Arkusz SWORNEGACIE (125)

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2009 r.

Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Andrzej Szel ąg*, Krystyna Wojciechowska**

Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka *

* – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa

ISBN

Spis tre ści I. Wst ęp – B. Radwanek-Bąk...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. B ąk ...... 4 III. Budowa geologiczna – B. Radwanek-Bąk...... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. Radwanek-Bąk ...... 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Radwanek-Bąk ...... 16 VII. Warunki wodne – B. Radwanek-Bąk...... 19 1. Wody powierzchniowe...... 19 2. Wody podziemne...... 20 VIII. Geochemia środowiska ...... 22 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko ...... 22 2. Osady – I. Bojakowska ...... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ...... 27 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ...... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk ...... 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Radwanek-Bąk, A. Szel ąg...... 36 XII. Zabytki kultury – B. Radwanek-Bąk ...... 40 XIII. Podsumowanie – B. Radwanek-Bąk, K. Wojciechowska ...... 41 XIV. Literatura ...... 43

I. Wst ęp

Arkusz Swornegacie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opraco- wany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie i Pa ństwowym Insty- tucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 :50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sworne- gacie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 (B ąk, Szel ąg, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, Plansza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska i składowania odpadów. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrodniczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zweryfikowano w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gda ńsku. Mapa przygotowywana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Swornegacie o powierzchni 305 km 2 rozciąga si ę mi ędzy 17°15' a 17°30' długo ści geograficznej wschodniej i 53°50' a 54°00' szeroko ści geograficznej pół- nocnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym nieomal cały omawiany obszar le Ŝy w obr ębie Równiny Charzykowskiej. Jedynie jego południowo-zachodnia cz ęść nale Ŝy do Pojezierza Kraje ńskiego. Obydwa wymienione mezoregiony s ą elementami makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego (Kondracki, 2000; fig. 1). Równina Charzykowska obejmuje w tej cz ęś ci fragment rozległego sandru Brdy, który rozci ąga si ę na południe od Pojezierza Bytowskiego. W obr ębie arkusza jest to obszar poło- Ŝony na wysoko ści od 120 m n.p.m. w rejonie jezior Długiego i Karsi ńskiego koło miejscowo ści Swornegacie, do 186 m n.p.m. nad jeziorem Gwiazda, na południowy wschód od Bo- rowego Młyna. Wyst ępuj ące w jego obr ębie liczne polodowcowe zagł ębienia wypełnione s ą bagniskami (Pce ń, Rosocha) lub wodami jezior, z których najwi ększymi s ą: Gwiazda, Lip- czyno Wielkie, Karsi ńskie (fragment), Kiedrowickie, Parszczenica, Ksi ęŜ e i Śluza. Południowo-zachodni skrawek obszaru nale Ŝy do Pojezierza Kraje ńskiego. Jest to teren słabo zró Ŝnicowany morfologicznie, z pojedynczymi pagórami moren czołowych. Wysoko ść wzgórz dochodzi do około 150 m n.p.m. Obserwowa ć mo Ŝna tak Ŝe inne formy polodowcowe. Wa Ŝnym elementem krajobrazu są doliny rzeczne, cz ęsto zabagnione, których bieg po- krywa si ę na wielu odcinkach z dawnymi szlakami odpływu wód sandrowych. Najwi ększymi rzekami przepływaj ącymi przez obszar omawianego arkusza s ą Chocina, maj ąca swoje źródła poza granicami arkusza i jej dopływ Osusznica. Klimatycznie obszar arkusza Swornegacie znajduje się w pomorskiej dzielnicy klima- tycznej (Kaczorowska, 1977). Charakteryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas powietrza oceanicznego (tak Ŝe bezpo średni wpływ Bałtyku) i kontynentalnego. Przewa Ŝaj ą wia- try zachodnie, dominuj ą tu wi ęc, przez wi ększ ą cz ęść roku oceaniczne masy powietrza. Spra- wia to, Ŝe warunki klimatyczne s ą zmienne i kontrastowe. Jednak Ŝe jest to region nieco cie- plejszy i z mniejsz ą ilo ści ą opadów ni Ŝ wzniesienia Pojezierza Zachodnio- i Wschodniopo- morskiego. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5–7,5°C, a suma rocznych opadów w ci ągu roku si ęga 500–600 mm. Istotny wpływ na klimat tego obszaru wywiera zró Ŝnicowanie rze źby terenu i znaczna jego lesisto ść .

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Swornegacie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – numer mezoregionu, 4 – zbiornik wód powierzchniowych

314 Pojezierza południowobałtyckie

314.4 Pojezierze Zachodniopomorskie: 314.46 – Wysoczyzna Polanowska, 314.47 – Pojezierze Bytowskie 314.6–7 Pojezierze Południowopomorskie: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie,

Ponad 60% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą świerka oraz bukowe i d ębowe. Ich zwarte kompleksy tzw. Bory Człuchowskie ci ągn ą si ę szerokim pasem od Szczecinka w kierunku wschodnim, gdzie ł ącz ą si ę z Borami Tucholskimi.

5 Gleby pokrywaj ące obszar arkusza s ą zró Ŝnicowane. Przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby piaszczyste i piaszczysto-gliniaste, a w dalszej kolejno ści brunatne. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie Ŝyto i ziemniaki, a tak Ŝe owies. Na terenie arkusza Swornegacie nie ma rozwini ętego przemysłu. W sektorze rolnictwa działaj ą indywidualne gospodarstwa rolne. Dziedzin ą gospodarki, która odgrywa du Ŝą role na tym obszarze jest turystyka i rekreacja. Znajduj ą si ę tu zarówno o środki wypoczynkowe jak i kwatery agroturystyczne, których ilo ść i standard rosn ą z ka Ŝdym rokiem. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz Swornegacie nale Ŝy w cało ści do wojewódz- twa pomorskiego. Le Ŝy on na styku trzech powiatów: bytowskiego, chojnickiego i człuchow- skiego. W granicach arkusza do powiatu bytowskiego nale Ŝy du Ŝa cz ęść gminy Lipnica, do powiatu człuchowskiego fragment gminy Przechlewo, a do powiatu chojnickiego du Ŝa cz ęść gminy Konarzyny i małe fragmenty gmin Chojnice i Brusy. Jest to teren wiejski i słabo zaludniony. Najwi ększymi miejscowo ściami na tym obszarze s ą Lipnica licz ąca około 800 mieszka ńców oraz Borowy Młyn, Swornegacie i Nowa Wie ś licz ące ponad 500 mieszka ńców. Obszar omawianego arkusza le Ŝy poza wa Ŝnymi szlakami komunikacyjnymi. Głównym traktem jest droga z Chojnic do Bytowa, któr ą uzupełnia sie ć dróg lokalnych.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru obj ętego arkuszem Swornegacie przedstawiono na podstawie Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Nawrocka -Miklaszewska, Wojciechowska, 2003) oraz Mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000 arkusz Chojnice (Butrymowicz i in., 1976; Mojski, 1978). Poło Ŝenie arkusza na tle szkicu geologicznego re- gionu przedstawia figura 2. Obszar arkusza poło Ŝony jest w obr ębie Synklinorium Brze Ŝnego (Po Ŝaryski, 1974), w podło Ŝu którego na skałach metamorficznych i magmowych wieku prekambryjskiego le Ŝą silnie sfałdowane paleozoiczne utwory: syluru, dewonu, karbonu i permu. Utwory syluru wy- kształcone s ą jako łupki graptolitowe. Osady dewo ńskie i karbo ńskie reprezentowane s ą głównie przez facje w ęglanowe takie jak wapienie oraz dolomity. Ponad nimi w niezgodno ści erozyjnej i k ątowej rozwini ęte s ą permskie cyklotemy ewaporatowe wykształcone jako: wapienie, dolomity, anhydryty, gipsy i sole oraz facje klastyczne: zlepie ńce, piaskowce, mułow- ce i iłowce (Wagner,1999) .

Fig.2. Poło Ŝenie arkusza Swornegacie na tle Mapy geologicznej Polski wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogoł- ka, K. Piotrowskiej (2006) Czwartorz ęd; holocen:1 – piaski, mułki, iły, gytie jeziorne, 3- piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, 5 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach; plejstocen: 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, a – zasi ęg fazy pomorskiej zlodowacenia Wisły; ci ągi drobnych form rze źby: b – ozy, c – moreny czołowe, d –kemy; e – jeziora, f – sie ć rzeczna

Zachowano oryginaln ą numeracj ę z Mapy geologicznej L. Marksa i in. (2006)

Powy Ŝej, w niezgodno ści k ątowej, jako wy Ŝsze pi ętro strukturalne zalegaj ą osady: triasu, jury i kredy w niewielkim stopniu zaanga Ŝowane tektonicznie. Osady triasu to głównie dolomity i piaskowce oraz utwory mułowcowo-ilaste; jurajskie reprezentowane s ą przez: wapienie, margle oraz piaskowce i iłowce. Utwory kredowe buduj ą głównie margle oraz wapienie z bułami krzemiennymi.

7 Mi ąŜ szo ść osadów triasu wynosi około 700 m, jury około 300 m, natomiast mi ąŜ szo ść utworów kredowych zawarta jest w przedziale 800–1150 m. Ł ączna mi ąŜ szo ść osadów mezo- zoicznych wynosi od 1500 do 2 000 m. Ponad nimi zalegaj ą prawie zgodnie (niezgodno ść erozyjna) utwory: eocenu, oligocenu i miocenu (trzeciorz ęd). Oligoce ńskie osady reprezentowane s ą tu przez formacje czempi ńsk ą i rupelsk ą, natomiast osady mioce ńskie przez formacje rawick ą i ścinawsk ą. Osady tej sukcesji to głównie szelfowe osady sylicyklastyczne b ędące kombinacj ą osa- dów piaszczystych cz ęsto glaukonitowych i mułowcowi-ilastych z wkładkami w ęgli brunatnych. Jedynie osady formacji ścinawskiej tworz ą mocno zw ęglone iłołupki. Mi ąŜ szo ść kompleksu eoce ńsko-oligoce ńsko-mioce ńskiego wynosi około 150 metrów. Najstarsze utwory czwartorz ędowe reprezentowane s ą przez plejstoce ńskie gliny zwa- łowe stadiałów dolnego i górnego zlodowacenia Nidy, o mi ąŜ szo ści około 10 m, stwierdzone wierceniem w rejonie Zapcenia. Wierceniami stwierdzono równie Ŝ obecno ść piaszczysto- Ŝwirowych osadów interglacjału wielkiego. Bardziej rozprzestrzenione s ą plejstoce ńskie osady zlodowace ń środkowopolskich. S ą to głównie gliny zwałowe barwy szarozielonej z wys- tępuj ącymi w ich obr ębie soczewami piaszczysto-Ŝwirowymi. Tworz ą one stały poziom o mi ąŜ szo ści 3–5 m, lokalnie do 10 m (Miklaszewska, Wojciechowski, 2003). Ponad nimi cz ęsto zalegaj ą piaski i Ŝwiry fluwioglacjalne (wodnolodowcowe). Utwory tej częś ci profilu znane s ą tylko z wierce ń, gdy Ŝ na powierzchni nie odsłaniaj ą si ę. Utwory zwi ązane ze zlodowaceniami północnopolskimi pokrywaj ą cały obszar arkusza i jedynie górn ą ich cz ęść mo Ŝna bezpo średnio obserwowa ć w odsłoni ęciach na powierzchni. Generalnie s ą one reprezentowane przez trzy poziomy glin zwałowych (osady glacjalne), piaszczysto-Ŝwirowe osady fluwioglacjalne oraz mułki zastoiskowe, zaliczane do stadiału głównego. W obr ębie niego wydzielono utwory faz: leszczy ńskiej, pozna ńsko-dobrzy ńskiej i pomorskiej. Faz ę leszczy ńsk ą rozpoczynaj ą iły, mułki oraz piaski zastoiskowe, nad którymi zalegaj ą warstwowane równolegle piaski i Ŝwiry zwi ązane z procesami fluwioglacjalnymi. Ponad nimi rozwini ęte s ą piaszczyste gliny zwałowe z licznymi otoczakami i głazami skał magmowych i metamorficznych pierwotnie zwi ązanych z utworami karelidów pochodz ącymi ze Skandynawii oraz okruchy w ęgla brunatnego. Osady te w naturalnych odsłoni ę- ciach na powierzchni nie wyst ępuj ą. Faza pozna ńsko-dobrzy ńska reprezentowana jest przez fluwioglacjalne oraz glacjalne piaski i Ŝwiry, na których zalegaj ą brunatno-szare gliny zwałowe. W naturalnych odsłoni ę- ciach na powierzchni osady te wyst ępuj ą w południowej cz ęś ci obszaru arkusza w rejonie Nowej Wsi, jeziora śycheckiego i Zielonej Huty.

