Arkusz NIELISZ (861)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2011 Autorzy: Sławomir M ądry*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Gra Ŝyna Hrybowicz***

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN ……………….

Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry) ...... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ...... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ...... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ...... 16 VII. Warunki wodne...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska...... 22 1. Gleby (Paweł Kwecko) ...... 22 2. Osady (Izabela Bojakowska) ...... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Jerzy Miecznik) ...... 29 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ...... 37 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ...... 43 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ...... 45 XIV. Literatura...... 47

I. Wst ęp

Arkusz Nielisz Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2010/11 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przed- si ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzono zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opracowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Nielisz, wraz z materiałami autorskimi (Salamon, Nie ć, 2005). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: Centralnym Archi- wum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urz ędach Woje- wódzkim i Marszałkowskim w Lublinie, urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych.

3 Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowisko- wej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Nielisz wyznaczaj ą współrz ędne 23°00’ – 23°15’ długo ści geograficznej wschodniej i 50°40’ – 50°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wynosi około 324 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie lubelskim, w powiecie zamojskim, w granicach gmin: Stary Zamo ść , Zamo ść , Nielisz, Szcze- brzeszyn, Sułów oraz Zwierzyniec. W podziale fizjograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci makroregionu Wy Ŝyny Lubelskiej, nale Ŝą cej do podprowincji Wy Ŝyny Lubelsko-Lwowskiej, która z kolei wchodzi w skład prowincji Wy Ŝyn Polskich (fig. 1). Wi ększo ść powierzchni omawianego terenu poło Ŝona jest w obr ębie mezoregionu Padołu Zamojskiego. Jest to rozległe obni Ŝenie wypreparowane w mało odpornych marglach górno- kredowych. Ma ono form ę trójk ątnej kotliny, otoczonej wzniesieniami – od północy Wynio- sło ści ą Giełczewsk ą i Działami Grabowieckimi, a od południa Roztoczem Środkowym (Jahn, 1956). W kierunku wschodnim, bez wyra źnej granicy, przechodzi w Kotlin ę Hrubieszowsk ą. Południowy brzeg Padołu Zamojskiego to wyspowe pagóry kredowe, o wysoko ści ponad 270 m n.p.m. (Dziewcza Góra). Niewielka północno-wschodnia cz ęść arkusza nale Ŝy do Działów Grabowieckich, zbudowanych głównie z odpornych na wietrzenie górnokredowych opok. Tworz ą one równo- le Ŝnikowe garby, najcz ęś ciej przykryte lessami, cz ęsto poprzecinane niewielkimi dolinkami i rozci ęciami erozyjnymi. Rz ędne terenu w obr ębie arkusza wahaj ą si ę od około 200 do 270 m n.p.m. Mało zró Ŝnicowan ą rze źbę terenu urozmaicaj ą doliny rzek: Wieprza, Poru i Łabu ńki, w obr ębie, których dominuje poziom tarasu nadzalewowego. Szeroka dolina Łabu ńki posiada formy osta ńcowe, tworz ące wzniesienia w obr ębie płaskiego dna doliny, szczególnie dobrze wi- doczne mi ędzy Wólk ą Nielisk ą a Białobrzegami.

4 Obszar arkusza znajduje si ę w lubelsko-zamojskim regionie klimatycznym, który kształtuj ą ścieraj ące si ę wpływy klimatu kontynentalnego i atlantyckiego. Charakterystyczn ą cech ą klimatyczn ą s ą stosunkowo krótkie pory przej ściowe tj. przedwio śnie i przedzimie. Zimy s ą do ść ostre, ale pokrywa śnie Ŝna jest niewielka i nietrwała. Liczba dni pogodnych oraz nasłonecznienie nale Ŝy do najwi ększych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5ºC. Wi ększo ść opadów przypada na miesi ące letnie. Maj ą one nierzadko charakter nawałnic z towarzysz ącymi im opadami gradu. Rejon cechuje si ę opadem rocznym wynosz ą- cym średnio 600 mm, natomiast parowanie terenowe wynosi 510 mm (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1998). Lasy zajmuj ą niewielkie połacie w rejonie: Nielisza, Ruskich Piasków, Deszkowic, Chom ęcisk Małych, Sita ńca. Wyst ępuj ące w cz ęś ci południowej obszaru arkusza lasy stanowi ą fragment zwartego kompleksu le śnego nale Ŝą cego do Roztocza ńskiego Parku Narodowe- go i jego otuliny. Arkusz Nielisz obejmuje w znacznej mierze teren rolniczy, jedynie w południowo- wschodniej cz ęś ci jest to obszar zurbanizowany – zachodnia cz ęść miasta Zamo ść . Gleby chronione wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, zajmuj ąc ponad 70% powierzchni. Są to głównie gleby brunatne, czarnoziemy i rędziny, wykształcone na lessach i lessach piaszczystych oraz na wychodniach skał kredowych. Dobre warunki glebowe pozwalaj ą na upraw ę pszenicy, j ęczmienia i buraków cukrowych. Znacz ący udział w strukturze upraw maj ą rów- nie Ŝ ziemniaki. Funkcjonuje tu kilkadziesi ąt tysi ęcy gospodarstw, wi ększo ść z nich posiada areał poni Ŝej 5 ha, co predysponuje je do prowadzenia rolnictwa o charakterze ekologicznym, powi ązanym z agroturystyk ą. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego zajmuj ą do ść znaczne powierzchnie w szerokich dnach dolin: Wieprza, Łabu ńki i Topornicy oraz ich mniejszych dopływów. Ośrodkami miejskimi na obszarze arkusza s ą: zachodnia cz ęść Zamo ścia oraz wschodnie przedmie ścia Szczebrzeszyna. Licz ący ponad 60 tys. mieszka ńców Zamo ść , ze wzgl ędu na swoj ą histori ę i zabytki, jest jedn ą z najwa Ŝniejszych atrakcji turystycznych w Polsce. Zamojska Starówka wpisana jest na list ę światowego dziedzictwa kultury UNE- SCO. W mie ście skupiaj ą si ę wszystkie wi ększe zakłady przemysłowe, reprezentuj ące branŜę spo Ŝywcz ą, drzewn ą, metalow ą oraz usług budowlanych. Znajduje si ę tu: 5 szkół wy Ŝszych, 8 stałych wystaw muzealnych i galerii, 2 szpitale, kilkana ście hoteli oraz liczne urz ędy administracji pa ństwowej i samorz ądowej. W Zamo ściu, na terenie obj ętym arkuszem, znajduje si ę jedyny w Polsce wschodniej ogród zoologiczny.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Nielisz na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002)

1 – granica obszaru Europy Wschodniej i Zachodniej, 2 – granica prowincji, 3 – granice makroregionu, 4 – granice mezoregionów

Podprowincja: Wy Ŝyna Lubelsko-Lwowska Makroregion: Wy Ŝyna Lubelska Mezoregion: 343.17 – Wyniosło ść Giełczewska, 343.18 – Działy Grabowieckie, 343.19 – Padół Zamojski Makroregion: Roztocze Mezoregion: 343.21 – Roztocze Zachodnie, 343.22 – Roztocze Środkowe Podprowincja: Polesie Makroregion: Polesie Woły ńskie Mezoregion: 845.31 – Obni Ŝenie Dorohuskie Podprowincja: Wy Ŝyna Woły ńsko-Podolska Makroregion: Wy Ŝyna Woły ńska Mezoregion: 851.12 – Kotlina Hrubieszowska, 851.13 – Grz ęda Sokalska Podprowincja: Północne Podkarpacie Makroregion: Kotlina Sandomierska Mezoregion: 512.47 – Równina Biłgorajska

6 Znacz ącymi dla rozwoju gospodarczego regionu s ą: Zakłady Przemysłu Tłuszczowego „Bolmar” w Bodaczowie, blisko 100-letnia gorzelnia w Ruskich Piaskach oraz elektrownia w Nieliszu przy zaporze na Wieprzu. Na terenach wiejskich rozwija si ę drobny przemysł, głównie spo Ŝywczy (młyny, piekarnie, mleczarnie, rze źnie i masarnie), zaopatruj ący rynek lokalny. W granicach arkusza poło Ŝony jest niewielki fragment stawów Topornicy, gdzie znajduje si ę hodowlane gospodarstwo rybackie. W Mokrem znajduje si ę lotnisko Aeroklubu Ziemi Zamojskiej. Loty nad Roztoczem są jedn ą z atrakcji turystycznych tego regionu. W Zamo ściu krzy Ŝuj ą si ę dwie wa Ŝne arterie komunikacyjne prowadz ące w kierunku wschodniej granicy Polski: droga krajowa nr 17 Warszawa – Lublin – przej ście graniczne Hrebenne, droga krajowa nr 74 Piotrków Trybunalski – Kielce – przej ście graniczne Zosin oraz linie kolejowe: Nisko – Biłgoraj – Hrubieszów, Zawada i szerokotorowa tzw. „linia hut- niczo-siarkowa” Sławków Południowy (Huta Katowice) – Hrubieszów (przej ście graniczne z Ukrain ą). Ponadto z Zawady koło Zamo ścia do Rejowca Fabrycznego, biegnie linia kolejo- wa, b ędąca ł ącznikiem pomi ędzy liniami Lublin – Chełm i Nisko – Biłgoraj – Hrubieszów. Z Zamo ścia do Piasków i Józefowa prowadz ą drogi wojewódzkie nr 837 i 849. Sie ć dróg kra- jowych i wojewódzkich uzupełniaj ą drogi powiatowe i gminne w wi ększo ści posiadaj ące na- wierzchni ę asfaltow ą. Na północ i wschód od Zamo ścia ma przebiega ć projektowana obecnie trasa drogi ekspresowej S17.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą terenu arkusza Nielisz przedstawiono według Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Buła i in., 2000a,b). Obszar opisywanego arkusza jest poło Ŝony w strefie kontaktu wschodnioeuropejskiej platformy prekambryjskiej i platformy paleozoicznej Europy zachodniej. Granic ą miedzy tymi ponadregionalnymi jednostkami geologicznymi stanowi strefa tektoniczna Teisseyra- Tornquista, według niektórych autorów przyjmowana m. in. na uskoku Izbica – Zamo ść . Uskok ten przebiega z północnego zachodu na południowy wschód, wzdłu Ŝ linii Ruskie Piaski – Sita- niec. Na obszarze arkusza w obr ębie platformy prekambryjskiej wyró Ŝnia si ę rów mazowiecko- lubelski, a w obr ębie platformy paleozoicznej, tzw. podniesienie radomsko-kra śnickie. Utwory starszego podło Ŝa znane s ą jedynie z wierce ń. Południowo-zachodnia i centralna cz ęść obszaru arkusza (podniesienie radomsko-kra śnickie) charakteryzuje si ę brakiem pokrywy karbo ńskiej. W cz ęś ci północno-wschodniej omawianego terenu osady karbonu wypełniaj ą rów mazowiecko-lubelski. Najstarszymi stwierdzonymi utworami s ą pia-

7 skowce, iłowce, wapienie i dolomity dewonu dolnego i środkowego, wyst ępuj ące na gł ęboko- ści 2591,5 m w otworze wiertniczym Ruskie Piaski IG 1, wykonanym w rejonie Kolonii Wi- słowiec. Wy Ŝej zalegaj ą na nich wapienie, mułowce, iłowce i rzadziej piaskowce karbonu dolnego (wizen górny) mi ąŜ szo ść około 400 m. Karbon górny, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do około 1000 m w synklinie Izbicy, wykształcony jest jako mułowce, iłowce i piaskowce z cienkimi wkładkami w ęgla kamiennego i nielicznymi ławicami wapieni organicznych, cz ę- sto marglistych. Utwory dewo ńskie w środkowej i południowo-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza oraz karbo ńskie w cz ęś ci północno-wschodniej przykryte s ą wapieniami i dolomitami jury środkowej i górnej (200 – 460 m). Na jurze le Ŝą osady kredy. W dolnej cz ęś ci s ą one wykształcone w postaci piasków i wapnistych piaskowców glaukonitowych kredy dolnej – albu (od 1 do kilkunastu metrów), powy Ŝej których rozpoczyna si ę monotonny kompleks (około 900 m) górnokredowych (cenoman – mastrycht) margli i opok, kredy pisz ącej i wapieni. Ich wychodnie na współczesnej powierzchni morfologicznej wyst ępuj ą w rejonie Chomę- cisk Małych oraz w południowej cz ęś ci obszaru arkusza (fig. 2). Około 40% powierzchni arkusza, głównie wierzchowiny, rzadziej tarasy nadzalewo- we, pokrywaj ą lessy oraz pokrywy mułków lessopodobnych i deluwialnych piasków pyłowa- tych osadzone podczas zlodowace ń północnopolskich. Lessy, których mi ąŜ szo ść wynosi przeci ętnie 3 – 5 m w Padole Zamojskim i 10–12 m na Działach Grabowieckich, zalegaj ą na zdenudowanej i bardzo urozmaiconej pod wzgl ędem rze źby powierzchni podczwartorz ędo- wej, wykształconej na skałach kredowych. Osady czwartorz ędowe wypełniaj ące doliny rzek charakteryzuj ą si ę odmiennym wy- kształceniem w stosunku do osadów czwartorz ędowych na wierzchowinach. Ich mi ąŜ szo ść w dolinie Topornicy osi ąga 10 – 15 m, w dolinie Łabu ńki 35 – 55 m, a w dolinie Wieprza do 70 m. S ą to głównie rzeczne, rzeczno-peryglacjalne, wodnolodowcowe i deluwialne osady piaszczyste, rzadziej piaszczysto-Ŝwirowe, poprzedzielane jeziorno-rozlewiskowymi mułkami i iłami. Utwory te akumulowane były w dolinach w okresie od preplejstocenu, poprzez zlodowacenia południowopolskie, interglacjał wielki, zlodowacenia środkowopolskie, intergla- cjał eemski do zlodowace ń północnopolskich. W czasie zlodowacenia odry w dolinach rzecznych powstał piaszczysto-Ŝwirowy taras nadzalewowy o wysoko ści około 25 m nad poziom rzek. We frakcji Ŝwirowej dominuje materiał lokalny. Zlodowacenie bałtyckie zaznaczyło si ę utworzeniem kolejnych dwóch tarasów nadzalewowych, zbudowanych z piasków oraz muł- ków piaszczystych, o wysoko ści od 8 do 12 i od 10 do 20 m nad poziom rzek. Dna współczesnych dolin – taras zalewowy tworz ą holoce ńskie mułki (mady), zaz ę- biaj ące si ę z torfami niskimi. Suche doliny wypełniaj ą piaski i mułki deluwialne, powstałe w wyniku akumulacji rozmywanych pokryw lessowych.

