Akhisar U Vrijeme Hasana Kafije
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
TEMA BROJA AKHISAR U VRIJEME HASANA KAFIJE Fazileta HAFIZOVIĆ UDK 94(497.6 Donji Vakuf)”14/18” 929 Pruscak H.K. Sažetak: U ovom radu, prema relevantnim izvorima i literaturi, predstavljen je Akhisar (Prusac), mjesto u kojem je rođen a kasnije i živio Hasan Kafi Pruščak (1544–1615/16). Akhisar se dokumentovano spominje u kanun-nami Bosanskog sandžaka iz 1516. godine. Detaljniji podaci o naselju Akhisar nalaze se tek u popisima Kliškog sandžaka, kojemu je ovaj kraj priključen nakon njegovog osnivanja 1537. godine. U prvom popisu Akhisara u okviru Kliškog sandžaka iz 1550. godine, naselje je klasificirano prema važnosti uloge, najprije kao tvrđava, a zatim i varoš. 1574. godine Akhisar je upisan kao kasaba, što znači da je stekao sve uvjete za promjenu statusa iz varoši u kasabu. I nakon Kandijskog rata, dakle i nakon gubitka samog Klisa godine 1648. godine, ostao je u sastavu Kliškog sandžaka. Razvijao se i dalje kao kasaba, a posebno kao kulturno-prosvjetni centar, što posebno pokazuje djelovanje Hasana Kafije Pruščaka i drugih istaknutih učenjaka nakon njega. U namjeri preciznije identifikacije naselja gdje je Kafija radio i živio određeni period, autorica, analizirajući izvore s jednakom pažnjom predstavlja i lokalitet Nevabad/Novasel, i zaključuje da je Hasan Kafija zapravo, djelovao i u Novaselu/Nevabadu, odnosno današnjem Donjem Vakufu. Ključne riječi: Hasan Kafija Pruščak, Kliški sandžak, Akhisar/Prusac, Novasel/Nevabad/Donji Vakuf rijeme u kojem je živio Ha- bilo je uspostavljeno više sandžaka, Bosanskom sandžaku. Oko vreme- san Kafija Pruščak (1544– osmanskih upravnih jedinica: Bosan- na njegovog dolaska pod osmansku –1615/16) bilo je dobro vrijeme ski, Hercegovački, Kliški i Zvornički vlast postoji neslaganje kod različitih Vza jednog naučnika u Osmanskoj dr- sandžak. U to doba ovi su sandžaci autora. Zna se sigurno da je tvrđava žavi, iako su zapravo nauka i umjetnost pripadali ejaletu Rumelija, koji je, Akhisar, koja je kao utvrda bila od bili cijenjeni ne samo na osmanskom uz Budimski ejalet, bio jedan od dva značaja i u Bosanskom kraljevstvu, dvoru, nego i dvorovima svih ranijih ejaleta u evropskom dijelu Carstva. bila osvojena 1463. godine, a zatim dinastija, prethodnica Osmanlija. Već Međutim, već 1580. godine uspo- vrlo brzo izgubljena; smatra se da pod je poznato da se XVI stoljeće inače stavljen je Bosanski ejalet, kojemu stalnu vlast Osmanlija dolazi krajem smatra stoljećem uspona Osmanske su, uz gore spomenute sandžake, XV stoljeća.1 Tome u prilog govori i carevine, ponajviše zahvaljujući činje- priključeni Požeški i Pakrački sandžak, činjenica da u tvrđavi Akhisar postoji nici da je centralni dio tog stoljeća sandžak Krka/Lika, te nešto kasnije i džamija sultana Bajezida II već 1488. ispunila vladavina sultana Sulejmana Bihaćki sandžak. Pošto je svaki ejalet godine.2 Navedenu džamiju podigao Kanunija (1520–1566). Teritorij drža- imao jedan sandžak koji je smatran je u ime sultana bosanski sandžakbeg ve je značajno proširen, pa su se mogle centralnim – paša sandžak, u Bosan- Skender-paša, koji je u tri navrata poduzeti i aktivnosti na sređivanju skom ejaletu to mjesto je zauzimao bio bosanski sandžakbeg, a