8 Faza pomorska reprezentowana jest równie Ŝ przez osady zwi ązane genetycznie z procesami fluwioglacjalnymi oraz glacjalnymi. S ą to głównie Ŝwiry i piaski kwarcowo-skaleniowe, drobno- i średnioziarniste, cz ęsto zaglinione i pylaste, barwy szaro Ŝółtej z wkładkami i soczewami brunatnych glin zwałowych. W naturalnych odsłoni ęciach na powierzchni osady te wyst ępuj ą prawie na całym obszarze arkusza z wyj ątkiem jego południowej cz ęś ci w rejonie pomi ędzy Now ą Wsi ą a Zielon ą Hut ą, gdzie dominuj ą osady zwi ązane z faz ą pozna ńsko- dobrzy ńsk ą. Osady rzecznolodowcowe zwi ązane s ą tu z rozległym sandrem Brdy. W obr ębie arkusza mo Ŝna wyró Ŝni ć te Ŝ dwie usytuowane równolegle do siebie rynny glacjalne o kierunku NW-SE: jedna wykorzystywana przez jeziora Nierostowo oraz Wielkie i Małe Zielone, druga ł ącz ąca jeziora Mielonek, Ksi ąŜ e, Parszczenica, Śluza. W ich pobli Ŝu wyst ępuj ą liczne, niewielkie formy szczelinowe w postaci wydłu Ŝonych wałów, na ogół zbudowane z piasków i Ŝwirów. Spotyka si ę równie Ŝ kemy i tarasy kemowe. Ich nagromadzenia znajduj ą si ę mi ędzy Karpnem a jeziorem Du Ŝy Bory ń, w okolicy Zielonej Chociny, Buksewa i Swornegaci. Wśród osadów fazy pomorskiej mo Ŝemy obserwowa ć liczne przejawy glacitektoniki, gdzie w obr ębie np. moren czołowych wyst ępuj ą liczne zafałdowania oraz złuskowacenia. Obni Ŝenie poziomu wód gruntowych w tym rejonie na przełomie plejstocenu i holocenu doprowadziło do powstania osadów eolicznych. S ą one reprezentowane przez piaski wyst ępu- jące w postaci rozległych pól (w rejonie Nierostowa-Bindugi na zachodzie i Małych Zani na wschodzie) oraz w formie wydm, głównie nieregularnych, podrz ędnie wałowych i parabo- licznych. Osady te wyst ępuj ą na powierzchni sandru, pomi ędzy jeziorem Lipczyno Wielkie a miejscowo ści ą Borowy Młyn. Najmłodsze utwory nale Ŝą do holocenu. Osady rzeczne Chociny i jej dopływów tworz ą poziomy tarasowe. S ą zbudowane z piasków miejscami ze Ŝwirem i głazami, cz ęsto przykryte warstwami namułów i torfów. W bezodpływowych zagł ębieniach i dolinach mo Ŝemy obserwowa ć iły i mułki oraz kred ę jeziorn ą (na północ od Swornegaci, dolinie Chociny, koło Zap- cenia). Liczne na całym omawianym obszarze s ą torfy, przewa Ŝnie niskie i przej ściowe. Naj- wi ększe ich nagromadzenie wyst ępuje w rejonie wsi Upiłka.

IV. Zło Ŝa kopalin

Obszar arkusza Swornegacie jest ubogi w zło Ŝa kopalin. Obecnie znajduje si ę tu pi ęć udokumentowanych złó Ŝ kopalin pospolitych: w tym 3 zło Ŝa kopalin okruchowych (piaski i Ŝwiry) „Osowo”, „Lipnica IV” i „Lipnica V” oraz dwa zło Ŝa kredy jeziornej z gyti ą wapien- ną: „Zapce ń Pole A” i „Zapceń Pole B” (tabela 1; Gientka i in. [red.], 2007).

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Kategoria Stan zago- Wydobycie Nr geologiczne- Zastosowanie Klasyfikacja Przyczyny Wiek kompleksu rozpozna- spodarowania [tys. t] zło Ŝa Rodzaj bilansowe kopaliny złó Ŝ konflikto- Nazwa zło Ŝa litologiczno- nia zło Ŝa na kopaliny [tys. t] wo ści surowcowego mapie zło Ŝa Klasy Klasy wg stanu na rok 2007(Gientka i in.,2007) 1–4 A–C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 Osowo pŜ Q 1794 C2 N – Sd, Sb 4 A – 2 Zapce ń-pole B kj Q 859,0 C1 Z – Sr 4 B Gl 3 Zapce ń-pole A kj Q 994,7 C1 Z – Sr 4 B Gl 4 Lipnica V pŜ Q 2516 C1 N – Sd, Sb 4 A – 5 Lipnica IV p Q 1423 C1 N – Sd, Sb 4 A –

Obja śnienia: Ŝ Ŝ 13 13 Rubryka 3: p – piaski i wiry, p – piaski, kj – kreda jeziorna i gytia Rubryka 4: Q – czwartorz ęd, Rubryka 7: zło Ŝe: G – zagospodarowane, N – niezagospodarowane Rubryka 9: Sd – kopaliny drogowe, Sb – kopaliny budowlane, Sr – kopaliny rolnicze Rubryka 10: 4 – powszechnie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne Rubryka 11: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – gleby chronione i ł ąki na podło Ŝu organicznym

Zło Ŝa kopalin okruchowych na omawianym obszarze s ą jest pochodzenia wodnolodow- cowego. S ą one zwi ązane z rozległym sandrem Brdy. Zło Ŝe kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego „Osowo” zostało rozpoznane wst ępnie (kategoria

C2) w roku 1972 w trzech polach (Strzelczyk, Arnold, 1972). Nie było ono zagospodarowane. W roku 2007 z jednego z pól (pola C) wyci ęto fragment, dokumentuj ąc go odrębnie jako zło Ŝe „Lipnica IV”, za ś w 2008 r. operacj ę tak ą przeprowadzono na polu B, wł ączaj ąc jego niewielk ą cz ęść do dokumentacji geologicznej nowego zło Ŝa „Lipnica V”. Równocześnie sporz ądzono dodatek do dokumentacji geologicznej zło Ŝa „Osowo” koryguj ący jego granice i zasoby (Hel- wak, 2008 a). Obecnie zło Ŝe to nadal składa si ę z trzech odr ębnych pól, ale o powierzchniach: 4,35 ha, 5,8 ha i ha i 7,32 ha, rozci ągaj ących si ę na długo ści około 3 km. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa waha si ę od 2,5 do 7,0 m, średnio wynosi 4,9 m, za ś grubo ść nadkładu zbudowanego z gleby oraz pia- sków ró Ŝnoziarnistych – od 0,2 do 2,8 m, średnio 1,5 m, a stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ- szo ści zło Ŝa (N/Z) 0,26. Zło Ŝe jest udokumentowane powy Ŝej zwierciadła wód gruntowych. Ko- palin ę stanowi kruszywo piaszczysto-Ŝwirowe o średnim punkcie piaskowym 66,6% Zawarto ść pyłów mineralnych jest niewielka, średnio do 1,8%, a nasi ąkliwo ść pospółki średnio 1,1%. Ma- teriał okruchowy zawiera niewielkie ilości ( średnio 3,6%) nadziarna. W stropie serii piaszczysto- Ŝwirowej wyst ępuj ą piaski pylaste. Udokumentowane zasoby bilansowe kruszywa wynosz ą 1 582,2 tys. t, a wi ęc o 212 tys.t mniej ni Ŝ w pierwotnej dokumentacji. W bezpo średnim s ąsiedztwie zło Ŝa „Osowo”, udokumentowano dwa zło Ŝa: piasków „Lip- nica IV” (Helwak, 2007) i piasków ze Ŝwirami – „Lipnica V” (Helwak, 2008 b). Powierzchnia zło Ŝa „Lipnica IV” wynosi 6,8 ha, zaś powierzchnia zło Ŝa „Lipnica V” ma 16,3 ha, w dwóch sąsiaduj ących z sob ą polach (7,7 ha i 8,6 ha), rozdzielonych drog ą gminn ą. Średnie mi ąŜ szo ści opisywanych złó Ŝ wynosz ą odpowiednio 10,85 m i 4,3 m. Nadkład w obu zło Ŝach buduje gleba i piaski ró Ŝnoziarniste o średniej grubo ści 0,2 m. Stosunek grubo ści nadkładu do mi ąŜ szo ści złó Ŝ (N/Z) wynosi odpowiednio 0,02 i 0,04. Parametry jako ściowe kopaliny s ą w nich zbli Ŝone, przy czym w zło Ŝu „Lipnica IV” wyst ępuje materiał bardziej piaszczysty ( średni punkt piaskowy 81,8%) ni Ŝ w zło Ŝu „Lipnica V” ( średni punkt piaskowy 71,4%). Zawarto ść pyłów mineralnych jest niewielka, średnio 1,8% („Lipnica IV) i 1,9% („Lipnica V”). Oba zło Ŝa s ą suche. Na obszarze arkusza Swornegacie znajduj ą si ę równie Ŝ dwa du Ŝe zło Ŝa kredy jeziornej, które w rzeczywisto ści s ą jednym sztucznie podzielonym obszarem zło Ŝowym obejmuj ącym tzw. bagno Pce ń. Pierwsze, niezatwierdzone opracowania dokumentacyjne pochodz ą z lat 60 (Butrymowicz, 1963). W historii dokumentowania i eksploatacji złó Ŝ podziały, a zarazem granice obu złó Ŝ ulegały kilkukrotnym zmianom. Kreda jeziorna i gytia z obu złó Ŝ były stosowane do wapnowania gleb. Przykrywaj ący je torf mo Ŝe by ć spo Ŝytkowany jako surowiec rolniczy.