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Nielisz na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Czwartorz ęd; holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; czwartorz ęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; 6 – piaski i Ŝwiry sto Ŝków napływowych; plejstocen; zlodowacenia północnopolskie: 8 – lessy, 9 – lessy piaszczyste i pyły lessopodobne, 10 – gliny, piaski i gliny z rumoszami, solifluksyjno-deluwialne, 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 12 – piaski i mułki jeziorne, zlodowacenia środkowopolskie: 21 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, zlodowacenia południowopolskie: 32 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 34 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; Miocen: 38 – wapienie organodetrytyczne, Ŝwiry i piaskowce; Paleocen: 43 – gezy, wapienie, opoki, piaski i piaskowce glaukonitowe, margle, mułki i iły; Kreda: 44 – wapienie, kreda pisz ąca z krzemieniami, opoki, margle, wkładki piaskowców i gezy, 45 – opoki, margle, wapienie margliste z czertami; a – uskoki; Zasi ęgi zlodowace ń: b – zasi ęg zlodowacenia odry.

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000.

9 IV. Zło Ŝa kopalin

Aktualnie na obszarze arkusza Nielisz znajduje si ę 11 złó Ŝ, w tym 9 złó Ŝ piasków i 2 zło Ŝa lessów (Wołkowicz i in., red., 2010). Ich charakterystyk ę gospodarcz ą i klasyfikacj ę sozologiczn ą przedstawiono w tabeli 1. Szczegółowe informacje o zło Ŝach zamieszczono równie Ŝ w kartach informacyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych. Ze wzgl ędu na wyczerpanie zasobów z „Bilansu zasobów…” zostały skre ślone zło Ŝa piasków „Wólka Złojecka” (zarejestrowane) (Czaja-Jarzmik i in., 1978), „Mokre 2” (Stec, 2009) i „Kolonia Lipowiec II” (Sierant, 2008). Zło Ŝe „Wólka Złojecka” zostało do 1983 r. wyeksploatowane w cało ści. W pozostałych dwóch zło Ŝach pozostały jedynie zasoby zaliczone do strat, uwi ęzione w pasach ochronnych i skarpach wyrobisk ko ńcowych. W 2011 r. z „Bilansu zasobów…” wykre ślono tak Ŝe zło Ŝe piasku „Mokre” (Sierant, 1998a; Ptak, Siero ń, 2007), zaniechane w 2006 r. z powodów ekonomicznych – zbyt mała mi ąŜ szo ść zło Ŝa, wynosz ąca około 1 m. 1. Piaski Kruszywo piaskowe udokumentowano w 9 zło Ŝach: „Ruskie Piaski” (Sierant, 1997), „Ruskie Piaski II” (Sierant, 2004), „Ruskie Piaski – Błaszczak” (Sierant, 1998b, 2009a), „Wólka Nieliska – Ruskie Piaski” (Siliwo ńczuk, 1992), „Ruskie Piaski III” (Ptak, Siero ń, 2009), „Wólka Złojecka” (Sierant, 2009b), „Michalów” (Gałus, Łobacz, 2006) i „Hubale I” (Ptak, Siero ń, 2010). W 1995 r. udokumentowano na działce nr 66 zło Ŝe „Ruskie Piaski” (Sie- rant, 1995). W 1997 r. zło Ŝe to zast ąpiło w „Bilansie zasobów...” zło Ŝe „Ruskie Piaski” obejmuj ące działki nr działki nr 50 – 61 i 63 – 65 (Sierant, 1997). Obszar działki nr 66 zło Ŝa „Ru- skie Piaski” zaznaczono na mapie dokumentacyjnej, jako zło Ŝe wybilansowane. Zło Ŝa piasków maj ą form ę pokładow ą i nie s ą zawodnione. Udokumentowano w nich piaski drobnoziarniste, miejscami średnioziarniste, z przewarstwieniami piasków pylastych i gliniastych. W zło Ŝach: „Ruskie Piaski”, „Ruskie Piaski II”, „Ruskie Piaski – Błaszczak”, „Wólka Nieliska – Ruskie Piaski”, „Ruskie Piaski III”, „Wólka Złojecka” i „Michalów” s ą to piaski akumulacji rzecznej, w zło Ŝu „Hubale I” eolicznej. Nadkład stanowi gleba, niekiedy pojawiaj ą si ę piaski pylaste lub gliniaste. W sp ągu złó Ŝ wyst ępuj ą mułki, mułki piaszczyste, piaski pylaste i gliniaste, gliny. Pod seri ą zło Ŝow ą zło Ŝa „Hubale I” zalega zwietrzelina opok i margli kredowych. Kruszywo ze wzgl ędu wysok ą zawarto ści ą pyłów mineralnych nadaje si ę do zastosowania głównie w drogownictwie (budowa i renowacja dróg), podrz ędnie w budow- nictwie ogólnym. Szczegółow ą charakterystyk ę geologiczno-górnicz ą tych złó Ŝ oraz parametry jako ściowe kopaliny przedstawiono w tabeli 2.

10 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby geologiczne Stan Wydobycie Zasto- Nr Wiek Kategoria Klasyfikacja bilansowe zagospodarowania (tys. t, sowanie Przyczyny zło Ŝa Rodzaj kompleksu rozpoznania 3 złó Ŝ Nazwa zło Ŝa (tys. t, zło Ŝa tys. m *) kopaliny konfliktowości na kopaliny litologiczno- 3 tys. m *) zło Ŝa mapie surowcowego Klasy wg stanu na 31.12.2009 (Wołkowicz i in., red., 2010) Klasy 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Ruskie Piaski p Q 131 C2 Z 0 Sd 4 B W 2 Ruskie Piaski II p Q 392 C1 Z* 29 Sb, Sd 4 B W 3 Ruskie Piaski – Błaszczak p Q 640 C1 G 0 Sb, Sd 4 B W 4 Wólka Nieliska – Ruskie Piaski p Q 122 C2 Z 0 Sb, Sd 4 B W 5 Zawada g(gc) Q 3 403* A+B+C 1 N 0 Scb 4 B W, Gl 6 Zamo ścianka g(gc) Q 173* C1* Z 0 Scb 4 B W, Gl, Z 10 Ruskie Piaski III p Q 1 492 C1 N* 0 Sb, Sd 4 B W 1)

11 11 Wólka Złojecka p Q 54 C1 G 0 Sd 4 B W 12 Michalów p Q 26 C1 G 7 Sd 4 B W 13 Hubale I * p Q 33 C1 G 0 Sb, Sd 4 B W, K, N Wólka Złojecka p Q ZWB Mokre p Q ZWB Mokre 2 p Q ZWB Kolonia Lipowiec II p Q ZWB Rubryka 2: * – zło Ŝe udokumentowane w 2010 r., zasoby wg dokumentacji geologicznej (Ptak, Siero ń, 2010) Rubryka 3: p – piaski, g(gc) – gliny ceramiki budowlanej Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 6: A, B, C 1, C 2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C 1* – zło Ŝe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: G – zło Ŝe zagospodarowane, N – niezagospodarowane, N* – niezagospodarowane z wa Ŝną koncesj ą na eksploatacj ę, Z – zaniechane, Z* – zaniechane z wa Ŝną koncesj ą na eksploatacj ę, ZWB – zło Ŝe wykre ślone z „Bilansu zasobów...” (zlokalizowane na mapie dokumentacyjnej zamieszczonej w materiałach archiwalnych), 1) – eksploatacja zło Ŝa podj ęta w 2010 r. Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe, Scb – ceramiki budowlanej Rubryka 10: 4 – zło Ŝe powszechne, licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: B – zło Ŝe konfliktowe Rubryka 12: W – ochrona wód podziemnych Gl – ochrona gleb, K – ochrona krajobrazu, N – obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000, Z – konflikt zagospodarowania terenu.

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ i parametry jako ściowe piasków Nazwa zło Ŝa Parametry Ruskie Ruskie Ruskie Piaski WólkaNieliska Ruskie Wólka Mokre Michałów Hubale I Piaski Piaski II – Błaszczak – Ruskie Piaski Piaski III Złojecka

powierzchnia zło Ŝa (ha) 9,14 10,01 21,32 7,88 4,45 33,56 1,99 1,26 0,60

0,9–2,1 3,2–5,3 0,8–4,8 1,0–2,5 1,0–4,7 1,0–3,4 1,0–3,8 3,2–3,7 mi ąŜ szo ść zło Ŝa (m) 1,7–4,2 śr. 1,5 śr. 4,6 śr. 2,7 śr. 1,0 śr. 2,6 śr. 1,8 śr. 2,2 śr. 3,4 0,3–0,5 0,2–0,4 0,2–0,7 0,2–0,5 0,3–0,6 0,3–0,5 0,2–0,6 0,3–1,0 grubo ść nadkładu (m) 0,2–0,6 śr. 0,4 śr. 0,2 śr. 0,4 śr. 0,3 śr. 0,3 śr. 0,4 śr. 0,3 śr. 0,6

stosunek N/Z 0,26 0,06–0,08 0,13 nie obliczono 0,16 0,13 0,15–0,30 0,13 0,10

97,1–100 punkt piaskowy (2 mm) (%) 100 100 100 100 100 100 100 100 śr. 99,0 12 2,2–7,4 2,1–10,5 7,6–18,1 3,4–4,7 zaw. pyłów mineralnych (%) 7,3 3,4 4,2–9,8 4,5 14,2 śr. 4,8 śr. 6,6 śr. 13,6 śr. 4,0

zaw. zaniecz. obcych (%) brak brak brak brak brak brak brak brak brak

2. Kopaliny ilaste

Czwartorz ędowe lessy jako surowiec do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej udokumentowano w zło Ŝach „Zawada” (Morawska, 1960; Milewski, 1962) i „Zamo ścianka” (Mikitiuk, 1961). Zło Ŝa maj ą form ę pokładow ą i s ą suche. Nadkład stanowi jedynie gleba. W sp ągu zło Ŝa „Zawada” wyst ępuj ą lessy i lessy zapiaszczone, a pod seri ą zło Ŝow ą zło- Ŝa „Zamo ścianka” zalega zwietrzelina opok i margli kredowych. Parametry geologiczno- górnicze złó Ŝ surowców ilastych, parametry jako ściowe kopaliny i tworzywa ceramicznego oraz zastosowanie zostały przedstawione w tabeli 3. Z lessów uzyskuje si ę wyroby o du Ŝej nasi ąkliwo ści i niskiej wytrzymało ści mechanicznej. Mo Ŝna z nich produkowa ć jedynie cegł ę pełn ą ni Ŝszych klas (zło Ŝe „Zamo ścianka”). Niektóre odmiany lessów nadaj ą si ę do produkcji klinkieru drogowego (zło Ŝe „Zawada”). Tabela 3 Parametry geologiczno-górnicze złó Ŝ kopalin ceramiki budowlanej (lessów) oraz parametry jako ściowe kopaliny i tworzywa ceramicznego Nazwa zło Ŝa Parametry Zawada Zamo ścianka powierzchnia zło Ŝa ha 84,45 5,29 3,0 – 9,2 mi ąŜ szo ść zło Ŝa m 1,6 – 6,5 śr. 5,6 0,0 – 1,0 grubo ść nadkładu m 0,1 – 1,4 śr. 0,2 stosunek grubo ści nadkładu 0,06 0,03 do mi ąŜ sz ści zło Ŝa parametry jako ściowe kopaliny zawarto ść margla % * *

woda zarobowa % * 15,8 – 26,8

skurczliwo ść wysychania % 0,82 – 1,43 1,4 – 6,7 parametry jako ściowe tworzywa ceramicznego temperatura wypału ºC 1150 950 1100

nasi ąkliwo ść wyrobów % 0,9 – 6,2 15,7 – 16,9 8,5 – 12,6

wytrzymało ść wyrobów MPa 45,8 – 134,7 7,0 – 11,5 13,0 – 27,1 zastosowanie wg dokumentacji klinkier drogowy cegła pełna klasy 50 * – nie badano Zło Ŝa opisane na obszarze obj ętym arkuszem Nielisz zawieraj ą kopaliny pospolite, powszechnie wyst ępuj ące oraz łatwo dost ępne (klasa 4). Klasyfikacj ę sozologiczn ą opisanych złó Ŝ przeprowadzono uwzgl ędniaj ąc stopie ń kolizyjno ści eksploatacji górniczej danego zło Ŝa w odniesieniu do ró Ŝnych komponentów środowiska przyrodniczego i elementów zagospoda-

