsindən, həm də bazar iqtisadi təmin edir və şərtləndirir. sistem modellərinin xüsusiyyətlərindən asılıdır. Doğrudur, son illər respublikamızda sahibkarlığın Ona görə bu məsələdə qeyd edilən amillərin nəzərə inkişafı, sahibkarların hüquqlarının qorunması alınması daha uğurlu nəticələrin əldə edilməsini sahəsiində əhəmiyyətli işlər həyata keçirilsə də, şərtləndirir. Bu məqsədin həyata keçirilməsi isə kiçik və orta sahibkarlığa haqqında qanun qəbul müxtəlif istiqamətlərdə bir-birini tamamlayan kom- edilməmişdir. Belə bir qanunun qəbul edilməsi pleks tədbirlərin həyata keçirilməsinə əsaslanır. dövlət dəstəyi mexanizmlərinin və təsisatlarının Respublikamızda kiçik və orta sahibkarlığın yaradılması, onların uğurlu fəaliyyətinin təmin inkişafının əsas strateji hədəflərindən biri əlverişli edilməsi, kiçik və orta sahibkarlığa dövlət dəstəyinin investisya mühitinin formalaşdırılması və biznes tənzimlənməsi, onun konkret istiqamətləri və fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün şəraitin formalarının müəyyən edilməsi baxımından xüsusi təmin ediməsidir. Bu istiqamətdə atılan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Eyni zamanda, bu fəaliyyətin addımlardan biri ümumilikdə milli iqtisadiyyatın, qanunverici bazasının formalaşdırılması üçün əsas o cümlədən, ölkədə kiçik və orta sahibkarlıq rol oynaya bilər. subyektlərinin normal fəaliyyətini təmin edəcək KOS-ların fəaliyyətinin qanunvericilik əsaslarının təkmil qanunverici bazanın formalaşdırılması yaradılmasının digər mühüm cəhətlərindən biri və inkişaf prosesləri fonunda onun daima bu sahədə qəbul edilmiş müxtəlif proqramların, təkmilləşdirilməsidir. qanunların, normativ-hüquqi aktların sahibkarlıq Normativ-hüquqi aktlar sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətinə təsirlərinin müəyyən subyektlərinin həm fəaliyyətinin xarakterindən edilməsi və qiymətləndirilməsidir. Belə bir sistemin irəli gələn vəzifə və öhdəliklərini, məsuliyyətini yaradılması qəbul edilən qanun layihələrinin, qa-

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 160 GEOSTRATEGİYA nunverici aktların məqsədyönlülüyünü, mümkün biri də, mənada iqtisadiyyatda inhisarın mənfi təsirlərini əvvəlcədən müəyyən etməyə, məhdudlaşdırılmasında, deinhisarlaşmada anti- onun qarşısını almağa imkan verir. Bu baxımdan inhisar qanunvericiliyinin yaradılmasıdır. Bu qa- respublikamızda KOS-larla bağlı qəbul edilmiş nunvericilik bazası qanunlar, məhkəmə qərarları Strateji Yol Xəritəsində qanunvericiliyin təsiri və hüquqi normaların mürəkkəb və çoxsəviyyəsli analizinin tətbiq edilməsi və sistemin yaradılması, sistemi olub, bazarların uğurlu fəaliyyətinin təmin institusional təsisatın formalaşdırılması əsas edilməsi, iqtisadi subyektlər, firmalar və müəssisələr prioritetlərədən biri olaraq müəyyən edilmişdir. Onu arasında rəqabətin tənzimlənməsi ilə bağlı da qeyd edək ki, belə bir sistemin formalaşdırılması fəaliyyətin çərçivəsini və prioritetlərini müəyyən qanunvericilik aktlarının, hüquqi normativlərin yara- edir. dılmasında ictimai təsisatların, eləcə də sahibkarların Doğrudur, bu gün respublikamızda bazar fəal iştirakının təmin edilməsinə də əsaslanmalıdır. iqtisadiyyatı prinsipləri bərqərar olsa da, Əks halda bu sistemin uğurlu fəaliyyəti təmin edilə inhisarçılıqla bağlı qanunvericilik bazası, onun bilməz. səviyyəsi hələ də beynəlxalq tələblərə cavab Ölkədə KOS-ların fəaliyyəti üçün əlverişli mühi- vermir. Hələ də inhisar fəaliyyəti haqqında, tin yaradılmasının prioritet istiqamətlərindən bir də konsessiya haqqında, antiinhisarla bağlı qanunveri- rəqabət mühitinin sağlamlaşdırılması, təkmil rəqabət cilik formalaşmamışdır, rəqabət məcəlləsi qəbul şəraitinin təmin edilməsidir. KOS subyektlərinin edilməmişdir. Bu baxımdan antiinhisar qanunveri- inhisardan, haqsız rəqabətdən qorunması, bazarda ciliyinin yaradılması xüsusilə vacibdir. inhisarın aradan qaldırılması üçün məhz tələb Digər tərəfdən, bu gün respublikamızda təkmil və təklif mexanizmlərinin normal fəaliyyətinə və sağlam rəqabət mühitinin formalaşdırılması əsaslanan bazar iqtisadi sisteminin formalaşdırılması üçün institusional strukturun yaradılması və vacibdir. Burada mülkiyyətin özəlləşdirilməsi idarəetmə mexanizminin gücləndirilməsinə də sahəsində islahatların bazar prinsipləri əsasında xüsusi ehtiyac vardır. Doğrudur, respublikamızda aparılması da şərtləndirici amillərdən biridir. antiinhisar fəaliyyətinə nəzarət edən qurum olaraq Təkmil rəqabət mühitinin yaradılması bazar Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi iştirakçılarının sayının dəyişkən olmasını, onların yanında Antiinhisar Siyasəti və İstehlakçıların bazara sərbəst daxil olmaları və bazarı sərbəst Hüquqlarının Müdafiəsi Dövlət Xidməti fəaliyyət şəkildə tərk edə bilmələrini, qanun çərçivəsində hər göstərir. Ancaq dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyanın bir şəxsin iqtisadi fəaliyyətin mümkün istiqamətləri sürətlənməsi, ölkənin ixrac potensialının üzrə fəaliyyət göstərə bilmələrini təmin edir. Eyni artırılması, yerli istehsalın rəqabətqabiliyyətliliyinin zamanda, sadalanan bu şərtlərin təmin edilməsi əks gücləndirilməsinə olan tələblər, eləcə də milli effekt göstərərək, öz növbəsində, rəqabət mühi- iqtisadiyyatın xarici rəqabət üçün açıqlığı, azad tinin sağlamlaşdırılmasına geniş imkanlar yaradır. iqtisadi zonaların yaradılması proseslərinin geniş Ona görə də sağlam rəqabət mühitinin yaradılması vüsət alması antiinhisar fəaliyyətini həyata keçirən və inkişaf etdirilməsinin başlıca şərti mülikiyyət müstəqil orqanın yaraılmasına ehtiyacı daha da formasından, istehsalın miqyasından, məhsul və artırır. Ona görə də yaxın perspektivdə belə bir quru- xidmətlər satışının həcmindən və digər fəaliyyət mun yaradılması Strateji Yol Xəritəsində də nəzərdə xüsusiyyətlərindən asılı olmayaraq bazarın bütün tutulmuşdur.[9, s.102-104] iştirakçıları üçün bərabər imkanların yaradılması, Ölkədə KOS-ların fəaliyyətinə münbit şərai­ sərbəstliyin təmin edilməsidir. Məhz bu strategi- tin yaradılmasının, ümumilikdə, biznes mühitinin­ yaya uyğun olaraq dövlət tərəfindən ölkədə sağlam yaxşılaşdırılması və təkmilləşdirilməsi mexanizm­ rəqabətin, sahibkarlıq fəaliyyətinin təşviq edilməsi, lərindən biri kimi dövlət və biznes­ strukturları onun qanun çərçivəsində həyata keçirilməsinin arasında münasibərlətin inkişaf etdirilməsi, dövlət- dəstəklənməsi, əmtəə və xidmətlər istehsalı və özəl tərəfdaşlığının gücləndirilməsi də xüsusi satışı sahələrində inhisarçılığın məhdudlaşdırılması əhəmiyət kəsb edir və geniş potensial imkanlara ma- iqtisadiyyatın deinhisarlaşdırılması istqamətində likdir. Dövlət-özəl tərəfdaşlığı əsas etibarilə dövlət əsas vəzifələrdəndir. satınalmaları, dövlət sifarişləri üzrə müqavilələr Bu sahədə həlli vacib məsələlərdən istisna olmaqla, iri infrastruktur layihələrinin

161 maliyyələşdirilməsi, infrastruktur xidmətlərinin azaldılmasına da şərait yarada bilər. Bununla yanaşı, təqdim olunması və yaxşılaşdırılması məqsədilə fikrimizcə, dövlət-özəl tərəfdaşlığının potensialının dövlət və özəl sektor arasında yaranan müqavilə tam müəyyən edilməsi və ondan səmərəli istifadəyə və ya hüquqi münasibətləri özündə ehtiva edir. Bu nail olmaq üçün dövlət-özəl tərəfdaşlığının mexanizmin inkişafı iri infrastruktur layihələrinin inkişaf Konsepsiyasının, bu sahədə strategiyanın həyata keçirilməsi zamanı ilkin mərhələdə tələb hazırlanması da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. olunan maliyyə vəsaitlərinə yaranan ehtiyacın Sahibkarlığın inkişafı üçün əlverişli biznes dövlətin imkanları hesabına təmin edilə bilməməsi mühitinin yaradılması mexanizmlərindən biri də və infrastruktur obyektlərinin istismarı və onlara dövlət satınalmalarında, dövlət sifarişlərinin yerinə xidmət xərclərinin maliyyələşdirilməsində özəl yetirilməsində özəl sektorun, xüsusilə də, kiçik və sektorun iştirak imkanlarının geniş olması səbəbləri orta sahibkarlıq subyektlərinin iştirakının təmin ilə şərtləşir. [11] edilməsidir. Bu prosesdə dövlətin rolu xüsusilə Bu tərəfdaşlıq həm infrastruktur layihələrinin daha çoxdur. KOS-ların dövlət sifarişlərinin yerinə

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal reallaşması ilə bağlı xidmətlərin təqdim edilməsi, yetirilməsinə cəlb edilməsi onlar üçün yeni imkanlar həm də bu prosesdə dövlətə dəstək mexanizmi kimi yaradır: mühüm rola malikdir. Bir tərəfdən, özəl sektorun 1. Dövlət sifarişlərinin yerinə yetirilməsində bu xidmətlərin təqdim edilməsində iştirakı onların iştirak KOS-ların əlavə resurslar əldə etmək, eləcə səmərəliliyinin artırılmasında öz müsbət təsirləri ilə də sərəncamlarında olan vəsaitlər çərçivəsində xarakterizə olunur. Digər tərəfdən, bu tərəfdaşlıq kiçik və orta sahibkarlıq sektorunda investisiya özəl sektorun dövlət əhəmiyyətli, ictimai layihələrdə proseslərini stimullaşdırır; fəal şəkildə iştirakını təmin edir. 2. Dövlət sifarişləri KOS sektorunun Dünya təcrübəsində dövlət-özəl tərəfdaşlığının iqtisadiyyatın real sektorunda fəaliyyət müxtəlif modelləri tətbiq edilir. Bu modellərə göstərmələrinə şərait yaratmaqla, bu sektorda inkişaf aşağıdakıları aid etmək olar: “Tik–istismar et– dəyişikliklərini, innovasiyalı fəaliyyəti stimullaşdırır təhvil ver”; “Tik–sahib ol–istismar et–təhvil ver”; və şərtləndirir; “Layihələndir–tik–maliyyələşdir–istismar et”; 3. KOS subyektlərinin fəaliyyəti yalnız ticarət “Layihələndir–tik–idarə et–maliyyələşdir”; “Tik–sa- və vasitəçilik fəaliyyətləri ilə məhdudlaşmır, bu hib ol–istismar et”. [11] sifarışlərin yerinə yetirilməsi ilə onlar istehsal Bu gün respublikamızda dövlət-özəl proseslərində, əlavə dəyərin yaradılmasında daha tərəfdaşlığının hüquqi əsası kimi qəbul edilmiş yaxından, fəal sürətdə iştirak edirlər; “Tikinti və infrastruktur obyektləri ilə əlaqədar 4. Dövlət sifarişlərinin yerinə yetirilməsi investisiya layihələrinin xüsusi maliyyələşmə sahibkarlıq sektorunda, o cümlədən, kiçik, orta və əsasında həyata keçirilməsi haqqında” Azərbaycan iri sahibkarlıq subyektləri arasında kooperasiya Respublikasının Qanununda “Tik-idarə et-təhvil əlaqələrinin inkişafına, genişlənməsinə, sağlam, ver” modelinin tətbiqi nəzərdə tutulur. Bu, tikinti tam rəqabətə əsaslanan sahibkarlıq mühitinin və infrastruktur obyektləri ilə əlaqədar investisiya yaranmasına təkan verir. layihələrinin xərclərinin (əldə ediləcək gəlir də KOS subyektlərinin dövlət sifarişlərinin icrasına daxil olmaqla) investora, onun istehsal etdiyi mal cəlbediməsinin əsas şərtlərindən biri kiçik və və xidmətlərin istehlakçılar və ya səlahiyyətli orqan orta müəssisələrin, KOS subyektlərinin dövlət tərəfindən müqaviləyə uyğun olaraq satınalma yolu satınalmalarında, dövlət ehtiyacları üçün sifarişlərin ilə ödənməsinə imkan yaradır. Qanun, həmçinin yerinə yetirilməsində iştirakının qanunvericilik tikinti və infrastruktur obyektlərinin və onlara oxşar əsaslarının və onun reallaşması mexanizmlərinin obyektlərin “Tik-idarə et-təhvil ver” modelinə uyğun yaradılmasıdır. “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi olan maliyyələşmə əsasında tikintisinə (inşasına, cari haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanunu- və əsaslı təmirinə, yenidən qurulmasına, bərpasına), nun 13-cü maddəsinə edilən dəyişikliklə əlaqədar idarə edilməsinə və təhvil verilməsinə investisiyanın olaraq kiçik sahibkarlıq subyektlərinin dövlət cəlb olunmasının hüquqi əsaslarını müəyyən edir.[4] ehtiyacları üçün məhsul istehsalı, işlərin görülməsi Məhz dövlət və özəl sektor arasında əməkdaş­ və xidmətlərin göstərilməsi üzrə sifarişlərin lığın inkişafı dövlət büdcəsinə düşən yükün yerinə yetirilməsində iştirak payı 15 faiz həddində

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 162 GEOSTRATEGİYA müəyyən edilmişdir. Bu qanuna görə kiçik bütün normativ-hüquqi sənədlər kiçik və orta sahibkarlıq subyektlərinin dövlət ehtiyacları üçün müəssisələrin inkişaf səviyyəsi və onların dövlət məhsul istehsalı, işlərin görülməsi və xidmətlərin sifarişlərinin yerinə yetirilməsində iştirakla bağlı göstərilməsi üzrə sifarişlərin yerinə yetirilməsində spesifik xüsusiyyətləri tam olaraq nəzərə almaqla iştirakı dövlət satınalmaları haqqında Azərbaycan formalaşdırılmalıdır. Respublikasının qanunvericiliyinə uyğun həyata Ölkədə KOS-ların fəaliyyəti üçün əlverişli keçirilir. [1; 2] Buna baxmayaraq, resublikamızda bu biznes mühitinin yaradılması mexanizmlərindən sahədə KOS-ların fəal iştirakını təmin edən qanun- biri də inzibati maneələrin aradan qaldırılması, vericilik əsasları tam formalaşmadığı üçün, dövlət məhdudiyyətlərin minimuma endirilməsidir. Bu sifarişlərinin icrası ilə bağlı onların iştirakında bir gün respublikamızda bu mexanizmin tətbiq olunan sıra qeyri-müəyyənliklər və problemlər qalmaqdadır. elementlərinin əlaqələndirilmiş sxematik təsvirini Ona görə də bu sahədə qanunvericilik bazası, aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar (şəkil 1).

Səkil 1. Sahibkarlıq subyeyklərinin fəaliyyəniə yarana biləcək inzibati maneələr və onların aradan qaldırılması xüsusiyyətləri

Sahibkarlıq subyektlərinin fəaliyyətində inzibati manelər

“Bir pəncərə” prinsipinin tətbiqi və sahibkarlıq subyektlərinin bazara çıxışnda maneələrin Qeydiyyat aradan qaldırılması.

Lisenziyalaşdırılan fəaliyyət növlərinin sayının, azaldılması, lisenziyalar və icazələr üzrə tələblərin asanlaşdırılması ölkə ərazsində vahid lisenziya‐ Lisenziyalaşdırma laşdırma qaydalarının tətbiqi, nəzrat və lisenziya verən orqanların ayrılması

Yoxlamaların və nəzarət tədbirlərinin keçirilməsi qaydalarının nizama salınması, reqlament‐ Dövlət nəzarəti və ləşdirilməsi, nəzarət və təftiş orqanlarının yoxlamalar səlahiyyət və öhdəlikləri ilə bağlı çərçivənin müəyyən edilməsi

Standartların məcburi qaydada sərt şəkildə reqlamnetləşdirilməsi, məcburi standartların Standrtlaşdırma və yayılma sferalarının məhdudlaşdırılması sertifikatlaşdırma

Mənbə: Müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.

163 Bu manelərin aradan qaldırılması sahibkarlıq yoxlamaların risk qiymətləndirilməsi prinsipi subyektlərinin fəaliyyətə başlamaları üçün xərclərin əsasında təyin edilməsi və onların risk qrupları səviyyəsini minimuma endirməklə, daha rahat üzrə bölgüyə uyğun olaraq həyata keçirilməsi, və inamlı şəkildə fəaliyyət göstərmələrinə şərait yoxlamaların elektron uçotu və yoxlamalar həyata yaradır. Bu, eyni zamanda iqtisadiyyatın bürokra- keçirilərkən yoxlama suallarının siyahısının tətbiqi tik əngəllərdən bir növ azad olunmasını təmin nəzərdə tutulmuşdur. Qanunun tələbləri yoxlayıcı edərək, eyni zamanda, iqtisadi proseslərin dövlət orqanlar tərəfindən aparılan bütün növ yoxlama tənzimləməsinin sərhədlərini müəyyən edir. tədbirlərinə, o cümlədən araşdırmalar, müayinələr, Nəticədə dövlət strukturlarının sahibkarlıq sektorun- monitorinqlər, müşahidələr, təftişlər, nəzarətlər, da fəaliyyətə əlavə müdaxiləsinin qarşısı alınır. xronometrajlar, reydlər, baxışlar və digər bu cür Son illər respublikamızda da sahibkarların tədbirlərə şamil edilir. [3] fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması Son illər respublikamızda da sahibkarlıq istiqamətində inzibati maneələrin yumşalıdılması fəaliyyətinə başlamaq və onu həyata keçirmək üçün

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal və aradan qaldırılması ilə bağlı bir sıra işlər lisenziyalar və icazələrlə bağlı müxtəlif yumşaldıcı görülmüşdür. Bu istiqamətdə atılan addımlardan tədbirlər də reallaşdırılmışdır. Bununla bağlı həm qa- ilkin olaraq “Sahibkarlıq sahəsində aparılan nunvericlik bazasında müyyən dəyişikliklər edilmiş, yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların institusional xarakterli tədbirlər həyata keçirilmiş, maraqlarının müdafiəsi haqqında” Azərbaycan həm də normativ-hüquqi baza təkmilləşdirilmişdir. Respublikasının 2013-cü il 2 iyul tarixli 714-IVQ Bu islahatların nəticələri ilə bağlı nəticə xarakterli nömrəli Qanununun qəbul edilməsi olmuşdur. məlumatlar aşağıdakı cədvəldə verilmişdir. Qanunda sahibkarlıq subyektlərində aparılan

İnzibati maneələrin aradan qaldırılması istiqamətində aparılan islahatların nəticələri Cədvəl 3.4. Normativ-hüquqi baza İslahatların istiqamәtlәri vә nәticәlәr 1. “Sahibkarlıq fәaliyyәtinin xüsusi  2015-ci ilin 2 noyabr tarixindәn etibarәn dövlәt tәhlü- razılıq (lisenziya) tәlәb olunan kәsizliyi (hәmçinin qiymәtli kağızlar bazarı) ilә bağlı növlәrinin sayının azaldılması, xü- hallar istisna olmaqla lisenziyaların verilmәsi İqtisadiyyat susi razılıq (lisenziya) verilmәsi Nazirliyi tәrәfindәn “ASAN xidmәt” mәrkәzlәrindә prosedurlarının sadәlәşdirilmәsi hәyata keçirilmәyә başlaılmışdır. vә şәffaflığının tәmin edilmәsi haqqında” Fәrman (19 oktyabr 2015-ci il)  lisenziya tәlәb olunan fәaliyyәt növlәrinin sayı 59-dan 37-yә endirilmişdir;  qüvvәdә olan müddәtli lisenziyalar müddәtsiz elan olunmuşdur; “Lisenziyalaşdırma sahәsindә  yeni verilәn lisenziyalar müddәtsiz verilir; 2. bәzi tәdbirlәr haqqında” Fәrman  lisenziyanın verilmәsinә görә ödәnilәn dövlәt (21 dekabr 2016-cı il) rüsumunun mәblәğlәri tәxminәn 2 dәfә, regionlar üzrә 4 dәfә (regional televiziya vә radio yayımı istisna olmaqla) azaldılmışdır;  lisenziyaların verilmәsi müddәti 15 gündәn 10 iş gününә endirilib vә prosedurlar sadәlәşdirilib.  lisenziya vә icazә sisteminin tәnzimlәnmәsinin hüquqi, iqtisadi vә tәşkilati әsaslarını müәyyәn edir;  sahibkarlıq fәaliyyәti növlәrinә verilәn icazәlәrin dairәsi dәqiq müәyyәn edilmiş, onların sayı tәqribәn 4 dәfә azaldılaraq 86-ya endirilmişdir.; “Lisenziyalar vә icazәlәr haqqın-  “Lisenziyalar vә icazәlәr” portalının yaradılması; 3. da” Azәrbaycan Respublikasının  dövlәt orqanları tәrәfindәn lisenziya vә icazә Qanunu (15 mart 2016-cı il) mәsәlәlәri üzrә sahibkarlara qanunvericiliyin tәtbiqi ilә bağlı mәslәhәtlәrin verilmәsi;  “susmaqla razılıq” vә “bir pәncәrә” prinsiplәrinin tәtbiqi vә sahibkarların işini yüngüllәşdirәn digәr mütәrәqqi mexanizmlәr müәyyәn edilmişdir. 4. “Lisenziyalar vә icazәlәr” portalı  sahibkarlıq fәaliyyәtinin hәyata keçirilmәsi üçün tәlәb haqqında Әsasnamә” tәsdiq edil- olunan lisenziyaların vә icazәlәrin elektron qaydada veril- mәsi barәdә Fәrman mәsini tәmin edәn “Lisenziyalar vә icazәlәr” portalı (21 yanvar 2017-ci il) istifadәyә verilmişdir.

