O Planie Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta Time for Nowa Huta

krajobraz kulturowy f cultural landscape

Roman Marcinek historyk, Narodowy Instytut Dziedzictwa historian, the National Heritage Board of Poland Zbigniew Myczkowski architekt, Politechnika Krakowska architect, Kraków University of Technology

Czas na Nową Hutę – o planie ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta

Time for Nowa Huta – notes on the plan for the preservation of the Nowa Huta Cultural Park

Abstrakt Abstract Nowa Huta jest miejscem powszechnie rozpoznawalnym, ale relatyw- Although Nowa Huta has become a household name over the years, nie słabo znanym. W przestrzeni publicznej funkcjonują na jej temat to most people the district itself remains relatively obscure. The public liczne stereotypy, w których cieniu pozostają obiektywne analizy. Utrud- perception of it is plagued by stereotypes which overshadow any at- nia to jednolitą politykę wobec obszaru uważanego za „miasto socjali- tempt at an objective analysis. This, in turn, makes it difficult to adopt styczne”, a będącego de facto konglomeratem architektury z 2. połowy a uniform policy for an area commonly believed to be a “socialist town”, XX wieku oraz reliktów średniowiecznych wsi. Narastające problemy even though it is, in fact, a conglomerate of architecture of the 2nd konserwatorskie, adaptacyjne, strukturalne i społeczne skłoniły Radę half of the 20th c. and the relics of the medieval village which had once Miasta Krakowa do podjęcia uchwały o utworzeniu na części obszaru existed there. The increasing conservation, adaptation, structural and Nowej Huty parku kulturowego. Artykuł to informacja o opracowaniu social issues which have cropped up over the years led the Kraków City będącym propozycją uporządkowania zagadnień związanych z ochro- Council to adopt a resolution on the establishment of a cultural park ną dziedzictwa i krajobrazu kulturowego. Autorzy przedstawili przyjętą covering a part of the Nowa Huta district. The article contains informa- metodę i etapy dochodzenia do finalnych wniosków. W zapisach planu tion on the study which serves as a proposal for adopting a structured propozycji postępowania w konkretnych miejscach jest kilka tysię- approach to the protection of cultural heritage and landscape. The au- cy. W artykule przedstawiono najważniejsze obszary postulowanych thors present both the methodology applied and the stages leading to działań. the final conclusions. The plan itself contains a few thousand proposals for specific actions. The article highlights the most significant areas of Słowa kluczowe: park kulturowy, ochrona obszarowa, urbanistyka, proposed activities. architektura XX wieku, ochrona dziedzictwa, socrealizm, rewitalizacja Keywords: cultural park, area-wide protection, urban planning and development, 20th-century architecture, heritage protection, socialist realism, revitalisation

Miasto The city

Nowa Huta, kiedyś odrębne miasto, dziś północ- Nowa Huta – once a separate city, today the north- no-wschodnia dzielnica Krakowa, była przez lata eastern district of Kraków, had for many years served z jednej strony symbolem forsownej industrializacji as a symbol of forced industrialisation and social i awansu społecznego, z drugiej – katastrofy ekolo- advancement on one hand and of growing social un- gicznej i narastającego społecznego buntu. Stała się rest and environmental disaster on the other. It has znakiem rozpoznawczym PRL, synonimem prze- become one of the hallmarks of the Polish People’s mian cywilizacyjnych dokonywanych nie w wyniku Republic, being synonymous with the civilisational naturalnej aktywność ludzi, lecz na polecenie władz change ushered in not through the organic activities realizujących utopijno-totalitarną wizję industriali- of citizens, but as a result of a government decision zacji1. Planowano z rozmachem, nie licząc się z kosz- intended to bring its utopian, totalitarian vision of tami. Ale czy ktoś liczył pieniądze na odbudowę industrial growth to life1. The plans for the new dis- Warszawy? Nie. Na symboliczne inwestycje fundusze trict were drawn up with great panache and with lit- musiały się znaleźć. tle regard to the costs of the project. Yet one may ask

