P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz NIELISZ (861) Warszawa 2011 Autorzy: Sławomir M ądry*, Izabela Bojakowska**, Paweł Kwecko**, Jerzy Miecznik**, Gra Ŝyna Hrybowicz*** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Albin Zdanowski** Redaktor regionalny planszy B: Joanna Szyborska-Kaszycka ** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** * – Przedsi ębiorstwo Usług Geologicznych „Kielkart”, ul. Starowapiennikowa 6, 25-113 Kielce ** – Pa ństwowy Instytut Geologiczny-Pa ństwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne „Polgeol” SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa ISBN ………………. Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2011 Spis tre ści I. Wst ęp (Sławomir M ądry) ........................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (Sławomir M ądry) .......................................... 4 III. Budowa geologiczna (Sławomir M ądry) .............................................................................. 7 IV. Zło Ŝa kopalin (Sławomir M ądry) ....................................................................................... 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (Sławomir M ądry) ....................................................... 14 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin (Sławomir M ądry) ................................. 16 VII. Warunki wodne................................................................................................................. 19 1. Wody powierzchniowe................................................................................................ 19 2. Wody podziemne......................................................................................................... 20 VIII. Geochemia środowiska.................................................................................................... 22 1. Gleby (Paweł Kwecko) ................................................................................................ 22 2. Osady (Izabela Bojakowska) ....................................................................................... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze (Jerzy Miecznik) ......................................................... 29 IX. Składowanie odpadów (Gra Ŝyna Hrybowicz) .................................................................... 31 X. Warunki podło Ŝa budowlanego (Sławomir M ądry) ............................................................ 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (Sławomir M ądry) ............................................................ 37 XII. Zabytki kultury (Sławomir M ądry) ................................................................................... 43 XIII. Podsumowanie (Sławomir M ądry, Gra Ŝyna Hrybowicz) ................................................ 45 XIV. Literatura......................................................................................................................... 47 I. Wst ęp Arkusz Nielisz Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w 2010/11 r. w Przedsi ębiorstwie Usług Geologicznych „Kielkart” w Kielcach (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym-Pa ństwowym Instytucie Badawczym i Przed- si ębiorstwie Geologicznym „Polgeol” SA w Warszawie (plansza B). Map ę sporz ądzono zgodnie z „Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000” (2005), na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000, w układzie współrz ędnych 1942. Przy opra- cowywaniu niniejszego arkusza wykorzystana została Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Nielisz, wraz z materiałami autorskimi (Salamon, Nie ć, 2005). Plansza A jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospo- darki zło Ŝami na tle wybranych elementów: górnictwa i przetwórstwa kopalin, hydrogeologii, geologii in Ŝynierskiej, przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Dane i oceny geo środowiskowe zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku przyrodniczym, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji pa ństwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą wskazówk ą nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska. Informacje doty- cz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych s ą u Ŝyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej zajmuj ących si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Zawarte na mapie informacje mog ą by ć wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach eko- fizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą po- moc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony śro- dowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały niezb ędne do opracowania niniejszej mapy zebrano w: Centralnym Archi- wum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, Urz ędach Woje- wódzkim i Marszałkowskim w Lublinie, urz ędach powiatowych, miejskich i gminnych. 