Mənbə: [13] Müəllif tərəfindən aqreqasiya edilmişdir.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 164 GEOSTRATEGİYA Bunlardan əlavə, KOS subyektləri üçün əlavə olduğu kimi kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri maneələrin aradan qaldırılması, inzibati yükün üçün kredit təminatı proqramlarının həyata azaldılması, lisenziyalaşdırma və sertifikatlaşdırma keçirilməsi məqsədəuyğun olardı. Bu proqram sahəsində islahatların nəticəliliyini artırmaq üçün bankları sahibkarlıq subyektlərinə verdikləri lisenziyaların elektron qaydada verilməsi, ölkə kreditlərin qaytarılmaması ilə bağlı risklərdən bir xaricində verilmiş lisenziyaların Azərbaycanda növ azad edir. Halbuki, bu təminatın məsuliyyəti tanınması, ekvivalentliyinin təmin edilməsi me­ KOS-ların üzərinə düşür, ancaq onların imkanları xaniz­ minin­ yaradılması, KOS subyektləri üçün buna yetərli olmadığı üçün kredit təminatı vahid sertifikatlaşdırma sisteminin yaradılması, proqramı bu məsuliyyəti öz üzərinə götürür. onların istehsal etdikləri məhsulların (işlərin, Bu proqramın tətbiqi real sektora, kiçik və orta xidmətlərin) sertifikatlaşdırılması qaydalarının sahibkarlıq sektoruna kapital axınını stimullaşdırır, təkmilləşdirilməsi və sadələşdirilməsi, bu sahədə bu sektorun kreditləşməsi məqsədilə birbaşa dövlət fəaliyyət göstərən orqanların vahid sertifikat­ laşdırma­ büdcəsindən ayırmaların həcmini məhdudlaşdırır sistemində birləşdirilməsi, lazımi sertifikatların və dövlət strukturlarını risklərin qiymətləndirilməsi bütün məlumatları əks etdirən­ vahid sənəddə ilə bağlı əlavə işlərdən və məsuliyyətdən azad birləşdirilməsi və bunun üçün bir müraciətin edərək, bu prosesdə özəl maliyyə təşkilatlarının, olması imkanlarının təmin edilməsi, eləcə də KOS qurumlarının iştirakına üstünlük verilməsini subyektlərinin kommunal xidmətlər şəbəkəsinə şərtləndirir. Bu gün respublikamızda sahibkar- qoşulma prosedur­ larının­ sadələşdirilməsi, bu lar tərəfindən manatla alınan kreditlərə təminat prosesin­ tam elektronlaşdırılması ilə bağlı işlərin verilməsi üçün dövlətin nəzarətində olan həyata keçirilməsi gündəmdə olan məsələlər Azərbaycan Respublikası İpoteka və Kredit sırasındadır. Bunların həyata keçirilməsi həm Zəmanət Fondu fəaliyyət göstərir. Ancaq yaxşı KOS subyektlərinin beynəlxalq bazarlara çıxış olardı ki, dövlət təminatlı fondla yanaşı, həm imkanlarını, həm də respublikamızda xarici inves- dövlət-özəl təminat fondu, həm də özəl təminat tisiya qoyuluşlarını artıra bilər. fondu yaradılsın. Artıq bu təcrübə bir sıra dünya Dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, kiçik və ölkələrində də uğurla tətbiq olunmaqdadır. [12] orta sahibkarlıq subyektlərinin inkişafının ən əsas Eyni zamanda, biznesə yeni başlayanlar üçün şərtləndirici amillərindən biri maliyyə resursları və mikromaliyyələşmə institutunun formalaşdırılması, onlara əlçatanlıq imkanlarının olmasıdır. Doğrudur, mikrokreditləşmənin tətbiq edilməsi daha ak- hazırda respublikamızda sahibkarlıq sektorunun, tual hesab oluna bilər. Hesab edirik ki, bu gün eləcə də, kiçik və orta sahibkarlıq sektorunun respublikamızda KOS sektorunun maliyyələşmə inkişafının maliyyələşdirliməsi sahəsində bir mexanziminin təkmilləşdirilməsi baxımından buna neçə struktur fəaliyyət göstərir. Ancaq bu gün çox ehtiyac vardır. respublikamızda da KOS-ların inkişafı sahəsində Respublikamızda KOS-ların maliyyləşməsi mövcud olan çoxsaylı problemlər sırasında maliyyə mexanizmlərindən biri kimi onların ixrac və idxal ilə bağlı məsələlər kifayət qədər ciddi təsirlərini əməliyyatlarına maliyyə dəstəyinin gücləndiriləsi göstərməkdədir. Bu isə bankların kiçik və orta baxımından ixrac və idxal banklarnın yaradılması sahibkarlıq sektorunun maliyyələşdiriməsinə bir da perspektiv üçün məqsədəuyğun olardı. o qədər də maraqlı olmamasıdır. İnkişaf etmiş Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafı ilə ölkələrin təcrübəsi isə onu göstərir ki, kommersiya bağlı həyata keçirilən islahatların mühüm banları, bütövlükdə bank sektoru sahibkarlığın, istiqamətlərindən biri institusional islahatlarıdır. biznesin inkişafının maliyyələşdirilməsində Burada əsas məqsəd KOS-ların fəaliyyətinə kifayət qədər ciddi tərəf kimi çıxış edir. Ona görə dəstək göstərə biləcək müxtəlif təsisatların də respublikamızda bank sektorunun bu sahəyə yaradılması, onların fəaliyyət mexanzimlərinin marağının artırılması, diqqətinin yönəldilməsi formalaşdırılmasıdır. Bunun üçün Azərbaycan istiqamətində fəaliyyətin həyata keçirilməsi daha Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyinin tabeliyində faydalı ola bilər. Kiçik və Orta Sahibkarlığın İnkişafı Agentliyi Bank sektorunun bu sahəyə diqqətinin artırıl­ yaradılmışdır. [7] Bununla respublikamızda mik- ması üçün respublikamızda da digər ölkələrdə ro, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına dövlət

165 dəstəyinin gücləndirilməsi, mikro, kiçik və orta genişləndirilməsi istiqamətində tədbirlərin sahibkarlığın tənzimlənməsi mexanizmlərinin həyata keçirilməsi, qanunvericilik bazasının təkmil fəaliyyətinin təmin edilməsi, bu sahibkarlıq təkmilləşdirilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. subyektlərinin maraqlarının qorunması, [10] problemlərinin həlli, onlara göstərilən xidmətlərin Onu da qeyd edək ki, biznes assosiasiyaları­ ­ keyfiyyətinin yüksəldilməsi, çeşidinin və miq- nın uğurlu fəaliyyəti KOS-ların xarici bazarla­ yasının genişləndirilməsi, eləcə də, dövlət ra çıxış imkanlarını genişləndirərək, onların qurumlarının və özəl qurumların bu sahədə rəqa­bət­qabiliyyətli məhsul istehsal etmələrini xidmətlərinin əlaqələndirlməsi və fəaliyyətlərinin stimullaşdıran və KOS-ların xarici iqtisadi koordinasiyasının gücləndirilməsidir nəzərdə fəaliyyət sferasında iştirakına dəstək mexaniz­ tutulmuşdur. mi­nin elementlərindən biri kimi çıxış edir. Kiçik Yaxın perspektivdə respublikamizda mikro, və orta müəssisələr əsasən maddi istehsal və kiçik və orta sahibkarlara müxtəlif xidmətlərin xidmət sektorunda fəaliyyət göstərdikləri üçün

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təşkili və həyata keçirilməsi ilə bağlı kiçik və ölkənin ixrac potensialının həm struktur, həm də orta biznes evləri, eləcə də kiçik və orta biz­ keyfiyyət baxımından təkmilləşdirilməsində, qeyri- nesin inkişafı mərkəzləri, Dövlət-Sahibkar xammal yönümlü ixracın genişləndirilməsində Tərəfdaşlığının İnkişafı Mərkəzi, kiçik və orta fəal iştirak edə bilirlər. Bu baxımdan kiçik və biznesin inkişafı fondlarının yaradılması nəzərdə orta müəssisələrin ixracının dövlət tərəfindən tutlmuşdur. dəstəklənməsi ilə bağlı iqtisadi, ticarət, təşkilatı, Biznes sektoru ilə dövlət strukturları arasında maliyyə, informasiya və məsləhət xidmətləri münasibətlərin qurulması və nizamlanmasında elemenlərini özündə ehtiva edən daha təkmil, əhəmiyyət kəsb edən institusional təsisatlar çevik mexanizmlərin yaradılması zərurəti ortaya sırasında sahibkarlıq subyektlərini təmsil edən çıxır. Bu məqsədlə qanunvericiliyin, normativ- qurumlar kimi biznes assosiasiyalarının, ticarət hüquqi bazanın təkimilləşdirilməsi istiqamətində palatalarının, işəgötürən təşkilatlarının da bir sıra tədbirlər həyata keçirilmişdir. İlk olaraq xüsusi rolu vardır. Bu təşkilatlar özəl-dövlət ölkədə qeyri-neft məhsullarının ixracının təşviqi ilə əməkdaşlığının təmin edilməsində bir növ körpü əlaqədar qəbul edilmiş qaydalara görə Azərbaycan rolu oynamaqla, sahibkarlıq, biznes sektoruun Respublikasının ərazisində qeyri-neft məhsullarının problemlərinin dövlət qurumlarının diqqətinə ixracı ilə məşğul olan şəxslərə dövlət büdcəsinin çatdırılmasında, assosiativ əlaqələrin, işgüzar vəsaiti hesabına ixrac təşviqinin ödənilməsi nəzər- münasibətlərin qurulmasında və onun inkişaf də tutulmuşdur və ödəniləcək ixrac təşviqinin baza etdirilməsində yaxından iştirak edirlər. Onlar məbləği ixrac əməliyyatlarına görə faktiki ixrac həm də işgüzar münasibətlərin gücləndirilməsi olunmuş malın ixrac gömrük bəyannaməsində mexanizmi rolunu da oynayırlar. Təkcə 2017- nəzərdə tutulan gömrük dəyərinin 3 faizi həddundə 2018-ci illərərzində respublikamızda 14 bi- müəyyən edilmişdir. [5; 8] znes assosiasiyası təsis eilmildir ki, bunların da Bunlarla yanaşı, xarici ticarət əməliyyatlarının əksəriyyəti istehsal və ixracın təşviqi yönümlü sadələşdirilməsi, bu istiqamətdə inzibati assosiasiyalardır. [13] maneələrin aradan qaldırılması, şəffaflığın Ümumilikdə, bu gün respublikamızda 90- artırılması və sahibkarlıq subyektlərinin ixrac dan artıq biznes assosiasiyası mövcud olsa da, imkanlarının genişləndirilməsi istiqamətində təkmil onların fəaliyyəti sahibkarlığın inkişafında bir və çevik dövlət dəstəyi mexnizmlərinin tətbiq o qədər də təsirli rol oynamır. Bununla yanaşı, olunması məsədilə gömrük rəsmiləşdirilməsinin Azərbaycanda həm Sənaye və Ticarət Palatası, təkmilləşdirilməsi, bu sahədə daha çevik və şəffaf həm də işəgötürənlər birliklərinin sahibkarlıq mexanizmlərin tətbiqi, idxal-ixrac prosedurları üzrə subyektləri ilə əməkdaşlıq səviyyələri də optimal gömrük nəzarəti formalarının tətbiqi, ele- qənaətbəxş dərəcədə deyildir. Bu strukturların ktron informasiya sisteminin avtomatlaşdırılması ölkədə sahibkarlığın inkişafında rolunun artırılması hesabına imkanlarının genişləndirilməsi üçün yeni və imkanlarını genişləndirilməsi üçün onların qaydalar təsdiq edilmiş və qüvvəyə minmişdir. [6] daha da gücləndirilməsi, fəaliyyət miqyaslarının Onu da qeyd edək ki, bu gün respublikamızda

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 166 GEOSTRATEGİYA KOS subyektlərinin beynəlxalq bazarlara çıxışının Sənaye Məhəlləsi də yaradılmışdır. təmin edilməsində ixtisaslaşmış əsas qurum məhz Texnoparklar, sənaye məhəlləri, sənaye Azərbaycanda İxracın və İnvestisiyaların Təşviqi parkları, elmi-texniki parklar, biznes-inku- Fondu (AZPROMO) fəaliyyət göstərir. [14] batorlar, texnopolislər ölkədə, ümumilikdə, Fikrimizcə, sahibkarlıq subyektlərinin, o dünyada sahibkarlığın, xüsusilə də, innovasiyalı cümlədən, KOS-ların xarici bazarlara çıxışının sahibkarlığın, biznesin inkişafında təkmil bir təmin edilməsi, onların xarici iqtisadi sferada infrasturktur rolunu oynamaqla, innovasiyalı fəaliyyətinin gücləndirilməsi üçün proqram- iqtisadi inkişafın əsasını təşkil edir. Onlar yeni məqsədli fəaliyyətin həyata keçirilməsi bu sahədə biliklər, kəşfləriin, ixtiraların texnologiyaya, işlərin sistemliliyini şərtləndirən əsas addımlarda texnologiyaların isə kommersiya məhsullarına biri ola bilər. İlk növbədə kompleks tədbirlərin çevrilməsinə, elmi tədqiqatların və işləmələrin əsas prioritetlərinin müəyyən ediməsi vacibdir. Bu nəticələrinin kommersiyalaşmasına əlverilşli tədbirlər üç istiqamətdə sistemləşdirilməlidir. şərait yaratmaqla, elm, təhsil və sənayenin, 1. Kiçik və orta müəssisələrin, eləcə də onların istehsalın uğurlu inteqrasiyasını təmin edir. Eyni məhsul və xidmətlərinin rəqabətqabiliyyətliliyinin zamanda, bu strukturların formalaşdırılması artırılması, bu istiqamətdə onlara dəstək kiçik və orta sahibkarllıq sektorunda göstərilməsi. inkişafın stimullaşdırılması, innovasiyaların 2. Kiçik və orta müəssisələrin xarici bazarlara təşviqi, araşdırma, tədqiqat fəaliyyətlərini çıxışının stimullaşdırılması. genişləndirilməsi, qabaqcıl təcrübənin tətbiqini 3. Kiçik və orta müəssisələrin xarici bazarlarda də sürətləndirir. Bu baxımdan müasir dünya dayanıqlılığının təmin ediməsi. ölkələrində bu səviyyədə infrastrukturun Bununla yanaşı, Azərbaycanda İxracın və İnves­ yaradılması biznesin, o cümlədən kiçik və orta ti­siyaların Təşviqi Fondunun da bu məsələlərdə sahibkarlıq subyektlərinin inkişafına ən qabaqcıl səlahiyyətlərinin artırılması, imkanlarının, dövlət dəstəyi mexanizmlərindən bir kimi qəbul funksiyalarının və fəaliyyət istiqamətlərinin edilmişdir. genişləndirilməsi məqsədəuyğun olardı. Fikrimizcə, kiçik və orta sahibkarlıq sekto- Bu struktur təkcə ixrac məsələləri ilə deyil, runun inkişafının potensial mənbələrindən biri ümumilikdə, sahibkarlıq subyektlərinin xarici də kiçik və orta müəssisələrlə iri müəssisələrin iqtisadi fəaliyyətləri ilə bağlı dövlət dəstəyi sis- fəaliyyətinin inteqrasiya edilməsidir. İri şirkətlər temi üzrə bütövlükdə fəaliyyətin əlaqələndirilməsi tərəfindən onların ticarət markaları altında kiçik istiqamətində ixtisaslaşmış bir orqan kimi fəaliyyət şirkətlərə, sahibkarlıq subyektlərinə müstəqil göstərməlidir. hüquqi şəxs kimi fəaliyyət göstərmək hüququ- Kiçik və orta sahibkarlığın inkişafına dövlət nun verilməsi françayzinq adlanır. Françayzinqin dəstəyinin istiqamətləri sırasında onların müxtəlif tətbiqi kiçik sahibkarllıq subyektlərinə bazara resurslara, o cümlədən müxtəlif maddi, qeyri-mad- daxil olmaq və reklam xərclərinə qənaət etməyə, di resurslarla çıxış imkanlarının təmin edilməsi də onları azaltmağa imkan verir. Bu, əsasən ticarət, xüsusi yer tutur. Bu sırada KOS-ların inkişafında otel biznesi və məişət xidmətləri sferasında tətbiq texnoparkların, biznes inkubatorlarının rolu edilir. Françayzinq kiçik və orta biznesin maraqları xüsusilə qeyd edilməlidir. İnkişaf etmiş ölkələrin və üstünlüklərinin uğurlu inteqrasiyasını təmin təcrübələri də bunu bir daha təsdiqləyir. Bu gün etməklə, kiçik və orta sahibkarlığın inkişafını respublikamızda bununla əlaqədar bir sıra sənaye təmin edir. bu baxımdan respublikamızda da bu parkları, o cümlədən, Sumqayıt Kimya Sənaye mexanizmin tətbiqi istiqamətində tədbirlərin həyata Parkı, Mingəcevir Yuksək Texnologiyalar Parkı, keçirilməsi KOS-ların inkişafına əlavə stimul verə Balaxanı Sənaye Parkı, Mingəçevir Sənaye Parkı, bilər. Qaradağ Sənaye Parkı, Pirallahı Sənaye Parkı Ümumiyyətlə, KOS-lara dövlət dəstəyinin yaradılmışdır. Bunlardan başqa, respublikamızda həyata keçirilməsi prosesi özlüyündə vahid bir bu sahədəaparılan islahatların nəticəsi olaraq, sistemin yaradılmasını tələb edir. Bu sistem dövlət Neftçala Sənaye Məhəlləsi, Masallı Sənaye və qeyri-dövlət dəstəyi elementlərini özündə Məhəlləsi, Hacıqabul Sənaye Məhəlləsi, Sabirabad biləşdirməlidir, yəni burada, həm dövlət orqanları,

167 həm də müxtəlif vətəndaş cəmiyəti təşkilatları, ic- istifadə Qaydaları”nın təsdiq edilməsi haqqında timai təşkilatlar, o cümlədən sahibkarların müxtəlif Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı. ictimai birliklərini, o cümlədən, sahibkarlıq Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik To- ittifaqları, assosiasiyaları, agentliklər, ticarət- plusu. 2016, №05. sənaye palataları və c. əhatə edir. Bu sistemin 7. Kiçik və orta sahibkarlıq sahəsində fəaliyyətinin əsas məqsədi kiçik və orta sahibkarlıq idarəetmənin daha da təkmilləşdirilməsi haqqında subyektləri üçün əlverişli şərait yaratmaqla, onların Azərbaycan Respublikasi Prezidentinin Fərmani. milli iqtisadiyyatın inkişafında əhəmiyyətini təmin Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik To- etməkdir. plusu. 2017, №12. 8. “Qeyri-neft məhsullarının ixracı ilə Açar sözlər: kiçik və orta sahibkarlığa dövlət məşğul olan şəxslərə ixrac təşviqinin ödənilməsi dəstəyi, rəqabət mühiti, əlverişli biznes mühiti, Qaydası”nın, “İxrac təşviqi şamil olunacaq qeyri- dövlət-özəl tərəfdaşlığı, dövlət satınalmaları, ixrac neft məhsullarının xarici iqtisadi fəaliyyətin mal

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal potensialı. nomenklaturası üzrə Siyahısı”nın və “Məhsulların növündən asılı olaraq ixrac təşviqinin baza məbləğinə tətbiq olunacaq Əmsallar”ın təsdiq edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikasi ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Nazirlər Kabinetinin Qərarı. Azərbaycan 1. “Kiçik sahibkarlığa dövlət köməyi haqqında” Respublikasının Qanunvericilik Toplusu. 2016, Azərbaycan Respublikası Qanunu. Azərbaycan №03. Respublikasının Qanunvericilik Toplusu. 1999, 9. Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat №06. perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan 2. “Dövlət satınalmaları haqqında” Respublikasının Qanunvericilik Toplusu. 2016, Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiqi ilə №12, s.102-104. əlaqədar Azərbaycan Respublikasının bəzi qanun- 10. Azərbaycan Respublikasında kiçik və orta vericilik aktlarına dəyişikliklər və əlavələr edilməsi sahibkarlıq səviyyəsində istehlak mallarının barədə Azərbaycan Respublikasının Qanunu. istehsalına dair Strateji Yol Xəritəsi. Azərbaycan Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik To- Respublikasının Qanunvericilik Toplusu. 2016, plusu. 2002, №12. №12. 3. “Sahibkarlıq sahəsində aparılan 11. Делмон Дж. Государственно-частное yoxlamaların tənzimlənməsi və sahibkarların партнёрство в инфраструктуре: практическое maraqlarının müdafiəsi haqqında” Azərbaycan руководство для органов государственной Respublikasının Qanunu. Azərbaycan власти / Дж. Делмон. – АО «Казахстанский Respublikasının Qanunvericilik Toplusu. 2013, центр государственно-частного партнерства» №07. при финансовой поддержке Консультативного 4. “Tikinti və infrastruktur obyektləri ilə офиса по участию частного сектора в əlaqədar investisiya layihələrinin xüsusi инфраструктуре (PPIAF), 2010. maliyyələşmə əsasında həyata keçirilməsi 12. Киселева О.В., Карцев С.В. haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu. Использование финансово-кредитного Azərbaycan Respublikasının Qanunvericilik To- механизма для активизации малого бизнеса и plusu. 2016, №03. предпринимательства в России // Интернет- 5. Qeyri-neft məhsullarının ixracının təşviqi журнал «НАУКОВЕДЕНИЕ» 2016, Том 8, №1. ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan 13. www.economy.gov.az Respublikası Prezidentinin Fərmanı. Azərbaycan 14. http://www.azpromo.az/export/our-services Respublikasının Qanunvericilik Toplusu. 2016, №10. 6. “Malların və nəqliyyat vasitələrinin gömrük sərhədindən keçirilməsi üçün “Yaşıl dəhliz” və digər buraxılış sistemlərindən

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 168 GEOSTRATEGİYA Зарбалийева Айдан Zarbaliyeva Aydan Докторант Академии Государственного PhD student of the Academy of Public Управления при Президенте Administration under the President of the Азербайджанской Республики Republic of Azerbaijan

Направления Совершенствования Directions For Improving The Mechanisms Of Механизмов Государственной State Support For The Development Of Small Поддержки Развития Малого И Среднего And Medium Enterprises In The Republic Of Предпринимательства В Азербайджанской Azerbaijan Республике SUMMARY РЕЗЮМЕ The article reviews the possibilities of improv- В статье рассматриваются возможности ing the mechanisms of state support for the devel- совершенствования механизмов opment of small and medium-sized businesses in государственной поддержки развития малого и Azerbaijan. To this end, directions for development среднего бизнеса в Азербайджане.С этой целью were identified and the creation of a favorable busi- определены направления развития и было ness environment for the development of SMEs рассмотрено создание благоприятной деловой in the country was considered, including creating среды для развития МСП в стране, включая a favorable legal framework, improving the com- создание благоприятной законодательной petitive environment, limiting the monopoly in the базы, улучшение конкурентной среды, economy, creating relevant institutions, strengthen- ограничение монополии в экономике, ing public-private partnerships, ensuring participa- создание соответствующих институтов, tion of small and medium businesses in fulfilling укрепление государственно-частного government orders and procurement,Reducing партнерства, обеспечение участия частного administrative barriers, eliminating them and сектора, особенно малого и среднего бизнеса, expanding access to non-material resources, ensur- в выполнении государственных заказов ing participation in this area of the banking sec- и закупок,смягчение административных tor, private financial institutions, creating various барьеров, устранение их и расширение institutions, strengthening the export potential of доступа к финансовым и нематериальным SMEs, expanding access to international markets, ресурсам, обеспечение участия в этой области exploring possibilities for integrating small and банковского сектора, частных финансовых medium-sized enterprises with large enterprises. учреждений, создание различных учреждений, укрепление экспортного потенциала МСП, Keywords: government support for small and расширение доступа к международным рынкам, medium-sized businesses, competitive environment, изучение возможностей для интеграции favorable business environment, public-private деятельности малых и средних предприятий с partnership, government procurement, export крупными предприятиями. potential.

Ключевые слова: государственная поддержка малого и среднего бизнеса, конкурентная среда, благоприятная бизнес-среда, государственно- частное партнерство, государственные закупки, экспортный потенциал.