129 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Zarówno w skali urbanistycznej, jak i w po- whether anyone actually counted how much money szczególnych elementach Nowa Huta nawiązuje do went into the reconstruction of Warsaw, left in ruins kompozycji czasów nowożytnych, idealnych miast in the wake of World War II? The answer is simple – przemysłowych, różni się jednak od podobnych pro- no one did. Insofar as projects having a symbolic val- jektów w krajach tzw. demokracji ludowej (np. Ma- ue were concerned, the funds simply had to be found gnitogorska, Eisenhüttenstadt, Ostravy-Poruby, Dy- somehow. mitrowgradu) przetworzeniem form historycznych. Both in terms of the scale of its urban layout and Nowa Huta to wizjonerski plan i jego zredukowana in terms of individual elements, Nowa Huta is remi- możliwościami gospodarki realizacja. Składa się niscent of the idealised, early modern designs for in- z 26 osiedli mieszkaniowych z pełną infrastrukturą dustrial cities, yet the inclusion of adapted historicist (sklepami, przychodniami, szkołami, bibliotekami), themes sets it apart from other, similar ones in other ale niemal pozbawiona jest reprezentacyjnych gma- “people’s democracies”, such as Magnitogorsk, Eisen- chów publicznych. Osiedla wiąże układ komuni- hüttenstadt, Ostrava-Poruba or Dimitrovgrad. Nowa kacyjny w postaci alei wybiegających promieniście Huta embodies a visionary plan which, ultimately, z placu Centralnego2, to on jest rusztem, w który had to be scaled down due to the insufficient capac- wpisano jednostki sąsiedzkie. Plac Centralny to ją- ity of the Polish economy at the time. The district dro dzielnicy, choć topograficznie nie stanowi ścisłe- consists of 26 housing estates with comprehensive go centrum. Umieszczono go pozornie peryferyjnie, infrastructure (shops, clinics, schools and libraries) w południowej części układu urbanistycznego, przy and is nearly completely devoid of grand, public edi- krawędzi wiślanej skarpy. Z nim, z jego jednorodną, fices of any kind. All the housing estates are linked wyróżniającą się pod względem formy architekturą, by a communication layout in the form of wide alleys najczęściej kojarzymy Nową Hutę. Kompozycji jed- radiating from the Central Square2 around which nak nie ukończono, a południową ścianę, otwartą na all individual neighbourhoods are clustered. The dolinę Wisły, zeszpecono późniejszymi realizacjami. Central Square remains the very core of the district, Pierwotnie zakładano tam budowę teatru z monu- even though, in topographic terms, it is not located mentalną kolumnadą oraz domu kultury (w 1955 r. in the centre thereof. On the contrary, it appears zrezygnowano z tego pomysłu ze względów finan- to lie at the outskirts of the district, in its southern sowych), z widokiem otwartym na ogromny zalew, part, in the vicinity of the embankment running planowany w miejscu dzisiejszych Łąk Nowohuc- alongside the Vistula river. It is the distinctive, uni- kich (rozległej zielonej przestrzeni o statusie użytku form architecture of the Central Square that imme- ekologicznego). diately comes to mind whenever we think of Nowa Osią symetrii założenia urbanistycznego dziel- Huta. However, the design for the square was never nicy, zwanej potocznie „Starą Nową Hutą”, jest aleja completed, while its southern end, initially opening Róż (do 1958 r. nosiła nazwę Planu Sześcioletniego) – towards the Vistula river valley, has later lost much of reprezentacyjna arteria wychodząca z północnej pie- its aesthetic appeal as a result of subsequent develop- rzei placu Centralnego i biegnąca do skrzyżowania ments. Originally, this site was earmarked for a com- z ul. Bulwarową. Według planistów miała przecinać munity centre and a theatre with a monumental col- – ostatecznie niezrealizowany – plac Ratuszowy. Dzie- onnade (in 1955, however, the project was shelved due li się na dwa odcinki – strefę pieszą (do skrzyżowania to financial constraints) overlooking a great reservoir z ul. Przyjaźni) i jezdną (od ul. Przyjaźni do ul. Bul- which was envisioned in the area of what is now the warowej). Odcinek przylegający do placu Centralnego, Nowa Huta Meadows (an extensive green area having najbardziej reprezentacyjny, był miejscem, gdzie w la- the status of an ecological site). tach 70. stanął pomnik Lenina, usunięty w roku 1989. The axis of symmetry of the entire urban develop- Zrealizowano niemal w całości tzw. Oś Pra- ment scheme for the district, commonly referred to cy (dziś to aleja Solidarności), wychodzącą z placu as “Stara Nowa Huta” (Old Nowa Huta) remains the Centralnego i kończącą się zespołem budynków dy- alley known as Aleja Róż (the Alley of Roses, known rekcji kombinatu. Bliźniacze gmachy tzw. Centrum as the “Six-Year Plan Alley” until 1958), a grand artery