3 Zebrane informacje uzupełnione zostały zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2010 roku. Mapa przygotowana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geo środowisko- wej Polski (MG śP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informa- cyjnych opracowanych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Nielisz wyznaczaj ą współrz ędne 23°00’ – 23°15’ długo ści geograficz- nej wschodniej i 50°40’ – 50°50’ szeroko ści geograficznej północnej. Jego powierzchnia wy- nosi około 324 km 2. Pod wzgl ędem administracyjnym obszar arkusza poło Ŝony jest w województwie lu- belskim, w powiecie zamojskim, w granicach gmin: Stary Zamo ść , Zamo ść , Nielisz, Szcze- brzeszyn, Sułów oraz Zwierzyniec. W podziale fizjograficznym Polski (Kondracki, 2002) obszar arkusza poło Ŝony jest w południowej cz ęś ci makroregionu Wy Ŝyny Lubelskiej, nale Ŝą cej do podprowincji Wy Ŝyny Lubelsko-Lwowskiej, która z kolei wchodzi w skład prowincji Wy Ŝyn Polskich (fig. 1). Wi ększo ść powierzchni omawianego terenu poło Ŝona jest w obr ębie mezoregionu Padołu Zamojskiego. Jest to rozległe obni Ŝenie wypreparowane w mało odpornych marglach górno- kredowych. Ma ono form ę trójk ątnej kotliny, otoczonej wzniesieniami – od północy Wynio- sło ści ą Giełczewsk ą i Działami Grabowieckimi, a od południa Roztoczem Środkowym (Jahn, 1956). W kierunku wschodnim, bez wyra źnej granicy, przechodzi w Kotlin ę Hrubieszowsk ą. Południowy brzeg Padołu Zamojskiego to wyspowe pagóry kredowe, o wysoko ści ponad 270 m n.p.m. (Dziewcza Góra). Niewielka północno-wschodnia cz ęść arkusza nale Ŝy do Działów Grabowieckich, zbudowanych głównie z odpornych na wietrzenie górnokredowych opok. Tworz ą one równo- le Ŝnikowe garby, najcz ęś ciej przykryte lessami, cz ęsto poprzecinane niewielkimi dolinkami i rozci ęciami erozyjnymi. Rz ędne terenu w obr ębie arkusza wahaj ą si ę od około 200 do 270 m n.p.m. Mało zró Ŝnicowan ą rze źbę terenu urozmaicaj ą doliny rzek: Wieprza, Poru i Łabu ńki, w obr ębie, których dominuje poziom tarasu nadzalewowego. Szeroka dolina Łabu ńki posiada formy osta ńcowe, tworz ące wzniesienia w obr ębie płaskiego dna doliny, szczególnie dobrze wi- doczne mi ędzy Wólk ą Nielisk ą a Białobrzegami. 4 Obszar arkusza znajduje si ę w lubelsko-zamojskim regionie klimatycznym, który kształtuj ą ścieraj ące si ę wpływy klimatu kontynentalnego i atlantyckiego. Charakterystyczn ą cech ą klimatyczn ą s ą stosunkowo krótkie pory przej ściowe tj. przedwio śnie i przedzimie. Zimy s ą do ść ostre, ale pokrywa śnie Ŝna jest niewielka i nietrwała. Liczba dni pogodnych oraz nasłonecznienie nale Ŝy do najwi ększych w Polsce. Średnia temperatura roczna wynosi około 7,5ºC. Wi ększo ść opadów przypada na miesi ące letnie. Maj ą one nierzadko charakter nawałnic z towarzysz ącymi im opadami gradu. Rejon cechuje si ę opadem rocznym wynosz ą- cym średnio 600 mm, natomiast parowanie terenowe wynosi 510 mm (Czerwi ńska-Tomczyk, Sadurski, 1998). Lasy zajmuj ą niewielkie połacie w rejonie: Nielisza, Ruskich Piasków, Deszkowic, Chom ęcisk Małych, Sita ńca. Wyst ępuj ące w cz ęś ci południowej obszaru arkusza lasy stano- wi ą fragment zwartego kompleksu le śnego nale Ŝą cego do Roztocza ńskiego Parku Narodowe- go i jego otuliny. Arkusz Nielisz obejmuje w znacznej mierze teren rolniczy, jedynie w południowo- wschodniej cz ęś ci jest to obszar zurbanizowany – zachodnia cz ęść miasta Zamo ść . Gleby chronione wyst ępuj ą na całym obszarze arkusza, zajmuj ąc ponad 70% powierzchni. Są to głównie gleby brunatne, czarnoziemy i rędziny, wykształcone na lessach i lessach piaszczys- tych oraz na wychodniach skał kredowych. Dobre warunki glebowe pozwalaj ą na upraw ę pszenicy, j ęczmienia i buraków cukrowych. Znacz ący udział w strukturze upraw