vezirom, upravnog i sudskog sistema Države. Bosanski sandžak. odnosno pašom imenovan je baš u Na teritoriju današnje Bosne i Akhisar, što je prijevod starijeg vrijeme Bajazita II.3 Istu džamiju Hercegovine sredinom XVI stoljeća naziva Biograd, najprije je pripadao je 1601/2. godine obnovio upravo 1 3 Hazim Šabanović, Bosanski pašaluk, Sa- gradskih naselja u Bosni u XVI sto- Safvet-beg Bašagić, Znameniti Hrvati, rajevo 1982, 43. ljeću – Uloga države i vakufa”, POF Bošnjaci i Hercegovci u Turskoj carevini, 2 Adem Handžić, “O formiranju nekih XXV/1975., OIS, Sarajevo 1977, 137. Sarajevo 1986., 423–424. 3 Novi Muallim • zima 2015 • god. XVI • br. 64 TEMA BROJA Hasan Kafija, kao kadija kadiluka Seoska naselja imala su izrazito Upravo u tom periodu rođen je i Akhisar.4 Nakon rušenja džamije, veliki broj domaćinstava, u nekim Hasan Kafi, čiji su preci u Prusac došli u vrijeme koje nije tačno poznato, slučajevima ih je bilo više nego u iz sela Zib, kako je poznato iz litera- kameni tarih same džamije prenesen pojedinim kasabama, samo nisu imala ture.9 Danas selo Zib ne postoji, ali u je u Kafijino turbe.5 sadržaje neophodne za kasabu, te popisima osmanskog perioda uvijek je Akhisar se dokumentovano spo- je isključivo zanimanje stanovnika navođeno zajedno sa selom Goruša.10 minje u kanun-nami Bosanskog u njima bilo poljoprivreda. Nahija Nije imalo ni tada status sela, nego sandžaka iz 1516. godine, kojom je Uskopje pripadala je carskim haso- je navođeno kao mezra – selište, čije naređeno da po pedeset vojnika čuva vima. U popisu iz 1550. godine upi- zemljište su koristili stanovnici Go- grad Akhisar na smjenu. Tvrđava se sana je ispod naslova Hasovi njegove ruše.11 eSama j Goruša spadala među i u popisu iz 1530. godine navodi sa ekselencije cara, čuvara svijeta, neka brojnije naseljena sela, sa pretežnim svojom posadom od šezdeset posa- vječno traje njegova vlast, u livi Klis.7 udjelom domaćina muslimana. dnika, od kojih su trojica bila topdžije, Te godine bila je u pravnim poslo- Što se tiče samog Akhisara, on što takođe govori o strateškoj važnosti vima podložna kadiluku Neretva, a je 1574. godine upisan kao kasaba, same utvrde.6 kao takva je zabilježena i u popisu iz što znači da je stekao sve uvjete za Međutim, podatke o naselju 1574, dok je 1585. pripadala kadiluku promjenu statusa iz varoši u kasabu. Akhisar nalazimo tek u popisima Akhisar, koji je, izgleda, tek bio i Imao je tri džamije, te tako i tri ma- Kliškog sandžaka, kojemu je ovaj kraj osnovan 1580. godine, u vrijeme širih hale formirane oko njih. To su bile priključen nakon njegovog osnivanja promjena granica administrativne i već spomenuta časna džamija sultana 1537. godine. Akhisar je bio centar sudske djelatnosti. Bajezid-hana, zatim časna džamija nahije Uskopje, budući da je imao Dakle, u prvom popisu Akhisara umrlog Jahja-paše,12 te džamija Bali- važnu utvrdu, te vremenom postao i u okviru Kliškog sandžaka iz 1550. -age, brata umrlog Rustem-paše.13 prosperitetna kasaba. Uskopje je bilo godine, naselje je klasificirano prema Kasaba je imala veći broj sta- nahija sa najvećim brojem sela u Kli- važnosti uloge, najprije kao tvrđava, novnika od svih drugih kasaba u škom sandžaku, i teritorijalno najveća a zatim i varoš.8 Varoš je svakako sandžaku, izuzevši Livno.14 Imala