130 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Administracyjnego oraz dwie arkadowe bramy pro- road branching away from the northern frontage of wadzące na teren zakładu stanęły na niewielkim the Central Square and running towards the junc- wzniesieniu. Kiedyś miały w tle rzędy kominów tion with Bulwarowa Street. The original plan pro- i wielobarwne słupy dymu. Centrum zaprojektowa- vided that this alley was to cut across the contemplat- ne w 1950 roku, zbudowane w latach 1952-1956, jest ed Town Hall Square which, however, was ultimately charakterystycznym zespołem obiektów, znakiem never built. The alley can be divided into two sec- łączności miasta z kombinatem. Biurowce łączył tions – the pedestrian zone (up to the junction with podziemny korytarz, a pod nimi ulokowano schron, Przyjaźni Street) and the section open to road traf- który na wypadek zagrożenia miał przejąć kierowa- fic (between Przyjaźni Street and Bulwarowa Street). nie nie tylko hutą, ale całym województwem. The section adjoining the Central Square, designed Nowa Huta (zastrzeżmy ten termin dla zbudo- with the greatest panache, used to be the site of the wanego po 1948 r. miasta) nie jest, wbrew obiegowym statue of Lenin, erected in the 1970s and then demol- opiniom, jednorodną kompozycją socrealistyczną. ished in 1989. Składają się na nią budynki i układy przestrzenne One concept which has been successfully com- wyraźnie odrębne, powstające w łatwo dających się pleted almost in its entirety is the so-called “Oś Pracy” wyodrębnić fazach. (“Axis of Labour”, known today as Solidarity Alley), beginning in the Central Square and terminating

1. Granice Parku Kulturowego Nowa Huta oraz układ with the complex of buildings designed for the steel- zabudowy na tle planów katastralnych z 1848 r. works management. The two near-identical buildings Z dokumentacji Planu Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta of the so-called Administrative Centre and two ar- 1. The boundaries of the Nowa Huta Cultural Park and the caded gateways leading into the steelworks itself were development layout superimposed on 1848 cadastral map. Source: documentation for the Nowa Huta Cultural Park erected on a slightly elevated area. In the past, these Preservation Plan buildings would be set against the background of

131 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Faza industrialna (1949-1950) rows of factory chimneys spewing out multi-coloured Najstarsze osiedla, w południowo-wschodniej części plumes of smoke. The complex, designed in 1950 and Nowej Huty (Wandy, Willowe, Na Skarpie), budo- erected in years 1952-1956, remains a highly distinc- wano od połowy 1949 roku. Kameralne, otoczone tive design that symbolises the connection between terenami zielonymi zespoły nawiązują do moderni- the city and the steel plant itself. The two office stycznych osiedli pracowniczych II Rzeczpospolitej. buildings used to be connected by means of a subter- Jedno- i dwupiętrowe budynki z wysokimi dachami, ranean corridor; in addition, the site also concealed w układach rozproszonych, rytmicznie uszerego- a fallout shelter, constructed beneath the buildings, wanych, nie są znakiem szczególnym Nowej Huty, which was intended as the command centre for both powstawały w całej Polsce, m.in. na warszawskim the steelworks and the entire province in the event of Mariensztacie. Zespół nowohucki jest największy. emergency. Obiektami projektowanymi indywidualnie były The city of Nowa Huta – a term best reserved żłobki, przedszkola i szkoły (pierwsza otwarta w 1950 for the urban settlement erected after 1948 – is not r.), poczta (rok później) i połączony z restauracją dom a completely uniform design executed in the socialist handlowy „Gigant” (w 1952 r.). Plac przy budynku realist style, contrary to widespread opinion. The dis- poczty stał się pierwszą zrealizowaną reprezentacyj- trict consists of different buildings and spatial layouts ną przestrzenią publiczną, miejscem spotkań, wieców which are in fact easily distinguished, having been i spontanicznych zabaw tanecznych. constructed over several discrete phases.