14 Aktualnie zło Ŝe „Zapce ń Pole A” obejmuje wi ększy, południowo-zachodni fragment terenu o powierzchni 78,1 ha (Matuszewski, Gurz ęda, 2001, Matuszewski, 2005). Kopalin ą główn ą jest kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści od 0,8 m do 9,6 m ( średnio 3,9 m), której towarzyszy gytia wapienna (w cz ęś ci przystropowej) i gytia wapienno-organiczna lub piaszczysta (w cz ę- ści przysp ągowej). Gytia nie była osobno badana, ani nie okre ślano jej zasobów. W nadkła- dzie zło Ŝa wyst ępuje torf o średniej grubo ści 0,5 m. Jego stopie ń rozkładu wynosi 40%, a odczyn pH 5,4–6,2. Torf ten, z uwagi na mał ą mi ąŜ szo ść , zaliczony został do nadkładu, jednak mo Ŝe by ć przydatny dla celów rolniczych. Zło Ŝe „Zapce ń Pole B” o powierzchni 19,98 ha (dwa pola) obejmuje północny i północno- wschodni fragment Bagna Pce ńskiego (Matuszewski, Gurz ęda, 2001a), Podobnie jak w są- siednim zło Ŝu kopalin ą główn ą jest kreda jeziorna o mi ąŜ szo ści od 0,8 do 9,6 m ( średnio 3,6 m), z towarzysz ącą gyti ą wapienn ą, która nie była przedmiotem osobnych zabiegów dokumenta- cyjnych. W cz ęś ci przysp ągowej wyst ępuje gytia wapienno-organiczna lub piaszczysta, przechodz ąca w piasek drobnoziarnisty, za ś w nadkładzie warstwa torfu o grubo ści około 0,5 m. Parametry jako ściowe kopaliny s ą analogiczne jak w s ąsiednim zło Ŝu „Zapce ń Pole A”. Główne parametry geologiczno-górnicze i jako ściowe kopaliny udokumentowanej w zło Ŝach zestawiono w tabeli 2. Tabela 2 Podstawowe parametry geologiczno-zło Ŝowe i jako ściowe złó Ŝ kredy jeziornej w obszarze Zapce ń Parametr Zapce ń – pole A Zapce ń – pole B Powierzchnia zło Ŝa [ha] 78,2 19,98 Mi ąŜ szo ść serii u Ŝytecznej – Z [m] (0,8 – 9,6), śr. 3,9 (0,8 – 9,6), śr. 3,6 Grubo ść nadkładu – N (0,0 – 2,2), śr. 0,5 (0,0 – 0,6), śr. 0,2 N/Z 0,1 0,05 Zasadowo ść ogólna [%] (37,6 – 51,9), śr. 42,2 (40,1 – 47,4), śr. 42,3 Wilgotno ść naturalna [%] (51,9 – 82,0), śr. 72,0 (62,6 – 79,9), 71,7 strata pra Ŝenia w temp. 110 oC [%] śr. 13,55 śr. 12,72 pH (7,2 – 8,5), śr. 7,7 (7,0 – 8,5), śr. 7,7 Zawarto ść CaO [%] (39,35 – 46,06), śr. 42,20 (39,75 – 42,00), śr. 41,27 Zawarto ść MgO [%] (0,05 – 1,31), śr. 0,30 (0,03 – 0,64), śr. 0,27 Zawarto ść SiO 2 [%] (0,56 – 15,8), śr. 3,46 (1,29 – 11,84), śr. 4,48 gęsto ść pozorna [g/cm 3] (1,13 – 1,43), śr. 1,21 (1,16 – 1,31), śr. 1,23 gęsto ść wła ściwa [g/cm 3] (2,27 – 2,58), śr. 2,42 (2,30 – 2,64), śr. 2,41

W roku 2005 i 2006 w zwi ązku z zako ńczeniem eksploatacji sporz ądzono dodatki rozli- czeniowe do dokumentacji geologicznych obu złó Ŝ (Matuszewski, 2005, 2006). Klasyfikacji sozologicznej złó Ŝ dokonano zgodnie z obowi ązuj ącymi wytycznymi dokumentowania złó Ŝ kopalin (Zasady..., 1999). Z punktu widzenia ochrony kopalin wszystkie trzy zło Ŝa zaliczono do kategorii 4, tj. złó Ŝ kopalin pospolitych, wyst ępuj ących powszechnie

15 na terenie całego kraju. Z punktu widzenia konfliktowo ści eksploatacji zło Ŝa kredy jeziornej zaliczono do konfliktowych (klasy B) ze wzgl ędu na ochron ę gleb o podłoŜu organicznym, natomiast zło Ŝa kopalin okruchowych do klasy A – mało konfliktowych.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin.

Na terenie arkusza Swornegacie kreda jeziorna z obszaru bagna pce ńskiego była eks- ploatowana ju Ŝ od lat 60 XX wieku. Pocz ątkowo wydobycie obj ęło południowe fragmenty obszaru zło Ŝowego, rozszerzaj ąc si ę z czasem ku środkowi bagna. Wydobycie prowadzone było przy u Ŝyciu koparek czerpakowych, podsi ębiernych, a odstawa urobku odbywała si ę sieci ą ta śmoci ągów („Zapce ń–pole A”) lub ci ągnikiem z przyczep ą („Zapce ń–pole B”). Wydo- byty urobek wykorzystywano do produkcji dwóch gatunków nawozu wapniowo-kredowego: − kredy „K” suchej, o minimalnej zawarto ści CaO–45% i maksymalnej wilgotno ści 10%, − kredy „K” wilgotnej, o minimalnej zawarto ści CaO–40% i maksymalnej wilgotno ści 30%. W 2006 r. ze wzgl ędu na znaczny stopie ń wyeksploatowania złó Ŝ oraz brak zbytu, zwi ązany z zaniechaniem dotacji pa ństwowych na kred ę nawozow ą, eksploatacj ę obu złó Ŝ zako ńczono, a obszary i tereny górnicze zniesiono. W wyniku wieloletniej eksploatacji po- wstały liczne baseny poeksploatacyjne o powierzchniach od 0,5 do kilku hektarów i zró Ŝni- cowanej gł ęboko ści, porozdzielane groblami. Są one obecnie ostoj ą ptactwa wodnego. Na obszarze arkusza Swornegacie nie prowadzi si ę koncesjonowanego wydobycia kruszyw naturalnych. Na omawianym terenie znajduje si ę kilka niewielkich okresowych punktów wydobycia piasku na potrzeby lokalne. Zlokalizowane s ą one na skraju obszaru zło Ŝa „Lipnica IV” oraz w miejscowo ści Zielona Chocina. Rzadko i w coraz mniejszej skali wybierana glina do re- montu pieców z niewielkiego wyrobiska w okolicy Mielna. Obecnie miejsce to jest niemal całkiem zaro śni ęte.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Perspektywy surowcowe na obszarze obj ętym arkuszem Swornegacie s ą niewielkie i dotycz ą jedynie mo Ŝliwo ści wykorzystywania kredy jeziornej, torfów, i kruszyw naturalnych głównie w skali lokalnej (Petelski, 1985; Wytyk, 1985; Jurys, 1986). Mo Ŝliwo ść rozwoju eksploatacji kredy jeziornej, gytii wapiennej i torfu s ą ograniczone trudno ściami z ich udost ępnieniem zwi ązanymi zawodnieniem złó Ŝ i ich otoczenia. Zło Ŝa te cz ęsto wyst ępuj ą w strefach obj ętych intensywn ą gospodark ą roln ą lub na obszarach chronio-

16 nych przyrodniczo. Na omawianym obszarze prowadzono prace zwiadowcze za zło Ŝami kredy jeziornej zako ńczone wyznaczeniem dwóch obszarów perspektywicznych, i dwóch negatyw- nych (Moczulska, Wytyk, 1989). Pierwszy z nich, o powierzchni ponad 100 ha znajduje si ę w okolicy miejscowo ści Lipnica, na północnym kra ńcu obszaru arkusza Swornegacie. Mi ąŜ- szo ść osadów kredy jeziornej jest niewielka i wynosi od 1,4 do 2,6 m, nadkład stanowi ą torfy o grubo ści 1,3 do 3,9 m. Ogólna w ęglanowo ść kopaliny w przeliczeniu na CaO wynosi od 45,2 do 48,3%. Zarówno kreda jeziorna, jak i nadległy torf mog ą by ć wykorzystywane w rolnictwie. Obszar ten na mapie zaznaczono wi ęc jako perspektywiczny dla kredy jeziornej i torfu. Drugi, mniejszy (16 ha) obszar perspektywiczny dla kredy jeziornej znajduje si ę kilka kilometrów dalej ku południowi, w w ąskiej dolinie. Na obszarze tym kopalina ta wyst ępuje pod warstw ą torfu o średniej mi ąŜ szo ści 1,79 m. Sp ągu osadów w ęglanowych nie przewier- cono (były tu trzy sondy o gł ęboko ści 8–10 m). Do nadkładu wliczono te Ŝ gyti ę wapienn ą i organiczn ą o zani Ŝonej w ęglanowo ści, o mi ąŜ szo ści dochodz ącej miejscami do 4 m. Torfy z tego obszaru zgodnie z kompleksow ą weryfikacj ą bazy zasobowej torfów przeprowadzon ą w połowie lat 90. (Ostrzy Ŝek, Dembek, 1997) zaliczono do prognostycznych (obszar nr III). Jest to torf niski, mechowiskowy (tabela 3). Na omawianym terenie znajduje si ę wiele torfowisk ró Ŝnego typu (Ilnicki, 2002). We- dług cytowanej ju Ŝ weryfikacji bazy zasobowej, oprócz wy Ŝej opisanego, jako obszary pro- gnostyczne zaznaczono na mapie cztery niewielkie wyst ąpienia torfów o kilkuhektarowej powierzchni. Pierwszy z nich (niski, mechowiskowo olesowy) zlokalizowany jest na połu- dniowy zachód od miejscowo ści Kiedrowice, pozostałe w okolicy Nowej Wsi, w południowej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem Swornegacie. Dwa z nich (IV i V) to torfowiska wysokie, mszarne, z towarzysz ącą gyti ą organiczn ą. Ostatnie (VI) to torfowisko przej ściowe, brzezi- nowe. Zestawienie ich parametrów geologiczno-górniczych i jako ściowych zawiera tabela 3. Na omawianym obszarze prowadzono w latach 70. do 80. ubiegłego wieku zakrojone na szerok ą skal ę prace zwiadowcze za kruszywem grubym, które jest tu kopalin ą deficytow ą. Szanse odkrycia i udokumentowania du Ŝych złó Ŝ kruszywa naturalnego s ą niewielkie, istniej ą natomiast mo Ŝliwo ści udokumentowania małych złó Ŝ, zaspokajaj ących potrzeby lokalne. Sto- sunkowo du Ŝy obszar prognostyczny dla piasków i Ŝwirów (numer I) wyznaczono w pobli Ŝu miejscowo ści Brze źno – w wi ększo ści poło Ŝony jest on na arkuszu Tuchomie (Sylwestrzak, 1974). Składa si ę on z trzech pól, z których zaledwie skrawek jednego znajduje si ę w granicach arkusza Swornegacie. Jego powierzchnia wynosi 20,4 ha, mi ąŜ szo ść warstwy piaszczysto-Ŝwirowej 1,2 do 5,1 m, nadkład od 0,9 do 3,0 m, a punkt piaskowy kopaliny waha si ę w granicach 41,6-65,5% (tabela 3).