169 UOT 1(91) Fəlsəfə ФАИГ АЛИЕВ МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛИЗМ КАК Азербайджанский государственный университет нефти и промышленности, ФАКТОР СТАНОВЛЕНИЯ кафедра общественный наук, доктор философии по истории, доцент СОВРЕМЕННОГО Азербайджан E-mail: [email protected] ДЕМОКРАТИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА Современная действительность местными особенностями политической Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal характеризуется всеобщей глобализацией и культуры и многовековыми усилиями по интеграцией мирового пространства и триумфом совершенствованию социальных институтов. демократии, являющейся наиболее оптимальной Демократия - основополагающая черта и универсальной средой для обретения современных высокоразвитых обществ. человеком истинной свободы. Универсальным, для анализа в этом контексте, В этих условиях возникает необходимость является американская действительность. определить пределы процессов глобализации, за На разных этапах американской истории которыми могут следовать реальная опасность соотношение разных властных моделей и начал утраты собственной культурной идентичности было различным и поэтому в США существовали и данная проблема приобретает новое различные исторические типы демократии. Для содержание. Одновременно актуализируется их анализа история американской демократии проблема взаимодействия культур, а также разделена на шесть этапов: ставятся вопросы о роли и месте отдельных Первый этап (1607–1776 гг.) — этап культур в рамках мультикультурного общества, генезиса американской демократии, с начала о степени и механизмах их влияния друг на которого сосуществовали большое количество друга. В связи с этим вопросы толерантности недемократических установлений. Второй этап и мультикультурализма становится (последняя четверть XVIII в.) — этап первого приоритетными(6, с.114). радикального расширения и трансформации В процессе становления современного демократии. Третий этап (1800—1860е гг.) демократического общества происходят — этап второго радикального расширения значительные изменения в философско- и трансформации демократии. Четвертый культурологической концепции мультикультура­ этап (1870—1910е гг.) — этап консервации и лизма. Очевидным является то, что проблема ослаблении демократии в последнюю треть XIX мультикультурализма связана с поисками в. и новое ее расширение в начале ХХ в. Пятый практического и теоретического решения этап (период между двумя мировыми войнами), вопросов, стоящих сегодня перед всем мировым сопровождавшийся в 1920е гг. ослаблением сообществом. демократии, а в 1930е гг. ее консолидацией и Теория и практика мультикультурализма, дополнением социальной демократией.Шестой основу которой составляет идея интеграции этап (от окончания Второй мировой войны до различных культур, позволяющей сохранить наших дней) — современный этап, включивший эти культуры и обеспечить их взаимодействие разнообразные, в том числе качественные и взаимообогащение, становится фактором, демократические нововведения(6, 117). определяющим демократичности современного Особенности современных демократии общества. проявляются в том, что они, наследуя В высокоразвитых обществах проблема многие традиции исторических демократий, неравенства людей и социальных групп смягчена основываясь на политических идеях

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 170 GEOSTRATEGİYA Возрождения, Реформации, Просвещения, эмпирической реальности свобода отсутствует?». приобретают новые сущностные и процедурные Критика Канта направлена против прежней черты. Эпоха Нового времени характеризуется метафизики, признававшей познаваемость началом процесса модернизации, под которой не только чувственно воспринимаемой понимаются политические, экономические и реальности, но и сверхчувственных сущностей, социальные изменения. находящихся за пределами опыта. Кант Демократия немыслима без внутренней не следовал метафизической традиции и внешней свободы. Внутренняя свобода и выработал систему взглядов, согласно определяется ментальными свойствами которой природа тождественна миру опытного субъекта, а свобода внешняя,- социальными знания. Кант пришел к выводу о том, что обстоятельствами. Воля человека, выполняющего чистыми априорными формами чувственного требования нравственного закона, свободна. созерцания являются пространство и время, Идея свободы, в ареале европейской и человек способен познавать лишь то, что культуры, относится к числу фундаментальных является в этих формах и пределах. Однако проблем человеческого бытия. Человек – из чувственных данных невозможно вывести единственное существо на планете Земля, всеобщие и необходимые суждения. Эти качества способное быть свободным. И человек – присущи априорным формам рассудка и их единственное существо, созидающее культуру. соединение с эмпирическими данными вносит Человеческое бытие – бытие в культуре. Человек в опыт всеобщность и необходимость. Знание живет в культуре с самого начала, с момента имеет опытное происхождение и человек возникновения человеческого рода. Именно познает явления посредством опыта(2, с.183). культура формирует его человеческие качества, Теоретический разум, ставя вопрос об опыте в возвышает его над природой. Философию целом, впадает в противоречия, ибо одинаково называют самосознанием культуры. Но к доказуемыми оказываются и тезис и антитезис. осознанию существа и смысла культуры, ее роли Это указывает на предел познания, о чем и места в жизни человека и общества философия свидетельствуют противоречия или антиномии подошла, в общем, совсем недавно. Лишь теоретического разума. несколько столетий назад, в эпоху Просвещения Критическая философи Канта переступает вошло в обиход само понятие культуры. границу познаваемого мира и переходит Философия, обогащенная идеями Возрождения, в область другого – непознаваемого мира, Реформации, мыслителей XVII в., все больше в котором царит уже не теоретический, а проникалась сознанием того, что созидательная практический разум, основным назначением творческая деятельность человека, направленная которого является не знание, а свобода. Кант на формирование мира культуры, является утверждает: «Практическое есть все то, что выражением его родовой сущности (1). возможно благодаря свободе». (2,с. 658) Классическая философия признает две Понятие свободы для философии Гегеля великих идеи в трактовке свободы. является столь же фундаментальным, как и Обосновывая одну из них, Кант исходил понятие духа. Свобода – такое же свойство из того, что в природе все явления подчинены духа, разума, как тяжесть – свойство материи. закону причинности, и человек, принадлежащий «Свобода есть подлинная сущность духа и при ей, как эмпирический индивид, включен в том, как его действительность». (3, с.291-292) общую цепь причинных зависимостей(). Гегель относит волю к объективному духу, Действия человека, даже если они основываются т.е. она существует в процессах деятельности. на законах природы, соответствуют им, также Эта идея Гегеля актуальна и сейчас, когда причинно обусловлены, воля индивида не свободу смешивают с вольницей и на практике свободна. При этом Кант и не думал отрицать подменяют своеволием и произволом. Идущее свободу. от Гегеля и Канта различие в понимании «Критической философией» Кант отвечает свободы имеет свои основы. Истоки данного на вопрос: «Как же спасти свободу, если в различия находятся на различных измерениях и

171 специфике самой культуры. Феномен свободы, демократического развития, обусловленные как особый продукт культуры, наличие и иммиграционными процессами, параметры которого обусловлены внешними распространением международной преступности – культурно - регулятивными и внутренними - и терроризма, «размыванием» национальных ментальными обстоятельствами, определяется, культур и образов жизни. Возникающие на их с одной стороны, способностью человека основе конфликты не могут быть разрешены пластично маневрировать в жестких установках привычными демократическими методами. социализации, с другой, - типом его культурного Активизация в странах западной демократии сознания, тяготеющего к тому или иному радикальных политических сил является ответом варианту социальной самореализации. на демографические вызовы и не согласуется с Свобода есть предпосылка и основа традиционными демократическими институтами. морали. Человек как разумное существо, как Возрастание плюралистических демократий носитель практического разума относится и к иммигрантских меньшинств является

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal этому умопостигаемому миру вещей в себе. В «долгосрочным вызовом, с которым сталкивается нем действуют законы не природы, а морали. современная демократия (5, с.91). Становясь «субъективными мотивами» действий Социально - классовые конфликты, характер­ человека, они выступают в виде максим, ные для ХХ века, сменяются этническими выполнение предписаний которых является его конфликтами, которые, по общему мнению, долгом. Нравственный закон, единый для всего являются более трудноразрешимыми(6,с.118). человечества, объединяющий и защищающий Все это свидетельствует о том, что в условиях человеческий род, обязывает каждого поступать нынешнего размывания национальной по отношению другого так, чтобы максима гомогенности ряда стран Запада и обострения его воли могла служить принципом всеобщего этнокультурных разногласий в западных законодательства. По отношению к субъекту обществах, демократия с ее принципами, этот закон выступает в виде категорического обеспечивающими свободу слова, оказывается императива (4, с. 51). особенно уязвимой перед опасностью Вторая половина XX - начало XXI в. стали политической мобилизации, достигаемой путем периодом радикальных изменений в истории разжигания конфликтов социокультурного человеческой цивилизации. Этот период характера. характеризуется приходом в высокоразвитых В настоящее время проблема культурного странах на смену прежнему индустриальному многообразия характерна для абсолютного обществу нового – постиндустриального большинства современных государств, даже для общества, которое является носителем культуры тех, которые раньше были гомогенными. постмодерна. Сегодня в Норвегии наблюдается едва ли Во второй половине ХХ века современные не самый высокий уровень иммиграции во высокоразвитые страны столкнулись, так всей Европе, и большую часть иммигрантов называемой «обратной колонизацией», составляют, выражаясь местным языком, сопровождаемой потоком иммигрантов, в fremmedkulturel — культурно чуждые. качестве «дешевой рабочей силы». Иммигранты первого и второго поколения Существенной особенностью этого составляют до двадцати процентов населения явления была отказ этих людей от интеграции, столицы. На нижней ступени социальной что часто приводила к столкновению с лестницы отныне стоит не рабочий класс местной национальной культурой и даже или бедняки, а изгои, идущие в прислугу — с законодательством. Подобные проблемы иммигранты, признаком которых, в известной имело место и в традиционных странах, где мере служат национальность и раса.(7, с.23) миграционные процессы наиболее интенсивны, В 1990-е гг. интеграция иммигрантов в т.е. США, Канада, Австралия. развитые общества приобрела вид упрощенной, Типичными можно назвать условия, зачастую поверхностной натурализации, создающие сложности для современного продиктованной по большей части стремлением

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 172 GEOSTRATEGİYA иммигрантов приобщиться к преимуществам лишь другое слово для многообразия и общества всеобщего благоденствия, а не к неоднородности современных обществ, которые его национальной идентичности. Возникли хотят быть открытыми. Это означает так же, практически не контролируемые национальными что мультикультурное общество есть и будет государствами и чреватые конфликтами обществом конфликтным» (8,с.26) одновременные процессы включения мигрантов «Мультикультурное общество - общество, в в принимающее общество и их групповой котором живут люди различного происхождения, консолидации на общинной и трансграничной национальностей, разных языков, религий, основе. Использующие преимущества этний. В идеале стремятся не к ассимиляции, а к натурализации, но не отвергающие, а часто уважению и терпимости по отношению к другим даже укрепляющие прежние привязанности, культурам» (8,с. 34). Индивиды будут свободно иммигрантские сообщества часто создают теперь действовать согласно нормам и ценностям новое пространство лояльностей, идентичностей, своей этнической группы так долго, пока они не сетевых отношений. Это пространство не столкнуться с подавляющими национальными укладывается ни в представления о верховенстве идеализированными ценностями, такими национальной идентичности и доминантной роли как справедливость, равенство, человеческое основных культур, ни даже в привычное понятие достоинство. “территориальность” (территориальный тип Несовместимость и несогласованность поселений, локализация этнических анклавов, указанных определений, подмена в них территориальная мобильность преимущественно критериев, а также их эмоциональность в пределах отдельной страны). (6, с. 132) позволяет нам утверждать, что становление Реакция современного общества на данного понятия не завершено. многообразие может проявляться с одной Мультикультурным обществом, видимо, стороны в отношениях власти к интеграции в можно назвать только такое общество, ключевым общество различных народов, с другой стороны принципом которого является требование в официальной позиции по поводу возможности параллельного существования культур в целях участия различных народов в жизни государства. взаимного сохранения культур. Этот новый вызов человечеству стал Отвечать на вызов мультикультурализма. основанием возникновения коммунитаризма, Гомогенное общество осталось в прошлом. а затем и мультикультурализма, впитавшего Население Европы испытывает изменение как многие идеи коммунитаризма. этнического, так и религиозного состава. Новые Согласно исследованиям ученых, меньшинства нуждаются в признании, доступе к словосочетание «мультикультурализм» власти и интеграции(7, с.24). впервые было использовано в Швейцарии в В этих условиях интенсифицируется 1957 году (7,с. 22). К настоящему времени международный диалог культур. Однако учеными мультикутуральному явлению в чем ближе становятся культуры в условиях обществе даны разносторонние определения, а глобализации, тем более явными оказываются порой противоположные: «Мультикультурное различия между ними. В результате зачастую общество - это социальный и политический иная культура воспринимается как набор термин, состоящий в том, что вследствие музейных этнографических экспонатов. всеобщей миграции все больше людей с Современные демократии, во избежание различными культурными мировоззрениями, нивелирования культурных различий индивидуальными представлениями о ценностях, сконструировали новую нормативную теорию - вероисповеданием, этническим происхождением концепцию мультикультурализма, выдвинувшую и языком общения живут одном обществе, где требования защиты культурного многообразия взаимное уважение, признание культурных на основе признания паритета прав меньшинств различий является основополагающим наряду с правами большинства данного принципом и политической задачей». (5, с.89) социума, социальной интеграции общества на «Мультикультурное общество - это базе толерантности по отношению к другим,

173 освобождения от различных форм проявления современность. 2013, № 2 шовинизма и ксенофобии. 7. Ваулина Л., Штоль Ф., Штрассер Г. Мультикультурализм, как фактор становления Понятия и значения. - Кострома: Лаборатория современной демократии, призывает индивидов межкультурных исследований, 2006. выйти из жестких рамок своей идентичности, 8. Ушанова И.А. Глобализация и чтобы стать полноценными членами мультикультурализм: пути развития Вестник обществ и воспринять общечеловеческие Новгородского гос. ун-та. 2004, №27. ценности терпимости и уважения к всеобщим правам человека. Современную концепцию Faig Aliyev мультикультурализма можно рассматривать как Multiculturalism as a factor in the formation of a продолжение попыток на качественно новом modern democratic society уровне разрешить проблему сосуществования сообществ с разными системами ценностей. SUMMARY

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Наиболее значимая идея мультикультурализма — The article considers multiculturalism as a factor это идея диалога (5, с.87). Мультикультурность in the formation of a modern democratic society. The – это отчетливо выраженное свойство author of the article, exploring the problems, con- социальной реальности на уровне повседневного cludes that multiculturalism is, of course, complex существования значительной части, если не phenomenon that has its own logic and development большинства из ныне живущих на Земле людей. dynamics. This development cannot be separated Социально - теоретическое обоснование from global, really existing transformations of the современного мультикультурализма отображено modern world, reinforcing the significance of cul- в идеях веротерпимости, гражданской tural differences and cultural identities. The issue толерантности, признания равноценности всех of the prospects of multiculturalism remains one of культур, оформленных в философии Нового the most important open problems of modern demo- времени. cratic society.

Ключевые слова: свобода, культура, воля, Keywords: multiculturalism, democratic society, мультикультурализм, толерантность, integration, immigration, freedom демократическое общество, мультикультуральное общество. Faiq Əliyev Multikulturalizm müasir demokratik cəmiyyətin СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ formalaşması amili kimi 1. Келле В.Ж. Культура и свобода Журнальный клуб Интелрос » Философский журнал» №1, XÜLASƏ 2008 Məqalədə multikulturalizm müasir demokratik 2. Кант И. Критика чистого разума. Кант И. cəmiyyətin formalaşması amili kimi qiymətləndirilir. Соч. Т. 3. М., 1964. Problemləri araşdıraraq məqalə müəllifi bu fikrə 3. Гегель Г.В.Ф. Энциклопедия философских gəlir ki, multikulturalizm özünəməxsus məntiqi наук. Ч. 3: Философия духа. Гегель Г.В.Ф. Соч. Т. və inkişaf dinamikasına sahib olan mürəkkəb bir 3. М., 1956. fenomendir. Cəmiyyətdəki inkişaf mədəni fərqliliyin 4. Соловьев Э.Ю. Категорический императив və mədəni kimliyin əhəmiyyətini gücləndirərək нравственности и права. М., 2005. müasir dünyanın qlobal, həqiqətən mövcud 5. Демократия: куда теперь? Опубликовано dəyişikliklərindən ayrıla bilməz. Multikultural- в журнале Логос, номер 2, 2004 . Перевод с izmin perspektivləri məsələsi müasir demokratik английского Николая Эдельмана cəmiyyətin ən vacib açıq problemlərindən biri olaraq 6. Следзевский И.В. Мультикультурализм: qalmaqdadır. хрупкий баланс между интеграцией и дезинтеграцией В статье анализируется Açar sözlər: multikulturalizm, demokratik cəmiyyət, трансформация Общественные науки и inteqrasiya, immiqrasiya, azadlıq

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 174 GEOSTRATEGİYA

UOT 94(479.24) Tarix ŞƏFAYƏT FƏRƏCOV BDU-nun Azərbaycan tarixi XIX ƏSRİN 90-CU İLLƏRİNDƏ (təbiət fakültələri üzrə) kafedrası nəzdində “Dün- ya Azərbaycanlıları: tarixi-demoqrafiya” ETL-nin CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan YAŞAYAN ƏHALİNİN E-mail: [email protected] HİKMƏT ƏHMƏDOV DEMOQRAFİK VƏZİYYƏTİ Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Azərbaycan Dünya qədər yaşı və dörd min ildən artıq araşdıracağıq. Bunlardan flamandiyalı Rubruk mədəniyyət tarixinə malik olan Bütöv Azərbaycan (Rubrukvis) 1253-1255; venetsiyalı Kontarini 1473; tarixi haqda elmi araşdırma aparmaq, onun əhalisi venetsiyalı Barbaro 1479; ingilis A.Cenkinson haqda məlumat vermək üçün bəzi çətinliklər 1561-1563; Eduard Klark 1566; Artur Edvars 1565- mövcuddur. Bunlar əsasən tarixi sənədlərin 1567; 1568-1579; 1580; alman alimi və səyyahı olmaması, Azərbaycanda kargüzarlığın zəif Adam Oleari 1637-1638; rus səyyahları Afanasi inkişafı və digər səbəblərdir ki, tarixşünaslığımızın Nikitin 1467; N.N.Tixonov 1615; F.A.Kotov 1623; tədqiqində çətinliklər yaradır. Bu səbəbdən də F.F.Volkonski 1637; E.F. Mışetcki 1642; A.Suxanov Cənubi Azərbaycan əhalisi haqda məlimatları 1652; Semyon İvanoviç və Boris Andreyeviç əcnəbi tədqiqatçıların əsərlərindən alırıq. Xüsusilə Pazuxinlər 1672; akademik S.Q.Qmelin 1770; kapi- də qədim dövrlərə aid hissələrdə. XIV əsrdən XX tan L.K. Artamonov 1889. əsrin əvvələrinə qədərki dövrlərdə Azərbaycan Cənubi Azərbaycan ərazisində olan Venesiyalılar əhalisi haqda mənumatları biz əsasən Avropa, Vətənimiz haqda geniş məlumatı“Venesiyalıların Rusiya, Ərəb və digər mənbələrdən alırıq. Bu Şah I Təhmasibi Sarayında” əsərində vermişlər. mənbələrin nə dərəcə səhih olmasını biz yalnız (2). Digər bir mənbə olan “Səyyahlar, kəşflər, mənbələrin diqqətlə analizindən sonra bilirik. Əlbət Azərbaycan” əsərində Azərbaycan haqda xari­ ki, bu rəqəmlər tam həqiqəti əks etdirmir. ci səyyah və müəlliflərin verdiyi məlumatlar Azərbaycanın böyük ticarət yolu üzərində cəmləşmişdir.( 3). yerləşməsi Qəbələ, Bərdə, Gəncə, Bakı, Təbriz, Bizim əsas tədqiq etdiyimiz əsər Rusiya Baş Naxçıvan, Şamaxı və digər iri şəhərlərin, o Ştabının kapitanı L.K. Artamanovun 1890-cu ildə cümlədən də yaşayış məskənlərin ərazisində Tiflisdə çapdan çıxan və Cənubi Azərbaycanda əhalinin rifahı yüksək olduğuna görə onların sayı yaşayan əhalinin demoqrafik vəziyyətinə dair tutarlı sürətlə artırdı. məlumat verən “Şimali Azərbaycan” hərbi-coğrafi Akademik Məmməd Arif yazırdı: “ Qədimdə kitabıdır. Kitab 2 hissədən ibarətdir. I hissə- ümu- kim Azərbaycan torpağından keçməmişdir! Kim mi, II hissə- istiqamətlər haqda. Kitabda verilən onun çaylarından, bulaqlarından su içməmişdir: məlumata görə müəllif 6 aylıq hazırlıqdan sonra parfiyalılar, romalılar, sasanilər, ərəblər, səlcuqlar, 2 ay müddətində Cənubi Azərbaycan ərazisini monqollar, türklər, iranlılar!...”. Belə hücumlar gəzərək qiymətli məlumatlar toplamışdır. 15 ok- nəticəsində ölkə qana boyanmış, qədim şəhərlər, tyabr 1889-cu ildə Culfa keçid məntəqəsindən qalalar, körpülər, yollar, suvarma sistemləri Cənubi Azərbaycan ərazisinə daxil olmuş həmin ilin dağıdılıb xarabazara çevrilmişdir( 1.səh. 5). dekabr ayının 14-də isə Rusiya İmperiyasına tabe Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Azərbaycan olan Şimali Azərbaycan ərazisindən keçərək geri əhalisi haqda ilkin məlumatları əcnəbi mülliflərin qayıtmışdır. Onu səyahətdə 3 atlı kazak, 2 qulam və və səyyahların verdiyi məlumatlara əsasən bir tərcüməçi müşayət edirdi.