Faza socrealistyczna (1950-1956) The industrial phase (1949-1950) Kiedy arbitralnie podniesiono przewidywaną ilość The construction of the oldest housing estates, lo- produkowanego przez hutę żelaza, miasto trzeba cated in the south-eastern part of Nowa Huta (the było zagęścić tak, by pomieściło większą rzeszę ro- Wandy, Willowe and Na Skarpie estates) began in botników i inżynierów. W marcu 1951 roku ukoń- mid-1949. Designed on a more intimate scale and czono prace koncepcyjne, publiczny pokaz makiety surrounded by green areas, these complexes are remi- odbył się w roku 1952. Intensywnie lansowana od niscent of the modernist workers’ housing estates połowy 1949 roku doktryna realizmu socjalistyczne- designed during the interwar period. The single- go została mocno zaakcentowana w nowym projek- and two-storey buildings with tall roofs, dispersed cie. Pojawiły się pierwsze nawiązania do architektury around the area in rhythmically-arranged groups, are historycznej, m.in. attyki zasłaniające płaskie dachy. by no means a hallmark of Nowa Huta, having ap- Narożnikom osiedli od strony wschodniej (Stalowe peared all across the country during those times, the i Zielone) nadano formę masywnych bloków, które – Warsaw neighbourhood of Mariensztat being a good wraz z gmachami Domu Młodego Robotnika i tech- example. The complex in Nowa Huta, however, nikum mechanicznego – tworzą tzw. bramę Nowej earned the distinction of being the largest of them all. Huty. Plac Centralny i przyległe osiedla (Centrum A, The buildings that were designed individually were B, C i D) zrealizowano w latach 1952-1956, a niezbęd- the nurseries, kindergartens and schools (the first of ne doświadczenia zbierano podczas budowy osiedli which opened back in 1950), the post office (complet- Krakowiaków i Górali. Realizacjami tego czasu są też ed one year later) and the combined restaurant and m.in. gmachy Centrum Administracyjnego, Teatru shopping centre known as “Giant”, completed in 1952. Ludowego (od 1954 r.) i Szpitala Miejskiego (obecnie The square next to the post office building became S. Żeromskiego), wznoszony od końca 1951 roku. the first representational public space, a venue for meetings, rallies and spontaneous dance events. Faza socmodernistyczna (po roku 1956) Październik 1956 przyniósł kolejną zmianę: zerwano The socialist realist phase (1950-1956) z zasadą symetrycznego kształtowania założeń urba- When the quantity of iron manufactured by the steel nistycznych oraz przestrzegania harmonii elementów plant was arbitrarily increased, the entire city had to horyzontalnych i wertykalnych. Już w listopadzie be redeveloped to accommodate a greater number of

132 krajobraz kulturowy f cultural landscape

zaczął powstawać projekt bloku zwanego szwedz- workers and engineers. In March 1951 the conceptual kim (na osiedlu Szklane Domy). Wróciły tendencje works were completed, with the first mock-up being „dezurbanizacyjne”; projekty osiedli położonych na presented to the public in 1952. The new design was zachód od placu Centralnego (Handlowe, Kolorowe, influenced by the socialist realist doctrine, which Spółdzielcze, część osiedla Centrum D – realizowane was heavily promoted from mid-1949 onwards. The od 1957 r.) zerwały z zabudową blokową i zamknięty- design also incorporated the first nods to historical mi wnętrzami. To architektura funkcjonalna, często themes, such as the decorative parapets obscuring the demonstracyjnie nawiązująca do światowych rozwią- flat roofs of the building. The buildings located at the zań. Uszanowano tylko urbanistyczny układ miasta corners of the housing estates towards the east (the i ciągów komunikacyjnych. Czołowymi przykłada- Stalowe and Zielone estates) were designed as monu- mi nowej architektury są tzw. punktowce na osiedlu mental structures which, along with the Young Work- Kolorowym, szkoła muzyczna (z 1959 r.), grupa wy- er’s House and the School of Mechanics, form the so- sokich budynków osiedla Handlowego (projekt z lat called gateway to Nowa Huta. The Central Square 1958-1960) i wieżowiec (połączony z pawilonem han- and the adjoining housing estates (the Centrum A, dlowym) na osiedlu Centrum D. B, C and D housing estates) were completed in years Wszystkie te fazy budowy miasta realizowano 1952-1956, with the necessary experience being derived na terenach rolnych, poza historycznymi układami from the earlier construction works on the Krakow- zabudowy wsi Mogiła, Krzesławice, Bieńczyce i Czy- iaków and Górali housing estates. The buildings żyny, które stanowiły swoiste ograniczniki realizacji completed during this period also include the two urbanistycznej. Pod budowę huty i dzielnicy miesz- Administrative Centre buildings, the People’s Thea- kaniowej wywłaszczono ponad 11 tys. ha ziemi chłop- tre (from 1954 onwards) and the Municipal Hospital skiej i zakonnej. Ponad 4 tys. gospodarzy straciło do- (currently known as the S. Żeromski hospital), the tychczasowe źródło utrzymania, bo grunty zabrano construction of which commenced in late 1951. nie obszarnikom, lecz właścicielom małych i śred- nich gospodarstw3. Potomkom kościuszkowskich The socialist modernist phase (1956 onwards) The October of 1956 brought about another change: 2. Makieta niezrealizowanej zabudowy reprezentacyjnej, widok od strony południowej. Zbiory Muzeum the principles of symmetrical urban design and har- Historycznego Miasta Krakowa (MHK) mony between horizontal and vertical elements have 2. Mock-up of cancelled representational buildings, view from the south. From the collection of the Historical ultimately been abandoned. In November that same Museum of the City of Kraków year, works have begun on the design of the so-called