17 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubo ść Średnia Zasoby Numer Wiek kompleksu kompleksu Powierzchnia Rodzaj grubo ść w kat. D Zastosowanie obszaru litologiczno- Parametry jako ściowe litologiczno- 1 [ha] kopaliny nadkładu [tys. m3*, kopaliny na mapie surowcowego surowcowego [m] tys. t] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Frakcja do 2,5 mm – 55,0% I 1) 20,4 pŜ Q 1,3 2,8 568* 2) Sb, Sd Pyły mineralne – 2,04% 2,0 t max 2,40 P-24,00% II Q – śr. 2,18 44 Sr R-31% 2,0 gytia śr. 1,5 16,0 t max 2,85 P-11,50% III Q – śr. 1,79 286 Sr R-23% 16,0 gytia śr. 6,57 3,5 t max 1,90 P-4,00% IV Q – śr. 1,62 57 Sr

18 18 R-45% 3,5 gytia śr. 0,62 3,0 t max 3,15 P-3,00% V Q – śr. 2,84 85 Sr R-30% 3,0 gytia śr. 1,47 t P-7,0% – max 3,10 VI 3,0 Q 62 Sr R-40% śr. 2,05

Rubryka 1: 1) dotyczy tylko dla pola C, pole A i B na arkuszu Tuchomie Rubryka 3: p Ŝ – piaski i Ŝwiry, t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 5: P – popielno ść ; R – rozkład 2) Rubryka 8: zasoby policzono w kategorii C 2, lecz ich nie zatwierdzono Rubryka 9: Sr – rolnicze, Sd – drogowe, Sb – budowlane

Perspektywy powi ększenia zasobów pospółki wyst ępuj ą te Ŝ wokół Osowa, co stwierdzono podczas dokumentowania zło Ŝa (Strzelczyk, Arnold, 1972). Obszary perspektywiczne wyznaczono te Ŝ w okolicach Zapcenia (Majewski 1974) i Pr ądzony (Strzelczyk, 1972). Na obszarach tych prowadzono prace zwiadowcze. Sondami stwierdzono wyst ępowanie cienkiej (do 4 m mi ąŜ szo ści) serii piaszczysto-Ŝwirowej pod nadkładem drobnoziarnistych piasków o grubo ści do 3,5 m. Wyznaczono tu obszary perspektywiczne, równocze śnie dla pospółki oraz piasków. Badaniami za kruszywem grubym obj ęto du Ŝe połacie pokryte osadami wodnolodow- cowymi w obr ębie tzw. sandru Brdy (Juszczak, Matuszewski, 1987). Buduj ą go piaski z nie- regularnymi przewarstwieniami i soczewkami grubszej frakcji piaszczysto-Ŝwirowej. Ze wzgl ędu na mały ich udział w profilach sond, oraz du Ŝe rozproszenie, cały ten obszar uznano za negatywny dla pospółki. Równocze śnie jego fragmenty, na których nawiercono kilkume- trowej mi ąŜ szo ści seri ę piaszczyst ą bez zanieczyszcze ń pylastych i domieszek ilastych, mo Ŝ- na uzna ć za perspektywiczne dla piasków. Inne, mniejsze obszary perspektywiczne dla piasków wyznaczono w pobli Ŝu miejscowo ści: Nierostwo, Binduga i Zielona Huta, na podstawie gminnych inwentaryzacji surowco- wych (Petelski, 1985; Wytyk, 1985). W sferze teoretycznej pozostaje ocena perspektywiczno ści tego obszaru dla w ęglowo- dorów. Zgodnie z opracowaniami omawiany obszar mo Ŝna uzna ć za słabo perspektywiczny dla tych kopalin (Wolnowski, 1990; śołnierczuk,1990; Karnkowski, 1993). Potencjalne mo Ŝ- liwo ści odkrycia w ęglowodorów zwi ązane s ą z obecno ści ą osadów dolomitu głównego, a w mniejszym stopniu równie Ŝ permskiego podsolnego kompleksu strukturalnego – czerwo- nego sp ągowca i wapienia cechszty ńskiego. Bardziej precyzyjne okre ślenie charakteru i stop- nia tej perspektywiczno ści wymaga dalszego rozpoznania gł ębokich struktur, a w szczególno- ści wykonania zdj ęcia sejsmicznego. Rozpoznanie gł ębokiego podło Ŝa na opisywanym terenie jest słabe.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Pod wzgl ędem hydrograficznym obszar arkusza Swornegacie le Ŝy w obr ębie zlewni Morza Bałtyckiego w dorzeczu rzeki Brdy (Podział..., 1980). W cało ści odwadniaj ą go jej lewe dopływy: Lipczynka, Chocina z Pr ądzon ą i Osusznic ą i Zbrzyca (Bory ń). Oddzielaj ą je działy wodne III rz ędu.

19 Nieodł ącznym elementem tego obszaru s ą liczne jeziora rynnowe i wytopiskowe, ró Ŝnej wielko ści i obj ęto ści retencjonowanej wody. Do najwi ększych nale Ŝą tutaj jeziora: Gwiazda, Lipczyno Wielkie, Karsi ńskie, Parszczenica, Ksi ęŜ e i Kiedrowickie. Rzeki arkusza Swornegacie s ą zaliczane do bardzo czystych i czystych (I, II klasy), jak- kolwiek nie prowadzi si ę na tym terenie ich monitoringu (Raport..., 2007). Sprzyja temu nie- wielki stopie ń zaludnienia tego terenu. W okresie letnim, w zwi ązku z nasilaj ącym si ę z ka Ŝdym rokiem ruchem turystycznym, prawdopodobne jest okresowe pogorszenie czysto ści tych wód, głównie pod wzgl ędem sanitarnym. Szczególnej ochronie, ze wzgl ędu na uj ęcie wody pitnej dla Bydgoszczy, podlega zlewnia rzeki Brdy. Natomiast w ramach monitoringu regionalnego prowadzone były badania wody w Jezio- rze Gwiazda. Wody jeziora odpowiadały II klasie czysto ści. Na tak ą ocen ę stanu czysto ści mia- ły wpływ warunki tlenowe oraz podwy Ŝszony poziom substancji biogennych w okresie letnim. Jednocze śnie ich stan sanitarny nie budził zastrze Ŝeń, spełniaj ąc wymogi I klasy czysto ści.

2. Wody podziemne

Arkusz Swornegacie poło Ŝony jest w IV – słupsko-chojnickim regionie hydrogeolo- gicznym (Ozon-Gostkowska, 1985). Rozpoznanie hydrogeologiczne na tym obszarze, ze wzgl ędu na niewielk ą liczb ę otworów hydrogeologicznych, uzna ć nale Ŝy jako słabe. Główne u Ŝytkowe poziomy wodono śne wyst ępuj ą tutaj w utworach czwartorz ędu i trzeciorz ędu. W obr ębie osadów czwartorz ędowych s ą to zwykle dwie warstwy wodono śne. W piaskach i Ŝwirach sandrowych wyst ępuje nieci ągła warstwa górna o swobodnym zwierciadle, natomiast warstwa dolna w utworach mi ędzymorenowych. Mi ąŜ szo ść górnej warstwy wodono śnej ma zwykle 10–40 m, a przy poł ączonych seriach osi ąga ona nawet 50 m. Wody, przewa Ŝnie o zwierciadle swobodnym, wyst ępuj ą zwykle na gł ęboko ści 5–20 m pod powierzchni ą terenu. Potencjalna wydajno ść pojedynczych uj ęć kształtuje si ę w granicach 10– 70 m 3/h, lokalnie mo Ŝe ona osi ąga ć 120 m 3/h (Ozon-Gostkowska, 1985). Jego zasilanie odbywa si ę poprzez bezpo średni ą infiltracj ę opadów atmosferycznych i wód powierzchniowych. Poziom ten, podstawowy dla zaopatrzenia ludno ści w wod ę, ujmowany jest studniami wier- conymi i kopanymi. Wydajno ści jednostkowe pojedynczych uj ęć s ą zró Ŝnicowane i wahaj ą si ę od kilkunastu (Lipczyno – 10 m3/h, Borowy Młyn 15 m 3/h) do kilkudziesi ęciu m 3/h (Bo- rowy Młyn – 72 m 3/h, Miroszewo – 54 m 3/h). Jako ść wód poziomu czwartorz ędowego jest na ogół dobra lub bardzo dobra (klasa Ia i Ib). Wymagaj ą one co najwy Ŝej prostego uzdatniania. Poziom wodono śny trzeciorz ędu zwi ązany jest z utworami miocenu. Charakteryzuje go wyst ępowanie dwóch warstw wodono śnych. Warstwa górna o mi ąŜ szo ści od kilku do 40 m

20 ma ograniczony zasi ęg pionowy do gł ęboko ści 40–60 m. Natomiast warstwa dolna wyst ępuje na gł ęboko ści 70–140 m pod powierzchni ą terenu i jest na tym obszarze słabo rozpoznana. Szacuje si ę, Ŝe potencjalne wydajno ści otworów z tych warstw osi ągn ąć mog ą 10-40 m 3/h. Na obszarze arkusza Swornegacie nie wyst ępuj ą główne zbiorniki wód podziemnych (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Swornegacie na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, wg A. Kleczkowskiego (1990). 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO), 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO), 3 – granica GZWP w o środku porowym , 4 – zbiornik wód powierzchniowych Nazwa i numer GZWP, wiek utworów wodono śnych: Bytów – 117, czwartorz ęd (Q); Szczecinek – 126, czwartorz ęd-trzeciorz ęd (Q–Tr)

21 VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (DzU nr 165 z dnia 4 pa ździerni- ka 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawarto ści w glebach z terenu arkusza 125 – Swornega- cie, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju). Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995) − opró- bowanie w siatce 5x5 km. Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia antropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

22 Tabela 4 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy Warto ść prze- Warto ść przeci ęt- zawarto ści ci ętnych (me- nych (median) w w glebach na dian) w glebach glebach obszarów Warto ści dopuszczalne st ęŜ eń w glebie arkuszu 125 – na 125 – niezabudowanych lub ziemi (Rozporz ądzenie Ministra Swornegacie Swornegacie Polski 4) Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.)

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Gł ęboko ść (m p.p.t.) Gł ęboko ść (m p.p.t.) 0,0–0,3 0–2 0,0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–12 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 4–37 7 27 Cr Chrom 50 150 500 <1–3 2 4 Zn Cynk 100 300 1000 12–38 14 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 <1–2 <1 2 Cu Mied ź 30 150 600 <1–5 <1 4 Ni Nikiel 35 100 300 <1–4 1 3 Pb Ołów 50 100 600 5–17 9 12 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05–0,15 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 125 – Swornega- 1) grupa A cie w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Ba Bar 8 Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 gro Ŝenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Mied ź 8 szarów tych st ęŜ enia zachowuj ą standardy wynikaj ące Ni Nikiel 8 ze stanu faktycznego, 2) grupa B – grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych Pb Ołów 8 z wył ączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rt ęć 8 rowa mi, grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, Sumaryczna klasyfikacj a badanych gleb z obszaru nieu Ŝytki, a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowa- arkusza 125 – Swornegacie do poszczególnych grup ne z wył ączeniem terenów przemysłowych, u Ŝytków uŜytkowania (ilo ść próbek) kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1: 2 500 000 N – ilo ść próbek

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna

23 próbka – jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem...,2002). Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4). Przeci ętne zawarto ści analizowanych pierwiastków w badanych glebach arkusza s ą mniejsze lub równe w stosunku do warto ści przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali wszystkie badane próbki spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunkcyjne u Ŝyt- kowanie gruntów. Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku se- dymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysło- wymi i komunalnymi, jest zatrzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ąz- ków organicznych trafiaj ących do wód powierzchniowych. Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po śred- nio na zdrowia człowieka. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą poten- cjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego poru- szenia wcześniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

24 Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜ kimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (DzU nr 55 poz. 498 z 14. 05.2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PM Ś). Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

*– ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. **– MACDONALD D., 1994–Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines

Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jeziora. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii ab-

25 sorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jezior Gwiazdy, Kie- drowickiego, Długiego, Krasnego i Śluzy. Osady jeziora Śluza charakteryzuj ą si ę niskimi zawarto ściami potencjalnie szkodliwych pierwiastków (tab. 6). W osadach jeziora Kiedro- wickiego odnotowano podwy Ŝszon ą zawarto ść ołowiu w porównaniu do warto ści tła geochemicznego tego pierwiastka. W osadach jeziora Gwiazdy oraz Krasnego stwierdzono podwy Ŝszone zawarto ści cynku, miedzi i ołowiu, za ś w osadach jeziora Długiego wyst ępuj ą zna- cz ąco podwy Ŝszone zawarto ści wszystkich oznaczanych pierwiastków. Jednak Ŝe s ą to zawar- to ści ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze, za wyj ątkiem arsenu i ołowiu w osadach jeziora Długiego, od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Osady jeziora Długiego ze wzgl ędu na wyst ępuj ące w nich st ęŜ enie arsenu i ołowiu stwarzaj ą zagro Ŝenie dla organizmów bytuj ących w wodzie. Tabela 6. Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Gwiazdy Kiedrowickie Długie Krasne Śluza Pierwiastek (2001 r.) (2005 r.) (1999 r.) (2000 r.) (2003 r.) Arsen (As) 12 7 22 <5 8 Chrom (Cr) 9 8 20 11 5 Cynk (Zn) 102 54 230 125 43 Kadm (Cd) 1 0,5 2 1 <0,5 Mied ź (Cu) 12 10 15 15 7 Nikiel (Ni) 6 6 12 8 4 Ołów (Pb) 65 44 141 33 20 Rt ęć (Hg) 0,089 0,068 0,254 0,054 0,056

26 Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka.