175 L.K. Artamanovun verdiyi məlumata görə məlumat vermişdir. Cənubi Azərbaycanın ərazisi İran ərazisinin on İran dövlətinin əhalisi haqda məlumat verən altıda bir hissəsini, əhalisi isə ölkə əhalisinin dörddə müəllif qeyd edir ki, ölkə əhalisinin sayı 8 000 0000 bir hissəsini təikil edirdi. (1.səh.12). İlk dayanacağı (səkkiz milyon) nəfərdi. Azərbaycan Vilayətində Təbrizdə onu Rusiyanın Baş konsulu A.A. Petrov ( Cənubi Azərbaycanın ərazisi başa düşülməlidir) qəbul etmiş və ona köməklik göstərmişdir. Təbrizdə yaşayan əhalinin sayı isə 2 000 000(iki milyon) konsulun qonağı olan L.K.Artamanov şəhəri gəzib nəfərdi. Müəllif qeyd edir ki, verilən rəqəmlər dolaşmış, şəhərin əhalisi, məşğuliyyəti, adət- mötəbər mənbələrdən alınmışdır. L.K. Artamano- ənənəsi və digər maraqlı məlumatlar toplamışdır. vun yazdığına görə Cənubi Azərbaycan ərazisində Təbrizdə olduğu müddətdə onu Vilayətin hakimi yaşayan əhalinin əksəriyyəti şəhərdə yaşayır. İran şahının II oğlu Müzəffər-Ətdin-Mirzə qəbul Məsələn: Təbriz şəhərində 300 000 minə yaxın, etmişdir. Müəllifin verdiyi məlumata görə Vəliəhd Ərdəbil şəhərində 50 000 yaxın, Xoy şəhərində 35 ən çox Rusiya və Qafqaz haqda maraqlanır. minə yaxın, Urmiya şəhərində 30 000 yaxın, Sarab Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Vəliəhd Təbrizdə keçirilən ordunun təliminə şəhərində 18 000 yaxın, Əhər şəhərində 18 000, qonağı L.K. Artamanovu da dəvət edir. Təbrizdən Marağada 20 000 nəfər, Mərənd şəhərində 12 000 sonra səyyah Nabat-abad kəndində, Sarab, Ərdəbil minə yaxın əhali yaşayırdı. Ümumiyyətlə Cənubi şəhərlərində olmuş, Namin xanlığını, Əhər şəhərini Azərbaycan ərazisində olan şəhərlərdə yaşayan və Kəlheybər qəsəbəsini gəzmişdir. Bundan sonra əhalini ümumi sayı 500 000 nəfərə bərabərdi. o, Urmiya gölü və Xoy ətraflarında, Evgül kəndində Əhalinin 500 000 nəfərinin köçəri olduğunuda qeyd olmuşdur. Müəllifin qeyd etdiyinə görə Cənubi edən müəllif onların məşğuliyyətləri barədə də Azərbaycan ərazisində olduğu müddət ərzində 967 geniş məlumatlar vermişdir. versdən çox yol qət etmişdir. İndiki ölçülərlə L.K. L.K. Artamanov Cənubi Azərbaycan əhalisini Artamanov Cənubi Azərbaycan ərazisində, bir verst 3 əsas millətlərdən(xalqlardan) ibarət olduğunu 1066 m-ə bərabərdisə, 1308 km-ə yaxın məsafə qeyd edir. I- Türk-tatarlar; onlar Cənubi Azərbaycan qət etmişdir. Atla hərəkətdə olarkən o, hər şəhərdə, ərazisinin hər yerində yaşayır və ümum əhalinin hər kənddə, hər yaşayış məskənində qalaraq ətraflı əsas tərkibini təşkil edir. tədqiqatlar aparmış, əhalinin sayı, məşğuliyyəti, II- Kürdlər; onlar əsasən Türkiyə ərazisi adət-ənənəsi, milliyəti və digər məlumatlar ilə həmsərhəd zonalardakı dağlıq ərazilərdə toplamışdır. Ona görə də onun şəxsən Cənubi yaşayırlar.Onların hamısı köçəridirlər və qəbilələrə Azərbaycan ərazisini qarış-qarış gəzib hərtərəfli bölünmüşlər. məlumat verməsi Azərbaycan tarixşünaslığı üçün III- Farslar; əsasən şəhərlərdə və kiçik əsas mənbə sayıla bilər. Kitabda digər bir maraqlı məntəqələrdə yaşayırlar. faktda odur ki, müəllif Rusiya ərazisində istifadə II dərəcəli xalqlar arasında nisbətən say olunan ölçü və çəki vahidlərini, dövriyyədə olan çoxluğuna mənsub olan əhali- ermənilər əsasən rus pullarının Cənubi Azərbaycanda istifadə olu- Təbriz və Ərdəbil şəhərlərində yaşayırlar. Çox nan analoji vahidlərlə nisbətini vermişdir. Məsələn cüzi hissəsi isə Qaradağ rayonu ərazisində Cənubi Azərbaycanda ölçü vahidi olan fərsəh 6 rus məskunlaşmışlar. verstinə bərabərdi. İranın Cənubi Fars əyalətində Aysor və xaldenlər əsasən Urmiya və ona yaxın isə fərsəh 7 verstə bərabərdi. Pul vahidi olan ərazilərdə yaşayırlar. tümən 3 gümüş rus rubluna, qran 30 rus qəpiyinə Yəhudilər çox az sayda mövcuddur və əsasən bərabərdi. Xalvar (taxılın ölçü vahidi) 100 batmana şəhərlərdə məskunlaşmışlar. bərabərdi. Ərdəbil batmanı 14 rus funtuna, Təbriz Avropalılar, bunlar əsasən Avropadan Cənubi batmanı isə 12 rus funtuna bərabərdi. Verilmiş Azərbaycan ərazisinə gəlib ticarətlə məşğul olan məlumatlardan məlum olur ki, hətda İran ərazisində tacirlər, əsasən Təbrizdə və Urmiyada yaşayırlar. də ölçü vahidləri arasında fərqlər mövcud olmuşdur. Kitabda Cənubi Azərbaycan ərazisində Bunlardan əlavə müəllif Cənubi Azərbaycanın yaşayan əhalinin dini mənsubiyyəti haqda da coğrafiyası, təbiəti, flora və faunası haqda da geniş məlumat verilmişdir. Müəllif qeyd edir ki, Cənubi

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 176 GEOSTRATEGİYA Azərbaycan mütləq müsəlman ölkəsidir və dini Kənd əhalisinin üzərinə şəhərdə yaşayan 50 000 baxımdan eynilik təşkil edir nəinki milli baxımdan. nəfəri əlavə etsək onda görərik ki, vilayətin ümumi Əhalinin tam əksəriyyəti şiə təriqətinə mənsubdur. əhalisinin sayı 230 000 nəfərdi. Vilayətdə oturaq Sünnü təriqətinə əsasən kürdlər və Astara mahalın­ əhalidən başqa köçəri həyat tərzi sürən şahsevənlər da yaşayan talışların çox az hissəsi mənsub idi. tayfası da yaşayır. Onların sayı 10 000 ev, hər evdə Xristianlara avropalılar, ermənilər, aysorlar, xal­ 6 nəfərdən ibarət ailə üzvü hesablasaq, şahsevən denlər, Amerikadan gəlmiş missonerlər daxil idilər. tayfasının sayının 60 000 nəfər olduğunu müəyyən Xristianların əsas hissəsi şəhərlərdə o cümlədəndə edərik. Ərdəbil vilayətinin əhalisinin ümumi sayını Təbriz şəhərində yaşayırlar. cəmləşdirsək görərik ki, əhalinin ümumi sayı 300 Müəllifin qeyd etdiyinə görə bu dövrdə Cənubi 000 nəfər olmuşdur. Ərdəbil vilayətinin mərkəzi Azərbaycan 16 əyalətə bölünmüşdür. Bunlar- sayılan Ərdəbil şəhərində 45-50 min nəfər əhali Namin xanlığı, Ərdəbil vilayəti, Qaradağ vilayəti, yaşayır. Ərdəbil şəhəri böyük olması ilə yanaşı Sarab vilayəti, Qarqar xanlığı, Mərənd vilayəti, həm də bütün şərqi Azərbaycanın ticarət, icra Xoy vilayəti, Maku xanlığı, Təbriz vilayəti, Miyanə hakimiyyəti və hərbi mərkəzi sayılır. Şəhər dövlət vilayəti, Xalxal dairəsi, Urmiya vilayəti, Marağa xəzinəsinə hər il 3500 tümən vergi verir. vilayəti, Şain-Qala dairəsi, Anquram dairəsi, Təxti- 3. Qaradağ vilayəti böyüklüyünə görə Şərqi Süleyman dairəsi. Azərbaycanda ikinci yerdədir. Vilayətin başında Yuxarıda sadalanan bölgələr İran şahı tərəfindən general-qubernator qədər səlahiyyəti olan hakim təyin olunan məmurlar tərəfindən idarə olunurdu. durur. Qaradağ vilayəti 18 mahala bölünür və Müəllif qeyd edir ki, məlumatların toplanmasında hər mahal xan tərəfindən idarə olunur. Vilayət ən çətin iş əhali haqda məlumatların toplanması ərazisində 140 000 nəfər yaşayır. Onlardan 110 olmuşdur. 000 nəfəri oturaq, 30 000 nəfəri isə köçəri həyat 1. Namin xanlığı 4 mahaldan ibarətdir: sürür. Ən çox əhali vilayətin mərkəzi sayılan Əhər Astara, Vilkudjc, Arşa və Udjarud. Bu mahalların şəhərində yaşayır. Şəhər əhalisinin sayı 18 000 ərazisində 126 kənd yerləşir. Bundan başqa Astara nəfərdi. Əhərdən sonra gələn ən böyük yaşayış mahalında 300 evdən ibarət köçəri tayfası yaşayır. məskəni Kəlheybər qəsəbəsində isə 300 ev, hər Ümumiyyətlə xanlıq ərazisində yaşayan əhalinin evdə 6 nəfər ailə üzvü hesablasaq, əhalinin sayının sayı 30 000 nəfərdi. Xanlıq tərəfindən dövlət 1800 nəfər olduğu müəyyən edilir. xəzinəsinə verilən verginin miqdarı 7000 tümən 4. Qarqar xanlığı ərazisində 15 oturaq kənd (21000 gümüş rus rublu) və 800 xalvar buğda və əhalisi, əhalinin sayı 10 000 nəfərdi. Xanlıq xan arpa. tərəfindən idarə olunur və xanın iqamətgahı Livard- 2. Ərdəbil vilayəti əhəmiyyətinə və böyüklüyünə jan kəndində yerləşir. Livardjan kəndində 350 ev görə Cənubi Azərbaycan ərazisində birinci yerdədir. yerləşir və hər evdə 6 nəfər ailə üzvü olarsa deməli Ərdəbil vilayəti ərazisindən çıxan məmurların kənddə yaşayan əhalinin sayı 2100 nəfər olmuşdur. sayına görə də birinci yerdədir. Bu onunla izah 5. Mərənd vilayəti Ekyan və Mərənd mahalından olunur ki, Ərdəbil Şeyx Səfinin yurdu olduğuna ibarətdir. Ərazidə 60 kənd yerləşir. Kəndlərdə görə və orada Azərbaycanın ən mötəbər şəxslərinin yaşayan əhalini sayı 40 000 nəfərdən yuxarıdı. məzarları olduğuna görə ora bir növü müqəddəs Vilayətin mərkəzi sayılan Mərənd şəhərində 12 000 yer kimi İranlılar tərəfindən sitayiş olunur. Vilayət nəfər yaşayır. 3 mahala bölünür: Ərdəbil, Yuxarı Meşkin və Aşağı 6. Xoy vilayəti Çaypara mahalı, Xoy mahalı, Meşkin. Ərdəbil vilayətində 223 kənd var. Hər iki Qotur dairəsi, Salmas dairəsinə bölünür. Vilayətin Meşkin mahalında isə 70 kənd, hər birisində orta başında hakim dayanır. Hakimi Mahmud Vəli xan hesabla 100 tüstü, yəni ev mövcud idi. Ümumilikdə idi. Çay-Para hissəsinin mərkəzi sayılan Qara- Ərdəbil vilayətində 300 kənd olmaq etibarilə hesab- ziadin qəsəbəsi 500 evdən ibarət idi. Hər evdə lasaq və hər evdə yaşayan ailə üzvlərini 6 nəfərdən 6 nəfər ailə üzvü olarsa deməli qəsəbədə 3000 götürsək onda bu nəticəyə gəlmək olar ki, kənd əhali yaşayırdı. Vilayət ərazisində 50 oturaq kənd, əhalisinin ümumi sayı 180 000 nəfər olmuşdur. kəndlərdə yaşayan əhalinin sayı isə 30 000 nəfərə

177 bərabər olmuşdur. Vilayətin ikinci mahalı olan 10. Urmiya vilayəti Türkiyə və Urmiya gölü Xoy mahalında oturaq 170 kənd qeydə alınmışdır. arasında yerləşir. Vilayətin ərazisinə Soyuq Bu- Kəndlərin ərazisində yaşayan əhalinin ümumi sayı laq dairəsi də daxildir. Soyuq Bulaq baş şəhər – 110 000 nəfərə bərabərdi. Xoy vilayətinin mərkəzi qaladır və vilayətin mərkəzi hesab edilir. Vilayətin sayılan Xoy şəhərində 40 000 nəfər əhali yaşayırdı. ərazisində oturaq 300 kənd və kəndlərdə yaşayan Vilayətin üçüncü mahalı olan Qotur dairəsində əhalinin sayı isə 90 000 nəfərə bərabərdi. Ən 20 oturaq kənd, bu kəndlərdə yaşayan əhalinin böyük yaşayış məskəni Urmiya şəhəridir. Urmiya ümumi sayı 15 000 nəfərə bərabər idi. Mahalın şəhərində 30 000 nəfər yaşayır. Müsəlmanlarla mərkəzi sayılan Qotur kəndində xanın iqamətgahı yanaşı şəhərdə amerika missonerləridə yaşayır. yerləşir və kənddə 3600 nəfər əhali yaşayır. Onların yaşadığı evlərin sayı 150-yaxındır. Vilayətin dördüncü dairəsi olan Salmas Beləliklə Urmiya vilayəti ərazisində oturaq əhalinin dairəsində oturaq 1000 kənd, kəndlərdə isə 60 000 sayı 120 000 nəfərdi. Əhalinin əksər hissəsi nəfər əhali yaşayır. Dairənin mərkəzi sayılan Dil- kürdlərdən ibarətdir. Köçərilər haqda məlumat Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal manda 1000 ev, 6000 nəfər əhali yaşayır. yoxdur. Beləliklə Xoy vilayətində ümumilikdə oturaq 11. Marağa vilayəti şimalda Təbriz vilayəti ilə, əhalinin sayı təqribən 255 000 nəfər, köçərilərin qərbdə Urmiya gölü, cənubda Sain-Qala dairəsi sayı isə 3000 ev və yaxud 18 000 nəfər təşkil edir. ilə həmsərhəddir. Vilayət ərazisində 300 kənd Ümumilikdə Xoy vilayətində yaşayan əhalinin qeydə alınıb. Bu kəndlərdə 100 000 nəfər yaşayır. ümumi sayı 273 000 nəfərdi. Mühüm yaşayış məskəni Marağa şəhəridir. Marağa 7. Maku xanlığı 35 oturaq kətdən ibarətdir. şəhərində 20 000 nəfər əhali yaşayır. Bu şəhər həm Kəndlər o qədər də böyük deyillər. Ən mühüm də vilayətin idarə və ticarət mərkəzidir. Tufaraqan yaşayış məntəqəsi Maku şəhəridir. Şəhərdə 400 və yaxud Deykaraqan kəndində 1000 ev, 60 000 ev, 2400 nəfər əhali yaşayır. Xanlıq xan tərəfindən nəfər əhali yaşayır. Bunap yaşayış məskənində idarə olunur və iqamətgahı Maku şəhərində yerləşir. 2000 yaxın ev, 12 000 nəfər; Mamaqan kəndində Əhalinin əksəriyyəti köçəri kürdlərdən ibarətdir. 1000 ev, 6000 nəfər; Miyandab kəndində 1500 ev, Onların sayı 3000 ev, 18000 nəfərə bərabərdi. 9000 nəfər; Xoşruvşada 1000 ev, 6000 nəfər əhali Xanlıq ərazisində yaşayan əhalinin ümumi sayı 48 yaşayır. Vilayətin şərqində və cənubi-şərqində 000 nəfərə bərabərdi. köçərilər yaşayırlar. Onlar haqda səhih məlumat 8. Təbriz vilayəti ərazisində oturaq 350 kənd, yoxdur. 180 000 nəfər əhali yaşayır. Bunlardan əlavə 12. Miyanə vilayəti ərazisində 74 yaşayış vilayətin ərazisində yerləşən Təbriz şəhərində isə 50 məskəni qeydə alınmışdır. Bu məntəqələrdə otu- 000 ev, 300 000 nəfər əhali yaşayır. Beləliklə Təbriz raq əhalinin sayı 60 000 nəfərə bərabərdi. Mühüm vilayətində yaşayan əhalinin ümumi sayı 480 000 yaşayış məskəni Miyanə və yaxud Miyanedcdir. nəfərə bərabərdi. Vilayətin mərkəzi Təbriz şəhəridir. Miyanədə 2500 ev, 15 000 əhali yaşayır. Təbriz şəhərinin özünün xüsusi hakimi var və o, 13. Xalxal dairəsi ərazisində 5000 ev, 30 000 İran şahı tərəfindən təyin olunur. əhali yaşayır. Mühüm yaşayış yeri və mərkəzi Xe- 9. Sərab vilayəti xüsusi əhəmiyyətə malik rov şəhəridir. olduğuna görə İran şahının ən yaxınlarından olan Digər 3 vilayət haqda məlumat yoxdur. vəliəhdlər tərəfindən idarə olunur. Onun səlahiyyəti Yuxarıda verilən məlumatları təhlil edərkən general-qubernator səlahiyyətləri qədərdi. Vilayətin L.K.Artamonovun Cənubi Azərbaycan ərazisində əhalisi əsasən oturaq həyat tərzi sürür və 135 kəndi yaşayan əhalinin sayının dəqiqliklə verməsinin əhatə edir. Kəndlərdə yaşayan əhalinin sayı 60 000 şahidi oluruq. Müəllifin keçirdiyi sorğuya əsasən nəfərdi. Bundan əlavə Sarab şəhərində yaşayan əhalinin ailə tərkibi 6 nəfər hesablanmışdır. Hesab əhalinin sayı 18 000 nəfər, şaqqaqi tayfasından olan edirik ki, ailə tərkibi 8 nəfər hesablansaydı daha köçərilərin sayı 1500 ev və yaxud 9000 nəfərdi. doğru olardı. Çünki XX əsrin sonlarına qədər Beləliklə Sarab vilayətinin ümumi əhalisinin sayı istər şimali Azərbaycanda istərsədə Cənubi 87 000 nəfərdi. Azərbaycanda ailələrin orta sayı 8 nəfərdən az

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 178 GEOSTRATEGİYA olmayıb. İki valideyin və 6 uşaq. Əgər müəllif проблемы населения, исследованы миграции, а azərbaycanlıların mentalitetini dərindən bilsəydi также изучены вопросы размещения населения, yəqin ki, bu hesabla hesablayardı və onda Cənubi его демографический, этно-конфессиональный и Azərbaycan ərazisində yaşayan əhalinin sayı социальный состав. reallığa daha uyğun olardaı. Ключевые слова: восток, информасия, Açar sözlər: cənub, məlumat, səyyah, tacir, hakim, путешественник, купец, генерал-губернатор, əhali, inzibati-ərazi bölgüsü, milli, qəza, dairə, административно-территориальное bələdiyyə, qəsəbə, kənd, kənd soveti, şəhər, şəhər деление, национальный состав, уезд, округ, soveti, inzibati mərkəz, əhalinin siyahıya alınması. муниципалитет, поселка, село, сельский совет, город, городской совет, административный центр, перепись населения. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Северный Азербайджань. Военно- геогра­фический­ очерк. Генерального Штаба Demography place of population dwelled Капитана Л.К. Артамонова. Тифлис. 1890. in Iran at XX century Типография канцелярии Главноначальствующаго гражданского частью на Кавказа. SUMMARY 2. Nurəddin Kərimov. Odlar Yurdunun Səyyah və In present article at the first time in Azerbaijan coğrafiyaşünasları. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı. historiography in complexely there are researched Bakı-1985. historical-demography problems in Iran. Present 3. Venesiyalılar Şah I Təhmasibin Sarayında article is consisit from one chapter and list of used (Mikele Membre və Vinçenso Alessandri). –Bakı, literature. In introduction the are grounding its “Təhsil”, 2005. actuality of research, displayed comparatively study 4. Yaqub Mahmudlu. “Səyyahlar, kəşflər, of this problem, research migration process and also Azərbaycan”. Bakı, Təhsil, 2005. studied the questions of settlement population and its demography, ethno-confessional social consist. Положение населении жвушим в Иране Keywords: south, information, traveler, merchant, РЕЗЮМЕ juge, administrative-territorial division, national, Исползуемый очеркь есть результать municipality, township, village, village council, the полугодычной подготовки, а затемь двухь city, the city council, the administrative center, the месячного путешествия по Азербайджану. census. Л.К.Артамонов проехал 968 версть. Иногда записи велись верхом на лошадей. В статье впервые в азербайджанской историографии в комплексном виде исследованы историко- демографические проблемы Южного Азербайджане конце ХIX века. Статья состоит из один глав и списка использованной литературы. Во введении обоснованы актуальность исследования, показаны степень изученности темы, дан анализ источниковой базы. В статьи определенна общая численность населения, динамика численности, размещение и состав население, изучены демографические