13 rowania przestrzennego. Za konfliktowe (klasa B) uznano wszystkie zło Ŝa, gdy Ŝ poło Ŝone s ą one w granicy obszaru ochronnego GZWP nr 407 Niecka Lubelska (Chełm – Zamo ść ). Ponad- to zło Ŝa „Mokre” i „Hubale I” zlokalizowane s ą w otulinie Roztocza ńskiego Parku Narodo- wego i w obszarze specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Roztocze”. Na obszarach złó Ŝ „Zawada” i „Zamo ścianka” wyst ępuj ą gleby chronione wy Ŝszych klas bonitacyjnych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Nielisz górnictwo kopalin koncentruje si ę na eksploatacji kruszywa piaskowego ze złó Ŝ: „Ruskie Piaski – Błaszczak”, „Wólka Złojecka”, „Michalów” i „Hubale I”. U Ŝytkownicy wszystkich eksploatowanych złó Ŝ posiadaj ą wa Ŝne koncesje, a zło Ŝa maj ą zatwierdzone obszary i tereny górnicze. Wspólnym u Ŝytkownikiem złó Ŝ „Ruskie Piaski – Błaszczak” i „Ruskie Piaski II” jest Kopalnia „Ruskie Piaski”. Wydobycie piasku ze zło Ŝa „Ruskie Piaski – Błaszczak” prowadzone jest od 1999 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy (pokrywaj ą si ę), składa- jący si ę z trzech pól, rozdzielonych drogami gruntowymi, o łącznej powierzchni 8,98 ha. Ze wzgl ędu na niewielkie odległo ści pomi ędzy poszczególnymi polami na mapie zostały one naniesione jako jedna cało ść . Koncesja na eksploatacj ę dla zło Ŝa „Ruskie Piaski – Błaszczak” jest wa Ŝna do 31.12.2018 r. W latach 2006 – 2009 została wyeksploatowana cz ęść zło Ŝa „Ru- skie Piaski II”, poło Ŝona w granicach obszaru górniczego. Od 2010 r. jest to zło Ŝe zaniechane. Obszar i teren górniczy (pokrywaj ą si ę) obejmuje południow ą cz ęść zło Ŝa i ma powierzchni ę 3,87 ha. Koncesja na eksploatacj ę dla zło Ŝa „Ruskie Piaski II” jest wa Ŝna do 31.12.2016 r. Na obszarze złó Ŝ „Ruskie Piaski II” i „Ruskie Piaski – Błaszczak” znajduj ą si ę dwa niezawodnione wyrobiska wgł ębne. Jedno wyrobisko, poło Ŝone w cało ści na obszarze zło Ŝa „Ruskie Piaski – Błaszczak”, kilka lat temu zostało zrekultywowane w kierunku le śnym. W drugim poło Ŝonym na wspólnej granicy obu złó Ŝ odbywa si ę, przy u Ŝyciu koparki, eksploatacja piasku ze zło Ŝa „Ruskie Piaski – Błaszczak”. Nadkład jest na bie Ŝą co wykorzystywany do rekul- tywacji. Od kilku lat, poza miejscem obecnej eksploatacji, wyrobisko jest sukcesywnie rekul- tywowane i przeznaczane na plantacj ę świerków. W ten sposób został równie Ŝ zrekultywo- wany cały obszar poeksploatacyjny w granicach zło Ŝa „Ruskie Piaski II”. Od 2007 roku eksploatowane jest zło Ŝe „Michalów”. UŜytkownikiem zło Ŝa jest Go- spodarstwo Pomocnicze Usług Komunalnych przy Urz ędzie Gminy w Sułowie, posiadaj ące koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa wa Ŝną do 31.12.2025 r. Granice obszaru i terenu górni-

14 czego pokrywaj ą si ę z granicami zło Ŝa. Eksploatacja odbywa si ę w cz ęś ciowo zawodnionym wyrobisku stokowo-wgł ębnym. Nadkład został przemieszczony poza granice zło Ŝa. Zło Ŝe piasków „Wólka Złojecka” eksploatowane jest od pocz ątku 2010 r. U Ŝytkowni- kiem zło Ŝa jest firma Ireneusza Malugi ze Starego Zamo ścia, posiadaj ąca koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 30.12.2014 r. Dla zło Ŝa ustanowiono obszar i teren górniczy odpowiadaj ący obszarowi zło Ŝa. Wydobycie prowadzone jest przy u Ŝyciu koparki w niezawodnionym wyrobisku wgł ębnym. Nadkład został przemieszczony poza wschodni ą granic ę zło Ŝa. Od 2010 roku eksploatowane jest równie Ŝ zło Ŝe „Hubale I”. U Ŝytkownik firma Wojcie- cha Kusiaka z Zamo ścia posiada koncesj ę na eksploatacj ę kruszywa wa Ŝną do 31.12.2030 r. Granice obszaru i terenu górniczego pokrywaj ą si ę z granicami zło Ŝa. Eksploatacja odbywa si ę przy u Ŝyciu koparki w niezawodnionym wyrobisku wgł ębnym. Nadkład przemieszczany jest na zewn ątrz granic zło Ŝa. Eksploatowane na obszarze arkusza piaski nie s ą podawane przeróbce. Wykorzystuje si ę je w drogownictwie, najcz ęś ciej do budowy nasypów. Dla zło Ŝa „Ruskie Piaski III” został ustanowiony obszar i teren górniczy (pokrywaj ą si ę) o powierzchni 1,84 ha, obejmuj ący niewielk ą, wschodni ą cz ęść , zło Ŝa przylegaj ącą do wyrobiska zło Ŝa „Ruskie Piaski – Błaszczak”. Inwestor Józef Trepiet z Ruskich Piasków posiada koncesj ę na eksploatacj ę wa Ŝną do 31.12.2029 r. Eksploatacja zło Ŝa nie została jeszcze podj ęta. Eksploatacja złó Ŝ piasków: „Ruskie Piaski” i „Wólka Nieliska – Ruskie Piaski” oraz zło Ŝa lessów „Zamo ścianka” została zako ńczona. Wyrobisko poeksploatacyjne zło Ŝa „Ruskie Piaski” (działki nr 50 – 61 i 63 – 65) od 1999 r. ulega samorekultywacji. W latach 1995 – 1997 piasek wydobywano równie Ŝ na obszarze przyległym (działka nr 66). Teren po krótko- trwałej i płytkiej eksploatacji, powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych, został wyrównany i zalesiony. Wyrobisko zło Ŝa „Wólka Nieliska – Ruskie Piaski”, po zako ńczeniu wydobycia w 1995 r., zostało zrekultywowane w kierunku rolnym. Eksploatacja zło Ŝa lessu „Zamo- ścianka”, prowadzona tylko w obr ębie pola zachodniego, została zaniechana w 1991 r. Wyro- bisko poeksploatacyjne zostało zaadaptowane na tor motokrosowy, a zabudowania cegielni uległy cz ęś ciowemu zniszczeniu. Obecnie mie ści si ę tu schronisko dla bezdomnych psów. Z „Bilansu zasobów…” skre ślono zło Ŝa piasku: „Wólka Złojecka” (zarejestrowane), „Kolonia Lipowiec II”, „Mokre” i „Mokre 2”. Wyrobisko poeksploatacyjne zło Ŝa „Wólka Złojecka” zostało zlikwidowane, zło Ŝa „Kolonia Lipowiec II” ulega samorekultywacji, a zło Ŝa „Mokre 2” zostało zrekultywowane przez zalesienie. W wyrobisku zło Ŝa „Mokre” urz ądzono tor motokrosowy.

15 Na wi ększ ą skal ę poza udokumentowanymi zło Ŝami piaski wydobywano w s ąsiedz- twie rezerwatu „Hubale” i na północ od Nielisza. W przeszło ści w rejonie Niedzielsk wydo- bywane były opoki. Płytkie wyrobiska stokowe uległy samorekultywacji przez samoistne za- rastanie ro ślinno ści ą. Opoki wykorzystywano na lokalne potrzeby budowlane (podmurówki, piece). W rejonie miejscowo ści Nielisz, Wólka Złojecka, Hubale i Kąty II, w niewielkich od- krywkach eksploatowane s ą obecnie piaski, wykorzystywane przez okoliczn ą ludno ść na potrzeby własne.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe obszaru obj ętego arkuszem Nielisz dotycz ą jedynie kruszywa piaskowego. Projektowana budowa zbiornika wodnego na Wieprzu przy uj ściu Poru spowodowała podj ęcie licznych prac geologiczno-poszukiwawczych za kruszywem naturalnym (Borz ęcki, Sokoli ńska, 1980; Jó źwik, Sokoli ńska, 1982; Knapczyk, 1987), w celu wykorzystania go do budowy zapór. W trakcie bada ń stwierdzono, Ŝe piaski wyst ępuj ą pod grubym kilku, a nawet kilkunastometrowym nadkładem oraz charakteryzuj ą si ę w wi ększo ści przypadków ponad- normatywnym zapyleniem. Nie okre ślono, zatem obszarów kwalifikuj ących si ę do dokumen- towania złó Ŝ, a wyniki prac w badanym obszarze uznano za negatywne. Na podstawie pi ęciu profili otworów zamieszczonych w jednym z wy Ŝej omówionych opracowa ń archiwalnych (Borz ęcki, Sokoli ńska, 1980), Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Buła i in., 2000a) i wizji terenowej (punkty wyst ępowania kopaliny), w sąsiedztwie udokumentowanych złó Ŝ wyznaczono 2 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ piasków akumulacji rzecznej, mog ących znale źć zastosowanie w drogownictwie do budowy i renowacji dróg. W nadkładzie wyst ępuje jedynie gleba piaszczysta i piaski pylaste o grubo- ści 0,2–0,6 m. Kompleks surowcowy le Ŝy na mułkach piaszczystych, rzadziej na piaskach gliniastych i glinie. Jego mi ąŜ szo ść wynosi około 5 m, maksymalnie mo Ŝe osi ąga ć 9 m. Piaski nie s ą zawodnione. W od końca lat 60 do pocz ątku 80 XX w. piasków poszukiwano w okolicach Szcze- brzeszyna i Zamo ścia, w 5 rejonach: K ątów II, Mokrego, Michalowa, Bodaczowa i Hubali. W rejonie K ątów II wyst ępuj ą piaski eoliczne, przybieraj ące na obszarach zalesionych formy wydmowe. Są one przedmiotem dorywczej eksploatacji w kilku niewielkich piaskow- niach. W naro Ŝu kompleksu le śnego, został tu odwiercony otwór poszukiwawczy (Czaja-

16 Jarzmik, 1985), w którym stwierdzono pod cienk ą warstw ą gleby 2,6 m piasków średnioziar- nistych, le Ŝą cych na glinie zwietrzelinowej. Mi ąŜ szo ść piasków w obr ębie wałów wydmo- wych jest o kilka metrów wi ększa. W oparciu o Szczegółow ą map ę geologiczn ą Polski (Buła i in., 2000a) został tu wyznaczony obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ pia- sków. Teren na zachód od Mokrego był miejscem poszukiwa ń piasków na przełomie lat 70. i 80. XX w. (Kulczycka, 1978; Matuk, 1979; Czaja-Jarzmik, 1985). W latach nast ępnych udokumentowano tu 3 zło Ŝa piasków: „Mokre”, „Mokre 2” i „Hubale I”. Na podstawie danych archiwalnych i Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Buła i in., 2000a) na północ od szosy Mokre – Wychody został wyznaczony obszar perspektywiczny dla udokumentowania złó Ŝ piasków. Na południe od tej szosy znajduje si ę rezerwat przyrody „Hubale”. W wytypowanym obszarze wyst ępuj ą niezawodnione, drobno- i średnioziarniste piaski eoliczne o mi ąŜ szo ści do około 5 m. Nadkład stanowi jedynie gleba grubo ści 0,1–0,3 m. Miej- scami w zagł ębieniach terenu, pod gleb ą mo Ŝe zalega ć cienka warstwa do 0,5 m gliny piasz- czystej lub piasków gliniastych W sp ągu serii zło Ŝowej wyst ępuj ą piaski gliniaste, gliny piaszczyste, mułki lub zwietrzelina margli kredowych. W granicach obszarów perspektywicznych wyst ępowania kopalin nie okre ślano pro- gnoz zło Ŝowych, ze wzgl ędu na brak dostatecznych danych o jako ści kopaliny. Na wschód od Michalowa poszukiwanych piasków nie stwierdzono. Przewiercono 4 m profil lessu, z cienkimi 5 cm wkładkami piasków. Podobnie było w rejonie na zachód od Hubali, gdzie dwa otwory poszukiwawcze natrafiły na wychodni ę margli (Czaja-Jarzmik, 1985). W dolinie na południe od Bodaczowa prowadzona była przed laty eksploatacja piasku do rozbudowy pobliskiej cukrowni Klemensów. W dwóch sondach penetracyjnych o gł ębo- ko ści 2,5 m, oddalonych od siebie o 1000 m, przewiercono 1,1 i 1,2 m piasków drobnoziarni- stych, zalegaj ących na piaskach mułkowatych (Wagner, 1968). Ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść piasków obszar nale Ŝy uzna ć za negatywny. W 1983 r. rozpoznano pod k ątem wyst ępowania kruszywa piaskowego obszar czaszy projektowanego zbiornika wodnego w Mokrem, w dolinie Topornicy (Sokoli ńska, 1983). Na odwiercone cztery otwory tylko w jednym stwierdzono wyst ępowanie piasków o mi ąŜ szo ści 5 m. Zalegaj ą one jednak pod zbyt grubym nadkładem (4,5 m), w zwi ązku, z czym obszar ten nale Ŝy uzna ć za negatywny. Górnokredowe opoki z przewarstwieniami opok marglistych i margli wyst ępuj ą na kulminacjach wzniesie ń w północno-wschodniej i południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Zale-

