P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz SWORNEGACIE (125) Warszawa 2009 r. Autorzy: Barbara Radwanek-Bąk*, Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Andrzej Szel ąg*, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski z Joann ą Szyborsk ą-Kaszyck ą* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka * * – Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL, ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – B. Radwanek-Bąk................................................................................................ 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – B. B ąk ..................................................... 4 III. Budowa geologiczna – B. Radwanek-Bąk......................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. Radwanek-Bąk .................................................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. Radwanek-Bąk ................................................ 16 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. Radwanek-Bąk ............................ 16 VII. Warunki wodne – B. Radwanek-Bąk............................................................................... 19 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 19 2. Wody podziemne.................................................................................................... 20 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 22 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko .......................................................................... 22 2. Osady – I. Bojakowska ........................................................................................... 24 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ........................................ 27 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ................................................................... 29 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk ........................................................................ 35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – B. Radwanek-Bąk, A. Szel ąg...................................... 36 XII. Zabytki kultury – B. Radwanek-Bąk ............................................................................... 40 XIII. Podsumowanie – B. Radwanek-Bąk, K. Wojciechowska ................................................ 41 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 43 I. Wst ęp Arkusz Swornegacie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opraco- wany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Przedsi ębiorstwie Geologicznym POLGEOL SA w Warszawie i Pa ństwowym Insty- tucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opra- cowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1 :50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opra- cowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Sworne- gacie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 (B ąk, Szel ąg, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin oraz gospodarki zło Ŝami, na tle wybranych elementów: hydrogeologii, geochemii środowiska, geologii in Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę ona z dwóch plansz: plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, Plansza B zawiera nowe tre ści zapisane w warstwie informacyjnej „Ochrona powierzchni Ziemi”, w skład której wchodz ą informacje dotycz ące geochemii środowiska i składowania odpadów. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrod- niczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Marszałkowskiego w Gda ńsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zweryfikowano w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozologiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gda ńsku. Mapa przygotowywana jest w formie cyfrowej jako baza danych Mapy geologiczno- gospodarczej Polski (MGGP). Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla komputerowej bazy danych o zło Ŝach. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Swornegacie o powierzchni 305 km 2 rozciąga si ę mi ędzy 17°15' a 17°30' długo ści geograficznej wschodniej i 53°50' a 54°00' szeroko ści geograficznej pół- nocnej. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym nieomal cały omawiany obszar le Ŝy w obr ębie Równiny Charzykowskiej. Jedynie jego południowo-zachodnia cz ęść nale Ŝy do Pojezierza Kraje ńskiego. Obydwa wymienione mezoregiony s ą elementami makroregionu Pojezierza Zachodniopomorskiego (Kondracki, 2000; fig. 1). Równina Charzykowska obejmuje w tej cz ęś ci fragment rozległego sandru Brdy, który rozci ąga si ę na południe od Pojezierza Bytowskiego. W obr ębie arkusza jest to obszar poło- Ŝony na wysoko ści od 120 m n.p.m. w rejonie jezior Długiego i Karsi ńskiego koło miejsco- wo ści Swornegacie, do 186 m n.p.m. nad jeziorem Gwiazda, na południowy wschód od Bo- rowego Młyna. Wyst ępuj ące w jego obr ębie liczne polodowcowe zagł ębienia wypełnione s ą bagniskami (Pce ń, Rosocha) lub wodami jezior, z których najwi ększymi s ą: Gwiazda, Lip- czyno Wielkie, Karsi ńskie (fragment), Kiedrowickie, Parszczenica, Ksi ęŜ e i Śluza. Południowo-zachodni skrawek obszaru nale Ŝy do Pojezierza Kraje ńskiego. Jest to teren słabo zró Ŝnicowany morfologicznie, z pojedynczymi pagórami moren czołowych. Wysoko ść wzgórz dochodzi do około 150 m n.p.m. Obserwowa ć mo Ŝna tak Ŝe inne formy polodowcowe. Wa Ŝnym elementem krajobrazu są doliny rzeczne, cz ęsto zabagnione, których bieg po- krywa si ę na wielu odcinkach z dawnymi szlakami odpływu wód sandrowych. Najwi ększymi rzekami przepływaj ącymi przez obszar omawianego arkusza s ą Chocina, maj ąca swoje źródła poza granicami arkusza i jej dopływ Osusznica. Klimatycznie obszar arkusza Swornegacie znajduje się w pomorskiej dzielnicy klima- tycznej (Kaczorowska, 1977). Charakteryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas po- wietrza oceanicznego (tak Ŝe bezpo średni wpływ Bałtyku) i kontynentalnego. Przewa Ŝaj ą wia- try zachodnie, dominuj ą tu wi ęc, przez wi ększ ą cz ęść roku oceaniczne masy powietrza. Spra- wia to, Ŝe warunki klimatyczne s ą zmienne i kontrastowe. Jednak Ŝe jest to region nieco cie- plejszy i z mniejsz ą ilo ści ą opadów ni Ŝ wzniesienia Pojezierza Zachodnio- i Wschodniopo- morskiego. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5–7,5°C, a suma rocznych opadów w ci ągu roku si ęga 500–600 mm. Istotny wpływ na klimat tego obszaru wywiera zró Ŝnicowanie rze źby terenu i znaczna jego lesisto ść . 4 Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Swornegacie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, 3 – numer mezoregionu, 4 – zbiornik wód powierzchniowych 314 Pojezierza południowobałtyckie 314.4 Pojezierze Zachodniopomorskie: 314.46 – Wysoczyzna Polanowska, 314.47 – Pojezierze Bytowskie 314.6–7 Pojezierze Południowopomorskie: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.68 – Dolina Gwdy, 314.69 – Pojezierze Kraje ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie, Ponad 60% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą świerka oraz bukowe i d ębowe. Ich zwarte kompleksy tzw. Bory Człuchowskie ci ągn ą si ę szerokim pasem od Szczecinka w kierunku wschodnim, gdzie ł ącz ą si ę z Borami Tucholskimi. 5 Gleby pokrywaj ące obszar arkusza s ą zró Ŝnicowane. Przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby piaszczyste i piaszczysto-gliniaste, a w dalszej kolejno ści brunatne. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie Ŝyto i ziemniaki, a tak Ŝe owies. Na terenie arkusza Swornegacie nie ma rozwini ętego przemysłu. W sektorze rolnictwa działaj ą indywidualne gospodarstwa rolne. Dziedzin ą gospodarki, która odgrywa du Ŝą role na tym obszarze jest turystyka i rekreacja. Znajduj ą si ę tu zarówno o środki wypoczynkowe jak i kwatery agroturystyczne, których ilo ść i standard rosn ą z ka Ŝdym rokiem. Pod wzgl ędem administracyjnym arkusz Swornegacie nale Ŝy w cało ści do wojewódz- twa pomorskiego. Le Ŝy on na styku trzech powiatów: bytowskiego, chojnickiego i człuchow-