179 U O T 9 4 ( 4 7 9 . 2 4 )

LEYLİ HƏMİDOVA Azərbaycan Dövlət İqtisad Univeristetinin XV ƏSRDƏ ŞİRVANŞAHLAR müəllimi, s.e.ü.f.d Azərbaycan DÖVLƏTİNİN MƏDƏNİ İRSİ E-mail: [email protected] Əsası VI əsrdə qoyulmuş Şirvanşahlar dövləti binada mərtəbələr arasında əlaqə divar içində Azərbaycanda dövlətçilik ənənələrinin inkişafında tikilmiş üç dar pilləkənlə saxlanılır. Sarayda vaxtilə mühüm əhəmiyyətə malik olmuşdur. Şirvanın 52 otaq olmuşdur. Onlardan 27-si birinci mərtəbədə, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal təbii cəhətdən zəngin, əlverişli coğrafi mühitdə 25-i ikinci mərtəbədə idi. Mağzalşəkilli dar yerləşməsi onun həm iqtisadi, həm siyasi, həm pəncərələri olan aşağı mərtəbə nökər - naib, təsər­ də mədəni cəhətdən inkişafına böyük töhvə rüfat işləri və anbarlar üçün nəzərdə tutulmuşdur. vermişdi. XV əsrdə Şirvanşahlar siyasi cəhətdən Dərviş türbəsi, Bayıl qəsrinin qalıqları, hal- Azərbaycanda əsas dövlətlərdən biri olmaqla hazırda mövcud olmayan Key Qubad məscidinin yanaşı, özünün mədəni inkişafının da zirvə bünövrəsi və Şərq Portalı orta həyətdə yerləşirlər. nöqtəsinə qədəm qoymuşdu. Şərq portalı kompleksin ən son tikilisidir. Bu dövr memarlığının şah əsəri hesab olunan Murad darvazası adı ilə tanınan Şərq portalı kom- Şirvanşahlar saray kompleksi XV əsrin 10-cu ilində pleksin bütün abidələrindən xeyli sonra XVI əsrdə tikilmişdir. Şeyx İbrahimin oğlu Xəlilullahın Bakı Bakı Osmanlı türklərinin işğalı altında olarkən şəhərini Şirvanşahların yeni mərkəzinə çevrilməsini inşa edilmişdir. Portalın yuxarı hissəsi ərəbcə planlayaraq Şirvanşahlar saray ansamblını yazılmış kitabə ilə bəzədilmişdir: ”Bu nəcib imarəti ucaltmışdı. Güman edilir ki, saray Şirvanşahlar tikməyi ən adil və müəzzəm sultan Murad xanın türbəsinin baş tağındakı medalyonda adı yazılmış hakimiyyəti zamanında ulu Rəcəb baba Bakuvi Memar Əli tərəfindən inşa edilmişdir. 1585-1586-cı ildə əmr etmişdir”. Kompleksin şah əsəri Fərrux Yasarın xatirə Orta həyətdə üzərində kitabə və təsvirlər olan türbəsidir. Türbə dördgüşəli qapalı həyətdə 699 daş piltələr nümayiş etdirilir. Onlar saray yerləşir.Türbənin həyətinə küçədən və yuxarı kompleksi tikililərinin qalıqları deyillər, lakin həyətdən gələn iki giriş var. Dördgüşəli həyət üç Şirvanşahlara aiddir. Bütün bu daş lövhələr Bakı tərəfdən yerdən bir qədər yuxarı qaldırılmış sü- körfəzinin dibindən tapılmışdır. Bu daşlar orta tunlu və çatmatağlı eyvanla əhatə olunmuşdur. əsrin ən maraqlı memarlıq abidələrindən biri, uzun Həyətin mərkəzində, sütunlar üçün olan yüksək əsrlər boyu Bakı buxtasında su altında qalmış Bayıl özülün - stilobatın üzərində, eyni orderli açıq qəsrinin qalıqlarıdır. tağ sırası ilə əhatə olunmuş səkkizguşəli rotonda İbadət həyəti adlandırılan aşağı həyətdə durur. Rotondanın da iki giriş qapısı vardır. Əsas Şirvanşahların ailəvi türbəsi və Saray məscidi hesab edilən qərb girişi zəngin nəqşli təmtaraqlı vardır. Saray hamamı və Ovdan kompleksin ən portalla seçilir. Portalın səthi şərq xalçalarının aşağı hissəsində yerləşirlər. Kompleksin aşağı ornomentlərini xatırladan ornomentlərlə, eləcə həyəti digərlərindən tağlı keçidi olan qapalı di- də dərinliyi 3-5 sm olan daş üzərində oyulmuş varla ayrılır. Şirvanşahların türbəsi düzbucaqlı, naxışlarla bəzədilmişdir. Portal divar oyuğunun üzəri altıtinli gümbəzlə örtülü binadır. Gümbəz qabırğalı yarımgüm bəzi 7 sıralı stalaktit kəmərə xarici tərəfdən kəsmə, qabarıq çoxbucaqlı ulduz­ söykənib. Stalaktitlərin üzərində düz sahədə nəbati larla bəzədilmişdir. Keçmişdə gümbəzin hamar ornametlər həkk edilmişdir.(2,34) səthlərindəki çökəkliklərə (ulduz şəkilli yarıqlara) İkimərtəbəli yaşayış binası kompleksin daha mavi rəngli minalı kaşı doldurulmuşdur. Müasir qədim tikilisidir. Bu asimmetrik formalı ikimərtəbəli dövrdə onlar gümbəzin üzərində saxlanılmamışdır,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 180 GEOSTRATEGİYA lakin arxeoloji qazıntılar zamanı muzeyin ərazisin­ ­ olan köşklər zaman və məkanca geniş yayılmışdır. dən tapılmışdır.(6,45) Bakıdakı Şirvanşahlar sarayı binasının özəyi XII Saray hamamı kompleksin ən aşağı hissəsində əsrdə tikilmiş səkkizbucaqlı salondur. Təxti Süley- yerləşir. Şərqin başqa hamamları kimi bu hamam manda tikintisi XIII əsrdə düşən iki səkkiz bucaqlı da temperatur rejimini - qışda istiliyi, yayda isə köşk iri saray kompleksinin tərkibində olmuşdur. sərinliyi saxlamaq üçün yarıyeraltı tikilib. Hamam Bu ənənənin Qacarlar dövrünəcən davam etməsinin uzun müddət torpağın altında qalmış, yalnız 1939- ən parlaq örnəyi Tehranın Qacar sarayındakı yay cu ildə aşkar edilmişdir və 1961-ci ildə konservasi- köşküdür. Səkkizbucaqlı planı, açıq dövrləmə ya edilmişdir. eyvanı və salonunun prizmatik kürsülük üzərinə Şirvanşahlar sarayı ayrı-ayrı hissələrdən qaldırılması baxımından həmin köşk Bakı Divan­ ibarətdir. Bəzən buna görə qeyd edilir ki, saray xana köşkünə ən yaxın olan abidədir. Belə böyük vahid plan əsasında tikilməmişdir. Ən yüksək bənzərlik bölgədə saray köşkünün nə qədər davamlı hissəsində sarayın iki mərtəbəli binası yerləşir. olduğunun göstəricisidir. Onunla birgə eyni hündürlükdə divanxana yerləşir. Divanxana salonunda divarların alt bölümü 1863-cü ildə Bakıda olmuş alman alimi E. yaxşı yonulmuş daş hörgü kütləsinə görə biraz batıq Kempfer saray kompleksindəki köşkü “Divan­ olub yarımyonulu daşlarla üzlənmişdir. Bu vəziyyət xana” adlandırmışdır. O, qeyd edir: “Divanxana həmin səthlərin vaxtilə kaşı bəzəyi ilə örtüldüyü­ xüsusi heyrət doğurur... Bu bina bir yandan özümlü nün parlaq göstəricisidir. Çox önəmli funksiya formaları və memarlığı ilə seçilir, o biri yandan daşıdığından Divanxana köşkünün, özəlliklə onun bütün saray ansamblı üçün əla bəzəkdir.” Rus salonunun interyerləri də çox təntənəli bəzədilmişdi şərqşünasları və səyyahları Şirvan memarlığının bu və onların tərtibatında çoxrəngli kaşı mozaiki şah əsərini “Divanxana” adı ilə tanıtmışlar. önəmli rol oynamışdır. Şirvanşahlar saray kom- Son dərəcə açıq, sərbəst və fəzalı kompozisiyası pleksinin hər baxımdan zirvəsində olan Divanxana olan Divanxana bütün görkəmi ilə dünyəvi xarak- düzgün olaraq orta əsr Azərbaycan memarlığının terli binadır. Bu xüsusiyyəti ilə o, qapalı quruluşlu, şah əsərlərindən biri sayılır. Bədr Şirvani şah kütləsəl, dini və xatirə tikililərindən kəskin imarətini təsvir edərkən bu sənət möcüzəsini fərqlənir. Azərbaycanın orta əsr memarlığında mükəmməl adlandırmışdır.(1,102) sütunlu eyvanı olan yığcam quruluşlu saray Divanxananın həyətindəki təsərrüfat binaları Elxanilər dövründən məlumdur. Cənubi quyularından birini təmizləyərkən şirli qabın Azərbaycanda Təxti Süleyman şəhərində tapılan fraqmentləri tapılmışdır. A. Paxamov yazır: bu tikili Arqun xanın zamanında inşa edilmişdir. ”Aşağıda qara, yumşaq torpaqda nəinki şirli, Həmin saray dörd sütunlu və dərin eyvanlı idi. həm də adi, əsasən ağ gildən hazırlanmış saxsı Əldə edilən qrafik materiallar Şənbi Qazan qab qırıntıları aşkar olundu. Toplanmış saxsı kompleksindəki Adiliyyə köşkü və Qazan xanın fraqmentlərindən bəzi əşyaları tam bərpa etmək yay iqamətgahı olan Ucanda tikdirdiyi saray mümkün oldu. Onlardan nazik divarlı, ayaqlı, köşkündə ön fasadlarının da dörd sütunlu - üç çox incə formalı və çox zərif bişirilmiş gildən tağlı quruluşunda olduqlarını göstərir. Divanxana saxsı vaza; bir sıra kiçik dairəvi şirli, gözəl naxışlı binasının saray köşkü olduğunu təsdiqləyən boşqab; bəzi sadə küpələr və çıraqlar xüsusilə özəlliklərdən biri onun eyvanında vaxtilə yaşayış diqqəti cəlb edir”. I təbəqədən tapılmış qablardan evləri üçün səciyyəvi olan məhəccərlərin- biri XIV-XVI əsrlərə, o birisi isə XV əsrə aiddir. qorxuluqların qurulması faktıdır. Mərkəzi Oksidləşmiş pullar və adları çəkilən materiallar səkkizbucaqlı salonu beş yandan dövrələyən incə onları təqribən XV əsrə aid etməyə imkan verir. sütunlu, şəbəkə məhəccərli və sivri sıratağlı eyvan Quyudan yuxarıda, yer səthinin müxtəlif Divanxana köşkünə saraylara xas təntənəli və fəzalı səviyyələrində, mavi kaşılarla qarışmış tikinti görünüş verir. (1,89) qatından və materiküstü təbəqədən tapılmış, sadə Azərbaycanın da tərkibində olduğu Ön Asiya şirsiz və şirli keramikanın fraqmentlərinin sta- bölgəsinin saray memarlığında səkkibucaqlı salonu tiqrafik analizi göstərdi ki, alt qatın keramikası hələ

181 Divanxananın tikintisindən daha əvvəl, lakin XV divanxanadır. Bu məkanın saray özəlliklərinə əsrdən gec olmamaq şərti ilə buraya düşmüşdü. malik olduğunu qeyd etmək olar. Belə ki, tarixi (7,67) mənbələrdən başqa I Xəlilullah xanın Bakıda Tapıntılar içərisində anqoblanmış, əsasən yaşadığını göstərən əlamətlər də vardır. Onun oymalarla bəzədilmiş və şəffaf yaşıl mina ilə dövründə burada tikilmiş abidə xarakterli memarlıq şirlənmiş qablar xüsusi seçilir. Quyunun beçinci tikililəri, Xəlilullahın ailə üzvlərinin qəbirlərinin metrədəki təbəqədən tapılan materiallar onları XV olduğu türbə, Seyid Yəhyanın I Xəlilullah xanla əsrə aid etmək olar. Onun diametri 40 sm, kənarları yaxın münasibətləri və hətta Xəlilullaha şərəfinə kələ-kötürdür, albalıya bənzəyən, lakin olduqca əsər yazması bu dövrdə Şirvanşahların Bakıda stilləşdirilmiş yarpaqları relyef meyveləri ilə iqamət etdiklərini göstərir. bəzədilmişdi. Qeyd etməliyik ki, Keyqubad və şah məscidləri, 1944-cü ildə Şirvanşahlar saray kompleksində qəbirlər, məscid və qəbirlərdə yer alan hücrələr aparılan tədqiqatlar nəticəsində Dərviş türbəsinə isə buranın xanəgah olduğunu təsdiqləyən tutarlı Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal yaxın III və IV sahələr üzrə 1938-1939-cu illərdə dəlillərdir. Mənbələrdə digər məkanların isə saray tədqiq olunmuş və buradan müxtəlif şirli və şirsiz kompleksinə daxil olduğu bildirilir. keramikanın fraqmentləri tapılmışdır. Bu qonur Şirvanşahlar sarayının abidələri içərisində rəngli, bişirilmiş, səthi xeyli hirslənmiş qazanların qədim türk mədəniyyətinin, o cümlədən Oğuzların diametri 30 sm, böyük dairə hissəsində maksimal inancları ilə bağlı maraqlı faktlar mövcuddur. 1192- diametri 36 sm, üfüqi qatlanmış kənarlarının eni 2 ci ildə baş vermiş zəlzələ zamanı inanclar üzərinə sm, hündürlükləri isə 18 sm idi. qurulmuş “Kimak” abidələrinin (pirlərin) xarak- Osmanlı ordusu tərkibində bölgəyə gələn və teri və gizli tərəfləri sonrakı dövrlərdə də Şirvanın müşahidələrini yazan tarixçi Asafinin qeydlərinə digər yerlərində ucaldılan tikililərdə qorunmaqda əsasən, şah İsmayılın Bakıya hücumu (XVI əsr) davam edir. Elə Şamaxı adının da etimoloji olaraq, nəticəsində şəhərlə birlikdə saray və xanəgah formalaşmasını “Kumak” tayfalarının adı ilə bağlı da ciddi­ dağıntıya məruz qalmışdır. III Muradın olduğunu zənn edən alimlərimiz mövcuddur.(5,345) hakimiyyəti dövründə Bakı Osmanlıların əlinə İ.Tağıyevin yazdığı “Şirvanşahlar sarayı, keçdikdən sonra Şirvan valisi Özdəmir oğlu Osman yaxud “Seyid Yəhya Bakuvinin Xanəgahı” adlı paşa tərəfindən yenidən abadlaşdırılır. kitabının səhifələrində Şirvanşahlar sarayının Şah məscidinin memarlığında bu günədək mövcud olduğu yerdə daha qədimdən müxtəlif açıqlanmamış problemlərdən biri hər güşədə dərinliklərdə olan“quyu”lar barədə maraqlı yer alan iki mərtəbəli kiçik hücrələrdir. Mehmet fikirlər mövcuddur. Müəllif qeyd edir ki, burada: Rıhtımın fikrincə, bu bürclərdən balaca olanı “Tikililər olmasa da quyular mövcud idi”. XV əsr xəlvətxana, digərləri isə dərs otaqları olmuşdur. coğrafiyaçısı Əbdürrəşid Bakuvinin məlumatında Çünki, alim qeyd edir ki, kiçik bir məsciddə şəhərin təsviri zamanı burada qurumuş quyulardan yeddi hücrənin olmasını başqa cür izah etmək ibarət daşlı təpələr üzərində dayandığını yazır. olmaz. Çünki Misidəki Dəmirdaşilik xanəgahı, Əsər 1403-cü ildə, bizim xanəgahın tikilməsindən Kastamonudakı Seyid Əhməd Sünnəti və öncə yazılmışdır. Unutmayaq ki, xanəgahın birinci Amasiyadakı İlyas Amasi xanəgahı kimi abidələr mərtəbəsində yerləşən 25 otağın az qala yarısında eynilə bunun bənzəridir və burada da hücrələr biz quyuların mövcudluğunu görürük. Bəzi otaqlar- məscidlə bir yerdədir. Bundan əlavə, bu hücrələrin da hətta 2 quyu var. Əgər biz quyuların bu otaqlarda Xəlilullah xanın ailəsinə mənsub qəbirlərin olduğu yerləşməsinə diqqət yetirsək, otaqlardan düzgün binada yerləşdirilməsi bir daha buranın xəlvətgah istifadə etməyə mane olan quyuların qaydasız olduğunu təsdiqləyən xüsusiyyətlərdəndir. Xəlvət yerləşdiyini görürük. Onların yerləşməsinə görə, edilən məkanın qəbirlərlə bir yerdə olması da sufi başa düşmək olar ki, onlar ”sarayın” inşasından ənənəsində görülən xüsuslarındandır. əvvəl mövcud olmuşlar və biz belə quyuları hələ Burada yer alan digər məkanlar isə yuxarıda ”divanxana”nın həyətində və həmçinin, yeraltı pir qeyd etdiyimiz kimi, sarayın yaşayış binası və “Süd quyusunu ”görürük. Belə çıxır ki, bütün bu

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 182 GEOSTRATEGİYA tikililər elə qoyulmuşlar ki, bu quyular və yer altı epiqrafika-inşaat kitabələri önəmli yer tutur. Giriş pir doldurulmasın və dağıdılmasın. qapısının çərçivəsinin sivri ucu içində kufi xətti ilə Bildiyimiz kimi, quyu kultu digər xalqlarda altı “Əli” yazılmış altıbucaqlıya çevrilir. Onu üst da mövcuddur, lakin türklərin inanc rəmzləri hissəsində iki sətirli iri düzbucaqlı kitabədə “... bu sırasında daha fəqli özəllikləri ilə fərqlənir. Hətta bu işıqlı türbəni öz anası və oğlu üçün tikməyi” hicri fərqliliklər türklərin etnoqrafik sənət növlərində də 839-cu, miladi 1435-ci ildə Şirvanşah I Xəlilullahın yaşamaqdadır. Çünki,”quyu” bir neçə xüsusiyyəti əmr etdiyi bildirilir. Baştağ kompozisiyasını Dekorativ Tətbiqi sənət növlərimizdə yer alır və yuxarıda tamamlayan dini mətnli kitabə daha iri müxtəlif memarlıq inciləri hesab etdiyimiz pirlərin ölçülü və daha təntənəlidir. Biçiminə və işlənmə və sarayların tikilməsinin ana ünvanına çevrilir. tərzinə görə kitabədən daha çox zərgərlik əsərinə- Qeyd olunan elementlər bəzi xalçaların şəbəkəli iri sırğaya bənzəyən iki medalyon bu kompozisiya quruluşunda bəzən əsas, bəzən isə böyük kitabədən asılmış kimi görünür. Badamvari bağlayıcı element kimi istifadə olunur. Onların biçimi olan bu kitabələrin hər ikisinin mətni eynidir. arasında ən məhşurları “Bakı göl” və “quyu haşiyə” Ancaq onlardan cənubda olan şimaldakından daha adlı elementləridir ki, bizlərə qədim türklərin az aşınıb pozulmuşdur. Bütövlükdə medalyonlar “quyu” kultuna bağlılıqlarını əks etdirir. Eyni türbə baştağının ən gözəçarpan qalıntılarıdır. zamanda çox maraqlıdır ki, altı bucaqlı göl elemen- Divanxanadan biraz aşağıda türbə və şah tinin istər,”Bakı” istərsə də Bakı ətrafı kəndlərə məscidi (1442-ci ildə) tikilmişdir. Bu abidələrin məxsus Novxanı, Görədil və digər xalçaçılıq yanında məhşur alim Seyid Yəhya Bakuvinin ocaqlarında toxunması heç də təsadüfən deyildir. məqbərəsi yerləşir. Güman olunur ki, Bakuvinin Çünki, altı bucaqlı “göl” elementləri özünəməxsus səkkizguşəli məqbərəsinin yanında ayrıca birdə formada həll edilərək bir az uzadılmış olur ki, bu da məscid olmuşdur. Lakin həmin məscid sonradan təbiətdəki göldən fərqli olaraq ,”quyu”timsalında öz məhv olmuşdur. Bütövlükdə, kompleks iki hissəyə əksini tapır. ayrılır. Birincisi rəsmi işlər üçün, ikinci hissə isə Şirvanşahlar saray kompleksinin tərkibində olan şəxsi istifadə məqsədlər üçün tikilmişdir. binaların memarlıq obrazının bədii ifadəliyində Memar Əbdülvahab Salamzadə Şirvanşahlar baştağlar əhəmiyyətli rol oynayır. Şah türbəsi sarayının yerləşdiyi məkan ilə bağlı qeyd edirdi: (1435) və Divanxananın (XV əsr) baştağları, eləcə “İçəri şəhər”də ən gözəl və əlverişli nöqtəni də Ulu Rəcəb qapısı (1585) Şirvan bölgəsində seçməklə, memarlar saray üçün dənizə açılan həcm-məkan kompozisiyası ümumi prinsiplərə mənzərəli panoromanı təmin etmiş, sarayı dayanan­ özəl baştağ tipinin formalaşdığını göstərir. o dövr Bakısının şəhərsalma dominantına Düzbucaqlı çərçivəyə alınmış bu baştağların dərin çevirmişdilər.1683-cü ildə sarayda olmuş, Bakını tağçaları yuxarıda sivri və dilimli yarımgünbəzlə ilk qrafik təsvirini latın dilində yazmış olduğu bağlanmışdır.Türbə və Divanxanın baştağlarının 2 cildli kitabında vermiş alman alimi Engelbert timpanları daşda böyük ustalıqla işlənmiş incə Kempfern təsviri də bu faktı təsdiqləyir: “Şəhərin bitgisəl ornamentlərlə örtülmüşdür. Ulu Rəcəb buxta üzərində yüksələn ən hündür hissəsi şah qapısının üst bölümü biraz sadə işlənmişdir. (9,56) möhtəşəmliyi və qeyri-adi əzəməti ilə gözəl Hər üç baştağın timpanında iki medalyon sim- yonulmuş, bir-birinə elə ustalıqla pərçim edilmiş metrik yerləşdirilmişdir. Türbədəki medalyonlar daşlardan ucaldılıb ki, onların tikiş yerləri belə damla şəklində-badamvari biçimdə olduğu halda sezilmir”. Lakin təəssüf ki, nə həmin bürclər, nə Divanxanada səkkizbucaqlı, Ulu Rəcəb qapısında də ala qapılar günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. isə dairəvi biçimdədir. Səkkizbucaqlı medalyonlar Yalnız alman təbiətşünas alimi E.Kempfer kitabında həndəsi, dairəvi medalyonlar mərkəz simmetriyalı qapıların təsvirini vermiş, hər 2 qapının üzərində bikgisəl ornametlərlə doldurulmuşdur. Türbə qarşı-qarşıya durmuş iki şir və onların arasında timpanındakı medalyonlarda, onlardan fərqli olaraq başqa bir heyvanın, sanki dəvə başının yerləşdiyini, epiqrafiq ornamentlər yerləşdirilmişdir. II qapının girişi üzərində də belə fiqurun olduğunu Şah türbəsinin baştağının memarlıq bəzəyində qeyd etmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, iki şir

183 və onların arasında bir öküz başının təsviri “Xosrov və Şirin” əsərinin miniatür rəsmləri Şirvanşahlar dövlətinin gerbidir. Təsvirdəki şirlər yaradılmışdı. Şirvanşahlar dövlətinin güc və qüdrətinin, öküz Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Bakının başı isə ölkədəki bolluğun rəmzi idi. İbn əl-Fəqih Şirvanşahların ikinci paytaxtı olmasını Z. Bünya- əl-Həmadaninin təqribən eramızın 903-cü ilində dov orta əsr mənbələrinə əsaslanaraq XII əsrə aid yazılmış “Kitab əl-buldən” (Ölkələr kitabı) əsərində edir. Alim qeyd edir: “1186-cı ildə Şirvanşah I yerli sakinlərin şirləri divarların talismanları hesab Axistan atabəy Cahan Pəhləvanın ölümündən etdiklərini qeyd edir. (10,69) sonra Qızıl Arslanın sultanlıqda vəziyyətinin qeyri- Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, XV əsr memarlıq müəyyənliyindən istifadə edərək qoşunları ilə abidələri içərisində müdafiə xarakterli tikililərin Azərbaycan ərazisinə soxuldu. Lakin Şirvanşah olması ilə səciyyələnir. Bu abidələrdən biri də ağır məğlubiyyətə uğradı. Onun qoşunları isə Qızıl Bakının qala divarlarıdır. Qala divarları bütün Arslanın təqibi altında Bakıya çəkildi. Bu vaxtdan şəhəri əhatə edirdi. Həmin dövrdə Şamaxı şəhərinin etibarən Bakı Şirvanşahların ikinci paytaxtı oldu. Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal divarları da yenidən qurulub bərpa edilmişdi. Qızıl Arslan Şamaxını və Dərbəndə qədər olan Dini məqbərə və türbələrin tikilməsi bu dövrün torpaqları tutdu. Bu torpaqlar bir neçə il onun əlində xarakterik xüsusiyyətlərindəndi. Bunlar içərisində qaldı”. Şamaxı şəhərinin Mərəzə kəndində yerləşən “Diri XII əsrdə Bakının Şirvanşahlar paytaxtının Baba” türbəsi Şirvan tikililəri arasında özünə olmasının vacibliyini təsdiq edən digər bir fakt məxsus yer tutur. Türbə qayalıqda salınmışdır. Şamaxının seysmik ərazidə yerləşməsi və tez-tez İkimərtəbəli olan “Diri baba” türbəsinin memarının aşınmaya məruz qalması idi. Ehtimala əsasən, adı Ustad Hacının oğlu şəklində yazılmışdır. Türbə Şirvanşah I Axistan zəlzələdən sonra Bakını pay- 1402-ci ildə inşa olunmuşdur.(8,204) taxta çevirmişdi. Paytaxt şəhəri dəyişən Şirvanşah Bu dövrdə Şirvanşahların mərkəzi Şamaxı I Axistanın atası III Mənuçöhr tərəfindən Bakının şəhəri olmasına baxmayaraq, digər Azərbaycan qala divarları artıq XII əsrin əvvəllərində bərpa şəhərlərində də türbələr tikilmişdir. Qəbələ etdirilib möhkəmləndirilmişdi. Bu faktı XX əsrin şəhərinin Həmzə kəndində Şeyx Bədrəddin türbəsi, 50-ci illərində qala divarlarının yarımbürclərindən 1446-cı ildə inşa edilmişdir. Həmçinin Şeyx Barikin birinin uçması nəticəsində aşkar olunmuş kitabə məqbərəsi də diqqətəlayiq tikililərdəndir. də təsdiqləyir. Bu səbəbdən I Axistanın paytaxt Ticarət əhəmiyyətli tikililər içərisində karvan- kimi Bakı qalasını seçməsi təbii idi. Bundan saralar xüsusi yer tutur. Orta əsr karvansaraları iki əlavə, Bakı mühüm strateji və əlverişli limana yerə bölünür. Birinci şəhər karvansaraları adlanır. malik idi. Oqtay Əfəndiyev qeyd edir ki, XV Bu karvansaralar daha böyük həcmdə tikilərək bir əsrdə Bakı Azərbaycanın iri ticarət - sənətkarlıq və ya iki mərtəbəli olurdu. İkinci növ karvansaralar mərkəzi və Xəzər dənizindəki ən mühüm liman idi. isə ticarət qovşağında yerləşirdi. Onlar daha çox Şamaxı ilə yanaşı Bakı da Şirvan hökmdarlarının qonaq otaqları, yardımçı binalardan ibarət olurdu. iqamətgahı sayılırdı. Böyük sərvətləri ilə məşhur XV əsr Azərbaycanın mədəni həyatında olan Şirvanşahlar sarayı burada yerləşirdi, qızılbaş xəttatlıq və miniatür rəssamlığı xüsusi diqqət rəhbərlərinin planlarında bu sərvətlərə sahib olmağa çəkən sahələrdən olmuşdur. Həm Şirvanşahlar səy göstərilməsi əhəmiyyətli yer tuturdu. hökmdarlarının saraylarında kitabxanalar İngilis səyyahı Cekinson qeyd edirdi ki, yaradılmış və yazılan elmi, fəlsəfi, dini və tarixi Şirvanın başlıca şəhərlərindən olan və XV əsrdə əsərlərin üzü köçürülür və miniatürlər çəkilirdi. paytaxt Bakıya köçürülməsindən sonra belə O dövrün tanınmış xəttatları içərisində Süleyman öz əhəmiyyətini itirməyən Şamaxı “gözəl kral Əli Yaqubi, Əzhər Təbrizi, Mirabdulla Təbrizi, şəhəri”dir. Cekinson öz qeydlərində Şamaxıda ipək Mirəli Təbrizini misal göstərmək olar. Xəttatlıqla istehsalından bəhs edərək yazır ki: “Burada çoxlu miniatürçü rəssamlığın birgə fəaliyyəti bu dövrün ipək toxunur, oraya ipək almaq üçün hətta Genuya yeniliklərindən sayıla bilər. Şirvanın və Təbrizin və Venesiya tacirləri də gəlirlər”.(2,48) miniatür məktəbləri çox məşhurlaşmışdı. Nizaminin Bu dövrdə Şirvan şəhərlərində - Şamaxıda,