17 gaj ą one na marglach z wkładkami opok, z których zbudowane s ą ni Ŝsze partie wzgórz (Buła i in., 2000a). Wykonane w rejonie Niedzielisk (Tchórzewska, 1964) prace zwiadowcze stwierdziły brak perspektyw dla udokumentowania utworów kredy górnej jako kopaliny przydatnej dla przemysłu cementowego. Charakteryzują si ę one zwarto ści ą CaO poni Ŝej 42%, która jest ni Ŝsza ni Ŝ wymagana dla „zupełnego” surowca cementowego. Wyniki z pełnych analiz chemicznych z rejonu Niedzielisk pokazuj ą, Ŝe dyskwalifikuje je równie Ŝ du Ŝa zawar- to ść krzemionki (14,39–23,88; śr. 19,56%) oraz zawy Ŝone moduły: krzemianowy (2,85–6,77; śr. 3,74) i glinowy (2,14–19,06; śr. 5,88) (Tchórzewska, 1964). Powszechne na obszarze arkusza pokrywy lessowe reprezentowane s ą głównie przez lessy pierwotne pochodzenia eolicznego, charakteryzuj ące si ę ilo ściow ą dominacj ą frakcji pyłowej oraz bardzo małym (nieprzekraczaj ącym 5 – 10%) udziałem frakcji iłowej. S ą to tzw. lessy chude nie maj ące znaczenia gospodarczego jako surowiec do produkcji wyrobów ceramiki budowlanej. Bardzo mała zawarto ść minerałów ilastych, sprawia, Ŝe lessy nie nadaj ą si ę do maszynowego, plastycznego formowania wyrobów, a jedynie b ądź do r ęcznego formowania cegły pełnej, b ądź maszynowego formowania pod ci śnieniem (Cyrkler, Wyrwicki 1974). Korzystniejsze parametry jako ściowe od lessów chudych maj ą gliny lessowe, wyró Ŝniaj ące si ę zwi ększonym udziałem minerałów ilastych oraz śladowymi ilo ściami w ęglanów. Opoki wydobywano w przeszło ści w wielu miejscach w rejonie Niedzielisk na lokalne potrzeby budowlane. Ich ograniczone wyst ępowanie w kulminacjach wzniesie ń nie stwarza perspektyw dla udokumentowania złó Ŝ. Torfy wyst ępuj ą w doliniach Wieprza, Łabu ńki i Topornicy. S ą to torfowiska niskie, o powierzchni od kilku do ponad 600 ha, w których wyst ępuj ą torfy: szuwarowe, turzycowi- skowe, mechowiskowo-olesowe. Średnia mi ąŜ szo ść torfów waha si ę od 1 do 2 m (Borowiec, 1990). W opracowaniu, dotycz ącym złó Ŝ torfowych w Polsce (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1996), zostało uj ęte tylko jedno torfowisko, zlokalizowane w dolinie Łabunki koło Hy Ŝy. Jednak ze wzgl ędu na kryterium rolniczo-gospodarcze nie zostało ono wł ączone do potencjalnej bazy surowcowej. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza wyst ępuj ą utwory karbonu Lubelskie- go Zagł ębia W ęglowego o niewielkiej w ęglozasobno ści, pod nadkładem wi ększym ni Ŝ 1000 m (Zdanowski, 2010). Dla tej grubo ści nadkładu perspektywy w ęgla kamiennego nie s ą oceniane. Cały obszar arkusza jest obszarem potencjalnym występowania niekonwencjonalnych złó Ŝ gazu łupkowego w utworach dolnego paleozoiku, których strop zalega na gł ęboko ści 1 500–2 000 m w cz ęś ci południowo-zachodniej i centralnej (podniesienie radomsko-kra ś-

18 nickie) oraz 3 000–3 500 m w cz ęś ci północno-wschodniej (rów mazowiecko-lubelski). Na obszarze arkusza koncesje na poszukiwanie gazu łupkowego posiadaj ą firmy Chevron Polska, Exxon Mobil i DPV Service.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Cały obszar arkusza poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły, w obr ębie zlewni Wieprza i jego dopływów. Osi ą hydrograficzn ą opisywanego obszaru jest Wieprz, płyn ący przez zachodni ą cz ęść obszaru arkusza z południa na północ. Jego dolina ma 1 km szeroko ści, jedynie w rejonie Michalowa ulega silnemu zw ęŜ eniu do około 150 m, tworz ąc w tym miejscu stref ę prze- łomow ą. W północnej cz ęś ci arkusza koryto rzeki nabiera charakteru meandrującego, a w dnie doliny pojawiaj ą si ę liczne podmokło ści i starorzecza. Zbocza doliny s ą strome, cz ę- sto urwiste. W rejonie Ruskich Piasków do Wieprza uchodzi Łabu ńka, jego prawobrze Ŝny dopływ. W Wysokim do Łabu ńki wpada Czarny Potok, powy Ŝej w Zamo ściu – Topornica. Lewobrze Ŝnymi dopływami Wieprza s ą Werbka, Ł ętownia oraz Por. Na obszarze opisywanego arkusza brak jest naturalnych zbiorników wodnych. W dolinie Wieprza u uj ścia Poru utworzono zbiornik retencyjny „Nielisz”, si ęgaj ący od Deszkowic do Nielisza. Przy połu- dniowej granicy arkusza, w dolinie Topornicy znajduj ą si ę stawy hodowlane, a w okolicach Zamo ścia powstał zalew rekreacyjny. Źródła na obszarze arkusza wyst ępuj ą w miejscowo ściach Wierzba, Deszkowice, Nie- dzieliska, Wiel ącza i Wychody. S ą to źródła podzboczowe, zasilane s ą wodami szczelinowy- mi z utworów kredowych (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1998). Ich wydajno ść nie prze- kracza kilkunastu litrów na sekund ę. W dolinie Werbki, koło Kolonii Staw Ujazdowski znajduje si ę źródlisko, od XIX w. znane jako źródło „ Świętego Jana”. Według miejscowej ludno- ści jego woda posiada wła ściwo ści lecznicze. W 2009 r. na obszarze arkusza Nielisz w 3 punktach pomiarowo-kontrolnych (nieza- znaczone na mapie) prowadzone były badania stanu ekologicznego wód powierzchniowych (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20.08.2008 r., DzU Nr 162, poz. 1008). Znaj- dowały si ę one w: Michalowie oraz Stawie Noakowskim na Wieprzu i w Wysokim na Łabu ń- ce. We wszystkich przebadanych punktach stan ekologiczny wód był umiarkowany. Na wynik klasyfikacji wpływ miała wysoka koncentracja zwi ązków organicznych.

19 2. Wody podziemne

Według podziału hydrogeologicznego Polski (Paczy ński, Sadurski, red., 2007) obszar arkusza Nielisz poło Ŝony jest w regionie środkowej Wisły (subregion środkowej Wisły wy- Ŝynny – cz ęść wschodnia, jednolita cz ęść wód podziemnych nr 107). Na obszarze arkusza Nielisz wody podziemne eksploatowane s ą z kredowego i czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1998). W dolinach rzecznych, gł ęboko wci ętych w podło Ŝe kredowe, wyst ępuje czwartorz ę- dowa warstwa wodono śna zbudowana z: piaszczysto-Ŝwirowych i piaszczystych osadów aluwialnych. U Ŝytkowe znaczenie maj ą wody wyst ępuj ące w dolinie Wieprza, w pozostałych dolinach eksploatowane s ą one lokalnie studniami kopanymi. Wody czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego pozostaj ą w bezpo średnim kontakcie hydraulicznym z kredowym poziomem wodono śnym. Zasilanie czwartorz ędowego poziomu wodono śnego odbywa si ę poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych, a w obr ębie gł ębszych dolin, tak Ŝe poprzez dopływ lateralny z kredowego poziomu. Kredowy poziom wodono śny tworz ą utwory kredy górnej (górny mastrycht) wy- kształcone w postaci opok i opok marglistych oraz margli i kredy pisz ącej. W zale Ŝno ści od typu skał, z których zbudowana jest strefa aeracji, wyst ępuj ą zró Ŝnicowane warunki zasilania wód podziemnych poprzez infiltracj ę wód opadowych. Na opokach, do gł ęboko ści od 1 do 4 m wyst ępuje rumosz skalny sprzyjaj ący infiltracji. Na skałach marglistych i kredzie pisz ącej wyst ępuj ą gliny zwietrzelinowe o niewielkiej przepuszczalno ści, utrudniaj ącej infiltracj ę (Krajewski, 1970). Strefa intensywnego kr ąŜ enia wód podziemnych si ęga na Lubelszczy źnie do gł ęboko- ści 100–150 m, w zale Ŝno ści od wykształcenia litologicznego warstwy wodono śnej (Krajew- ski, 1970, 1972). Na wysoczyznach zwierciadło wody o charakterze swobodnym wyst ępuje na gł ęboko ści od 37 do 66 m p.p.t. . W dolinach rzecznych, zarówno zwierciadło wód w utworach górnokredowych jak i zwierciadło wód z warstw czwartorz ędowo-górnokredowych jest przewa Ŝnie napi ęte i stabilizuje si ę na gł ęboko ści od 1 do około 18 m p.p.t. (Czerwi ńska- Tomczyk, Sadurski, 1998). Czynnikiem napinaj ącym s ą nieprzepuszczalne utwory czwartorz ędowe – iły i gliny. Wydajno ść potencjalna studni wynosi od 10 do 30 m 3/h w rejonie wododziałów pomi ędzy Wolic ą i Łabu ńką (rejon Wierzby), Wieprzem i Łabu ńką (rejon Płoskiego), na wyso- czy źnie w okolicach Bodaczowa i Wiel ączy oraz w strefie przyuskokowej uskoku Izbica – Zamo ść (rejon Białobrzegów i Sita ńca), do ponad 70 m3/h w dolinach rzecznych i strefach

20 przykraw ędziowych dolin. Warto ść współczynnika filtracji waha si ę od 0,4 do 57,0 m/d, a przewodno ść od 25 do 7000 m 2/d (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1998). Wody podziemne omawianego obszaru s ą szczególnie podatne na zanieczyszczenia ze wzgl ędu na niewielk ą mi ąŜ szo ść strefy aeracji, najcz ęś ciej o dobrej przepuszczalno ści, szczelinowy charakter wodono śca oraz jego zasilanie poprzez infiltracj ę opadów atmosferycznych. Eksploatowane wody reprezentuj ą wody typu wodorow ęglanowo-wapniowego. Mine- ralizacja okre ślona na podstawie suchej pozostało ści zawiera si ę w przedziale od 266 do 1249, średnio 506 mg/dm 3. Ze wzgl ędu na podwy Ŝszon ą zawarto ść manganu (do 0,5 mg Mn/dm 3) i Ŝelaza (do 12,95 mg Fe/dm 3), niekiedy wymagaj ą prostego uzdatniania. Wysokie zawarto ści Ŝelaza wyst ępuj ą na obszarach dolin rzecznych, wypełnionych osadami czwartorz ędowymi, bogatymi w substancj ę organiczn ą. Pozostałe składniki mineralne na ogół nie przekraczaj ą norm obowi ązuj ących dla wód pitnych, zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. (DzU nr 61, poz. 417). Zawarto ść chlorków wynosi do 3 3 3 75 mg Cl/dm , siarczanów do 275 mg SO 4/dm (najcz ęś ciej poni Ŝej 60 mg SO 4/dm ), 3 3 amoniaku do 0,5 mg N-NH 4/dm , azotynów do 0,09 mg N-NO 2/dm i azotanów do 3,5 mg 3 N -NO 3/dm . Tylko w pojedynczych przypadkach notowano ponadnormatywne st ęŜ enia 3 amoniaku do 1,4 mg N-NH 4/dm (uj ęcie miejskie „Łabu ńka”) i azotanów do 30,27 mg 3 N-NO 3/dm (Niedzieliska). Na mapie zostały zaznaczone wa Ŝniejsze uj ęcia komunalne i przemysłowe. Tylko uj ę- cie komunalne „Łabu ńka” w Zamo ściu posiada wyznaczon ą stref ę ochrony po średniej. Eks- ploatacja wody z tego uj ęcia spowodowała powstanie leja depresyjnego na powierzchni 12 km 2 (w tym około 4 km 2 na s ąsiednim arkuszu Zamo ść ) (Szczerbicka, 2005). Zachodnia cz ęść arkusza Nielisz jest poło Ŝona w obr ębie GZWP 406 – Niecka lubelska (Lublin), a centraln ą i wschodni ą cz ęść opisywanego obszaru obejmuje GZWP 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) (Kleczkowski, red., 1990) (fig. 3). Granica pomi ędzy tymi zbiornikami przebiega wzdłu Ŝ Wieprza. S ą to kredowe zbiorniki szczelinowe, o szacunkowych zasobach dyspozycyj- nych, wynosz ących odpowiednio 1052,70 tys. i 1127,50 tys. m 3/dob ę. Dla obu zbiorników opracowano dokumentacje hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych (Zezula i in., 1996; Czerwi ńska-Tomczyk i in., 2008). Na omawianym terenie obszary ochronne zbiorników pokrywaj ą si ę z ich obszarami zasobowymi.

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Nielisz na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony wg A. S. Kleczkowskiego (red.) (1990)

1 – granica GZWP w o środku szczelinowym, 2 – granica GZWP w o środku porowym, 3 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 4 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO). Numer i nazwa GZWP: 406 – Niecka lubelska (Lublin), 407 – Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), 428 – Dolina kopalna Biłgoraj – Lubaczów. Wiek utworów wodono śnych: K 2 – kreda górna, Q – czwartorz ęd

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165, poz. 1359). Do- puszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝytkowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 861 – Nielisz, umieszczono w tabeli 4.

22 W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o przeci ętnej zawarto ści (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść Warto ść zawarto ści przeci ętnych przeci ętnych w glebach na (median) (median) Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 861 – w glebach na w glebach obszarów lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Nielisz arkuszu 861 – niezabudowanych Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.) Nielisz Polski 4) Metale N=10 N=10 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja HCl (1:4) Grupa A 1) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0 – 0,3 0 – 2,0 0 – 0,2 As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4 – 42 30 27 Cr Chrom 50 150 500 <1 – 15 5 4 Zn Cynk 100 300 1000 6 – 68 36 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 – 1,2 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 2 – 3 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 1 – 10 6 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1 – 14 5 3 Pb Ołów 50 100 600 4 – 16 11 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05 – 0,1 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 861 – Nielisz 1) grupa A w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie przepisów As Arsen 10 ustawy Prawo wodne, Ba Bar 10 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Cr Chrom 10 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Zn Cynk 10 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cd Kadm 9 1 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Co Kobalt 10 ze stanu faktycznego, 2) Cu Mied ź 10 grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Ni Nikiel 10 rowami, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrze- Pb Ołów 10 wione, nieu Ŝytki, a ta kŜe grunty zabudowane Hg Rt ęć 10 i zurbanizowane z wył ączeniem terenów przemysło- wych, u Ŝytków kopalnych oraz terenów komunika- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- cyjnych, sza 861 – Nielisz do poszczególnych grup u Ŝytkowania 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, te- (ilo ść próbek) reny komunikacyjne, 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 9 1 N – ilo ść próbek

23 Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0 – 0,2 m) w regularnej siatce 5×5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trol ę jako ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostatecz- na do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5×0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawarto ść co najmniej jednego pierwiastka przewy Ŝszała doln ą granic ę warto ści dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbole pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

24 Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści: arsenu, kadmu, kobaltu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Wy Ŝsz ą warto ść mediany wykazuje zawarto ść : baru, chromu, cynku, miedzi i niklu. Pod wzgl ędem zawarto ści metali 9 spo śród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych i terenów komu- nikacyjnych) zaklasyfikowano próbk ę gleby z punktu 7, ze wzgl ędu na zawarto ść kadmu (1,2 ppm). Koncentracja wskazanego pierwiastka, prawdopodobnie, ma charakter antropoge- niczny. Dokładne okre ślenie źródła i zasi ęgu podwy Ŝszonej zawarto ści wymaga dokładniej- szych bada ń. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Osady na dnie jezior i rzek powstaj ą w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych. Osadzaj ący si ę materiał pochodzi przede wszystkim z erozji skał i gleb na obszarze zlewni. Składnikami osadów s ą równie Ŝ substancje wytr ącaj ące si ę z wody oraz za- wiesiny wnoszone do wód powierzchniowych wraz ze ściekami przemysłowymi i komunal- nymi. W osadach unieruchamiana jest wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali ci ęŜ kich oraz trwałych zwi ązków organicznych trafiaj ących do rzek i jezior. Osady o wysokiej zawar- to ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poruszenia na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu b ądź bagrowania wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów (Sjöblom et al . 2004; Bordas, Bourg 2001). Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć prze-

25 mieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek (Bojakowska, i in. 1996; Miller i in., 2004). Wst ępuj ące w osadach metale ci ęŜ kie i inne substancje niebezpieczne mog ą akumulowa ć si ę w ła ńcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla organizmów, zwłaszcza drapie Ŝników, a tak Ŝe mog ą stwarza ć ryzyko dla ludzi (Albering i in., 1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003).