je nahija. Zbog svog položaja i konfi- predstavljala podgrađe tvrđave, u razvijeno zanatstvo, te je, uz to što guracije tla bila je izrazito pogodna kojem gradska privreda još nije do- je bila vojni i administrativni centar, za naseljavanje i život stanovništva, stigla viši stepen razvijenosti. U samoj postala i jedan od najznačajnijih kul- što se vidi po broju ne samo seoskih, varoši je u najvećem procentu bilo turnih centara ovog sandžaka.15 Taj nego i naselja gradskog tipa, kao naseljeno muslimansko stanovništvo. status je podrazumijevao postojanje što su bile kasaba Oborčan/Oborci, Prihvatanje islama od strane domaćeg škola višeg nivoa obrazovanja. Čak tvrđava Susid, te kasaba Novasel/ stanovništva u ovo doba već je bilo se, prilikom upisa stanovnika u ka- Donji Vakuf i kasaba Česta/Gornji dostiglo vrhunac, s obzirom na to tastarske deftere, uz imena nekih od Vakuf, koje su se počele razvijati kra- da je ovaj proces ovdje počeo dosta domaćina stavljala odrednica talibul- jem XVI stoljeća, te u XVII stoljeću ranije u odnosu na krajeve koji su -ilm, koja je stajala umjesto oznake doživjele svoj veliki razvoj. kasnije osvojeni. zanata kojim se dotični bavio.16 4 A. Handžić, “O formiranju nekih grad- uključujući dizdara i njegovog zamjenika. hana upisano je 95 domaćina, u Mahali skih naselja...”, 137. 9 Hazim Šabanović, “Hasan Kafi Pruščak”, časne džamije umrlog Jahja-paše bilo je 5 Džamiju u tvrđavi nije zatekao već POF XIV-XV/1964–65, Sarajevo 1969, 108 domaćina, a u Mahali džamije Bali- E. Čelebija, znači nestala je otprilike 8. U radu je dat i pregled autora koji su -age, brata umrlog Rustem-paše, bila su pedesetak godina nakon ove opravke. pisali o Hasanu Kafiji. 133 domaćina. BOA, TTD No. 622 – Vidjeti: Evlija Čelebi, Putopis, Sarajevo 10 Selo Goruša se nalazi jugoistočno od godine 1586. u prvoj mahali je bilo 80 1996, 132. Prilikom arheoloških istra- Bugojna, a time i od Prusca, udaljeno domaćina, u drugoj 70, a u trećoj svega živanja tvrđave nakon II svjetskog rata od Prusca oko 15 kilometara. 55 domaćina. U popisu iz 1604. – TK, pronađeni su temelji zgrade za koju se 11 . Vidjeti npr BOA TTD No. 622/91–92. TTD No. 475 – u prvoj mahali je bilo pretpostavlja da je bila ova džamija. 12 Jahja-paša je bio bosanski namjesnik 47 kuća i 5 neoženjenih lica; u drugoj 6 Aladin Husić, “Tvrđave Bosanskog san- krajem XV stoljeća u dva navrata: od 55 kuća i 8 neoženjenih pojedinaca, a džaka i njhove posade 1530. godine”, 1482. do 1484. i od 1494. do 1496. u trećoj 50 kuća i ponovo 8 neoženje- POF 49/1999, Sarajevo 2000, 214–216. godiine. nih pojedinaca. 7 . F Dž. Spaho, Opširni popis Kliškog san- 13 , Bali-aga je kako se vidi, u vrijeme po- 15 Omer Nakičević, Arapsko-islamske zna- džaka iz 1550. godine, 23. pisa 1574. godine bio živ, što znači da nosti i glavne škole od XV do XVII vije- 8 Godine 1550. u varoši su upisane 84 je džamiju podigao između ove i 1550. ka (Sarajevo, Mostar, Prusac), Sarajevo kuće muslimana sa 2 neoženjena lica, te godine. Umro je prije 1585.godine, jer 1999, 51–54. 6 kuća nemuslimana. F. Spaho, Opšir- se u defteru iz te godine spominje kao 15 Ovdje se vjerovatno radilo o polaznici- ni popis Kliškog sandžaka, iz 1550. godi- umrli. BOA TTD No. 622/96. ma različitih halki, a ne o pravim stu- ne, 334.