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ą sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ści dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w przedziale od około 17 do około 27 nGy/h. Przeci ętnie warto ść ta wynosi około 20 nGy/h i jest ni Ŝsza od średniej dla obszaru Polski wynosz ącej 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści promieniowania gamma zmieniaj ą si ę od około 15 do około 37 nGy/h i przeci ętnie wynosz ą tak Ŝe około 20 nGy/h.

27 125 W PROFIL ZACHODNI 125E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5975663 5987822 5974837 5985984 m 5973623 m 5983905 5972776 5972667 5971822 5970745 0 5 10 15 20 25 0 5 10 15 20 25 30 35 40 nGy/h nGy/h

28 28 St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego St ęŜ enie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5975663 5987822 5974837 5985984 m 5973623 m 5983905 5972776 5972667 5971822 5970745 0 1 2 3 4 5 0 1 2 3 4 5 6 kBq/m 2 kBq/m 2

Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Swornegacie (na osi rz ędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

Pomierzone dawki promieniowania gamma s ą do ść niskie i wyrównane (wi ększo ść mie ści si ę w przedziale: 15–25 nGy/h), gdy Ŝ wzdłu Ŝ obu profili pomiarowych dominuje jeden typ osadów – piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłu Ŝ obu profili s ą bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. Wzdłu Ŝ profilu zachodniego wynosz ą od 2,1 do 5,6 kBq/m 2, a wzdłu Ŝ profilu wschodniego wahaj ą si ę od 0,8 do 5,3 kBq/m 2.

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Obszary predysponowane do lokalizowania składowisk odpadów wytypowano uwzgl ędniaj ąc zasady i wskazania zawarte w Ustawie o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. (DzU 07.39.251 tekst jednolity) oraz Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (DzU 03.61.549). Z uwagi na skal ę i specyfik ę opracowania kartograficznego w nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wymienionych aktów prawnych, umo Ŝliwiaj ące pó źniejsz ą weryfikacj ę i uszczegółowienie rozpoznania na etapie projektowania składowisk. Przedstawione na Mapie geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 warunki lokaliza- cyjne dla przyszłych składowisk odpadów s ą zró Ŝnicowane w nawi ązaniu do 3 typów skła- dowisk: N – odpadów niebezpiecznych, K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne, O – odpadów oboj ętnych. Lokalizowanie składowisk odpadów podlega ograniczeniom z uwagi na wyspecyfiko- wane wymagania ochrony litosfery, hydrosfery i atmosfery. Specyfikacja ta obejmuje: − wył ączenie terenów, na których bezwzgl ędnie nie mo Ŝna lokalizowa ć składowisk odpa- dów, − warunkowe ograniczenia lokalizacji odpadów, wymagające akceptacji odpowiednich władz i słu Ŝb, − wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i skarp potencjalnych składowisk.

29 Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: – obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizowania składowisk odpadów, – obszary o warunkach izolacyjnych spełniaj ących przyj ęte kryteria dla okre ślonego typu składowisk odpadów, – obszary mo Ŝliwej lokalizacji składowisk odpadów nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej. Na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk odpadów i obszarach po- zbawionych naturalnej izolacji, zaznaczono tak Ŝe wyrobiska po eksploatacji kopalin, które mog ą by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania opadów. Wyst ępowanie w strefie przypowierzchniowej gruntów spoistych o wymaganej izolacyjno ści pozwala wyró Ŝni ć potencjalne obszary dla lokalizowania składowisk (POLS). W ich obr ębie wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) na podstawie: – izolacyjnych wła ściwo ści podło Ŝa – odpowiadaj ących wyró Ŝnionym wymaganiom skła- dowania odpadów, – rodzajów warunkowych ogranicze ń lokalizacyjnych składowisk wynikaj ących z przyj ę- tych obszarów ochrony. Lokalizowanie przyszłych składowisk odpadów w obr ębie RWU posiadaj ących wymienione ograniczenia warunkowe b ędzie wymagało ustale ń z lokalnymi władzami oraz doku- mentami planistycznymi dotycz ącymi zagospodarowania przestrzennego. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Tabela 7 Charakterystyka naturalnej bariery geologicznej w odniesieniu do typu składowanych odpadów Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Typ składowiska mi ąŜ szo ść współczynnik rodzaj gruntów [m] filtracji [m/s] N – odpadów niebezpiecznych ≥ 5 ≤ 1×10 -9 iły, iłołupki K – odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne ≥ 1 ≤ 1×10 -9 O – odpadów oboj ętnych ≥ 1 ≤ 1×10 -7 gliny

Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie: – warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami dla okre ślonego typu skła- dowisk (przyj ętymi w tabeli 7),

30 – zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m, mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Warstwa tematyczna „Składowanie odpadów” wraz z warstw ą „Geochemia środowi- ska” wchodz ą w skład warstwy informacyjnej „Zagro Ŝenia powierzchni ziemi” i s ą przedstawione razem na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej przedstawiono lokalizacj ę otworu wiertni- czego, którego profil geologiczny wykorzystano przy konstrukcji wydziele ń terenów POLS. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego przeniesiony z arkusza Swornegacie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kreczko, 2004). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izolacyjnej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropogeniczne uwarun- kowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowanie odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro Ŝeniu jako ści wód podziemnych.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na obszarze obj ętym arkuszem Swornegacie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z mo Ŝliwo ści składowania odpadów podlegaj ą: − zabudowa Lipnicy b ędącej siedzib ą Urz ędu Gminy oraz miejscowo ści Kiedrowice i Nowa Wie ś, − obszary obj ęte ochron ą prawn ą w europejskim systemie NATURA 2000: „Jezioro Kra- sne” PLH 220035 (ochrona siedlisk), „Wielki Sandr Brdy” PLB 220001 i „Bory Tu- cholskie” PLB 220009 (ochrona ptaków), − obszary le śne o powierzchni powy Ŝej 100 hektarów, − rezerwaty przyrody: „Ostrów Trzebielski” (faunistyczny), − strefa ochrony Parku Narodowego „Bory Tucholskie”, − tereny bagienne, podmokłe i ł ąki wykształcone na glebach pochodzenia organicznego,

31 − powierzchnie erozyjnych i akumulacyjnych tarasów holoce ńskich w obr ębie dolin rzek: Chocina, Pr ądzona, Bory ń, Osusznica, Lipczynka i mniejszych cieków, − strefy (do 250 m) wokół jezior: Gwiazda, Długie, Mły ńskie, Gwie ździniec, Puch, Trze- biesk, Cisowo Du Ŝe, Kiedrowickie, Czarne, Trzcinne, Gł ęboczek, Babie, śyrówek, Mie- lonek, Długie, Ksi ęŜ e, Parszczenica, Osowo Du Ŝe, Mały Bory ń, Ostrowite, Nierostowo, Lipczyno, Bornik, Lipczyno Du Ŝe, Krysówek, Jacy ś, Krasne, Kiełpi ńskie, śycheckie, Małe Zielone, Wielkie Zielone, Pieczonko, Punk, Karsi ńskie, Długie, Śluza oraz mniejszych akwenów, − tereny o nachyleniach przekraczaj ących 10°, − obszary predysponowane do ruchów masowych – rejon jezior: Gwiazda, Długie, Trze- bielsk, Parszczenica, Ksi ąŜ e i Śluza (Grabowski, 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Ze wzgl ędu na wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa i ścian bocznych potencjalnych składowisk odpadów analizowano obszary, gdzie bezpo średnio na powierzchni wyst ępuj ą grunty spoiste spełniaj ące kryteria przepuszczalno ści (tabela 7) lub grunty spoiste, których strop znajduje si ę nie gł ębiej ni Ŝ 2,5 m p.p.t. W południowej cz ęś ci obszaru obj ętego arkuszem Swornegacie powierzchni ę wysoczy- zny morenowej falistej buduj ą gliny zwałowe stadiału środkowego zlodowacenia Wisły, w których obr ębie wyznaczono obszary predysponowane do składowania odpadów oboj ęt- nych. S ą to najstarsze osady plejstoce ńskie odsłaniaj ące si ę na powierzchni terenu. Gliny buduj ą poziom, którego strop zalega na wysoko ści około 150 m n. p. m. Ich mi ąŜ szo ść wynosi na ogół 3–5 m, maksymalnie osi ągaj ąc 21,0 m (Lipczynek). S ą to gliny piaszczysto-ilaste i ilasto-piaszczyste ze zmienn ą ilo ści ą frakcji Ŝwirowej i licznymi głazikami skał skandynaw- skich. Pierwotnie szare i szarozielonkawe gliny, na skutek wietrzenia zmieniły barw ę na bru- natn ą. Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono na terenach gmin Przechlewo i Konarzyny, w rejonach: Krasne, Jarz ębnik, Nowa Wie ś Człuchowska- śychce-Zielona Huta. W miejscach, gdzie gliny zwałowe przykryte s ą piaskami, Ŝwirami i mułkami sandro- wymi warunki izolacyjne podło Ŝa mog ą by ć mniej korzystne (zmienne). S ą to głównie piaski ró Ŝnoziarniste, szarobrunatne i szaro-Ŝółte, ze zmienn ą domieszk ą frakcji Ŝwirowej. Lokalnie mog ą by ć wykształcone jako piaski pyłowate, drobno- i średnioziarniste, jasnoszaro-Ŝółtawe.

32 Piaszczysto-Ŝwirowate mułki (obocznie przechodz ące w gliny piaszczysto-Ŝwirowe) wyst ępu- ją podrz ędnie. Ich mi ąŜ szo ść w granicach wyznaczonych obszarów nie przekracza 2,5 m. Obszary wyznaczone do składowania odpadów oboj ętnych maj ą du Ŝe powierzchnie i s ą poło Ŝone przy drogach dojazdowych. Mo Ŝliwa jest lokalizacja składowisk w dogodnej odle- gło ści od zabudowań miejscowo ści. Ograniczeniem warunkowym budowy składowisk odpadów w rejonie Krasnego i Ja- rz ębnika jest poło Ŝenie w Obszarze Chronionego Krajobrazu „Fragment Borów Tucholskich”. Problem składowania odpadów komunalnych W strefie gł ęboko ści do 2,5 m p.p.t., na terenach, na których mo Ŝliwa jest lokalizacja obiektów typu składowiska odpadów nie wyst ępuj ą osady, których wła ściwo ści izolacyjne spełniałyby kryteria przyj ęte dla składowania odpadów komunalnych. Analizowany teren nie jest dobrze rozpoznany. Wykonano tu niewielk ą ilo ść otworów wiertniczych. W rejonie miejscowo ści śychce w gminie Konarzyny w profilu otworu hydrogeologicznego stwierdzono wyst ępowanie 1,9 m warstwy iłów pylastych, pod którymi zalega 7,4 m pakiet glin zwałowych. S ą to osady czwartorz ędowe. W przypadku konieczno ści budowy składowiska odpadów komunalnych na terenie ob- jętym arkuszem mo Ŝna dodatkowo rozpozna ć obszar w bezpo średnim s ąsiedztwie otworu. Konieczne jest ustalenie wła ściwo ści izolacyjnych, mi ąŜ szo ści i rozprzestrzenienia warstwy ilasto-gliniastej. Znajduj ą si ę tu trzy nieczynne napowierzchniowe składowiska odpadów komunalnych. Składowiska zlokalizowane s ą w rejonie miejscowości: Kiedrowice, Borowy Młyn i Sworne- gacie na terenie gminy Lipnica. Obiekty nie maj ą zabezpieczonego podło Ŝa, nie prowadzi si ę drena Ŝu odcieków i monitoringu wód podziemnych. Składowisko w Swornegaciach jest zre- kultywowane. Składowisko odpadów komunalnych z terenu gminy Konarzyny znajduje si ę w Zielonej Hucie. Jest uszczelnione geomembran ą, zainstalowano zbiornik na odcieki.