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oraz wielopier ścieniowymi w ęglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU Nr 55 poz. 498). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, WWA i PCB, powy Ŝej której prawdopodobny jest szko- dliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawarto ści pierwiastków oraz trwałych zanieczyszcze ń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych obowi ązuj ące w Polsce oraz warto ści tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i warto ści PEL . Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Parametr PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

26 Materiały i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawieraj ącej wyniki moni- toringowych bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Próbki osadów rzecznych s ą pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworz ący si ę osad charakteryzuje si ę wi ększ ą zawarto ści ą frakcji mułkowo-ilastej, za ś osady jeziorne s ą pobierane z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnow ą drobniejsz ą ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS), tak Ŝe z roztwo- rów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Zawarto ści wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, in- deno(1,2,3-cd)pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia poli- chlorowanych bifenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy u Ŝyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektro- nów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ędem zawarto ści potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski) pod wzgl ę- dem zawarto ści trwałych zanieczyszcze ń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść Ŝadnego pierwiastka lub zwi ązku organicz-

27 nego nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za- kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub zwi ązków organicznych decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Na arkuszu zlokalizowany jest jeden punkt obserwacyjny PM Ś (Pa ństwowy Monito- ring Środowiska) na rzece Łabu ńce w Wysokich, z którego próbki do bada ń pobierane s ą co trzy lata. Osady rzeki charakteryzuj ą si ę bardzo niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków śladowych oraz wielopier ścieniowych w ęglowodorów aromatycznych, porównywalnymi z warto ściami ich tła geochemicznego (tabela 6). S ą to zawarto ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia M Ś, a tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub zwi ązku organicznego.

Tabela 6 Zawarto ść pierwiastków śladowych i trwałych zanieczyszcze ń w osadach rzecznych (mg/kg) Łabu ńka – Wysokie Parametr (2009 r.) Arsen (As) <3 Chrom (Cr) 7 Cynk (Zn) 18 Kadm (Cd) <0,5 Mied ź (Cu) 7 Nikiel (Ni) 7 Ołów (Pb) 6 Rt ęć (Hg) 0,072

WWA 11 WWA * 0,099

WWA 7 WWA ** 0,061 PCB*** < 0,0007 * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

28 3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia warto ści promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych do Map radioekologicznych Polski 1:750 000 (Strzelecki i in. 1993, 1994). Pomiary gamma-spektrometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, przecinaj ących Polsk ę co 15’. Na profilach pomiary robiono co 1 km, a w przypadku stwier- dzenia podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści zag ęszczano je do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 m nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem czeskim GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno.

Prezentacja wyników Poniewa Ŝ g ęsto ść pomiarów nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w postaci słupków dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Było to mo Ŝliwe gdy Ŝ kraw ędzie arkusza ogólnie pokrywaj ą si ę z przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe zostały sporz ądzone dla punktów pomiarowych zlokalizowanych na obszarze arkusza, przy czym do interpretacji wykorzystano tak Ŝe informacje z punktów znajduj ących si ę na arkuszach s ąsiaduj ących wzdłu Ŝ zachodniej i wschodniej granicy (fig. 4). Przedstawione wyniki pomiarów promieniowania gamma stanowi ą sum ę promieniowania pochodz ącego z radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści promieniowania gamma s ą zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę w granicach 22– 59 nGy/h. Najwy Ŝsze warto ści (>40 nGy/h) odpowiadaj ą lessom, ni Ŝsze marglom i kredzie pisz ącej mastrychtu, najni Ŝsze (<30 nGy/h) aluwiom i torfom. Warto doda ć, Ŝe średnia war- to ść promieniowania gamma w Polsce wynosi 34,2 nGy/h. St ęŜ enie radionuklidów poczarnobylskiego cezu jest bardzo niskie, wynosi od 0 do 4 kBq/m 2.

29 861W PROFIL ZACHODNI 861E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5633992 5632033 5631777 5630226 5626940 m m 5627819 5624852

5622969 5625690

5617881 5620770

0 10 20 30 40 50 60 70 0 10 20 30 40 50 60 70 nGy/h nGy/h 30 30 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5633992 5632033 5631777 5630226 5626940 m m 5627819 5624852

5622969 5625690

5617881 5620770

0 1 2 3 4 5 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3

kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zawarto ść pierwiastków promieniotwórczych w glebach na terenie arkusza Nielisz (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów typuje si ę uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (tekst jednolity z 2010 r. – DzU nr 185, poz. 1243) oraz Rozporz ądzeniu Mini- stra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć po- szczególne typy składowisk odpadów (DzU nr 61, poz. 549, z pó źn. zmianą). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyjmuje si ę zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝ- liwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowa- nia składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspe- cyfikowane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp wyrobisk, w których lokalizowane mog ą by ć potencjalne składowiska. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych wyrobisk przeznaczonych do składowania odpadów potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7).

31 Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ mi ąŜ szo ść współczynnik składowiska rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: − warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7), − zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorod- no ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia główne- go u Ŝytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Nielisz Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1998). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrz- nych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzującym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wy- dzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Nielisz bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą:

32 − zabudowa Zamo ścia b ędącego siedzib ą władz miejskich, gminnych i starostwa po- wiatowego, Szczebrzeszyna b ędącego siedzib ą urz ędów miasta i gminy, miejscowo- ści gminnych Nielisz i Stary Zamo ść oraz zwarta zabudowa Bogaczowa i Zawady, − zabytkowy zespół architektoniczny w Zamo ściu, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000: „Dolina Ł ętowni” PLH 060040, „Roztocze Środkowe” PLH 060017, „Dolina Łabu ńki i Topornicy” PLH 060087, „Niedzieliska” PLH 060044, „Niedzieliska Las” PLH 060092, „Hubale” PLH 060008, „K ąty” PLH 060010 (ochrona siedlisk) i „Ostoja Nieli- ska” PLB060020, „Roztocze” PLB 060012, „Dolina górnej Łabu ńki” PLB 060013 (ochrona ptaków), − Roztocza ński Park Narodowy i strefa jego ochrony, − rezerwat przyrody „Hubale” (faunistyczny) i „Wieprzec” (torfowiskowy), − obszar w zasi ęgu stref ochronnych udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 406 Niecka Lubelska, − strefa zewn ętrzna ochrony po średniej uj ęcia „Łabu ńka”, − strefa szczególnej ochrony udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) – spływu wód podziemnych do uj ęcia komu- nalnego w Zamo ściu, − strefy (do 250 m) wokół źródeł w rejonie miejscowo ści Wierzba, Stary Zamo ść , Nie- dzieliska, Wiol ącza, Deszkowice, Wychody, Kolonii Staw Ujazdowski (źródło św. Ja- na) oraz wokół źródeł w dolinie Werbki, − strefy (do 250 m) wokół akwenów (zbiornik retencyjny Nielisz, stawy hodowlane w rejonie Topornicy, zalew rekreacyjny w rejonie Zamo ścia), − powierzchnia erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Wieprza, Poru, Łabu ńki, Wieprzca, Świnki, Topornicy, Werbki i pozostałych cieków, − wychodnie utworów kredy górnej, które s ą kolektorem wód udokumentowanego głów- nego zbiornika wód podziemnych Chełm-Zamo ść stanowi ącego na tych terenach głów- ny u Ŝytkowy poziom wodono śny, zasilanego przez bezpo średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych, − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − tereny bagienne, podmokłe, ł ąki wykształcone na glebach organicznych, − tereny o nachyleniu powy Ŝej 12°, rejon na północny wschód od Wisłowca Kolonii, Wierzby I, Chom ęcisk Du Ŝych Kolonii,

33 − lotnisko sportowe Zamo ść – Mokre, − obszary zagro Ŝone ruchami masowymi: wzdłu Ŝ doliny Wieprza od Go ście ńca do Kolo- nii Staw Noakowskiego, rejony Nielisza, Deszkowic, Złojca, Wierzby I i Wisłowca Ko- lonii (Grabowski, red. i in. 2007), Obszary bezwzgl ędnie wył ączone z mo Ŝliwo ści składowania odpadów zajmuj ą około 85% powierzchni analizowanego terenu.

Problem składowania odpadów W strefie gł ęboko ści do 2,5 m, na terenach mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nie wyst ępuj ą osady, które mogłyby stanowi ć naturaln ą barier ę geologiczn ą dla obiektów tego typu. Na analizowanym terenie wyznaczono obszary pozbawione naturalnej izolacji, na powierzchni wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe Budowa składowisk odpadów w ich obr ębie wymaga ć b ędzie stosowania przesłon podłoŜa – syntetycznych lub mineralnych. Są to miejsca wyst ępowania osadów zlodowace ń północnopolskich: piasków, piasków ze Ŝwirami, mułków i mułków piaszczystych rzeczno-peryglacjalnych oraz piasków ze Ŝwi- rami tarasów nadzalewowych, mułków i mułków piaszczystych lessopodobnych, piasków, piasków pyłowatych, mułków i glin deluwialnych oraz holoce ńskich piasków i mułków deluwialnych (Buła i in., 2000a). Obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów wyznaczono w rejonie miejscowo- ści Deszkowice, Deszkowice II, Bortatycze, Wólka Złojecka, Nielisz – Krzak, Nowa Wie ś, Chom ęciska Du Ŝe, Ruskie Piaski, Chom ęciska Małe i Wierzba I. Obszary te znajduj ą na terenach w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ), który jest tu głównym poziomem u Ŝytkowym. Wody wyst ępuj ą w szczelinowych utworach w ęglanowych mastrychtu górnego, lokalnie w czwartorz ędowych piaszczysto-Ŝwirowych i piaszczystych osadach aluwialnych w dolinach rzecznych. Wody obu poziomów pozostaj ą w ł ączno ści hydraulicznej (Czerwi ń- ska-Tomczyk, Sadurski, 1998). Zasilanie odbywa si ę głównie drog ą bezpo średniej infiltracji opadów atmosferycznych na wychodniach skał, wody z dopływu regionalnego stanowi ą kilka procent obj ęto ści wód. Warunki infiltracji s ą zró Ŝnicowane, zale Ŝnie od typu skał, strefa intensywnego kr ąŜ enia wód si ęga do 100 – 150 m. Stopie ń zagro Ŝenia wód w granicach wska- zanych obszarów okre ślono na bardzo wysoki, poziom nie jest izolowany przed zanieczysz- czeniami antropogenicznymi. W dokumentacji zbiornika GZWP nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) przedstawiono wskazania dotycz ące sposobu zagospodarowania powierzchni zbiornika i obszarów

34 szczególnie chronionych. Na terenie całego zbiornika proponuje si ę zakaz lokalizacji składo- wisk odpadów bez zapewnionej izolacji podło Ŝa, a na obszarach szczególnej ochrony zakaz lokalizacji obiektów tego typu. Strefa ochrony zbiornika obejmuje cały jego obszar (9 015 km 2), a obszary szczególnej ochrony 819 km 2 (Zezula i in, 1996). Na obszarze pozbawionym naturalnej izolacji w rejonie miejscowo ści Ruskie Piaski znajduje si ę suche wyrobisko zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ruskie Piaski – Błaszczak”, które mo Ŝna rozpatrywa ć jako miejsca składowania odpadów. Po zako ńczonej eksploatacji pozo- stanie ponad 20 hektarowy obiekt o gł ęboko ści ponad 4 m. Konieczne jest dodatkowe rozpo- znanie geologiczne i hydrogeologiczne, które pozwoli na wybór optymalnej przesłony podło- Ŝa i skarp ewentualnego składowiska. Ograniczeniem warunkowym budowy składowiska w wyrobisku jest jego poło Ŝenie w granicach udokumentowanego zło Ŝa, w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 GZWP nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) oraz zabudowa miejscowo ści. Na terenie obj ętym arkuszem Nielisz nie funkcjonuj ą składowiska odpadów, odpady deponowane s ą na składowisku w D ębowcu (poza obszarem obj ętym arkuszem). W okolicach miejscowo ści Niedzielska znajdował si ę mogilnik, w którym przechowy- wano przeterminowane środki ochrony ro ślin. Został zlikwidowany w 2000 r.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Warunki podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Nielisz opracowano na podstawie map topograficznej, geologicznej (Buła i in., 2000a) i hydrogeologicznej (Czerwi ńska- Tomczyk, Sadurski, 1998) oraz obserwacji terenowych. Z analizy wył ączono obszary rezer- watów „Hubale” i „Wieprzec”, Roztocza ńskiego Parku Narodowego, Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego, lasów, gleb chronionych, złó Ŝ kopalin mineralnych, a tak Ŝe teren zwartej zabudowy Zamo ścia. Obszary, dla których oceniono geologiczno-in Ŝynierskie warunki podło Ŝa budowlanego stanowi ą tylko 15% powierzchni arkusza. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich decyduj ą: rodzaj i stan gruntów, ukształtowanie terenu, a tak Ŝe poło Ŝenie zwierciadła wód gruntowych i ewentualne zagro Ŝenie procesami geodynamicznymi. Uwzgl ędniaj ąc te kryteria wy- dzielono rejony korzystne i niekorzystne (utrudniające) dla budownictwa. Tereny o korzystnych warunkach budowlanych to przede wszystkim wychodnie opok i margli kredowych wyst ępuj ące w rejonie Chom ęcisk Małych oraz w południowej cz ęś ci obszaru arkusza. Utwory kredowe to grunty skaliste, bardzo sp ękane. W ich stropie na ogół