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 184 GEOSTRATEGİYA Şəkidə, Bakıda, Ərəşdə əmtəə təsərrüfatını inkişafı dair araşdırmalar. B. 2014 həm ipəkçilik sahəsində, həm də bir çox sənətkarlıq məhsullarının istehasalı ilə bağlı daha da inkişaf Kультурное наследие Ширваншахов edirdi. Bakının İçərişəhər hissəsində, Şamaxıda, в ХV веке Dərbənddə, Qəbələdə sənətkarlıq məhsullarının istehsalı ilə məşğul olan məhələllər fəaliyyət РЕЗЮМЕ göstərirdilər. Государство Ширваншахов было одним Sara Aşurbəyli qeyd edir ki, məşhur Şirvan из государств, сыгравших важную роль xalçaları haqqında məlumatlar Avropa intibahı в средневековой истории Азербайджана. dövrünə aid olan italyan, flamand və holland С 12-го века произошло возрождение в məktəbinə məxsus şəkillərdən bizə gəlib çatmışdır. социальной, политической и культурной жизни Həmin əsərlərdə şəkil və bəzəklərin Şirvan Ширваншахов, и были построены типичные xalçalarına mənsub olduğu görülməkdədir. Hans для восточной архитектуры общественные и Memlinqin (XVəsr) “Mariya körpəsi ilə” şəklində религиозные здания-мечети, минареты, замки, “Şirvan” tipli Azərbaycan xalçası təsvir edilmişdir. дворцовые постройки, караван-сараи и т. д. Xalçaların Avropalı rəssamların rəsmlərində В статье приводятся подробные сведения о təsvir edilməsi onlarıın Azərbaycandan Avropaya дворцовом комплексе Ширваншахов, Бакинской aparılaraq orada geniş yayılmasının göstəricisidir. резиденции правителей Ширвана. (1,106) Ключевые слово: Дворец Ширваншахов, Açar sözlər: Şirvanşahlar sarayı, Murad darvazası, Ворота Мурада,Мавзолей Дири баба, Диванхане. Divanxana, Diri baba türbəsi. Cultural heritage of Shirvanshahs ƏDƏBİYYAT SİYAHISI in XVth century 1.Aşurbəyli Sara. Şirvanşahlar dövləti.B. 1997 2.Alxasova Həcər. Əsrlərə dayanan Tarix, Şiran SUMMARY şahlarının əzəmətli məkanı- Şirvanşahlar sarayı. B. The state of Shirvanshahs was one of the states 2015 that played an important role in the medieval his- 3.Hüseynov Məmmədhüseyn. Şirvanşahlar saray tory of Azerbaijan. Since the 12th century, there memarlığında kodlaşmış elementlər və “quyu” was a revival in the social, social, and cultural life kultu.B. 2015 of the Shirvanshakhov, and public and religious 4.İbrahimov Kamil. Şirvanşahlar sarayı buildings typical of Eastern architecture - mosques, ərazisində aparılan arxeoloji tədqiqatlar tarixindən. minarets, castles, palace buildings, caravanserais, B. 2016 etc. were built. 5.Qasımov Xeyirbəy. Şirvanda memarlığın The article provides detailed information about inkişafına dair(XV-XVI əsrlər).B. 2015 the palace complex of Shirvanshahs, the Baku resi- 6.Hacıyev Yasir. Şirvanşahlar sarayı - Həqiqətlər dence of the rulers of Shirvan. və əfsanələr məkanı. B.2013 7.Qiyasi Cəfər. Şah türbələrinin medalyon Key words: Shirvanshahs palace, Murad’s gate, kitabələri. B. 2015 Diri Baba Mausoleum Divan xane. 8.Qiyasi Cəfər. Divanxana - Şirvanşahların saray köşkü.(Şirvanşahlar sarayı: Tarix, Həqiqətlər, mülahizələr) B. 2015 9.Miralay Fəxrəddin. Şirvanşahlar saray kom- pleksinin memarlığında humanizm elementləri B. 2015 10. Rzayeva Rəna. Şirvanşahların bayraqlarına

185 UOT 94 (479.24)

EMA HƏSƏNOVA ADPU-nun doktorantı ERMƏNİ TERRORU VƏ Azərbaycan BU TERRORDA KİLSƏNİN E-mail: [email protected] ROLU

“Ermənilərin Qafqaza köçürülüb gətirilmələri, Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal əslində Qafqaz xalqlarının kürəyinə sancılan xəyanət xəncəri idi”

Lev Nikolayeviç Tolstoy. Müasir dövrün ən böyük qlobal problemlərin­ ­ Ermənistan ərazisində Azərbaycan türklərinə dən biri də terrorizmdir. Terrorizm bəşəriyyət üçün qarşı törədilən qırğınların ssenarisi ermənilərin böyük təhlükə mənbəyi, dünya əhalisi üçün böyük XIX əsrin sonunda Şərqi Anadoluda əldə etdikləri faciə deməkdir. Dünyada silah sənayesinin, infor- təcrübəyə əsaslanırdı. Beləki, ermənilərin masiya texnologiyalarının sürətlə inkişaf etməsi Türkiyədə 1894-1896-cı illərdə törətdikləri bu təhlükəni daha da artırmışdır. Hazırda dünyanın iğtişaşlar yatırıldıqdan sonra həmin iğtişaşların müxtəlif ərazilərində çoxsaylı terror təşkilatları iştirakçılarının əksəriyyəti Cənubi Qafqaza fəaliyyət göstərirlər və onların sayı artmaqda axışmışdı. Rus müəllif N.Şavrovun yazdığına görə, davam edir. Bu səbəbdən müasir dünyamızda 1896-cı ildə Cənubi Qafqazda 900000, 1908-ci terrorizmə qarşı mübarizə böyük əhəmiyyət kəsb ildə 1301000 erməni yaşamışdır. Deməli, təkcə edir və dünya ölkələrinin birgə səyini tələb edir. bu dövrdə Cənubi Qafqaza 401000 erməni gəlib Müasir terrorizmin tərkib hissəsi olan erməni yerləşmişdi. Həmin dövrdə Cənubi Qafqazda terroru da nəinki Cənubi Qafqaz və Şimali törədilən cinayətlərin 80 faizi Türkiyədən gəlmiş Azərbaycan, eləcə də bütün bəşəriyyət üçün ermənilərin və muzdlu qatillərin payına düşürdü. olduq­ca böyük təhlükə mənbəyidir. Azərbaycan 1897-ci ildə ədliyyə naziri N.V.Muravyovun da tarix boyu öz ərazisində zaman–zaman hesabatı və 1894-97-cı illərdə rus imperiyasındakı erməni terroruna məruz qalmışdır. XIX və hökümət əleyhinə hərəkatın qısa icmalından aydın XX əsrlər boyu ermənilərin Cənubi Qafqaz və olur ki, ermənilər dövlət cinayətlərində ittiham Şimali Azərbaycanda həyata keçirdiyi terror- olunanlar arasında rus və polyaklardan sonra çuluq fəaliyyəti terror anlayışını özündə tam üçüncü yeri tuturdular (9, 217). Bu kimi fakt- ehtiva edir. Erməni terrorçu, separatçı, qisasçı lar erməni vəhşiliyinin bariz nümunələridirlər. qüvvələrinin Azərbaycan torpaqları ələ keçirmək Görkəmli rus jurnalisti və publisisti Veliçko üçün çoxşaxəli, mürəkkəb bir doktrina ortaya özünün “Qafqaz. Rus işi və tayfalararası məsələlər” qoyduqlarının nəticəsində “erməni terrorizmi” adlı, əsərində haqlı olaraq qeyd edir ki, erməni inqilabi bizim bu gün tanıdığımız, dünyanın da tanıdığı, hoqqabazlığının döyüşən ordusunu təşkil edən amma çox zaman susduğu sistemli fəaliyyət ortaya yarımvəhşi Türkiyə ermənilərinin quldur dəstələri çıxmışdır. Erməni terroru özündə həm separatizmi, bizim yaxşı qorunmayan Asiya sərhədlərini həm dini və irqi ayrı seçkiliyi və millətçiliyi ehtiva keçmişdilər. Ya yoxsullaşmış gürcü knyazlarından edir. Erməni terroru fonunda deportasiya, əsir və və tatar ağalarından müxtəlif nüfuzlu ermənilərin girov götürmə, eləcə də mədəni və mənəvi azğınlıq satın aldığı torpaqlarda yerləşdirilmişdilər, ya özünü göstərmiş və hazırda da göstərməkdədir. da özləri ilə bir çox muzdlu qatillər və hər cür XIX və XX əsrin əvvələrində Cənubi Qafqazda, cinayətkarlar götürərək Zaqafqaziyanın şəhər və eləcə də Şimali Azərbaycanda xüsusən də indiki kəndlərində dolaşırdılar. (7, 108)

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 186 GEOSTRATEGİYA Məhz yuxarıda qeyd olunan azğın ermənilər əslində siyasəti və millətçiliyi təbliğ edən mexa­ Cənubi Qafqazda eləcə də, Şimali Azərbaycanda nizm idi. həm yerli idarəçiləri, eləcə də yerli müsəlman Erməni kilsəsinin dindən daha çox siyasi işlərlə türklərini öz cinayət əməllərinin qurbanına məşğul olduğunu yaxşı bilən Çar I Aleksandr da çevirirdilər. XIX əsrin ikinci yarısından etibarən 12 sentyabr 1801-ci il tarixində Qafqazdakı rus Osmanlı imperiyasında baş qaldırmış hər erməni ordusunun baş komandanı General Knoriqə bir üsyanı və ya özbaşınalığından sonra həmin sepa- təlimatnamə yazmışdır. Təlimatnamədə rus çarı ratist ermənilər Osmanlı sərhəddindən Cənubi erməni liderleri ilə yaxşı münasibətlər quraraq, Qafqaza keçir və öz çirkin əməllərini burada da- ermənilərin dini mərkəzi Eçmiədzini himayələri vam etdirirdilər. Məhz Şərqi Anadolu ərazisindəki altına almasını, millətə, yəni ermənilərə qarşı üsyanlardan sonra XIX əsrin 90-cı illərindən diqqət və sevgi ilə davranaraq, onları öz tərəfinə etibarən erməni şovinizmi Cənubi Qafqazda daha çəkməsini istəmişdir. Zira Çarlıq höküməti, I kəskin xarakter almışdır. Pyotrun miras qoyduğu Rusiyanı genişləndirmə Aşağıda istinad edəcəyimiz bu sənəd də həmin siyasətini, Erməni kilsəsinin dəstəyi ilə dövrün aynası rolunu oyanır. Belə ki, Naxçıvan və tamamlamağı arzu edirdi. ( 6, 39) Qarabağ ermənilərinə qarşı rusiya və iran hüdudu Çar Rusiyası hər vasitə ilə erməni-qriqoriyan boyunca təhlükəsizlik tədbirlərinin artırılması adlı kilsəsinin fəaliyyətinin genişlənməsinə çalışmış sənəddə deyilir: Naxçıvan və Qarabağ erməniləri­ və məhz 1836- ildə verilmiş əsasnamə ilə qriqor­ nin İran sərhədindən Muş, Van və Bəyazidə hü- yan kilsəsinin yüksək hüquqi statusunu təsdiq cum etmək üçün hazırlıq etməkdə olduqlan bil­ etmişdir. Əvəzində isə Alban katalikosluğu ləğv diril­ diyindən­ Rusiya və İran hüdudu boyunca edilmiş, onun bütün əmlakı erməni kilsəsinin təhlükəsizlik tədbirlərinin artırılması, sərhəddə əlinə keçmişdir. Bütün bunlara səbəb bütün alban səyyar dəstələr təşkil edilərək pasport məmurlarının mədəniyyətinin, maddi sübutlarının məhv edilməsi, vəzifələrindən sui-istifadə etmələrinin qarşının silinməsi və erməniləşdirilməsi idi. Bunu həyata alınmasına dair Daxiliyə Nəzarəti tərəfindən keçirən isə xristian ermənilər idi. Məşhur gürcü Ərzurum, Trabzon və Van vilayətlərinə çəkilən tele­ yazar İ. Çavçavadze “Erməni alimləri və ağlayan qraf [2 aprel 1891]. (5, 212) daşlar” adlı əsərində erməni intriqaları haqqında Tarix boyu erməni terrorunun ən yaxın yazmışdır. Ermənilər təkcə Alban kilsəsinə təminatçısı və əlaltısı erməni kilsəsi olmuşdur. müharibə elan etmədilər, eyni zamanda gürcü Erməni kilsələri sanki siyasi təşkilat rolunu kilsəsinin müstəqilliyindən məhrum olmağı və Rus oynayır, bir çox gizli və dövlətə zidd qaranlıq Pravoslav Kilsəsinə tabe olmağı bacardılar. Bu- məqamları özündə ehtiva edirdi. Bunu aşağıdakı nunla da Erməni kilsəsi Qafqazda yeganə müstəqil sübut edir. Ermənilərin əsas dini mərkəzi sayılan kilsəyə çevrildi. (2, 164). Nəticədə alban və gürcü Eçmiədzin( Üçkilsədəki) erməni katalikosluğu kilsələrinin yerində erməni-qriqoryan kilsələri idi. Erməni kilsəsi, məhz Eçmiədzin katalikosluğu geniş fəaliyyət göstərməyə başladılar. Qafqazın istənilən nöqtəsində rus maraqlarını Alban katalikosluğunun ləğvindən sonra alban həyata keçirən alətə çevrilmişdir, haradaki erməni tarixinə dair arxiv sənədləri ermənilər tərəfindən kilsəsi tapmaq və uydurmaq olardı. (8, 128 ). məhv edildi. Erməni kilsələrinə verilən məhz bu Rusiyanın Cənubi Qafqaz siyasəti nəticəsində tip imtiyazlar erməni ruhanilərin daha da əl-qol əsas erməni yepiarxiyalarının və kilsələrinin sayı açmasına, erməni milliətçi və terrorçularınının qısa zaman kəsiyində artmağa başladı. Bütün planlarının həyata keçirilməsində dəstək imperyada mövcud olan 6 yepiarxiyadan dördü vermələrinə əlverişli şərait yaratdı. Əlavə olaraq Cənubi Qafqazda idi. Ümumilikdə 1412 kilsədən onu da qeyd edək ki, müsəlman ruhanilərin idarəsi 1301 kilsə məhz bu regionda yerləşirdi. Xüsusi haqqında əsasnamə isə yalnız 1872-ci ilin aprelində çoxluq Azərbaycanın İrəvan-488, Yelizavetpol-402 qəbul edilmişdir. Məhz müsəlman ruhanilərin və Bakı-40 ərazilərində idi. 279 kilsə isə Gürcüstan hüquqlarının məhdudlaşdırılmasına çalışan ərazisində yerləşirdi. (9, 101) Digər kilsələrlə Rusiya imperiyası onların daim imperiyadan asılı müqayisədə erməni-qriqoryan kilsələri xüsusi im- vəziyyətdə qalmasına çalışmışdır. Bu isə mənəvi tiyazlara malik idilər. Eçmiədzin kilsə adlansa da, terrorun başlanğıcı, imperiyadakı qeyri-xristianlara

187 göstərilən ayrı-seçkiliyin bariz nümunəsi idi. xadimlərinin özbaşnalığını sübut edirdi. Hələ 1891- Artıq XIX əsrin sonlarından etibarən ruslar ci ildə erməni-qriyoryan kilsə xadimlərinin qeyri- başa düşürdülər ki, ermənilər Qafqazda onların qanuni fəaliyyətinin qarşısının alınması zərurəti maraqlarına zidd siyasət yeritməyə çalışırlar. Hətta yaranmış, Qafqazın baş mülki rəisinə onların 1882-ci ilə Qafqazın baş hakimi A. M. Dondukov- müxtəlif yerlərə sürgün edilməsinə dair tapşırıq Korsakov çar III Aleksandra ermənilər barəsində verilmişdir.( 3, 37) xəbərdarlıq edir. “ bu element hakimiyyətə ölkənin Erməni kilsəsinin təhlükəli hal aldığını sübut digər yerli xristian xalqlarının təmin olunmuş edən faktlardan biri də aşağıdakıdır. Beləki, 1895- etibarlılıq zəmanətini vermir. (9, 110). Vəziyyətin ci ilin yaz aylarında rast gəlinən Osmanlı Dövləti ağırlaşdığını və ermənilərin milliyətçi, terror Xariciyə Nazirliyinin rəsmi yazışmalarından fəaliyyətinin gücləndiyini görən çarizm erməni qısa məlumatda deyilir: “Ermənilər tərəfindən kilsələrinə və ümumilikdə ermənilərə qarşı sərt Eçmiədzin kilsəsində toplanan pulun böyük bir tədbirlər görməyə başlamışdı. hissəsinin silah almaq üçün İngiltərəyə göndərildiyi

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Ermənilər üçün Eçmiədzin kilsəsinin, və İran və ya Rusiya yolu ilə Tiflisə nəql ediləcəyi ümümilikdə kilsənin oynadığı rolu nəzərə alan xəbər verilən bu silahlar Tiflisə gəldiyi zaman İngiltərə dövləti hətta İrana bu kilsəni yıxmağı toplanılması baxımından Rus höküməti tərəfindən məsləhət bilmişdir. İngiltərə anlayırdı ki, ruslara məmurlara əmir verildiyinə dair məlumat vardır.” böyük dəstək olan bu kilsənin məhv olması Rusiya Bu yazışmada, Eçmiədzin kilsəsi tərəfindən imperiyasının mühüm erməni dəstəyindən məhrum toplanılan pulun 100 000 rubl olduğu, bu pulun olması demək idi. Eçmədzin kilsəsi o qədər güclü sadəcə 1000 rublunun kilsəyə verildiyi, yerdə idi ki, hətta onun özünün mülkləri də var idi. Geniş qalan 99 000 rublun isə erməni katalikosu Mıkırtıç fəaliyyət azadlığına malik olan dini mərkəzlər Hrimyan Ayrik tərəfindən tərəfindən Osmanlı banklardan kredit ala bilir, müxtəlif qanunsuz işlər dövlətində fəaliyyət göstərən erməni komitələrinə ilə məşğul olurdular. Veliçko “Qafqaz. Rus işi və silah almaq üçün İngiltərəyə göndərildiyi məlum tayfalararası məsələlər” əsərində qeyd edir ki, kilsə olur. (6, 171) hətta torpağı girov götürür. Qeyd olunan bütün bu Erməni kilsəsinin acgözlüklə topladığı ianələrin faktlar kilsələrin qanunsuz fəaliyyətinə dair inkar nə hesabına əldə edilməsinə dair Matenadaranda olunmaz sübutlardılar. sax­lanılan “Erməni xalqının tarixi” əsərində deyi­ Zamanla erməni-qriqoryan kilsələri erməni ter- lir: “Bir tərəfdən kilsənin, erməni ruhanilərinin ror təşkilatlarının nəzarətinə keçir, kilsə xadimləri acgözlüklə topladığı ianələr və yığdığı vergilər isə bu təşkilatların ən yaxın silahdaşlarına və Qərbdə yaşayan ermənilərin çiyninə düşən ağır əlaltılarına çevrilirdilər. Bunu aşağıdakı fakt bir yük olmuşdur. Burada erməni kəndlisininin var- daha sübut edir. DİN Polis departamentinin Xarici dövlətini əlindən alan rəhmsiz türk ağaları və etiqadların ruhani işləri departamentinə 1891-cı yaxud kürd bəyləri deyildi. Erməni rəiyyətinin il 8 fevral tarixli məxfi məktubunda Qafqazda cibini soyan kilsə xadimi, monastrda xidmət edən yaradılan erməni hərəkatından danışılır, Qafqaz rahib atalar, katalikoslar və patriarxların peşəkar erməniləri içərisindən Türkiyəyə göndərilməsi əlaltıları idilər”. (1, 222 ) üçün muzdluların toplandığı bildirilir. “ İrəvan Artıq XIX əsrin ikinci yarısından etibarən quberniyasının Jandarm idarəsində Qafqazda Cənubi Qafqazda, eləcə də Şimali Azərbaycan yaranmış erməni hərəkatı barəsində təhqiqat da fəallaşan erməni separtaçıları buraya silah aparılır. Ermənilərin topladıqları pullara Türkiyədə daşınmasını da həyata keçirirdilər. 1897-ci ildə hökümətə qarşı üsyana qalxmış erməni fədailərinin Şuşa, 1898-ci ildə Yevlax, 1899-ci ildə Tiflis və sıralarını artırmaq üçün könüllülər cəlb edilir. (3, Bakıya Moskvadan silah gətirilmiş, məhz bu si- 27) lahlar ermənilər üçün nəzərdə tutulmuşdur. (9, 213) Kilsənin və din xadimlərinin qanunsuz Daşınan bu silahların saxlandığı yer isə mənəvi fəaliyyətləri o yerə çatmışdı ki, 1891-ci ildə 16 ibadətgahlar olan kilsə anbarları idi. martda erməni-qriqoryan ruhanilərinə inzibati qay- Çarizm yerlərdə azğınlıq edən ermənilərə dada cəza tədbirlərinə dair qaydalar çar tərəfindən və din pərdəsi altında hər cür özbaşınalıq edən təsdiq olunmuşdur. Məhz bu sənəd bir daha kilsə ruhanilərə qarşı mübarizəni gücləndirirdi. 1897-