Ocena najbardziej korzystnych warunków geologicznych i hydrogeologicznych Obszary preferowane do składowania odpadów oboj ętnych wyznaczono w granicach kartograficznych wydziele ń glin zwałowych zlodowacenia Wisły. Gliny spełniaj ą kryteria izolacyjno ści przyj ęte dla składowania odpadów tego typu. Otwór wykonany w obr ębie jednego z obszarów wykazał zaleganie czwartorz ędowego pakietu ilasto-gliniastego o ł ącznej mi ąŜ szo ści 9,3 m. W s ąsiednim otworze stwierdzono wyst ępowanie 7,5 metrowej warstwy gliny. Na podstawie przekroju hydrogeologicznego wykonanego dla potrzeb Mapy hydroge-

33 ologicznej Polski mo Ŝna zało Ŝyć, Ŝe w rejonie Nowa Wie ś–Miroszewo zalegaj ą gliny zwało- we o mi ąŜ szościach rz ędu 10-20 m. Przekroje zamieszczone w Obja śnieniach do Szczegółowej mapy geologicznej Polski wykazały zaleganie w rejonie śycice–Chocina glin zwałowych o mi ąŜ szo ściach około 15– 20 m. Na podstawie tych informacji mo Ŝna stwierdzi ć, Ŝe w granicach obszarów preferowa- nych do składowania odpadów oboj ętnych warunki geologiczne s ą korzystne. Głównym u Ŝytkowym poziomem wodono śnym jest górny poziom mi ędzymorenowy, podrz ędnie mioce ński (eksploatowany na s ąsiednich terenach). Warstwa wodono śna wyst ępu- je na gł ęboko ściach 5–10 m p.p.t. W rejonie Nowej Wsi–Mieroszowa-śychców stopie ń zagro Ŝenia wód głównego poziomu wodono śnego jest wysoki ze wzgl ędu na obecno ść ognisk zanieczyszcze ń (zabudowa wiejska i gospodarstwa hodowli trzody chlewnej). W rejonie Garbna ze wzgl ędu na nisk ą odporno ść poziomu u Ŝytkowego i zanieczyszczenie wód podziemnych stopie ń zagro Ŝenia został okre ślony jako bardzo wysoki. Pozostała cz ęść obszarów znajduje si ę na terenach o średnim i niskim stopniu zagro Ŝe- nia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenie obj ętym arkuszem Swornegacie nie eksploatuje si ę złó Ŝ. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „Osowo” jest rozpoznane wst ępnie, a punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych i gliny zwałowej (Mielonek) znajduj ą si ę na terenach bezwzgl ędnie wył ączonych z mo Ŝ- liwo ści składowania odpadów.

Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk na obszarze plano- wanego składowania odpadów i jego otoczenia wymagane jest przeprowadzenie bada ń geologicznych i hydrogeologicznych, których wyniki opracowuje si ę w formie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej i hydrogeologicznej, doł ączonych do wniosku o wydanie decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu dla składowiska odpadów. Wyznaczone na mapie obszary powinny by ć uwzgl ędnione przy typowaniu wariantów lokalizacyjnych nie tylko składowisk odpadów, ale równie Ŝ na etapie uzgodnienia warunków zabudowy i zagospodarowania terenu przy rozpatrywaniu lokalizacji obiektów szczególnie

34 uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi oraz obiektów mog ących pogorszy ć stan środowi- ska. Oprócz bowiem uwzgl ędnienia ogranicze ń prawnych, odnosz ących si ę do tego typu inwestycji, przedstawione na mapie obszary potencjalnej lokalizacji składowisk obejmuj ą zasi ęgi wyst ępowania w podło Ŝu warstwy utworów słabo przepuszczalnych, stanowi ących do- br ą naturaln ą izolacj ę dla poło Ŝonych gł ębiej poziomów wodono śnych.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Waloryzacji warunków podło Ŝa budowlanego na obszarze arkusza Swornegacie dokonano na podstawie analizy mapy geologicznej (Butrymowicz i in., 1976) oraz map topogra- ficznych i obserwacji terenowych. Z oceny wył ączono: obszary wyst ępowania gleb wysokich (III–IVa) klas bonitacyjnych, zwartych kompleksów le śnych, tereny obj ęte prawnymi forma- mi ochrony (poza obszarami chronionego krajobrazu) oraz udokumentowane zło Ŝa kopalin. Obszary niewaloryzowane zajmuj ą blisko 70% powierzchni omawianego arkusza, gdy Ŝ pokrywaj ą go zwarte kompleksy le śne i gleby chronione. O warunkach geologiczno-in Ŝynierskich podło Ŝa decyduje kilka czynników: rodzaj i stan gruntów, morfologia terenu i gł ęboko ść poło Ŝenia zwierciadła wód gruntowych. Dla potrzeb niniejszej mapy wyró Ŝnia si ę dwa podstawowe wydzielenia obszarów o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących je. W obr ębie arkusza Swornegacie stosunkowo cz ęsto w śród waloryzowanych obszarów wyst ępuj ą warunki niekorzystne. Na analizowanym terenie zaliczono do nich: – obszary o bardzo zró Ŝnicowanej morfologii, gdzie lokalne spadki terenu przekraczają 12%, – obszary wyst ępowania gruntów słabono śnych, na których zwierciadło wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m, – obszary podmokłe i zabagnione, – obszary wyst ępowania gruntów zaburzonych glacitektonicznie. Zjawiska te cz ęsto współwyst ępuj ą z sob ą. Głównym elementem decyduj ącym o niekorzystnych dla budownictwa warunkach jest tu bardzo zró Ŝnicowana, młoda postglacjalna morfologia terenu, charakteryzuj ąca si ę obecno ści ą nieregularnych, cz ęsto stromych wzgórz lodowcowych oraz licznych, do ść gł ębokich zagł ębie ń terenowych. Cz ęsto s ą to zagł ębienia bezodpływowe, które powstały po wytopieniu si ę brył martwego lodu, obecnie tworz ące ma- lownicze jeziora, oczka wodne, lub tylko podmokło ści, o bardzo płytkim poło Ŝeniu zwiercia- dła wód gruntowych. Tworzeniu si ę podmokło ści sprzyja obecno ść w podło Ŝu gruntowym nieprzepuszczalnych lub słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Nieskonsolidowane gliny

35 zwałowe zlodowace ń północnopolskich, s ą bowiem utworami wyst ępuj ącymi pod utworami fluwioglacjalnymi dominuj ącymi na powierzchni waloryzowanego obszaru. Tereny takie roz- przestrzeniaj ą si ę nieomal na całym obszarze omawianego arkusza. Rzadko wyst ępuj ące tu na powierzchni gliny zwałowe w warunkach zawodnienia staj ą si ę mi ękkoplastyczne lub pla- styczne, s ą wi ęc słabono śne. Niekorzystne warunki podło Ŝa budowlanego posiadaj ą te Ŝ obszary podmokłe lub zabagnione, które rozci ągaj ą si ę w dolinie rzeki Chociny i jej dopływów, a tak Ŝe nad brzegami niektórych jezior. Wyst ępuj ą tu głównie holoce ńskie grunty organiczne – namuły torfiaste lub torfy, które le Ŝą na nieprzepuszczalnych glinach zwałowych. Szczególne du Ŝo obszarów o niekorzystnych warunkach podło Ŝa budowlanego z uwagi na bogate urze źbienie terenu wyst ępuje w okolicach Karpna i Mielna. Miejscami daj ą o sobie zna ć zjawiska glacitektoniczne, wymagaj ące wykonania dokumentacji geologiczno-in Ŝynier- skiej w przypadku projektowania zabudowy. Na omawianym obszarze nie stwierdzono wyst ępowania osuwisk, ani terenów predysponowanych do wyst ępowania powierzchniowych ruchów masowych (Grabowski [red.], 2007). Korzystnymi warunkami geologiczno-in Ŝynierskimi podło Ŝa budowlanego charakteryzuj ą si ę tereny wyst ępowania fluwioglacjalnych utworów piaszczysto-Ŝwirowych zag ęszczo- nych i średniozag ęszczonych, na których poziom wód gruntowych wyst ępuje na gł ęboko ści ponad 2 m. Wyró Ŝniono je w okolicach Borowego Młyna, Lipnicy i Zapcenia, w północnej cz ęś ci omawianego arkusza oraz w okolicach Nowej Wsi, Zielonej Huty i Bindugi, w połu- dniowej cz ęś ci obszaru.

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar arkusza Swornegacie charakteryzuje si ę du Ŝym bogactwem i ró Ŝnorodno ści ą walorów przyrodniczych i krajobrazowych (Ochrona przyrody..., 2000). Walory te zwi ązane są m. in. z osobliw ą polodowcow ą konfiguracj ą terenu pokryt ą ró Ŝnorodn ą ro ślinno ści ą. Szczególnie cenne tereny obj ęte zostały ochron ą prawn ą. Wyst ępuje tutaj zarówno park krajobrazowy, poddany ochronie ze wzgl ędu na warunki przyrodnicze, historyczne i kulturowe, jak równie Ŝ obszar chronionego krajobrazu obejmuj ący wyró Ŝniaj ące si ę krajobrazowo tereny o ró Ŝnych typach ekosystemów. Zachodnia i centralna cz ęść terenu nale Ŝy do Obszaru Chronionego Krajobrazu „Fragment Borów Tu- cholskich”, utworzonego w 1981 r., o powierzchni 16 632 ha, obejmuj ącego tereny o du Ŝej lesisto ści, bogatej sieci rzecznej z licznymi jeziorami rynnowymi. Od południowego wschodu graniczy on z Zaborskim Parkiem Krajobrazowym. Został on utworzony w 1990 r.

36 na powierzchni 21 279 ha. Jest to głównie park le śny, z du Ŝą ilo ści ą jezior, w tym lobeliowych, tj. takich, gdzie wyst ępuje reliktowy gatunek ro śliny wodnej – lobelia jeziorna. Spo- tyka si ę tu suboceaniczny bór świe Ŝy, bór chrobotkowy oraz bór wrzosowy. Na obrze Ŝu jezior dystroficznych napotykamy zachowane w stanie naturalnym bory bagienne. W krajobrazie wida ć du Ŝe urozmaicenie rze źby terenu: liczne doliny rzeczne, rynny polodowcowe, wzgórza morenowe, równiny sandrowe, zagł ębienia wytopiskowe wypełnione torfem lub wod ą. Jedn ą z najwy Ŝszych kategorii ochrony obiektów przyrodniczych s ą rezerwaty przyrody. Na omawianym obszarze wyst ępuj ą dwa takie obiekty (tabela 8). Nieopodal wsi Lipnica, na wyspie na Jeziorze Trzebielskim, znajduje si ę jest rezerwat ptasi „Ostrów Trzebielski”. Znajduje si ę tutaj jedna z najwi ększych w województwie kolonia lęgowa mewy śmieszki, kolonia rybitwy zwyczajnej, a tak Ŝe miejsca l ęgowe wielu gatunków ptaków wodno-błotnych. Drugim obiektem jest rezerwat florystyczny „Jezioro Krasne”. Chroni on śródle śne, bezodpływowe jezioro lobeliowe wraz ze stanowiskami wielu rzadkich i chronionych gatunków ro ślin. Jezioro nale Ŝy do grupy zbiorników sk ąpospo Ŝywczych, a wi ęc ubogich w składniki od Ŝywcze. W takich warunkach rozwija si ę niewiele gatunków, ale za to specyficznych i godnych uwagi. Najbardziej charakterystyczny jest zespół lobelii (tu jeziornej i poryblinu jeziornego; ponadto rosn ą brze Ŝyca jednokwiatowa oraz na obrze Ŝach typowa ro ślinno ść bagienna, jak Ŝurawina błotna, bagno zwyczajne, modrzewica zwyczajna, mech torfowiec, rosiczka okr ągłolistna, pałka szerokolistna i pałka w ąskolistna. Dopełnieniem bogactwa przyrodniczego tego rejonu s ą pomniki przyrody (tabela 8). Są to pojedyncze twory przyrody Ŝywej o szczególnej warto ści: naukowej, kulturowej, kra- jobrazowej, odznaczające si ę indywidualnymi, cechami, które wyró Ŝniaj ą je spo śród otoczenia. UŜytki ekologiczne, których kilka znajduje si ę na arkuszu Swornegacie to zasługuj ące na ochron ę pozostało ści ekosystemów (tabela 8). Maj ą one znaczenie dla zachowania zaso- bów genowych i typów środowisk. W granicach arkusza s ą to: jeziora lobeliowe i bagna. Lasy s ą na tym terenie wa Ŝnym i dominuj ącym w krajobrazie elementem obejmuj ącym około 70% powierzchni terenu. Obszar ten nale Ŝy do zachodniopomorskiej krainy lasów mie- szanych i sosnowych. S ą to głównie lasy sosnowe z domieszk ą świerka, a tak Ŝe lasy liściaste (głównie brzozowe, bukowe, osikowe) z bogatym niekiedy runem le śnym. Najwi ększe zwarte kompleksy le śne zajmuj ą zachodni ą i środkow ą cz ęść obszaru arkusza.