35 zalegaj ą zwietrzeliny i rumosze gliniaste – grunty spoiste, w stanie zwartym, półzwartym lub twardoplastycznym. Posadowienie na obszarach wyst ępowania opok i margli kredowych wymaga ć mo Ŝe oceny geologiczno-in Ŝynierskiej z uwagi na potencjaln ą mo Ŝliwo ść p ęcznie- nia i skurczu skał (Dr ągowski, 1981). Do obszarów o korzystnych warunkach budowlanych zaliczono równie Ŝ grunty nie- spoiste, najcz ęś ciej średniozag ęszczone i zag ęszczone środkowo- i północnopolskich tarasów nadzalewowych Wieprza i Łabu ńki. Zwierciadło wód gruntowych na wymienionych wy Ŝej obszarach kształtuje si ę poni Ŝej 2 m p.p.t. W obniŜeniach terenu, na marglach, lessach i piaskach tarasów nadzalewowych wyst ępuj ą deluwialne piaski, piaski pyłowate, mułki i gliny, a w Nowej Wsi i Sita ńcu redepono- wane lessy aluwialne, osadzone na powierzchniach tarasów nadzalewowych, granulome- trycznie nale Ŝą ce do gruntów spoistych. Znajduj ą si ę one w stanie półzwartym i twardoplastycznym, chocia Ŝ sporadycznie mo Ŝna natrafi ć na niekorzystne dla budownictwa, grunty w stanie plastycznym lub mi ękkoplastycznym. Niekorzystne warunki budowlane mog ą by ć zwi ązane z wyst ępowaniem lessów. Pod wpływem nasycenia wod ą, np. przy awariach sieci wodoci ągowych lub kanalizacyjnych, a tak Ŝe w wyniku nagromadzenia si ę wody w wykopach fundamentowych, mo Ŝe nast ąpi ć zmiana struktury lessu i szybkie zmniejszenie si ę jego obj ęto ści (osiadanie zapadowe). Skłon- no ść do osiada ń zapadowych wykazuj ą szczególnie lessy wyst ępuj ące na zboczach dolin. Lessy aluwialne oraz lessy wyst ępuj ące na powierzchniach szczytowych s ą dobrym podło Ŝem pod warunkiem niedopuszczenia do ich zawodnienia i stagnowania wody. Rejony o niekorzystnych warunkach budowlanych to obszary wyst ępowania: torfów, namułów torfiastych i piasków aluwialnych, reprezentuj ących grunty słabono śne z wodami agresywnymi. Pokrywaj ą one znaczn ą powierzchni ę den dolin rzecznych, które s ą ponadto terenami płytkiego wyst ępowania wód gruntowych, na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m. Nieko- rzystne dla budownictwa s ą równie Ŝ stoki o nachyleniu powy Ŝej 12 % w rejonie miejscowo ści Kolonia Niedzieliska, Kolonia Hubale i śdanówek. S ą to obszary zagro Ŝone powstawaniem powierzchniowych ruchów masowych, szczególnie po pozbawieniu ich szaty ro ślinnej oraz w przypadku prowadzenia tam robót ziemnych i obci ąŜ enia obiektami budowlanymi. Przed przyst ąpieniem do prac budowlanych w takich rejonach wymagane jest sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. W rejonie Deszkowic stwierdzono wyst ępowanie ruchów masowych (Grabowski, red. i in., 2007). Maj ą one charakter obrywów skarp lessowych i spływów gleb, zachodz ących na

36 stromym zboczu doliny Wieprza. Na obszarze Działów Grabowieckicj, w sąsiedztwie licznych tu w ąwozów, nale Ŝy spodziewa ć si ę wyst ępowania procesów sufozji.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Walory przyrodniczo-krajobrazowe obszaru obj ętego arkuszem Nielisz s ą znacz ące w skali regionalnej i krajowej. Tereny prawnie chronione zajmuj ą około 25% jego powierzchni. Znajduje si ę tu niewielki fragment Roztocza ńskiego Parku Narodowego (RPN) wraz z otulin ą, południowo-zachodnia cz ęść Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego (SPK) wraz z otulin ą oraz zachodnia Grabowiecko-Strzeleckiego Obszaru Chronionego Kra- jobrazu. Około 60% powierzchni obszaru arkusza zajmuj ą gleby chronione wysokich klas bonitacyjnych b ędące najwa Ŝniejszym bogactwem przyrodniczym tego rejonu Polski. Ł ąki na glebach pochodzenia organicznego wyst ępuj ą w szerokich dnach dolin: Wieprza, Łabunki, Czarnego Potoku i Topornicy oraz ich mniejszych dopływów. Lasy zajmuj ą jedynie około 10% powierzchni terenu arkusza. Najwi ększe obszary le śne wyst ępuj ą w północno- zachodniej oraz w południowej cz ęś ci omawianego obszaru. S ą to lasy mieszane z przewag ą drzew iglastych, głównie sosny. Gatunkami lasotwórczymi s ą: buk, d ąb, grab, osika, sosna, jodła, jesion, olcha, świerk, klon, jawor, brzoza, modrzew, lipa. W południowej cz ęś ci arkusza (otulina Roztocza ńskiego Parku Narodowego) lasy nale Ŝą do kompleksu Lasów Zwierzy- niecko-Kosobudzkich. Roztocza ński Park Narodowy chroni najcenniejsze przyrodniczo tereny Roztocza Środkowego. Został utworzony w 1974 roku na terenie Lasów Pa ństwowych Nadle śnictw Kosobudy i Zwierzyniec, b ędących wcze śniej lasami Ordynacji Zamojskiej. Jego całkowita powierzchnia wynosi 8 483 ha, z czego 95,5 % zajmują lasy. Na obszarze arkusza znajduje si ę niewielki fragment północnej cz ęś ci Parku, poło Ŝony w granicach gminy Zwierzyniec. Znacznie wi ększ ą powierzchni ę na omawianym terenie zajmuje jego otulina. Północno-wschodnia cz ęść obszaru arkusza wchodzi w skład Skierbieszowskiego Par- ku Krajobrazowego (SPK). Park został zało Ŝony w 1995 roku dla ochrony warto ści przyrodniczych, krajobrazowych i historycznych. Całkowita powierzchnia parku wynosi 35 488 ha. Głównym walorem Parku jest falisto-pagórkowata rze źba terenu z systemem gł ębokich w ą- wozów erozyjnych, wci ętych w grub ą, miejscami na kilkana ście metrów, warstw ę lessu. Lasy zajmuj ą jedynie 11% powierzchni Parku. Dominuj ą lasy gr ądowe z du Ŝym udziałem buka. Inne gatunkami tworz ącymi drzewostan są: grab, lipa, wi ąz, jawor i sosna. Na zboczach wzgórz wyst ępuj ą świetliste d ąbrowy, a w wąwozach wilgotne gr ądy i łęgi z udziałem jesio-

37 nu, olchy, klonu i jawora. Odsłoni ęte, nasłonecznione zbocza wzgórz i wąwozów oraz miedze i pobocza dróg porastaj ą zespoły ro ślinno ści ciepłolubnej, bogate w rzadkie gatunki stepowe, dobrze rozwijaj ące si ę na Ŝyznym lessowym podło Ŝu. W runie lasów spotyka si ę rzadkie gatunki górskie, takie jak: paprotnik górski, Ŝywiec gruczołowaty, przetacznik górski, parzydło le śne i widłak wroniec. Najwi ęcej rzadkich gatunków stwierdzono jednak w śród ro ślin ste- powych i ciepłolubnych. Nale Ŝą do nich m.in.: wisienka karłowata, ró Ŝa francuska, i kosaciec bezlistny. Fauna Parku ze wzgl ędu na stosunkowo niedu Ŝą ilo ść lasów i wód jest do ść uboga. Park otacza otulina, której całkowita powierzchnia wynosi 12 479 ha. Z otulin ą Skierbieszowskiego Parku Krajobrazowego pokrywa się, utworzony w 1983 roku, Grabowiecko-Strzelecki Obszar Chronionego Krajobrazu. Jego całkowita powierzchnia wynosi 26 963 ha. Ł ączy on ze sob ą dwa parki krajobrazowe – Skierbieszowski i Strzelecki, fragmentami stanowi ąc ich otulin ę. Przyrodniczo charakteryzuje si ę podobnymi walorami, co Skierbieszowski Park Krajobrazowy. Na obszarze arkusza Nielisz znajduje si ę rezerwat przyrody „Hubale” oraz północny fragment rezerwatu „Wieprzec”, którego wi ększa cz ęść poło Ŝona jest na arkuszu Krasnobród (tabela 8). Rezerwat faunistyczny „Hubale” został utworzony w celu ochrony stanowiska susła perełkowanego. Jeszcze w połowie lat 80 XX w. liczebno ść susłów w rezerwacie szacowano na około 5 000–7 500 osobników. W 1999 r. odnaleziono tam zaledwie 150 zwierz ąt zamiesz- kuj ących około 30 nor. W ramach projektu „Ochrona susła perełkowanego w Polsce” w rezerwacie prowadzone s ą systematyczne działania ochronne, niezb ędne dla zachowania liczebno ści kolonii, polegaj ące na systematycznym wypasaniu i koszeniu pastwisk oraz wyci- naniu podrostu drzew i krzewów. W południowej cz ęś ci arkusza, w dolinie Topornicy znajduje si ę północny fragment rezerwatu przyrody „Wieprzec”. W rezerwacie dominują zbiorowiska ro ślinne charaktery- styczne dla torfowisk niskich i przej ściowych. Flora odznacz ą si ę bogatym składem gatunko- wym oraz obecno ści ą 23 ro ślin chronionych i rzadkich, w śród nich m. in. wierzby lapo ńskiej, pełnika europejskiego, storczyka szerokolistnego, sasanki otwartej, orlika pospolitego. Obok torfowisk wyst ępuj ą tu zbiorowiska ł ąkowe i murawy napiaskowe. Na obszarze arkusza, w 5 miejscach ro śnie 17 drzew pomnikowych (4 lipy drobnolistne, 4 graby pospolite, 4 d ęby szypułkowe, 2 korkowce amurskie, kasztanowiec biały, wierzba krucha i klon pospolity). Chronione s ą tak Ŝe 3 aleje drzew pomnikowych, jedna w Zawadzie (lipy drobnolistne z kasztanowcami białymi i robiniami) i dwie w Zamo ściu (lipy drobnolistne, klony pospolite i orzechy szare). Ochron ą pomnikow ą obj ęte s ą tak Ŝe stanowiska ro ślin-

38 no ści stepowej (kserotermicznej) zlokalizowane na najwy Ŝszych wzniesieniach terenu: na szczycie Dziewczej Góry oraz na południowym zboczu stromego wzgórza (287,8 m) mi ędzy wsiami K ąty II i Wychody (tabela 8).

Tabela 8 Wykaz rezerwatów i pomników przyrody Numer Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdz. (powierzchnia w ha) na mapie 1 2 3 4 5 6 Zamo ść Fn – „Hubale” 1 R Hubale 1982 zamojski (34,51) Zamo ść T – „Wieprzec” 2 R Wychody 1986 zamojski (31,92) Staw Noakowski Nielisz PŜ 3 P 1980 w parku podworskim zamojski 4 lipy drobnolistne PŜ Ruskie Piaski Nielisz 4 P 1980 4 graby pospolite, wierzba krucha, w parku podworskim zamojski kasztanowiec biały Sułów PŜ 5 P Michałow 1988 zamojski 4 d ęby szypułkowe PŜ Zamo ść aleja drzew pomnikowych: 6 P Zawada 1977 zamojski 19 lip drobnolistnych, 9 robinii, 3 kasztanowce białe PŜ Zamo ść aleja drzew pomnikowych: 7 P Zamo ść 1982 zamojski 8 lip drobnolistnych, 2 klony pospolite Zamo ść PŜ 8 P Zamo ść 1987 zamojski 2 korkowce amurskie PŜ Zamo ść 9 P Zamo ść 1987 aleja drzew pomnikowych: zamojski 9 orzechów szarych PŜ Kolonia Szczebrzeszyn 10 P 1992 stanowisko ro ślinno ści stepowej Niedzieliska zamojski (0,16) PŜ Zamo ść 11 P Wychody 1988 stanowisko ro ślinno ści stepowej zamojski (1,97) Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody Rubryka 6: rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, T – torfowiskowy, rodzaj pomnika przyrody: P Ŝ – przyrody Ŝywej Krajowa sie ć ekologiczna ECONET (Liro, red., 1998) jest wielkoprzestrzennym systemem obszarów w ęzłowych najlepiej zachowanych pod wzgl ędem przyrodniczym i reprezentatywnych dla ró Ŝnych regionów przyrodniczych kraju. S ą one wzajemnie ze sob ą powi ązane korytarzami ekologicznymi, zapewniaj ącymi ci ągło ść wi ęzi przyrodniczych w obr ębie tego systemu. Na obszarze arkusza Nielisz znajduj ą si ę zachodnie fragmenty Ob- szaru Zamojskiego i północna cz ęść Obszaru Roztocza ńskiego. Przez jego zachodni ą cz ęść omawianego terenu przebiega krajowy korytarz ekologiczny Wieprza (fig. 5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Nielisz na tle mapy systemów ECONET (Liro, red., 1998)

1 – mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy: 33M – Obszar Roztocza ński, 2 – krajowy obszar w ęzłowy: 21K – Obszar południo- woroztocza ński, 22K – Obszar Zamojski, 3 – mi ędzynarodowy korytarz ekologiczny: 24 m – Biłgorajski, krajowy korytarz ekologiczny: 64k – Wzniesie ń Urz ędowskich, 65k – Korytarz Wieprza.