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 188 GEOSTRATEGİYA ci ilin avqustunda jandarm polisi Eçmədzində ilə məşğul idilər. Məktəblər, tədris ocaqları da erməni inqilabi təşkilatının üzvünü müəyyən edir tədrisdən daha çox kilsə ilə eyni təbliğatı həyata və məhz o, şəxs inqilabçılarla yazışmalar həyata keçirirdilər. keçirirmişdi. O, patriarxın evində yaşayır və Qafqazın baş hakimi olmuş Dondukov- patriarx Mkrtıçın Sant-Peterburqa səfəri zamanı Korsakov Rusiya çarı III Aleksandra kilsə ilə onu müşayət etmişdi. (9, 208) Məhz Eçmiədzin bağlı aşağıdakıları yazırdı:“Erməni məsələsini” kilsəsi xətti ilə müxtəlif şəhərlərə mənəvi natiqlər dünyadakı bütün ermənilərin siyasi birliyinin göndərilirdi, onlar daha çox varlı, intelektual nümunəsi olan erməni katolikləri irəli sürdülər. erməni darirəsində özlərinə tərəfdarlar və maliyyə Kilsə ermənilərin həm mənəvi, həm də maddi dəstəyi qazanırdılar. birliyini təmin edir . (4, 45-46) Bütün qeyd etdiyi­ Vəziyyət getdikcə kəskinləşdikcə ermənilərin, miz faktlar ermənilərin iç üzünü açıb gəstərir və eləcə də kilsə və onun xadimlərinin öz kilsənin müqəddəs dini mərkəz deyil, terror ocağı nüfuzlarından zərərli yöndə faydalanmaları olduğunu ortaya qoyur. çarizmi daha ciddi addımlar atmağa məruz qoydu. Erməni terroru nəticəsində azərbaycanlıların say Ermənilərin şəhər özünü idarəsində üstünlüyünün dinamikası aşağı düşmüş, sağalmaz xəstəliklərin, məhdudlaşdırılması ilə birgə, erməni-qriqoryan ölüm hallarının sayı artmış və azərbaycanlılar kilsəsinin rolu nəzərdən keçirilməyə başlandı. öz dogma yurdlarından didərgin düşmüşdülər. 1903-cü il iyunun 12-də sənəd qəbul olundu. Erməni terrorunun əsasını həm də mənəvi və “Erməni-qriqoryan kilsələrinə, monastırlarına, mədəni terror təşkil edir. Mədəni terrorun nəticəsi dini idarələrə və dini tədris müəssisələrinə məxsus olaraq yüzlərlə mədəniyyət qəbir abidələri, bütün daşınmaz əmlak, xüsusi təsdiqlənmiş qay- məscidlər məhv edilmiş və erməniləşdirilmişdir. dalar əsasında Din və dini işlər üzrə idarənin Onlar işğal etdikləri Azərbaycan ərazilərindən tabeçiliyindən alınaraq bu əmlak və maliyyə azərbaycan türklərinin izlərini silmək üçün hər şeyi sahiblik hüququnun Erməni-qriqoryan kilsəsində etmişdilər. Bütün onların etdiklərinə baxmayaraq, saxlanılması şərti ilə Torpaq və Dövlət mülkiyyəti xoşbəxtlikdən bütün tarixi arxiv materialları işğal Nazirliyinin tabeçiliyinə verilsin, sözügedən olunmiş tarixi torpaqlarımızın Azərbaycana məxsus müəssisələrə məxsus maliyyə isə Daxili İşlər Na- olduğunu sübut edir. İşğal olunmuş ərazilərinin zirliyinin tabeçiliyinə keçirilsin”. (3, 36) adları belə Azərbaycan türklərinin aborigen xalq Qəbul edilmiş bu qərar böyük etirazla olduğunu sübut etmişdir. Dağlıq Qarabağ və işğal qarşılandı. Məhz kilsə və onun ruhanilərin dəstəyi olunmuş digər Azərbaycan ərazilərində mövcud ilə müxtəlif yerlərdə etiraz dalğası başlandı. olan dövlət tarix və mədəniyyət qoruğundakı Bu etriaz dalğaları kilsə zənginin çalınması ilə daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələri və digər hərəkətə keçirdilər. Kilsənin insanları ibadətə deyil, incəsənət nümunələri Azərbaycanın dövlət iğtişaşa çağırması onun tam mahiyyətini ortaya mülkiyyətində olan əmlakıdır: “Qanunla daşınmaz qoyur. Qiyam yuvasına, silah anbarına çevrilən tarix və mədəniyyət abidələrinə ermənilər ibadətgahlar müxtəlif qırğınlara və iğtişaşlara rəvac tərəfindən əmlak hüquqlarının əldə edilməsi, verdilər. Təsadufi deyildir ki, məhz bu iğtişaşlar erməniləşdirilməsi yolverilməzdir. Azərbaycan nəticəsində saxlanılanların əksəriyyəti erməni dövlətinin mədəni irsi Ermənistanın dövlət vəsaiti qriqoryan kilsəsinin keşişləri idi. hesabına erməniləşdirilir. Lakin bu qərar ermənilər tərəfindən böyük Bugün erməni terroru sadəcə Cənubi Qafqazın narazılıqlarla qarşılanır və terror və zorakılığı və ya onun əsas strateji vacib dövləti olan gücləndirdilər. Hətta Qafqazın baş hakimi Azərbaycanın problemi deyil, bəşəriyyətin prob- Qolitsinə, eləcə də Qafqazdakı digər çar lemi hesab edilməli, erməni terroru ilə mübarizə məmurlarına qarşı terrora əl atdılar. Nəticədə beynəlxalq səylərin əsas məramına çevrilməlidir. yuxarıda adı çəkilən qərar 1905-ci ildə Çünki bugün Ermənistan terroru öz dövlət dayandırıldı. siyasətinə, Azərbaycanı isə bu terrorun hədəfinə Erməni ruhanilərinin dini təbliğatdakı rolu sıfıra çevirib. bərabər idi. Onlar dindən daha çox millətçilik, müsəlman türklərinə qarşı düşmənçilik təbliğatı

189 Açar sözlər: Azərbaycan, Terror, erməni, kilsə, предательства и жестокости армянской церкви Eçmiədzin азербайджанский народ всегда пострадал и стал жертвой армянского терроризма. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI 1. Israfil Məmmədov. Erməni kilsəsi və Türk- Ключевые слова: Азербайджан, террор, Azərbaycan torpaqlarını dolaşmaqda olan “Böyük армянин, церковь, Эчмиадзин. Ermənistan”kabusu” Etnik təmizləmə, fiziki və mənəvi soyqırımı. Dünənin tarixi, bu günün gerçəyi. Bakı, “ Nurlan”, 2010. 240 s. Hasanova Ema Mehrab 2. Kamran Imanov. Tall Armenian tales A Armenian terror and the role guide to the “art” of the heritage thievery” Bakı, of church in this terror “İndigo” print house, 2010, 295 p. 3. Qafqazda eməni məsələsi” Rusiya arxiv SUMMARY

Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal sənədləri və nəşrləri üzrə. Üç cilddə.Birinci cild Today, the Republic of Azerbaijan, as one of the 1724-1904, Bakı, 2010, Elm nəşriyyatı, 716 s. main supporters of the anti-terrorism policy, calls 4. Musa Qasımlı “From the Armenian issue” to on all countries of the world to struggle against “ The Armenian Genocide” in search of historical terrorism, including the Armenian terrorism, and truth (1724-1920), Baku, “N print studiya” LLC, strengthen this struggle. 20155 492 p From what we have noted, it is clear that the 5. Osmanlı sənədlərində Qarabağ. Bakı, “Şərq- church has not always played the role of the reli- Qərb”, 2011, 616 s. gious centre for the Armenian people and has be- 6. Seyit Sertçelik “ Rus ve ermeni kaynakları come a place of great calamities and disasters. As a işığında erməni sorunun ortaya çıkış süreci (1678- result of the betrayal and brutality of the Armenian 1914). Ankara, 2009, 357 s. church, the Azerbaijani people has always suffered 7. V. L. Veliçko “Qafqaz” Rus işi və and has been the victim of the Armenian terror. tayfalararası məsələlər, Bakı, 1995, “Azərbaycan” nəşriyyatı, 189 s. Keywords: Azerbaijan, terror, Armenian, church, 8. Рамиз Мехтиев. НАГОРНЫЙ КАРАБАХ: Echmiadzin. история, прочитанная по источникам”, Москва «Акнариус”, 2014, 278 c 9. Джаббаров Ф. “Армянский экстремизм на ЮЖНЫЙ Кавказе вторая половина ХIХ- начало ХХ вв.” Баку издательский дом ТЕАС ПРЕСС, 2018, 768 c.

Гасанова Эма Мехраб Армянский террор и роль церкви в этом терроре

PЕЗЮМЕ Сегодня Азербайджанская Республика как один из главных сторонников антитеррористической политики призывает все страны мира бороться с терроризмом, включая армянский терроризм. Из того, что мы отметили, ясно, что церковь не всегда играла роль религиозного центра для армянского народа и стала местом великих бедствий и катастроф. В результате

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 190 GEOSTRATEGİYA

UOT 94(479.24)

MƏHƏRRƏM ƏHMƏDOV XƏZƏR XAQANLIĞININ ETNİK AMEA Tarix İnstitutunun dissertantı Azərbaycan MƏNŞƏYİ VƏ YARANMASI PROBLEMİ E-mail: [email protected] RUSİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA

Xəzər xaqanlığının tarixi qədim zamanlar­ tarixinin öyrənilməsi dünyanın bir çox dövlətlərinin dan Rusiya tarixçilərinin diqqətini özünə cəlb tədqiqatçılarının diqqət mərkəzində olmuşdur. Av- etmişdir. Qeyd edilməlidir ki, Xəzər xaqanlığı ropa tədqiqatçıları Xəzər xaqanlığının tarixini Rusi- məsələlərinin araşdırılmasının bir neçə səbəbi ya tarixçilərindən əvvəl tədqiq etməyə başlamışlar. vardır. Bunlardan birincisi, Rusiya dövləti tari­ Bu mövzu, Avropa şərqşünasları və rusşünaslarının xi­nin ilkin orta əsrlərinin Xəzər xaqanlığı ilə tədqiqat obyektləri olmuşdur [11, 45]. bağlı olmasıdır. Bu tarixi­ bağlılıq, təkcə Rusiya Mövzumuz Rus tarixşünaslığı ilə məhdudlaş­ dığı­ dövlətilə məhdudlaşmır, o cümlədən Ukrayna, üçün Avropa xəzərşünaslarına toxunmaq istəmirik. Şimalı Qafqaz bölgəsi, Bolqarıstan, Macarıstan Rusiya tarixşünaslığında Xəzər problemlərinə və Cənubi Qafqaz tarixinin önəmli 300 ilə yaxın maraq təqribən XVIII əsrə təsadüf edir. İlk dəfə tarixi mərhələsi, məhz Xəzər xaqanlığı tarixilə sıx V.N. Tatışev qədim Rus və Bizans əlyazmalarına­ və ya qismən bağlı olmuşdur. Rusiya tarixçiləri istinad edərək, xəzərlər haqqında məlumatları ortaya arasında Xəzər tarixinin tədqiqini təhlil edərsək, qoymuşdur [11, 45-46]. Çar Rusiyası tarixçilərindən nisbi olaraq onu üç mərhələyə bölmək olar: a) Çar B.Dorunun “Qədim rusların Təbəristana hücumu Rusiyası mərhələsi, b) Oktyabr çevrilişindən sonra haqqında”, D.İlovayskinin “Rusların mənşəyi SSRİ mərhələsi, c) SSRİ – nin çöküşündən sonra haqqında tədqiqat”, N.A. Aristovun “Türk sülaləsi RF dövrü. və xalqlarının etnik tərkibi haqqında məlumatlar, Rusiya tarixşünaslığında Xəzər xaqanlığı Qolubovskinin “Vladimir Svyatoslav zamanında ilə bağlı məlumata ilk rus yazılı ədəbiyyat rusların Şərq qonşuları, bolqar və xəzərlər”, nümunəsi «Повест временных лет» (Qədim F.S.Uspenskinin “IX –X əsərlərdə Qara dəniz illərin povesti) əsərində təsadüf olunur. Qədim sahillərində Bizans torpaqları”, A.U. Qərkavinin rus əlyazmalarından məlum olur ki, “əvvəllər “Yəhudi yazıçılarının Xəzərlər və Xəzər xaqanlığı xəzərlərin sahib olduğu bölgələrə indi rus knyazları haqqında dedikləri” , N.K. Kokevçevin “Xəzərlər, sahibdir” [14, 223]. Müxtəlif əsərlərdə bir çox Xəzər – Rus – Bizans əlaqələri haqqında yeni Slavyan tayfalarının xəzərlərə xərac verdiyindən yəhudi sənədləri”, D.A.Xvalsonun “İbn Dəstənin bəhs olunur. Rus knyazlarının sonradan özlərini xəzər, burtas, bulqar, moldav, slavyan və ruslar xaqan adlandırması, sübut edir ki, köklü dövlətçilik haqqında xəbərləri”, E.İ. Kozubskinin “Dərbənd ənənələrinə dayanan Xəzər xaqanlığının yeni şəhərinin tarixi” və s. kimi əsərləri xəzərlərin tarixi­ yaranmış Rus dövlətinə və dövlətçiliyinə dərin ni birbaşa və ya dolayı yollarla əhatə edir. Həmin təsiri olmuşdur. müəlliflər əsas etibarılə Çar Rusiyası zamanında Xəzər xaqanlığıının öyrənilməsi tarixini dövr­ yaşamışlar. lərə bölməkdə, əsas məqsədmiz həmin mərhələlərin Bu əsərlərdə Xəzər Xaqanlığı, onun etnik tərkibi, özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətlərini işıqlan­ dili, xarici və daxili siyasəti, dövlət idarəçilik sis- dıraraq, yuxarıda qeyd olunmuş dövürlərin mövzu- temi, dini-ideoloj baxışı və dini mənsubiyyətləri nun tədqiqinə siyasi- idieoloji, obyektiv - subyektiv haqqında məlumatlar verilmişdir. İdealoji-siyasi təsirlərini ortaya qoymaqdır. münasibətitlərin Xəzər xaqanlığının tarixini Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Xəzər xaqanlığının­ tədqiq edən Rusiya tarixçilərin tədqiqatlarına et-

191 diyi təsirə gəlincə, məşhur sovet tarixçi-arxeoloqu etmək yox, Slavyan xalqalarının Xəzər xaqanlığı M.İ. Artomanovun “Xəzərlərin qədim tarixinin hakimiyyətindən xilas edilməsində, rusların rolunu xülasəsi” əsərinə müraciət etməmiz kifayət edər. vurğulamaq və Rus dövlətinin Xəzər xaqanlığının Müəllif Çar Rusiyasında xəzərlərin tarixinə qarşı mövcud olduğu dövürdə Şərqi Avropada böyük mənfi münasibəti qeyd edərkən, aşağıdakıları nüfuz sahibi olmasını təlqin etmək olmuşdur. bildirir: “Bizim tariximizdə Xəzərlərə münasibət Oktyabr çevrilişindən sonra Xəzərşünaslıq XIX əsrdən qalma tarixi ənənələrə bağlıdır. XIX məsələsi diqqət mərkəzində olsa da, əsasən XX əsrdə Xəzərlərlə bağlı elmi fəaliyyətlər sonradan əsrin 50-ci illərində tədqiqatın inkişafı sürətlənmiş dayandırıldı. Xəzərlərlə bağlı tədqiqatların zəfliyini və arxeoloji qazıntılara böyük üstünlük verilmişdir” təkcə, yazılı mənbələrin azlığı ilə izah etmək, [ 11, 55 ]. Ancaq demək mümkün deyildir ki, düzgün olmaz. Bu, həm də, rus burjua tarixçilərinin Xəzərlərlə bağlı tədqiqatların yolu siyasi baxımdan yüngül milliyyətçiliyi ilə bağlıdır. Rus şovinistləri hamar olmuşdur. M.İ.Artamanov xəzərlərin tarix arenasında Bizansın vassalı rolundakı Rusiya Rusiya tarixində oynadıqları mühüm rolla bağlı Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal ilə güc və siyasi nüfuz baxımindan Bizans və Ərəb dediklərindən dolayaı, tənqidlərə məruz qalmışdır. xilafətilə eyni səviyyədə olan xəzərlərin, siyasi Buna sübut kimi A.Kostlerin “On üçüncü qəbilə” və mədəni üstünlüklərini qəbul edə bilməmişlər” əsərinə diqqət etmək kifayət edər” [ 17 ]. [4,136]. Buna cavab olaraq, “Pravda” qəzetində bu Ümumiyyətlə, sosialist inqlabına qədərki sözlərin tarixi həqiqətlərə dayanmadığı fikri önə rusiya tədqiqatçılarınin əsərlərilə tanış olduqdan sürülərək, Xəzər Krallığının bir çox qəbilələrin sonra, şərti olaraq onları üc qurupa bölmək olar. bir yerə yığışdığı vəhşi bir toplum olduğu, Şərqi Rus millətçi tarixçiləri, yəhudi mənşəli tarixçilər Slavyanların qurduğu dövlətdə onların heç bir və liberal rus tarixçiləri. İlk dəfə xəzərlərə ədalətli rolunun olmaması bildirilir. “Şərqi Slavyanlar qiyməti məşhur rus şərqşünası V.V. Qriqoriyev xəzərlərdən çox əvvəllər dövlətlər qurmuşlar. (1816-1881) vermişdir. O, Xəzər Xaqanlığına Qədim mənbələr bunu təsdiq edir” [ 17]. Bütün heyranlığını bildirərək, Qərbi və Şərqi Avropa ilə bu yazılanlar bir daha onu göstərir ki, Sovet müqayisədə, onu hüquqi ədalət və dini dözüm- Rusiyası zamanında da, Rus dövlətçiliyinin lülük baxımından “Avropanın səmasında” par- yaranma tarixini qədimləşdirmək üçün, qeyri- layan yanar metroidə bənzətmişdir. O, Xəzər slavyanların dövlətçilik tarixini və mədəniyyətini dövlətinin çiçəklənməsi mərhələsini VIII əsrə önəmsizləşdirilməsi ənənəsindən, təcrübəsindən əl aid edərək, dövlətin ərazisini Dnestir çayından çəkməmişlər. Xəzər dənizinədək, Oka və Kama çayından Qara Bütün qeyd edilənləri nəzərə alarsaq, aydın olur dənizinədək topaqları əhatə etdiyini bildirir [8, ki, ümumən rus tarixçilərinin Xəzər xaqanlığına 57]. Rusiyada xəzərşünaslığın inkişafına təsir baxışında, Rus şovinizminin izləri görünür. Bu, edən əsas amillərdən biri də, “Normançılar” və xüsusən, Yəhudi dininə və Türk etnogenizinə “Slavyançılar” arasındaki barışmaz elmi mübarizə baxışda özünü qabarıq şəkildə göstərir. Təsadüfü olmuşdur. Rusiya tarixçiləri, dövlətlərinin deyildir ki, istənilən məqalədə “Xəzərlər üçün yaranmasında hər hansı bir xarici təsirin rolu- qırmızı xətt, onların yarım vəhşi, yırtıcı və çöl nun olmadığını sübut etməyə çalışsalar da, xalqı kimi tanıdılmasıdır” [ 15,131]. Qeyd etmək inandırıcı və əsaslı dəlillər tapa bilməmişlər. lazımdır ki, Sovet tarixçiləri də Xəzərlərlə bağlı Bu məsələdə normanların və xəzərlərin rolunun az iş görməmişlər. Bunlardan M.İ.Artamonov, açıq şəkildə görsənməsi, onları seçim qarşısında S.A.Pletneva, A.R.Novoselçev, M.Q.Maqamedov, qoymuşdu. Rusiya tarixçiləri normanların L.Y.Qumilyov, A.Yakubovski, K.V. Kudryaşov, Rusiyanın dövlətçilik tarixinə təsirini qəbul etmək A.V.Qadlo, V.F.Minorski, A.R. Şıxsəidov və. s kimi istəmədiklərinə görə, Xəzər xaqanlığı tarixinə tədqiqatçiların adlarını çəkmək olar. diqqəti artırmağa məcbur olmuşlar. Burada Müstəqil Rusiya Federasiyası tarixçiləri Rusiya tarixçilərinin əsas hədəfi, Rus dövlətinin arasında Xəzər probleminə maraq azalmamış, yaranmasında xəzərlərin rolunun olduğunu etraf əksinə daha da artmışdır. Onların arasında mövzu

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 192 GEOSTRATEGİYA ilə bir başa bağlı olan monoqrafiya və məqalələrin tərkib hissəsi olan xəzərlər Sasani imperiyası müəllifləri İ. Semyonov, Aleksey Kreşçenko, üzərində qələbədə mühüm rol oynamışlar. Bu Nikolay Koçanov, Oleq İvik, Vladimir Klyucnikov məlumat bir çox əlyazmalarda öz əksini tapmışdır. və.s. kimi tədqiqatçıların adlarını qeyd etmək 630 cu ildə Qərbi Türk Xaqanı Ton-yabqu sui- olar. Rus tarixçilərinin Xəzər xaqanlığ tarixini qəsd nəticəsində öldürüldükdən sonra, dövlətdə araşdırmalarına diqqət edərkən, görmək olur ki, yaranmış qarşıdurmada Dulo sülaləsini Bulqarlar, onlar Xəzər dövlətinin yaranması tarixinə və onu Nuşubi sülaləsini isə Xəzərlər müdafiə edirdilər [ 3, şərtləndirən səbəblərin öyrənilməsinə, xüsusi 239]. Xəzərlərin sonradan Qərbi Türk xaqanlığının əhəmiyyət vermişlər. Çünki həmin məsələlərə varisliyinə olan iddəası, onların, sonuncunun tam baxışda, xəzərşünaslar arasında fərqli fikirlər süqutunadək birlikdə hərəkət etdiklərini deməyə mövcud olduğunu görürük. əsas verir. Xəzər xaqanlığının yaranması tarixini Bilindiyi kimi, Xəzər Xaqanlığı VII əsrin Qərbi Türk xaqanlığının süqütü ilə götürülməsi ortalarında tam müstəqil bir subyekt kimi mey- daha məntiqli olar. dana çıxmışdır. Rusiya tarixçlərindən M.İ. Arta- Xəzərlərin etnik tərkibinə gəlincə, onların Türk monov Xəzər dövlətinin 651-ci ildən başlayaraq mənşəli olduqları, rus tarixçilərinin əksəriyyət müstəqil dövlət kimi tarix səhnəsinə çıxdığını tərəfindən qəbul edilmişdir. Doğrudur ki, bununla bildirir [3, 240]. Onun bu fikrini, L.N. Qumilyov razılaşmayan xəzərşünaslar da vardır. Lakin, onlar da özünün “Qədim türklər” əsərində təsdiqləyir” çoxluq təşkil etmir. İlk Xəzərşünaslardan olan [10, 238]. Xəzərşünaslardan A.R. Novoselçev şərqşünas V.V. Qriqoryev xəzərlərin etnik tərkibini Xəzər Xaqanlığının 651- ci ildə yarandığını qeyd izah edərkən üç fikir üzərində durur; etsə də, onların ərəb hücumlarına qədər Qərbi Türk a) Xəzərlər dil və görünüş baxımından Türklərə imperiyasına de-yure bağlı olsa da, əsl həqiqətdə bənzəmir, b) Bizanslılar yeni müttəfiqlərini “türk” müstəqil siyasət yürütdükləri qənaətindədir [11, adlandırmışlar, c) xaqanlıq yaranarkən, onlardakı 89]. A.V. Qadlo da, M.İ. Artamonovun fikrini adət ənənələr və idari vəzifə adları Orta Asiya təsdiqləyir. Ancaq o da , Xəzərlərin VII əsrin 20- ci türklərinin adları ilə üst-üstə düşür [ 9, 74]. Bütün illərindən Bizans-Sasani münasibətlərində Bizansın bunların təsadüfü olmadığını bildirən müəllif, müttəfiqi kimi adlarının çəkildiyini bildirir [ 7, xəzərlərin türk olmadığını, sadəcə olaraq, onlara 136 ]. Tədqiqatçılar tərəfindən fərqli tarixlər ifadə başçılıq edən sülalənin türk mənşəli olduğunu edilsədə, Rus tarixçilərinin əksəriyyəti bu dövlətin bildirir. Şərqşünas tədqiqatçı verdiyi məsələlərdə VII əsrin ortalarında yarandığı fikri ilə razılaşır. nəyə əsaslandığını açiqlamır. Təbiidir ki, Xəzər Xəzər adına ilk dəfə harada rastlandığı məsələsinə xaqanlığı Qərbi Türk xaqanlığının varisidirsə, bu gəlincə, V.V. Qroqoryev bildirir ki, Xəzərlər adların eyni olmasına təccüb etmək əsassızdır. haqqında ilk məlumat Gürcü əlyazmasında qeyd Təccüblü olan bizanslıların qeyri türkləri Türk olunmuşdur və bu təqribən dünyanın yaranışının adlandırmasıdır. Nəzərdən qaçırılmamalıdır ki, 2307-ci ilinə təsadüf edir. Onlar, Gürcü və Bizans imperiyası və Türk xaqanlığı arasında Ərməniyyə ərazisinə hücum etmişlər [ 8, 45 ]. münasibətlərin tarixi daha qədimlərə gedir. Rusiya O, həmçinin bildirir ki, Bizans səlnaməçiləri xəzərşünaslığında xüsusi yeri olan M.İ. Arta- Xəzərlərlə bağlı ilk məlumatı 626- il hadisəsi monov xəzərlərin etnik tərkibinə toxunarkən, ilə bağlı qeyd edirlər. İkinci fikir Rus tarixçiləri bildirir ki, “VII əsrin ortasında ölkəmizin Avropa arasında daha geniş yayılmışdır. Bunun əsas səbəbi hissəsi çöllərində Xəzər və Bulqarlardan ibarət iki mənbələrdə bu tarixi hadisənin geniş şəkildə əks müstəqil siyasi qurum mövcud olmuşdur. Onların olunmasılə bağlıdır. Bizans və Sasani imperiyaları hər ikisi Qərbi Türk xaqanlığının qalığı və bir- arasında 604-cü ildə 629-cu ilədək davam birinə qohum etnik qruplar olmuşdur. Hər ikisini edən uzun müddətli müharibələrdə birinci tərəf türk mənşəli sülalələr idarə etmişdir” [ 2, 171] . məğlub olsa da, Bizansın Qərbi Türk Xaqanlığı M.İ. Artamonovda , V.V. Qriqoryevin fikrini ilə bağladığı ittifaq müharibədə dönüş nöqtəsi təkrarlamış olur. S.A. Pletneva bu fikirlə şərik oldu. Bu döyüşlərdə Qərbi Türk Xaqanlığının çıxsada, qeyd edir ki, İbn Hovqal və Əl- İstəxri