37 Tabela 8 Wykaz rezerwatów, pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych Nr Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu obiektu ochro- Miejscowo ść Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) na mapie ny 1 2 3 4 5 6 Lipnica Fn – „Ostrów Trzebielski” 1 R Jezioro Trzebielsk 1987 bytowski (8,1) Przechlewo W, Fl – „Jezioro Krasne”, 2 R Nowa Wie ś 1976 człuchowski (28) Lipnica 3 P Le śnictwo Kiedrowiec b.d PŜ – jałowiec drzewiasty bytowski Konarzyny 4 P Parszczenica b.d PŜ – grupa 6 sosen chojnicki Brusy Jezioro lobeliowe 5 U Jezioro Czarne 1997 chojnicki (9,19) Brusy „Bagno” 6 U Widno 1995 chojnicki (9,28) chojnicki Bagno „Wilczorek” 7 U Widno 1995 chojnicki (1,74) Chojnice Jezioro Mechówek 8 U Swornegacie 1997 chojnicki (3,29)

Rubryka 2: R – rezerwat, P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 5: * – obiekt projektowany, b.d – brak danych Rubryka 6: – rodzaj rezerwatu: Fn – faunistyczny, W – wodny; Fl – florystyczny, K – krajobrazowy – rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Gleby wyst ępuj ące w granicach arkusza Swornegacie nale Ŝą generalnie do mało i przeci ętnie Ŝyznych. Przewa Ŝaj ą gleby wykształcone na piaskach i Ŝwirach akumulacji wodno- lodowcowej, a w południowej cz ęś ci na piaskach akumulacji lodowcowej (Dobrza ński, 1973). Gleby chronione spełniaj ące kryteria I–IVa klasy u Ŝytków rolnych wyst ępuj ą w połu- dniowej cz ęś ci terenu arkusza. S ą to gleby brunatne wyługowane zaliczane do kompleksu Ŝytniego dobrego, a tylko w niewielkim zakresie do kompleksu Ŝytniego bardzo dobrego. Gleby organiczne to głównie torfy niskie całkowite, a jedynie w okolicach miejscowo ści Mi- roszewo wyst ępuj ą gleby torfowo-mułowe. Cały obszar arkusza Swornegacie umieszczony jest w Krajowej Sieci Ekologicznej (ECONET-Polska), utworzonej w 1995 roku w nawi ązaniu do systemu ochrony europejskie- go dziedzictwa przyrodniczego (Liro i in., 1998) (fig. 5). Jest to mi ędzynarodowy obszar w ę- złowy Pojezierza Kaszubskiego (9M) obejmuj ący: obszary sandrowe, równin morenowych, den dolin, z licznymi siedliskami le śnymi, jeziornymi i bagiennymi. Du Ŝe fragmenty omawianego arkusza znajduj ą si ę w obr ębie Europejskiej Sieci Ekolo- gicznej Natura 2000 (tabela 9). W granicach arkusza Swornegacie znajduj ą si ę fragmenty dwóch wielkopowierzchniowych ostoi przyrody: Borów Tucholskich oraz Wielkiego Sandru

38 Brdy. Obszar Natura 2000 Bory Tucholskie, zajmuje północno-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza. Dominuj ą tu bory świe Ŝe, niekiedy bagienne lub suche. Wyst ępuj ą te Ŝ gr ądy, lasy bu- kowo-dębowe, ł ęgi i olsy. Ostoj ę t ę odwadnia rzeka Brda wraz ze swymi licznymi, niewiel- kimi dopływami.

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Swornegacie na tle systemu ECONET (Liro, 1998) Mi ędzynarodowy obszar w ęzłowy: 1 – granica i jego numer: 9M – Pojezierza Kaszubskiego, 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – krajowy korytarz ekologiczny i jego numer: 7k – Wieprzy; 3 – zbiornik wód powierzchniowych

Południowo-wschodni ą cz ęść obszaru arkusza obejmuje, granicz ąca z wy Ŝej opisan ą ostoja Wielkiego Sandru Brdy, b ędącego cz ęś ci ą jeszcze wi ększej jednostki – Wielkiego San- dru Tucholskiego, którego granice w znacznej cz ęś ci pokrywaj ą si ę z granicami Zaborskiego Parku Krajobrazowego. Na terenie tej ostoi znajduje si ę kilkadziesi ąt jezior, w śród nich grupa jezior rynnowych Długie-Ksi ęŜ e-Parczewskie. W lasach dominuj ą bory sosnowe, za ś płasz- czyzny sandrowe zajmuj ą bory świe Ŝe, murawy i ł ąki, za ś w obni Ŝeniach terenu – bory bagienne i podmokło ści. Liczne s ą torfowiska, reprezentuj ą zazwyczaj typ torfowisk wysokich.

39 Zwraca uwag ę bogactwo siedlisk i zbiorowisk flory, zwłaszcza mszaków i porostów, a tak Ŝe fauny, oraz urozmaicony krajobraz i morfologia terenu. Wst ępuj ą tu 22 chronione gatunki ptaków, w tym 6 zaliczonych do Polskiej Czerwonej Ksi ęgi gatunków rzadkich, zagro Ŝonych wygini ęciem. W południowej cz ęś ci obszaru arkusza, znajduje si ę jeszcze jedna ostoja zaliczana do sieci NATURA 2000 – jezioro Krasne i jego obrze Ŝa. Jezioro to, b ędące rezerwatem przyrody jest jeziorem w średnim stadium rozwoju, przekształcaj ąc si ę w zbiornik dystroficzny. pH wody ma odczyn kwa śny (4,4). Jest to jedno z niewielu jezior lobeliowych. Na jego obrze- Ŝach wykształciły si ę fitocenozy brzeziny bagiennej i torfowisk przej ściowych, w jego otoczeniu wyst ępuj ą bory sosnowe. Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Nazwa Poło Ŝenie centralnego Poło Ŝenie administracyjne obszaru w granicach obszaru i Typ punktu obszaru arkusza symbol Powierzchnia Lp. obsza- Kod obszaru oznacze- obszaru (ha) Kod Wojewódz- ru Długo ść geogr. Szeroko ść geogr. Powiat Gmina nia na NUTS two mapie 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Wielki PLB słup- 1 F Sandr 17º30’50”E 53º51’48”N 37106,25 PLOB1 pomorskie Lipnica 220001 ski Brdy (P) Bory PLB słup- Chojnice, 2 F Tuchol- 18º3’54”E 53º49’8”N 322535,9 PL631 pomorskie 220009 ski Konarzyny skie (P) Jezioro PLH słup- 3 B Krasne 17º16’56”E 53º52’13”N 95,61 PLOB1 pomorskie Przechlewo 220035 ski (S)

Rubryka 2: B – wydzielone SOO (Specjalne Obszary Ochrony) bez Ŝadnych poł ącze ń z innymi obszarami Natu- ra 2000, F – obszar OSO całkowicie zawieraj ący w sobie obszar SOO, Rubryka 3: P – obszar specjalnej ochrony ptaków, S – specjalny obszar ochrony siedlisk

XII. Zabytki kultury

Badania archeologiczne, które były prowadzone na obszarze arkusza Swornegacie wy- kazuj ą, Ŝe najstarsze ślady pobytu człowieka pochodz ą z neolitu (4000–1700 r. p.n.e.). Pó ź- niejsze znaleziska dowodz ą, Ŝe na tych terenach siedziby ludzkie istniały ju Ŝ w czasach kultury łuŜyckiej (1400–300 r. p.n.e.) i wykształconej na jej bazie kultury pomorskiej (VI– III w p.n.e.). Dowodem tego s ą wysokiej warto ści stanowiska archeologiczne w: Nierostwie, Zielonej Chocinie, Małej K ępinie i śychcach. Pocz ątki zwartego osadnictwa słowia ńskiego w tym rejonie przypadaj ą na okres VII– VIII w. W X w. ziemie te weszły w skład pa ństwa Mieszka I, a na pocz ątku XIV przeszły w ręce Krzy Ŝaków. Jedn ą z najstarszych miejscowo ści na omawianym obszarze s ą Swornega-

40 cie. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1272 roku. Ciekawe jest pochodzenie tej nietypo- wej nazwy. Składa si ę ona z dwóch członów: sworny – zwi ęzły, zwarty (swora –sworze ń, zwornik) i ga ć – chrust, ale teŜ grobla lub tama z faszyny, a wi ęc miejsce le Ŝą ce na zwartej, zwi ęzłej grobli, lub te Ŝ dost ępne przy pomocy takiej grobli. Według j ęzykoznawcy Karola Nitscha nazw ę ta poprawnie powinno si ę zapisywa ć i wymawia ć Swornegacie, a nie Sworni- gacie. Innymi dawnymi miejscowo ściami na terenie arkusza są: dawny maj ątek szlachecki śychce, którego pocz ątki si ęgaj ą 1366 r.; Nowa Wie ś, która jako wie ś rycerska otrzymała przywilej lokacyjny w 1356 r.; pochodz ąca z XV w. wie ś Nierostwo, w której zachowało si ę dziewi ętnastowieczne, drewniane budownictwo kaszubskie, oraz powstała w ko ńcu XVI w. niewielka osada Lipczynek. W ko ńcu XIX w. a Ŝ do ko ńca I wojny światowej funkcjonowała w Nowej Karczmie huta i szlifiernia szkła (Ellwart, 2003). Spo śród nielicznych zachowanych zabytków, najwi ększ ą warto ść przedstawiaj ą: ko- ściół parafialny pw. św. Ducha w miejscowo ści Borowy Młyn oraz chałupa z przełomu XVIII/XIX w. w Nowej Wsi. Obiekty te figuruj ą w rejestrze zabytków województwa pomorskiego. Burzliwe dzieje tych ziem były równocze śnie terenem wielowiekowych upartych zma- ga ń zamieszkuj ących je Kaszubów o zachowanie własnej to Ŝsamo ści, wiary i mowy oraz utrzymanie swojego stanu posiadania.

XIII. Podsumowanie

Arkusz Swornegacie poło Ŝony jest nieomal w cało ści na Równinie Charzykowskiej. Brak jest na tym terenie wi ększych o środków ludzkich i zakładów przemysłowych. Jest to obszar o ciekawych walorach przyrodniczych, sprzyjaj ący rozwojowi ró Ŝnych form turystyki i rekreacji (pobytowa, w ędrówki piesze i kajakowe, sporty wodne, w ędkarstwo). Podstawo- wymi i istotnymi elementami środowiska przyrodniczego dla tego typu działalno ści s ą: czyste wody tutejszych jezior i rzek, urozmaicona rze źba terenu, du Ŝe połacie lasów bogatych w runo le śne i zasobne w zwierzyn ę łown ą oraz czyste powietrze. Dziedzin ą gospodarki, która nabiera na tym terenie wi ększego znaczenia jest wi ęc turystyka. Powi ększaj ąca si ę wci ąŜ baza noclegowa i Ŝywieniowa sprawia, Ŝe rejon ten jest ch ętnie odwiedzany przez turystów. Du Ŝe fragmenty obszaru arkusza znajduj ą si ę w obr ębie Europejskiej Sieci Ekologicz- nej Natura 2000. Są to obszary ochrony ptaków – Wielki Sandr Brdy i Bory Tucholskie oraz obszar ochrony siedlisk – Jezioro Krasne.