Na obszarze arkusza znajduje si ę 7 specjalnych obszarów ochrony siedlisk Natura 2000: „Hubale”, „K ąty”, „Roztocze Środkowe”, „Dolina Ł ętowni”, „Niedzieliska”, „Dolina Łabu ńki i Topornicy” i „Niedzielski Las” oraz 3 obszary specjalnej ochrony ptaków: „Roz- tocze”, „Ostoja Nieliska” i „Dolina Górnej Łabunki” Natura 2000. Informacje na ich temat, przedstawione w tabeli 9, zaczerpni ęto ze strony internetowej http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/aktualnosci.php . Obszar „Hubale” (PLH 060008) pokrywa si ę dokładnie z rezerwatem przyrody o tej samej nazwie.

40 Obszar „K ąty” (PLH 060010) obejmuje obszar wzniesienia, poro śni ętego murawami kserotermicznymi. Zlokalizowane s ą one nietypowo, bo na zboczu o ekspozycji północno- zachodniej. Jest to jeden z najcenniejszych płatów ro ślinności kserotermicznej na Lubelsz- czy źnie, siedlisko wielu rzadkich gatunków flory: obuwika pospolitego, ciemi ęŜ ycy czarnej i storczyka purpurowego. Znajduje si ę tu jedyne w Polsce stanowisko dziurawca wytwornego. Obszar „Roztocze Środkowe” (PLH 060017) charakteryzuje si ę silnie zró Ŝnicowany- mi zbiorowiskami le śnymi, z dobrze zachowanymi starodrzewami. W obszarze wyst ępuje wiele rzadkich i zagro Ŝonych gatunków ro ślin naczyniowych, rzadkie gatunki grzybów, mszaków i porostów, wiele interesuj ących gatunków bezkr ęgowców. Jest to jedno z trzech znanych w Polsce miejsc wyst ępowania gin ącego gatunku chrz ąszcza – zagł ębka bruzdkowa- nego, spotykanego jedynie w naturalnych i pierwotnych lasach strefy umiarkowanej. W obszarze „Dolina Ł ętowni” (PLH 060040) wyst ępuj ą rozległe, u Ŝytkowane ekstensywnie ł ąki, z licznymi stanowiskami dzi ęgla ł ąkowego i brzozy niskiej. Obszar „Niedzieliska” (PLH 060044) obejmuje murawy i zaro śla kserotermiczne, siedlisko wielu rzadkich gatunków flory: obuwika pospolitego, miłka wiosennego i letniego oraz wi śni karłowatej. Obszar „Dolina Łabu ńki i Topornicy” (PLH 060087) charakteryzuj ą si ę wyst ępowa- niem rozległych torfowisk w wi ększo ści u Ŝytkowanych ekstensywnie jako ł ąki. W śród ł ąk zachowały si ę niewielkie płaty ł ąk trz ęś licowych. W dolinie Topornicy znajduje si ę kompleks stawów rybnych. W obszarze „Niedzielski Las” (PLH 060092) przedmiotem ochrony s ą gr ądy, w znacznym stopniu przekształcone, wskutek domieszki sosny, lecz z bardzo bogatym i charakterystycznym runem, typowym dla gr ądów subkontynentalnych odmiany woły ńskiej. W skład runa wchodz ą dwa gatunki ro ślin kluczowe dla ostoi – dzwonecznik wonny i obuwik pospolity. Towarzysz ą im buławnik kruszczyki i podkolany, storczyk – listeria jajowata, mio- downik meilsowaty, mieczyk dachówkowaty oraz ciemi ęŜ yca czarna, której populacja jest tu jedn ą z najwi ększych w Polsce. W ostoi pojawiaj ą si ę wilki (centrum terytorium watahy zlokalizowane jest pobliskim Roztocza ńskim Parku Narodowym), a tak Ŝe rysie.

41 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa obszaru Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru Powierzchnia Typ Kod i symbol punktu obszaru w granicach arkusza Lp. obszaru obszaru obszaru oznaczenia Długo ść Szeroko ść Kod (ha) Województwo Powiat Gmina na mapie geogr. geogr. NUTS 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Hubale 1 G PLH060008 23º11’20”E 50º40’59”N 34,4 PL312 lubelskie zamojski Zamo ść (S) Kąty 2 G PLH060010 23º07’27”E 50º40’28”N 24,0 PL312 lubelskie zamojski Szczebrzeszyn (S) Roztocze Środkowe 3 G PLH060017 23º00’05”E 50º31’24”N 8 472,8 PL312 lubelskie zamojski Zwierzyniec (S) Dolina Ł ętowni 4 B PLH060040 22º55’56”E 50º47’55”N 1 135,0 PL312 lubelskie zamojski Nielisz (S) Niedzieliska 5 B PLH060044 23º04’23”E 50º41’31”N 17,9 PL312 lubelskie zamojski Szczebrzeszyn (S) 42 Dolina Łabu ńki miasto Zamo ść 6 K PLH060087 i Topornicy 23º19’39”E 50º40’42”N 2 054,7 PL312 lubelskie zamojski Zamo ść (S) Niedzielski Las 7 K PLH060092 23º06’27”E 50º40’01”N 267,2 PL312 lubelskie zamojski Zamo ść (S) Zwierzyniec Roztocze 8 F PLB060012 23º14’45”E 50º28’49”N 103 503,3 PL312 lubelskie zamojski Szczebrzeszyn (P) Zamo ść Dolina Górnej Łabu ńki miasto Zamo ść 9 J PLB060013 23º19’21”E 50º40’55”N 1 907,0 PL312 lubelskie zamojski (P) Zamo ść Ostoja Nieliska Nielisz 10 A PLB060020 23º01’15”E 50º46’30”N 3 135,3 PL312 lubelskie zamojski (P) Sułów Rubryka 2: A – obszar specjalnej ochrony ptaków, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 B – specjalny obszar ochrony siedlisk, bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natura 2000 F – obszar specjalnej ochrony ptaków, całkowicie zawieraj ący w sobie specjalny obszar ochrony siedlisk G – specjalny obszar ochrony siedlisk, całkowicie zawieraj ący w sobie obszar specjalnej ochrony ptaków J – obszar specjalnej ochrony ptaków, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z specjalnym obszarem ochrony siedlisk K – specjalny obszar ochrony siedlisk, cz ęś ciowo przecinaj ący si ę z obszarem specjalnym ochrony ptaków Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

W obszarze „Roztocze” (PLB 060012) wyst ępuje 40 gatunków ptaków wymienionych w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. Ponadto 15 spo śród stwierdzonych tu gatunków ptaków umieszczono na li ście zagro Ŝonych z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. W okresie l ęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej nast ępuj ących gatunków ptaków: dzi ęcioł biało- grzbiety, dzi ęcioł zielonosiwy, puchacz, puszczyk uralski, trzmielojad. W stosunkowo wysokim zag ęszczeniu wyst ępuje bociany białe i orliki krzykliwe, a tak Ŝe przepiórki. W obszarze „Dolina Górnej Łabunki” (PLB 060013) wyst ępuj ą 24 gatunki ptaków wymienione w Zał ączniku I Dyrektywy Ptasiej. Ponadto 13 spo śród stwierdzonych tu gatun- ków ptaków jest li ście zagro Ŝonych z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Dolina Łabunki jest równie Ŝ jedn ą z 10 najwa Ŝniejszych ostoi dubelta w Polsce. W obszarze „Ostoja Nieliska” (PLB 060020) wyst ępuje co najmniej 29 gatunków pta- ków z Zał ącznika I Dyrektywy Ptasiej, w tym 9 gatunków z Polskiej Czerwonej Ksi ęgi. Jest to jedna z najwi ększych i najwa Ŝniejszych ostoi ptaków wodno-błotnych w regionie. W ostoi gniazduje powy Ŝej 50% populacji rybitwy białow ąsej krajowej. Liczne s ą tu dzi ęcioły biało- szyje i czajki, a podczas w ędrówek wiosennych bataliony. Zbiornik w Nieliszu jest równie Ŝ wa Ŝnym w regionie miejscem zimowania innych gatunków ptaków, takich jak krzy Ŝówki i łyski.

XII. Zabytki kultury

Na obszarze arkusza Nielisz wyst ępuj ą liczne wa Ŝne stanowiska archeologiczne, do- kumentuj ące rozwój osadnictwa tego rejonu od neolitu po średniowiecze. Koncentruj ą si ę one w głównie w dolinach Wieprz i Łabu ńki, które były miejscem szczególnie sprzyjaj ącym dla osadnictwa. Na mapie przedstawiono jedynie stanowiska archeologiczne o wysokiej warto ści poznawczej. Jedynym stanowiskiem uj ętym w rejestrze zabytków jest cmentarzysko 40 kop- ców kurhanowych w Mokrem (Jaskanis, 1998), znajduj ące si ę na terenie rezerwatu susła pe- rełkowanego – Hubale. Na szczególn ą uwag ę, ze wzgl ędu na zabytki, zasługuje Zamo ść , zało Ŝony w 1580 r. przez Jana Zamoyskiego, kanclerza wielkiego koronnego. Miasto zaprojektował włoski archi- tekt Bernardo Morando. W 1992 r. starówka zamojska została uznana za pomnik historii i wpisana na List ę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. javascript:zoom('img/historia_d.jpg',410,600) Na opisywanym arkuszu poło Ŝony jest zachodni fragment Starego Miasta, które w całości obj ęte jest ochron ą konserwatorsk ą jako zabytkowy zespół architektoniczny. W obr ębie zabytkowego układu urbanistycznego, na granicy arkuszy

43 Nielisz i Zamo ść , poło Ŝony jest gmach Akademii Zamojskiej, zbudowany na planie czworo- boku z dziedzi ńcem oraz Arsenał, gdzie mie ści si ę obecnie Muzeum Barwy i Or ęŜ a. Poza zespołem znajduj ą si ę zabytkowe budynki zespołu Szkoły Rolniczej, zlokalizowane przy ul. Szczebrzeszy ńskiej oraz Rotunda – dawna działobitnia, zbudowana w latach 1825 – 1831, w okresie modernizacji twierdzy zamojskiej. Zlokalizowana na wyspie otoczonej bagnami, przekształconymi w fos ę, uniemo Ŝliwiała szturm twierdzy od strony południowej. Z miasta dochodziło si ę do niej tunelem. Kolista budowla obronna ma ponad 50 m metrów średnicy. Mury o wysoko ści prawie 10m, maj ą 7 m grubo ści. W jej wn ętrzu znajduj ą si ę promieni ście uło Ŝone pomieszczenia z oknami strzelniczymi. W latach 1939–1944 Rotunda była przej ścio- wym obozem hitlerowskim i miejscem ka źni wi ęzionej ludno ści. Budowl ę otacza cmentarz wi ęź niów Rotundy. Mie ści si ę tu tak Ŝe, utworzone w 1947 r., Muzeum Martyrologii Zamojsz- czyzny. Na obszarze arkusza znajduje si ę kilka zabytkowych, otoczonych parkami, pałaców i dworów. S ą w śród nich zespoły pałacowe w Ruskich Piaskach (pocz ątek XX w.) i Micha- lowie (przełom XVIII i XIX w.), zespół dworski w Stawie Noakowskim (koniec XIX w.) oraz rz ądcówki z przełomu XIX i XX wieku w Boratyczach, Sita ńcu – Wolicy i Zawadzie. Oto- czony rozległym parkiem zespół pałacowy w Michalowie to dawna letnia rezydencja Zamoy- skich „Klemensów”, składaj ąca si ę z pałacu, oran Ŝerii, oficyny, tzw. „dom emerytów” i domu od źwiernego, tzw. „czerwony domek”. Ochron ą konserwatorsk ą obj ęte s ą tak Ŝe zabytkowe ko ścioły w: Nieliszu (drewniany z 1859 r.), Starym Zamo ściu (z ko ńca XVI w., przebudowany w XVIII w.), Wiel ączy (I po- łowa XIX w.) i Sita ńcu (pocz ątek XX w.). W Wisłowcu znajduje si ę drewniana kapliczka przydro Ŝna z 1910 r., a na cmentarzu w Starym Zamo ściu zabytkowa kaplica pogrzebowa z pocz ątku XX w. Zabytkami s ą równie Ŝ, znajduj ące si ę w Michalowie, budynek szkoły i elektrownia wodna na Wieprzu, a w Szczebrzeszynie dom dyrektora cukrowni „Klemensów”. Wszystkie te obiekty powstały na przełomie XIX i XX w. W Hy Ŝy ochron ą obj ęto park podworski pochodz ący z I połowy XIX w. Z gmin ą Stary Zamo ść zwi ązane było Ŝycie kompozytora Karola Namysłowskiego (1856 – 1925). Urodził si ę w Chom ęciskach Małych. Był zało Ŝycielem i dyrygentem „Orkie- stry Wło ścia ńskiej”. W ci ągu kilku lat zyskała ona ogromn ą popularno ść w całym zaborze rosyjskim. Koncertował z ni ą równie Ŝ na terenie Galicji, a tak Ŝe w Petersburgu, Moskwie, Wiedniu i Pradze, wykonuj ąc głównie skomponowane przez siebie utwory. Został pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu w Starym Zamo ściu.

44 Do wa Ŝnych miejsc pami ęci nale Ŝą cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej poło Ŝone w: Krzaku, Wierzbie, Wiel ączy, Zawadzie i Płoskim – Kolonii. Wydarzenia z okresu II wojny światowej upami ętniaj ą zaznaczone na mapie pomniki w Stawie Noakowskim, Starym Zamo ściu, Nieliszu, Szczebrzeszynie, Sita ńcu i Zamo ściu.