193 bulqarların dillərinin xəzərlərin dilinə bənzədiyini dili 27 hərfdən ibarətdir. Onlardan 9– u saitdir. yazırlar. Artıq, türkoloqlar bulqar dilinin Qərbi Saitlərin isə 5 qalın , 4 incədir. Çuvaş dilində Türk dilinə aid olduğunu təsdiq etmişlər [13, 14]. vurğu digər türk dillərində olduğu kimi sonuncu Bu fikir xəzərlərin türk xalqlarından biri olduğunu hecaya düşür. Sait səslərin ahəng qanunu digər təsdiq edir. Xəzərlərin türk əsilli olduğunu tam Ural- Altay dil qruplarında olduğu kimi , Çuvaş şəkildə qəbul etməyən xəzərşünaslardan A.R. dilində də mövcuddur”[ 5, 20]. Göründüyü Novoselçev, İ.Q.Semyonovun adını çəkmək kimi, Çuvaş dilindəki saitlərin sayı Azərbaycan olar ki, birincisi bildirir ki, Xəzərlər bulqar və dilindəki saitlərin sayı qədərdir. Rusiya dilçiləridə, sabirilərə yaxın bir etnosdur. Lakin, Bulqar və xəzərlərin dilinin Türk dili olduğunu, təsdiqləmiş Xəzərlərin türk dili ailəsinə aid olduğu bəzən şübhə olurlar. N.A. Aristov özünün “Türk qəbilə və doğurmuşdur [ 11, 77]. O, bildirir ki, xəzərlərin xalqlarının etnik tərkibi haqqında qeydlər və etnogenezində əsas rolu hunlar yox, sabirilər onların sayı haqqında məlumatlar” əsərində bildi- oynamışlar . Sabirilərin kökü fin-uqor olmuş, rir ki, “təqribən VII əsrdə Aşağı Volqa ərazisində Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal Türk axınlarının təsiri ilə sonradan türkləşmişlər müxtəlif türk xalqları Xəzər Xaqanlığını yaratdılar. [11, 81]. Rusiyanın tanınmış xəzərşünaslarının Xəzərlər sonralar oturaq həyata keçdilər” [4 , 127].. tədqiqatlarından yox, fikirlərindən bu nəticəyə V.Y.Petruxin bildirir ki, Xəzər adı tədqiqatçıların gəlmək olur ki, Xəzər xaqanlığını idarə edən sülalə əksəriyyəti tərəfindən kazax tipli ənənəvi türk Türk olmuş, xəzər xalqının mənşəyi isə qaranlıqdır. etnonimilə əlaqələndirilir. Bu sözün mənası Xəzərlərin etnik mənşəyini araşdırarkən, bizə isə köçəri deməkdir [12, 198]. Müəllif Xəzər görə ən düzgün nəticəni əldə etmək üçün, Xəzər Xaqanlığını formalaşdıran əhalinin əsasən türk- Xaqanı Yusifin Əndəlüs Əməvi xəlifəsinin baş bolqarlardan və digər türk qəbilələrindən, İran məsləhətçisi Hasdai bin Şarputa yazdığı və kimlik dilli alanlardan ibarət olduğunu və macarların sualına cavab verdiyi məktuba əsaslanmalıyıq. babaları olduğunu bildirir [ 12, 198]. Son nəticə Mətnin məzmunundan aydın olur ki, o, Xəzər xalqı olaraq, bildirmək olar ki, Xəzərlərin mənşəcə türk dedikdə, bütün xalqı və hakimiyyət mənsublarını olduğunu təkcə rus alimləri deyil, həmçinin Xaqan nəzərdə tutur. O, xalq və hakimiyyət ayrimi et- Yusifin məktubu, Bizans və Ərəb müəllifləri də mir. Xəzərşünaslar digər yazılı abidələrə diqqətlə təsdiqləyirlər. yanaşsalar da, Xaqan Yusifin tanıtımını əfsanəyə Xəzər Xaqanlığını idarə edən sülanənin bağlayırlar. Nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, əfsanələr kimliyidə, daima rusiya tədqiqatçılarının diqqətində də heçdən yaranmayıb, o da bir mənbədir. Çox olmuşdur. Qeyd etmək yerinə düşər ki, onlar bu güman ki, Xaqan öz kimliyini tədqiqatçılardan məsələnin qabardılmasında maraqlı görünürlər. daha yaxşı və dərindən bilmişdir. Xəzər Xaqanı Xüsusilə, Aşina sülaləsinin türk olduğu, ancaq öz etnik kimliyini ifadə edərkən, bildirir ki, onun xəzərlərin türk olmadığı problemini qabartmağa xalqının mənşəyi Yafəs oğlu Toqarmadan gəlir. çalışırlar. Bizcə bunun səbəbi rusların öz tarixində Yusifin ifadə etdiyinə görə, Toqarmanın 10 oğlu baş vermiş norman hadisəsilə paralellik yaratmaq olmuşdur. Uyur, Tirs, Avar, Uquz, Bizl, Tırna, istəyindən irəli gəlir. Rus tarixşünaslığında Xəzər Yanur, Blqr, Savir , yeddinci oğlunun adı isə Xəzər Xaqanlığını idarə edən sülalənin Türk xaqanlığının idi. Qədim Yəhudi ədəbiyyatında Toqarma bütün aparıcı sülaləsindən biri olan Aşina sülaləsi olduğu türk xalqlarının babası kimi anılır [ 13, 4]. Xaqan haqqında ziddiyyətlər çox zəifdir. Bu sülalənin Yusif də özünü “Toqarma çarı” adlandıraraq, fəaliyyəti Qərbi Türk xaqanlığının tarixilə özünü bütün türklərin xaqanı kimi ifadə etmişdir. bağlı olduğu üçün Qərbi Türk xaqanlığının son B.U.Vaynberq “Qədimdə Turanın etnoqrafiyası” zamanlarına diqqət yetirmək faydalı olardı. 630- əsərində bildirir ki, xəzərlər Türk xaqanlığının cu ildə Ton-yabqu xaqanın qətlindən sonra dövlət varisi kimi meydana çıxdılar [6, 286]. Müəllif tamamilə daxili ziddiyyətlər və müharibələrlə onların dilinin müasir Çuvaş dilinə bənzədiyini məşğul olmuşdur. Xaqanlıqda mübarizə aparan bildirir. Görkəmli Rus dilçisi N.İ. Aşmarin “Çuvaş əsas sülalə isə Dulo və Nuşibi olmuşdur [ 10, 159- dilinin tədqiqi üçün” əsərində bildirir ki, “Çuvaş 160]. Dulo sülaləsi Xelu Şabola Xan başçılığında

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 194 GEOSTRATEGİYA qalib gəldikdən sonra, Nuşubi sülaləsinin başçısı olunanlardan, bu nəticəyə gəlmək olar ki, Rusiya İbi- Şequy xanın aqibətinin necə olduğu və xəzərşünasları Xəzər xaqanlığının yaranması, tərəfdarlarının hara qaçdığı məlum deyildir. M.İ. inkişafı, mədəniyyətini öyrənmək üçün, kifayət Artamonov bildirir ki, çox güman ki, onlar Nuşubi qədər cidi işləsələrdə, xəzər xalqının mili kimliyini sülaləsinə sədaqətli olan xəzərlərin yanına sığınmış qəbul etməkdə, çətinlik çəkmişlər. Görünür, bu, və Aşına sülaləsindən olan xaqanla müstəqil Xəzər onların dövlət maraqlarına uyğun gəlmir. Xaqanlığını yaratmışlar [2, 170]. Lakin V.F. Minor- ski bu baxışın əsassız olduğunu bildirmiş, onun bu Açar sözlər: Xəzərlər, xaqan, sülalə, tarix, görüşüilə A.P.Novoselçevdə razılaşmışdır. Sonun- xəzərşünaslıq. cunun fikrinə görə, digər əlyazmalarda bu haqda məlumat yoxdur [ 11, 134-138]. ƏDƏBİYYAT SİYAHISI Xəzər xaqanlarının sülaləsi ilə bağlı 1.АристовН.А. Заметки об этническомь ziddiyyətləri çözmək üçün, faktlara məntiqi состав тюркских племен и народностей. yanaşmaqdan başqa yol qalmır. Burada belə bir С.Петербург, Типография С.Н.Худеков, 1897- sual doğur, əgər həqiqətən Xaqan Xəzər xalqınin 182с öz içindən çıxmışsa, Cənubi- Şərqi Avropada və 2. Артамонов.М.И. История Хазар Qafqazdakı xalqalar tərəfindən Xaqan sifətilə az bir Ленинград, Государственные Эрмитажи, 1962, zamanda necə qəbul olunmuşdur? Çünki, Xaqanın 522с. hakimiyyət bütün etnik quruplarin başçılarının 3. Артамонов.М.И. История Хазар, СПб, fövqündə dayanan pisixaloji bir xarakter daşıyırdı. «Лань» 2001, 688с. Buradan çıxış edərək demək mümkündür ki, 4. Артамонов.М.И. Очерки древнейшей Xəzər xaqanları, bütün xalqların qəbul edəcəyi bir истории Хазар, Ленинград, Государственное sülalənin nümayəndəsi olmalı idi. Nəzərə alsaq ki, Социально-Экономическое издательство Xəzər xaqanlığı Qərbi Türk xaqanlığının daxilində Ленинградское отделение, 1936, 136. qurulmuşdur və Aşına sülaləsi isə Göytürk 5.Ашмарин Н.И. Для изследования xaqanlığında aparıcı bir sülalə olmuşdur, bu чувашского языка. Часть первая- вторая, birəşdirici güc qısa bir zamanda ərəb hücumlarına Казань, Типо-Литография император cavab verməyə qadir və qüdrətli bir dövlət yarada Университета Казань, 1898 bilərdi. 6.Вайнберг.Б.И. Этнография Турана в Bu sülaləni nüfuzlu edə biləcək əsas dəlillərdən древности VII в до н.э- VIII в н.э Москва, Фирма biridə odur ki, onlar Türk xaqanlığının əsas qurucu Восточная литература РАН. 1999 tərəfi olmuşlar. 542 -c i ildə türklər Juan- jeuaney 7. Гадло А.В. Этническая история Северного xaqanını məğlub etdikdən sonra, Aşina sülaləsinin Каказа вв, Ленинград, ЛГУ,1979, 216с. başçısı Bumun, xaqan elan edilmişdir, bir neçə 8. Григорьев В.В. Обзорь политической onillik ərzində türklər Cənub-Şərqi Avropayadək истории Хазаров (Россия и Азия) С-Петербург öz sərhədlərini genişləndirdilər. 521-ci ildə Qafqaz 1876, с 45-65. Dərbəndədək xaqanlığın tərkibinə qatıldı [ 2, 9. Григорьев В.В. О двойствонности 137-138; 10, 47-50]. Sonradan Türk xaqanlığı верховной власти у Хазаров (Россия и Азия) iki hissəyə parçalanmışdır. Qərbi Türk Xaqanı С-Петербург 1876, с 66-78. Yabqu Xaqan titulunu daşımış və formal olaraq, 10.Гумилев Л.Н. Древние Тюрки, Москва, Şərqi Türk xaqanlığından asılı olmuşdur. Qərbi Наука, 1967, 501с. Türk xaqanlığı öz nüfuzunu itirdikdən sonra, 11.Новосельцев А.П. Хазарское государство müstəqil Xəzər xaqanlığı yaranmışdır. Qərbi Türk и его роль в истории Восточной Европы и xaqanlığının dağılmasından sonra yaranmış Xəzər Кавказа, Москва; Наука, 1990, 264с. Xaqanlığını, onun varisi adlandırmaq daha düzgün 12.Петрухин В.Д., Раевский Д.С. Очерк olar. Xəzər xaqanlığı konfederativ dövlət sisteminə истории народов России в древности и ранним bənzəyən qurluşa sahib olmuşdur. Yuxarıda qeyd средневековое, Москва; Языки русской культур

195 1998, 384с. Ahmedov M. 13. Плетнева С.А. Хазары. Москва; Наука, The problem of the emergence of the Khazar 1986, 96с. Khaganate and its ethnic origin in Russian 14. Повести Древней Руси. Ленинград, historiography 1983,571с.Составление Понырко.Н.В 15.Рыбаков Б.А. К вопросы о роли Хазарского SUMMARY Каганата в истории Руси //Советская The history of Khazar Khaganate, its creation, археология TX VIII , 1953, c formation, ethnical structure and research of mem- 16. Семйонов И.Г. О происхождении bers of this dynasty in Russian history. The author династии Хазарских каганов и времени of this article investigated study level of this topic образования Хазарского Каганата. Восток in Russian scientific literature, based on the initial (ORIENS) №5, 2010, с 5-14. sources. 17.Asur Kustler. İmbraturiyyeti əl-Xazar va Studying the materials by critical analysis, the Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi nəzəri jurnal mirasuhə, əl-Qabilətu əs-Səlisətə aşratə, Beyrut, author came to the conclusion that studying the his- Dəru əl-Yusuf, 2004, 287s. tory of the Khazar Kaganate is one of the priority topics for Russian historians. The study of Russian history requires an extensive study of the Khazar Kaganate. Despite the fact that Russian historians Ахмедов М. sometimes tried to reduce the role of the Khaz- Проблемы возникновения Хазарского ars, their huge work in research the history of the Хаганата и происхождения хазар в Khazar Kaganate cannot be denied. российской историографии Keywords: Khazars, khakan, relations, history, РЕЗЮМЕ caspian studies. В этой статье исследуется вопросы Хазарского Каганата- его формирование, этнический состав и изучение представителей этой династии в Русской историковедении. Автор этой статьи исследовал и рассуждал степень изучения данной темы в Русской научной литературе, основываясь на первоисточники. Изучая материалы методом критического анализа автор, пришел к выводу, что изучения истории Хазарского Каганата является одной из приоритетных тем для Русских историков. Изучения Русской истории требует обширное изучение Хазарского Каганата. Несмотря на то, что Русские историки иногда пытались уменьшить роль хазаров, нельзя отрицать их огромную работу в изучении истории Хазарского Каганата.

Ключевые слова: Хазары, каган, династии, история, хазароведение.

Sentyabr - Oktyabr 2019 № 05 (53) 196 GEOSTRATEGİYA MÜNDƏRİCAT

BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR АЛИ ГАСАНОВ: «КОНТРАКТ ВЕКА» - ПРОЕКТ, ПРЕВРАТИВШИЙ АЗЕРБАЙДЖАН В НЕОТЪЕМЛЕМУЮ ЧАСТЬ ГЛОБАЛЬНОЙ МИРОВОЙ ЭКОНОМИКИ...... 5

АРИФ ГУЛИЕВ: ГЛОБАЛИЗАЦИИ И СТЕПЕНИ ПОРОЖДАЮЩЕЙ ПРЕСТУПНОЕ ЯВЛЕНИЕ КАК ТЕРРОРИЗМ В СОВРЕМЕННОМ МИРЕ...... 11

BERK CAN KOZAN: GEOSTRATEGIC VALUE OF TURKEY...... 18

ELDAR ƏMİROV: İRAN İSLAM RESPUBLİKASININ SURİYA BÖHRANININ TƏNZİMLƏNMƏSİNDƏ ROLU: SİYASİ-İDEOLOJİ VƏ GEOSİYASI ASPEKTLƏR...... 23

НИГЯР БАЙРАМОВА: МОДЕРНИЗАЦИЯ ФАКТОРОВ ГЕОПОЛИТИЧЕСКОГО ПОЗИЦИОНИРОВАНИЯ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ...... 29

RAHU ŞİRİNOVA: AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ GEOSİYASİ İNKİŞAF STRATEGİYASI 34

АББАС АЛИЕВ: МЕСТО И РОЛЬ ГАЗОВОГО ВЕКТОРА В ОБЕСПЕЧЕНИИ ЭНЕРГЕТИЧЕСКОЙ БЕЗОПАСНОСТИ АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ РЕСПУБЛИКИ И ЕВРОПЕЙСКОГО СОЮЗА...... 40

MEHDİ İSMAYILOV: AZƏRBAYCAN-YUNANISTAN SİYASİ MÜNASİBƏTLƏRİ...... 45

GÜNEL MƏLİKLİ: AZƏRBAYCANIN BEYNƏLXALQ ALƏMDƏ TANINMASI VƏ BEYNƏLXALQ STRUKTURLARA İNTEQRASİYASI...... 51

GÜLŞƏN HÜSEYNOVA: MÜASİR DÖVRDƏ TƏHSİL VƏ ELM SAHƏSİNDƏ AZƏRBAYCAN-QIRĞIZISTAN ƏMƏKDAŞLIĞI...... 61

АЙГЮЛЬ ЭФЕНДИЕВА: ПОЛИТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ АЗЕРБАЙДЖАНО-УКРАИНСКИХ ГУМАНИТАРНЫХ СВЯЗЕЙ...... 69

NƏRMİN QƏDİROVA: YUNESKO VƏ AZƏRBAYCAN HUMANİTAR SİYASƏTİ...... 75

ŞAİQ ƏLİYEV: TRACECA LAYİHƏSİNİN REGİONAL VƏ BEYNƏLXALQ ƏHƏMİYYƏTİ VƏ AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ FƏALLIĞI...... 80

НАФИЛЯ РАГИМОВА: ВЛИЯНИЕ КОНСТИТУЦИОННОЙ РЕФОРМЫ 2017 ГОДА В ТУРЦИИ НА ПРОЦЕСС ПРИНЯТИЯ ВНЕШНЕПОЛИТИЧЕСКИХ РЕШЕНИЙ...... 87

VÜSAL QULİYEV: AZƏRBAYCANDA DÖVLƏT XİDMƏTLƏRİ SEKTORUNDA İSLAHATLAR 92

SEVDA KƏRİMOVA: UŞAQ HÜQUQLARININTƏDRİSİ PROBLEMLƏRİ...... 98

SİYASİ ELMLƏR MURTƏZA HƏSƏNOV: AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA DÖVLƏT İDARƏÇİLİYİ SİSTEMİNDƏ İSLAHATLAR...... 102

197 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Sentyabr -Oktyabr 2019№05(53) YARANMASI PROBLEMİRUSİYA TARİXŞÜNASLIĞINDA...... MƏHƏRRƏM ƏHMƏDOV: XƏZƏRXAQANLIĞININETNİK MƏNŞƏYİ VƏ EMA HƏSƏNOVA: ERMƏNİ TERRORU VƏ BU TERRORDA KİLSƏNİNROLU...... LEYLİ HƏMİDOVA: XV ƏSRDƏŞİRVANŞAHLAR DÖVLƏTİNİN MƏDƏNİİRSİ...... AZƏRBAYCANDA YAŞAYAN ƏHALİNİNDEMOQRAFİK VƏZİYYƏTİ...... ŞƏFAYƏT FƏRƏCOV, HİKMƏT ƏHMƏDOV: XIXƏSRİN90-CUİLLƏRİNDƏCƏNUBİ СОВРЕМЕННОГО ДЕМОКРАТИЧЕСКОГО ОБЩЕСТВА...... ФАИГ АЛИЕВ:МУЛЬТИКУЛЬТУРАЛИЗМ КАКФАКТОР СТАНОВЛЕНИЯ TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ...... SAHİBKARLIĞIN İNKİŞAFINA DÖVLƏT DƏSTƏYİMEXANİZMLƏRİNİN AYDAN ZƏRBƏLİYEVA: AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASINDA KİÇİK VƏ ORTA POTENSİALININ ARTIRILMASI İSTİQAMƏTLƏRİ VƏ PERSPEKTİVLƏRİ...... MURAD SALMANOV: AZƏRBAYCANDA NEFTKİMYA MÜƏSSİSƏLƏRİNİNİXRAC TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİQAMƏTLƏRİ...... MƏTLƏB MƏHƏRRƏMOV: SƏNAYE MÜƏSSİSƏLƏRİNİNMALİYYƏMEXANİZMLƏRİNİN VƏ HƏLLİ YOLLARI...... SƏMƏRƏLİLİYİNİN YÜKSƏLDİLMƏSİNİN MÜASİRPROBLEMLƏRİ ƏLİHEYDƏR MAHMUDOV: AZƏRBAYCANDA TEXNOPARK İNSTİTUTUNUN MÜHÜM ASPEKTLƏRİ...... SİSTEM ƏHƏMİYYƏTLİBANKLARINMULTİPLİKATİV XÜSUSİYYƏTLƏRİNİN VAHİD ƏLİYEV: AZƏRBAYCANIN MALİYYƏXİDMƏTLƏRİBAZARINDA SƏMƏRƏLİ TƏŞKİLİNİN STRATEJİ MƏSƏLƏLƏRİ...... LOĞMAN ABDULLAYEV: AZƏRBAYCANDA İNSANKAPİTALINDAN İSTİFADƏNİN QALDIRILMASINDA İLHAMƏLİYEV MODELİ...... ŞƏFA ƏLİYEV: SUMQAYITIN SOSİAL-İQTİSADİİNKİŞAFININDÜNYA SƏVİYYƏSİNƏ BAXIMINDAN SOSİAL XİDMƏTƏ YENİ YANAŞMALAR...... CEYRAN RƏHMƏTULLAYEVA: İNKİŞAFETMİŞXARİCİÖLKƏLƏRİN TƏCRÜBƏSİ ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ...... MÜSLÜM NƏZƏROV: MÜASİR ALİ TƏHSİL SİSTEMİNİNİNKİŞAFININ İQTİSADİYYAT SOSİOLOGİYA PEDAQOGİKA FƏLSƏFƏ TARİX 198 191 186 180 175 170 160 155 150 145 140 134 127 119 113 GEOSTRATEGİYA

Korrektor: Leyla Binyatova

Dizayner: İman Hüseynov

Redaksiyanın ünvanı: Mətbuat pr. 23M. Beynəlxalq Mətbuat Mərkəzi Tel: (+994 12) 537 16 05 Faks: (+994 12) 537 16 05 E-poçt: [email protected]

Tiraj: 1000 Sifariş № 3419

“Zərdabi LTD” 2019

199 Beynəlxalq ictimai - siyasi, elmi - nəzəri jurnal Sentyabr -Oktyabr 2019№05(53) Matbuat ave.23M.InternationalPress Centre Number ofcopiesprinted:1000 Address oftheeditorialoffice: Fax: (+99412)5371605 Tel: (+99412)5371605 [email protected] “Zardabi LTD” 2019 Leyla Binyatova Iman Huseynov Order №3419 Corrector: Designer: E-mail: 200