41 Obszar arkusza Swornegacie jest ubogi w surowce mineralne. Udokumentowano tutaj 2 zło Ŝa kredy jeziornej oraz 3 zło Ŝa kopalin okruchowych, piasków ze Ŝwirami i piasków. śadne z nich nie jest obecnie eksploatowane. W 2006 roku po wieloletniej działalno ści zako ńczono wydobycie kredy jeziornej ze złó Ŝ rejonu Zapcenia. Perspektywy udokumentowania nowych złó Ŝ surowców mineralnych na tym obszarze s ą niewielkie. Dotyczy ć one mog ą, i to na skal ę lokaln ą, wykorzystania kredy jeziornej, torfów i kruszywa naturalnego. Wody powierzchniowe w granicach arkusza Swornegacie zaliczane s ą do czystych, spełniaj ące kryteria I klasy czysto ści. Ich zagro Ŝenie zanieczyszczeniami, dzi ęki dobrej izolacji powierzchniowej, jest na wi ększo ści obszaru niskie. Na terenie obj ętym arkuszem Swornegacie wytypowano obszary preferowane do skła- dowania odpadów oboj ętnych. Wyznaczono je na terenie gmin Przechlewo i Konarzyny, w obr ębie wyst ępowania na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowace ń północnopol- skich. Pod k ątem składowania odpadów komunalnych mo Ŝna rozpatrywa ć tereny w bezpo- średnim s ąsiedztwie otworu hydrogeologicznego odwierconego w rejonie miejscowo ści śychce, gdzie nawiercono czwartorz ędowy pakiet ilasto-gliniasty o mi ąŜ szo ści 9,3 m. Ko- nieczne b ędzie rozpoznanie geologiczne, które pozwoli na określenie rozprzestrzenienia tej warstwy, mi ąŜszo ści osadów i faktycznych wła ściwo ści izolacyjnych. Stopie ń zagro Ŝenia wód u Ŝytkowych poziomów wodono śnych w rejonie Garbna okre ślono na bardzo wysoki, w rejonie Nowa Wie ś-śychce na wysoki. Zwi ązane to jest z do ść słab ą izolacj ą i obecno ści ą ognisk zanieczyszcze ń. Punkty lokalnej eksploatacji kruszyw naturalnych i gliny zwałowej znajduj ą si ę na obszarach bezwzgl ędnie wył ączonych z moŜliwo ści składowania odpadów i nie powinny by ć rozpatrywane pod tym k ątem. Wytypowane obszary przy analizowaniu funkcji gospodarczej terenów w planowaniu przestrzennym mog ą by ć rozpatrywane jako miejsca lokalizacji inwestycji szkodliwych dla środowiska i zdrowia ludzi b ądź pogarszaj ą- cych stan środowiska. Wskazane tereny spełniaj ą w tym zakresie ogólne wymogi ochrony środowiska uj ęte w ustawodawstwie polskim. Warunki podło Ŝa budowlanego s ą zró Ŝnicowane, ale na terenach niezalesionych, poło- Ŝonych na wysoczyznach sandrowych s ą one zazwyczaj korzystne. Tereny o warunkach niekorzystnych znajduj ą si ę w dolinach rzek lub ró Ŝnorodnych obni Ŝeniach terenu, ale generalnie są ona zlokalizowane na słabo dost ępnych terenach le śnych, nie dogodnych do zabudowy. Czyste środowisko naturalne omawianego obszaru, stosunkowo dobre gleby i małe za- ludnienie sprzyjaj ą rozwojowi rolnictwa ekologicznego, turystyki i rekreacji.

42 XIV. Literatura

BĄK B., SZEL ĄG A., 2003 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski wraz z obja śnieniami, arkusz Swornegacie. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. BUTRYMOWICZ N., 1963 – Opracowanie dokumentacyjne zło Ŝa kredy jeziornej w miejscowo ści Zapce ń. Przeds. Geol., Warszawa. BUTRYMOWICZ N., MURAWSKI T., PASIERBSKI M., 1976 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol. Warszawa. DOBRZA ŃSKI B. i inni, 1973 – Zarys charakterystyki gleb Polski. Wyd. Geol., Warszawa. DYDUCH-FALNIOWSKA A. i inni, 1999 – Ostoje przyrody w Polsce. Inst. Ochr. Przyrody PAN, Kraków. ELLWART J., 2003 – Kaszuby. Przewodnik turystyczny. Region. Gdynia. GIENTKA M., MALON A., DYL ĄG J. (red.), 2008 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2007 r. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), JURYS L., NEUMANN M., WODNIAK T., 2007 – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do wyst ępowania ruchów masowych w województwie pomorskim. Centr. Arch. Geolo- giczne. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. HELWAK L., 2007 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipnica IV”

w kategorii C 1 – gmina Lipnica. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku.

HELWAK L., 2008 a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Osowo” – gmina Lipnica. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. HELWAK L., 2008 b – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Lipnica V”

w kategorii C 1 – gmina Lipnica. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. ILNICKI P., 2002 – Torfowiska i torf. Wyd. Akad. Rolniczej w Poznaniu. INSTRUKCJA opracowania i aktualizacji Mapy geologiczno-gospodarczej Polski w skali 1:50 000, 2002 – Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. JURYS L., 1986 – Stan gospodarki zło Ŝami surowców mineralnych stałych w woj. słupskim. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku.

43 JUSZCZAK E., MATUSZEWSKI A., 1987 – Sprawozdanie z prac badawczo poszukiwawczych dla znalezienia złó Ŝ kruszywa naturalnego w południowej cz ęś ci woj. słup- skiego w 19 rejonach. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. KACZOROWSKA Z., 1977 – Pogoda i klimat. Warszawa. KARNKOWSKI P., 1993 – Zło Ŝa gazu ziemnego i ropy naftowej w Polsce. Ni Ŝ Polski. T. 1. Kraków. KLECZKOWSKI A. S. (red), 1990 – Mapa obszarów Głównych Zbiorników Wód Podziem- nych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony w skali 1:500 000. Inst. Hydrogeol. i Geol. In Ŝ. AGH., Kraków. KONDRACKI J., 2000 – Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. KRECZKO M., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Swornegacie, z obja śnieniami. Centr. Arch. Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. LIRO A., (red), 1998 – Strategia wdra Ŝania Krajowej Sieci Ekologicznej, ECONET-Polska. Wyd. Fundacji IUCN-Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MACDONALD D., 1994 – Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Co- astal Waters. Vol. 1 – Development and evaluation of sediment quality assessment guidelines. MAJEWSKI J., 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Chojnice. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., [red], 2006 – Mapa geologiczna Polski 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A., 2005 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło- Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Zapce ń-pole A”. Arch. Pomorskiego UW – Od- dział zamiejscowy w Słupsku.

MATUSZEWSKI A., 2006 – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej w kategorii C 1 zło- Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Zapce ń- pole B”. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku.

MATUSZEWSKI A., GURZ ĘDA E., 2001 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Zapce ń-pole A”. Arch. Pomorskiego UW – Od- dział zamiejscowy w Słupsku.

44 MATUSZEWSKI A., GURZ ĘDA E., 2001a – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej

w kategorii C 1 zło Ŝa kredy jeziornej i gytii wapiennej „Zapce ń- pole B”. Arch. Po- morskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. MIKLASZEWKA M., WOJCIECHOWSKI A., 2007 – Szczegółowa Mapa Geologiczna Pol- ski 1:50 000, arkusz Swornegacie, wraz z obja śnieniami. Centr. Arch. Geologiczne. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MOCZULSKA G., WYTYK A., 1989 – Sprawozdanie ze zwiadu generalnego nr 2 z poszukiwania złó Ŝ kredy jeziornej w środkowej cz ęś ci woj. słupskiego. Przeds. Geol., Warszawa, Zakł. w Gda ńsku. MOJSKI J. E. (red.), 1978 – Obja śnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Inst. Geol., Warszawa. NAWROCKA-MIKLASZEWSKA M., WOJCIECHOWSKA A., 2003 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Swornegacie, War- szawa. NAWROCKA-MIKLASZEWSKA M., WOJCIECHOWSKA A., 2003 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Swornegacie, Warszawa. OCHRONA przyrody w województwie pomorskim, informator, 2000 – Regionalne Centrum Edukacji Ekolog., Gda ńsk. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1997 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ędnieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą ora kształtowaniem środowiska. IMiUZ. Falenty. OZON-GOSTKOWSKA E., 1985 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:200 000, arkusz Chojnice. Wyd. Geol., Warszawa. PETELSKI K., 1985 – Inwentaryzacja kopalin w gminach: Konarzyny i Przechlewo – woj. słupskie. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. PODZIAŁ hydrograficzny Polski 1:200 000 cz ęść II, 1980 – Inst. Meteorol. i Gosp. Wodnej, Warszawa. PO śARYSKI W. (red.), 1974 – Budowa geologiczna Polski. T. IV Tektonika. Ni Ŝ Polski. Wyd. Geol. Warszawa. RAPORT o stanie środowiska województwa pomorskiego w 2007 roku, – 2008 – Woj. Insp. Ochr. Środowiska. Gda ńsk.

45 ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw nr 165 poz. 1359 z dnia 4 pa ździernika 2002 r. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 roku w sprawie szczegóło- wych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy składowisk odpadów (Dziennik Ustaw nr 61 poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1: 750 000. Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. War- szawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994, – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce; Wyd. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. STRZELCZYK G., 1972 – Projekt bada ń geologicznych dla udokumentowania zło Ŝa kru-

szywa naturalnego w kat. C 1 w rejonie miejscowo ści Ł ąkie–Siedliska wraz ze spra- wozdaniem z prac geologiczno-poszukiwawczych za złoŜami kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Pr ądzona. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku.

STRZELCZYK G., ARNOLD A., 1972 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 2 zło Ŝa kruszywa naturalnego w rejonie Osowa. Centr. Arch. Geol. Pa ńst. Inst. Geol. War- szawa. SYLWESTRZAK U., 1974 – Orzeczenie o wyst ępowaniu kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Brze źno – gmina Lipnica. Arch. Pomorskiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. USTAWA o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw nr 39 poz. 251 z dnia 5 marca 2007 r. WAGNER R., 1999 – Paleozoik Zachodniego Pomorza. [w]: LXX Zjazd Naukowy PTG. Problemy geologii, hydrogeologii i ochrony środowiska wybrze Ŝa morskiego i Pomorza Zachodniego. Szczecin.

46 WOLNOWSKI T., i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w górnopermskim (cechszty ńskim) kompleksie strukturalnym Pol- ski. Techn. Poszuk. Geolog., Geosynoptyka i Geotermia. Nr 3–4. PAN Kraków – Warszawa. WYTYK A., 1985 – Inwentaryzacja kopalin w gminie Lipnica, woj. słupskie. Arch. Pomor- skiego UW – Oddział zamiejscowy w Słupsku. ZASADY dokumentowania złó Ŝ kopalin stałych., 1999 – Min. Środ., Warszawa. śOŁNIERCZUK T. i in., 1990 – Ilo ściowa ocena zasobów prognostycznych ropy naftowej i gazu ziemnego w dolnopermskim (podsolnym) kompleksie strukturalnym Polski. Techn. Poszuk. Geolog., Geosynoptyka i Geotermia. Nr 3–4. PAN Kraków – War- szawa.