XIII. Podsumowanie

Obszar obj ęty arkuszem Nielisz jest typowym obszar rolniczym. Jedynym o środkiem miejskim jest Zamo ść , licz ący około 60 tys. mieszka ńców i skupiaj ący wszystkie wi ększe zakłady przemysłowe i pełni ący jednocze śnie rol ę administracyjno-usługow ą dla okolicznych wsi. Ochron ą obszarow ą obj ęte jest około 25% powierzchni arkusza (2 rezerwaty, park narodowy z otulin ą, park krajobrazowy i obszar chronionego krajobrazu). Znajduje si ę tu rów- nie Ŝ 10 obszarów, nale Ŝą cych do europejskiej sieci ekologicznej Natura 2000. W ramach niniejszego opracowania przedstawiono stan bazy surowcowej na obszarze omawianego arkusza, obejmuj ącej kruszywo piaszczyste i lessy. Spo śród 9 złó Ŝ piasków eksploatowanych jest 5: „Ruskie Piaski II”, „Ruskie Piaski – Błaszczak”, „Wólka Złojecka”, „Michalów” i „Hubale I”. Wydobycie piasku ze złó Ŝ „Ruskie Piaski”, „Wólka Nieliska – Ru- skie Piaski” i „Mokre” zostało zako ńczone. Wła ściciel zło Ŝa „Ruskie Piaski III” posiada koncesj ę na jego eksploatacj ę, ale nie rozpocz ął jeszcze wydobycia. Zło Ŝe lessu do produkcji klinkieru drogowego „Zawada” jest niezagospodarowane. Po likwidacji cegielni zaniechano wydobycia ze zło Ŝa „Zamo ścianka”. W latach 2009 – 2011 z „Bilansu zasobów…” skre ślono 3 zło Ŝa piasków. Na podstawie opracowa ń archiwalnych, Szczegółowej mapy geologicznej Polski i wizji terenowej wytypowano 4 obszary perspektywiczne dla udokumentowania złó Ŝ pia- sków. Zasoby kopalin ilastych ceramiki budowlanej ograniczaj ą si ę do lessów, z których mo Ŝna jedynie produkowa ć cegł ę klinkierow ą. Brak jest perspektyw udokumentowania złó Ŝ surowców ilastych do produkcji dobrej jako ści wyrobów ceramiki budowlanej o czerepie po- rowatym. Na obszarze arkusza koncesje na poszukiwanie gazu łupkowego posiadaj ą firmy Chevron Polska, Exxon Mobil i DPV Service. Główny u Ŝytkowy poziom wodono śny jest zwi ązany z górnokredowymi osadami w ę- glanowymi. Eksploatowane wody s ą dobrej jako ści, a uj ęcia posiadaj ą du Ŝą wydajno ść .

45 Na terenie obj ętym arkuszem Nielisz, w strefie gł ęboko ści do 2,5 m nie wyst ępuj ą osady, których własno ści izolacyjne stanowiłyby dostateczn ą barier ę geologiczn ą dla bezpo- średniego składowania odpadów. Na mapie wskazano obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk pozbawione naturalnej izolacji. Na powierzchni terenu wyst ępuj ą tu przepuszczalne osady czwartorz ędowe. Budowa obiektów uci ąŜ liwych dla środowiska wymaga ć b ędzie dodatkowej przesłony podło Ŝa, sztucznej lub mineralnej. Cały teren znajduje si ę w zasi ęgu udokumentowanego głównego zbiornika wód podziemnych nr 407 Niecka lubelska (Chełm – Zamo ść ) praktycznie pozbawionego izolacji od zanieczyszcze ń antropogenicznych. Pełni on rol ę głównego u Ŝytkowego zbiornika wodono- śnego, stopie ń zagro Ŝenia wód okre ślono na bardzo wysoki. Pod k ątem składowania odpadów mo Ŝna rozpatrywa ć du Ŝe, suche wyrobisko zło Ŝa „Ruskie Piaski – Błaszczak”. Nale Ŝy uwzgl ędni ć konieczno ść dodatkowej izolacji skarp i podło Ŝa obiektu. Ze wzgl ędu na warunki hydrogeologiczne budowa obiektów potencjalnie uci ąŜ liwych dla środowiska musi by ć poprzedzona rozpoznaniem geologicznym i hydrogeologicznym miejsca planowanej inwestycji, a obiekty musz ą mie ć dodatkow ą izolacj ę podło Ŝa i skarp, syntetyczn ą lub mineraln ą. Ocenie warunków budowlanych podlegało tylko około 15% powierzchni arkusza. Na waloryzowanych obszarach panuj ą najcz ęś ciej niekorzystne warunki dla budownictwa, co wynika z obecno ści rozległych terenów podmokłych, mi ędzy innymi w dolinach: Wieprza, Werbki, Ł ętowni, Łabu ńki, Czarnego Potoku, Topornicy i mniejszych cieków. Korzystne warunki budowlane wyst ępuj ą na obszarach tarasów nadzalewowych i na wysoczyznach, np. w rejonie Ruskich Piasków, Nielisza, Chom ęcisk Du Ŝych, Wólki Złojeckiej, Sita ńca, Boda- czowa, Zawady, K ątów II, Mokrego i śdanowa. Na opisywanym terenie i w najbli Ŝszym jego s ąsiedztwie znajduje si ę kilkaset zabyt- ków obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, głównie na terenie Zamo ścia. W 1992 r. starówka zamojska została uznana za pomnik historii i wpisana na List ę Światowego Dziedzictwa Kul- tury UNESCO. Ze wzgl ędu na powszechne wyst ępowanie gleb wysokich klas bonitacyjnych podsta- wowymi kierunkami rozwoju i inwestycji dla omawianego obszaru, s ą rolnictwo szczególnie o charakterze ekologicznym i przetwórstwo rolno-spoŜywcze. Rozwojowi turystyki powinny sprzyja ć liczne zabytki kultury oraz obszary obj ęte ochron ą przyrody, a przede wszystkim powstanie zbiornika wodnego „Nielisz”. Obecna baza turystyczna wokół zalewu jest niestety bardzo ograniczona.

46 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man health risk assessment: A Case study involving heavy metal soil contamination after the flooding of the river Meuse during the winter ofn 1993 – 1994 . Environ- mental Health Perspectives 107 (1), 37 – 43. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G. 1995. Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geolog. Quart., vol 40, no. 3, p. 467 – 480. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128, 391 – 400. BOROWIEC J., 1990 – Torfowiska Regionu Lubelskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. BORZ ĘCKI L., SOKOLI ŃSKA Z., 1980 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla udokumentowania złó Ŝ kruszywa naturalnego na obszarze projektowanego zbiornika wodnego „Izbica. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUŁA S., DRZYMAŁA J., MAŁEK M., 2000a – Szczegółowa mapa geologiczna Polski, skala 1:50 000 arkusz Nielisz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. BUŁA S., DRZYMAŁA J., MAŁEK M., 2000b – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Nielisz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. CYRKLER J., WYRWICKI R., 1974 – Lessy i gliny lessowe jako surowiec ceramiki budowlanej. Szkło i ceramika, nr 2, Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., SZYMA ŃSKA G., KEMPISTY T., 1978 – Karta rejestracyjna złoŜa piasku do robót drogowych „Wólka Złojecka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol., Warszawa. CZAJA-JARZMIK B., 1985 – Sprawozdanie z poszukiwa ń złó Ŝ kruszywa naturalnego dla drogownictwa w rejonie Zamo ścia, śółkiewki, Zwierzy ńca i Frampola. Arch. Geol. UMWL, Filia w Zamo ściu. CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., SADURSKI A., 1998 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Nielisz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

47 CZERWI ŃSKA-TOMCZYK J., RYSAK A., ŁUSIAK R., GIL R., ZWOLI ŃSKI Z., 2008 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronnego zbiornika wód podziemnych Niecka Lubelska (GZWP nr 406). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. DR ĄGOWSKI A., 1981 – In Ŝyniersko-geologiczna charakterystyka niszczenia skał ma- strychskich Wy Ŝyny Lubelskiej w wyniku p ęcznienia i skurczu, Biul. Geol. Uniwer- sytetu Warszawskiego, t. 29. GAŁUS S., ŁOBACZ J., 2006 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa piasku „Michalów”

w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MAŁEK M., WODYK K., MALESZYK M., 2007 – Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w wojewódz- twie lubelskim. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000/pl/aktualnosci.php strony dotycz ące obszarów Na- tura 2000 Instrukcja opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JAHN A., 1956 – Wy Ŝyna lubelska. Rze źba i czwartorz ęd. Prace Geograficzne PAN nr 7, Warszawa. JASKANIS D., 1998 – Katalog stanowisk archeologicznych obj ętych rejestrem zabytków nieruchomych w Polsce (stan na 31.12.1993). Wydawnictwo Stowarzyszenia Na- ukowego Archeologów Polskich – Oddz. Warszawski, Warszawa. JÓ ŹWIK M., SOKOLI ŃSKA Z., 1982 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami piasków czwartorz ędowych w rejonie Zamo ść – śółkiewka oraz Zamo ść – Hrubieszów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. AGH Kraków.

KNAPCZYK J., 1987 – Sprawozdanie z prac geologicznych dla udokumentowania w kat C 2 zło Ŝa piasków budowlanych Nielisz. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., War- szawa. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, War- szawa.

48 KRAJEWSKI S., 1970 – Charakter dróg kr ąŜ enia wód podziemnych w utworach szczelinowych górnej kredy na Wy Ŝynie Lubelskiej. Przegl.. Geol. nr 8 – 9. KRAJEWSKI S. 1972 – Strefowo ść zawodnienia utworów górnej kredy na obszarze Lubel- skiego Zagł ębia W ęglowego. Prace Hydrogeologiczne, Seria Specjalna I.G. War- szawa.

KULCZYCKA J., 1978 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania w kat. C 2 zło Ŝa piasków dla budownictwa komunikacyjnego „Wieprzec – Wychody” ze sprawozdaniem z prac zwiadowczych w rejonie „Wieprzec – Hubale”. Centr. Arch. Geol. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska. Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MARKS L., BER. A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIU H., PROBST A., LIAO B. 2005. Metal contamination of soil and crops affected by the Chenchou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Science of The Total Environment, 339 (1 – 3), 153 – 166. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39 , 20 – 31. MATUK W., 1979 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za zło Ŝami piasków dla celów budowlanych w okolicy Zamo ścia. Arch. Geol. UMWL, Filia w Zamo ściu. MIKITIUK W., 1961 – Karta rejestracyjna zło Ŝa surowców ilastych ceramiki budowlanej cegielnia Zamo ścianka. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MILEWSKI Z., 1962 – Aneks do dokumentacji geologicznej zło Ŝa lessów do produkcji klinkieru „Zawada”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320 (2 – 3), 189 – 209.

49 MORAWSKA J., 1960 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa lessów do produkcji klinkieru „Zawada”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PACZY ŃSKI B., SADURSKI A. (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom 1, Wo- dy słodkie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., SIERO Ń G., 2007 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego (piasku) „Mokre” w kat. C 1 w miejsc. Mokre. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., SIERO Ń G., 2009 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ru-

skie Piaski III” w kat. C1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. PTAK E., SIERO Ń G., 2010 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Hu-

bale I” w kat. C 1. Powiatowe Arch. Geol. w Zamo ściu. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw z dnia 14 maja 2002 r., nr 55, poz. 498. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw z dnia 4 pa ździernika 2002 r., nr 165, poz. 1359. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów, wraz ze zmian ą z 26 lutego 2009 r. Dziennik Ustaw z dnia 10 kwietnia 2003 r., Nr 61, poz. 549 i z 13 marca 2009 r., nr 39, poz. 320. Rozporz ądzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 marca 2007 r. w sprawie jako ści wody przezna- czonej do spo Ŝycia przez ludzi. Dziennik Ustaw z dnia 6 kwietnia 2007 r., Nr 61, poz. 417. Rozporz ądzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych cz ęś ci wód powierzchniowych. Dziennik Ustaw z dnia 9 wrze śnia 2008 r., nr 162, poz. 1008.

50 SALAMON E., NIE Ć M., 2005 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Nielisz. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1995 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 w formie uproszczonej zło Ŝa kruszywa mineralnego (piasku) „Ruskie Piaski”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat. C 2 w formie uproszczonej zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Ruskie Piaski” dz. nr 50 – 61, 63 – 65. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SIERANT M., 1998a – Dokumentacja geologiczna w formie uproszczonej zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) w miejscowo ści Mokre. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 1998b – Dokumentacja geologiczna w kat. C 1 w formie uproszczonej zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) w miejscowo ści Ruskie Piaski. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2004 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasku) „Ruskie Piaski II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2008 – Dodatek do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego – piasku „Kolonia Lipowiec II” w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2009a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Ruskie Piaski (Błaszczak”). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SIERANT M., 2009b – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 zło Ŝa piasków „Wólka Złojec- ka”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

SILIWO ŃCZUK Z., 1992 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat. C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego (piasków) „Wółka Nieliska – Ruskie Piaski”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. SOKOLI ŃSKA Z., 1983 – Sprawozdanie z prac geologiczno-zwiadowczych za kruszywem naturalnym w obr ębie czasz małych projektowanych zbiorników wodnych, woje- wództwo zamojskie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

STEC J., 2009 – Dodatek nr 1 (rozliczeniowy) do dokumentacji geologicznej w kat.C 1 zło Ŝa piasku „Mokre 2”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

51 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warsza- wa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Skala 1:750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. SZCZERBICKA M., 2005 – Dodatek do aneksu do dokumentacji hydrogeologicznej uj ęcia wód podziemnych z utworów kredowych zawieraj ący ustalenie aktualnych wydajno- ści eksploatacyjnych studni uj ęcia „Łabu ńka” w Zamo ściu. Centr. Arch. Geol. Pa ń- stw. Inst. Geol., Warszawa. TCHÓRZEWSKA D., 1964 – Orzeczenie dla zło Ŝa margli w rejonie Zamo ścia i Niedzieliskach wraz ze sprawozdaniem ze zwiadu geologicznego przeprowadzone- go w rejonie Sitna i Horyszowa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa z 27.04.2001 r. o odpadach (tekst jednolity z 2010 r.). DzU nr 185, poz. 1243. WAGNER J., 1968 – Sprawozdanie z bada ń geologicznych wykonanych w celu znalezienia zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie "Zwierzy ńca", pow. Zamo ść , woj. lubelskie, miejscowo ści: Brody Małe, Hadwi Ŝyn, Turzyniec, Kosobudy, śurawnica, Boda- czów. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. WOŁKOWICZ S., MALON A., TYMI ŃSKI M. (red.), 2010 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2009. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. ZDANOWSKI A. 2010 (w druku) – W: Zasoby perspektywiczne kopalin Polski (red. Woł- kowicz S.). Wegiel kamienny – Lubelskie Zagł ębie W ęglowe. Pa ństw. Inst. Geol. – Pa ństw. Inst. Bad. Warszawa. ZEZULA H., PIETRUSZKA W., KOPACZ M., 1996 – Dokumentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia stref ochronnych GZWP nr 407 (Chełm – Za- mo ść ). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.