133 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Swedish tower block, located in the Szkla- ne Domy housing estate. The so-called “de-urbanization” tendencies have made a comeback, with the designs for housing estates located west of the Central Square (the Handlowe, Kolorowe, Spółdzielcze estates as well as part of the Centrum D housing estate erected from 1957 onwards) breaking away from the principles of block housing and enclosed inner areas. The new designs were purely functional, with many manifest references to international trends of the era. Only the urban layout of the city and its communication routes were left in- tact. The most distinctive examples of this 3 new trend are the apartment blocks in the kosynierów, których tu właśnie – w drodze pod Ra- Kolorowe housing estate, the music school (1959), the cławice – rekrutowano, morgi odebrała władza poda- group of high-rise buildings in the Handlowe hous- jąca się za ludową. Karol Girtler pisał o nich: „Lud ing estate (designed in years 1958-1960) as well as the piękny, wzrost mężczyzn wysoki, budowa koścista; tower block with shopping centre in the Centrum D niewiasty dorodne, u wszystkich w oku jakiś wyraz housing estate. niepospolity. Poznasz w nich, że to prawdziwi kra- During all these phases, construction works kowiacy, że to plemię owych, którzy sypali ziemię na took place on agricultural land located outside the kopiec Wandy”4. historic area of the Mogiła, Krzesławice, Bieńczyce Traktowanie Nowej Huty jak tylko socreali- and Czyżyny villages which served as sui generis stycznego miasta jest znaczącym uproszczeniem. boundaries for the entire development. More than Mamy tu bowiem do czynienia z wyraźnymi fazami 11 thousand hectares of farmland and ecclesiastical przekształceń: land was expropriated for the purposes of construc- •• przedhistoryczną (do XII w.), bogato udokumento- tion of the steelworks and the accompanying residen- waną stanowiskami archeologicznymi, której zna- tial district. More than 4 thousand local farmers lost kiem rozpoznawczym jest kopiec Wandy; their source of income as the land was taken not from •• średniowieczno-nowożytną (XII-XIX w.), dla któ- major landowners, but from the owners of small and rej wiodący był obszar użytkowany rolniczo, a wo- medium-sized farms3. And so, the government which kół rozrastała się przestrzeń podkrakowskich wsi, held itself out as representing “the people”, took młyny i folusze; away the land from the descendants of Kościuszko’s •• militarno-przemysłową (od 2. połowy XIX w. do scythemen who had once been recruited from among połowy XX w.), gdy w obszar wchodzą elementy the local peasants as the armies marched towards architektury militarnej, a na obrzeżach pojawia się Racławice. As Karol Girtler once wrote, they were kolej i zakłady przemysłowe: od fortów Twierdzy “a magnificent folk – the tall men of wiry built and Kraków5, przez lotnisko wojskowe Rakowice-Czy- the handsome maidens, all of them with that uncom- żyn6, po wielką przetwórnię wzniesioną przez Pol- mon glint in their eyes. You can tell that they are the ski Monopol Tytoniowy7; true sons and daughters of Kraków whose tribe had •• okres urbanizacji (po 1945 r.; trwa nadal), czas bu- once built the earthen mound of princess Wanda”4. dowy miasta sprzęgniętego z kombinatem metalur- To view Nowa Huta as a socialist realist city gicznym oraz wszelkie skutki tej inwestycji. would be an oversimplification. This is because the O nawarstwieniach tych zapominano. Odle- site shows clear signs of distinct phases of develop- glejszą przeszłość zasnuł dym fabrycznych kominów, ment that had taken place throughout the ages:

134 krajobraz kulturowy f cultural landscape

4 zatarła skłonność do myślenia schematami, zła wola • the prehistoric period (until the 12th c.), extensively i propaganda. Najpierw komunistyczna, systemowa documented by the presence of archaeological sites, i totalna, chcąca udowodnić, że miasto i huta (po- the mound of princess Wanda being perhaps the czątkowo Huta Gigant, bo patronat Lenina zakład most well-known of them all; dostał dopiero w roku 1954) powstały w pustce, na • the medieval and early modern period (from the terenach o nikłej wartości gospodarczej i krajobra- 12th to the 19th c.), during which the site was used zowej. Z powszechnej świadomości usunięto perły primarily as agricultural land, with villages, mills polskiego dziedzictwa, które mają pozorne nieszczę- and fulling mills springing up all around the area; ście znajdowania się w Nowej Hucie. Gdyby mogil- • the military and industrial phase (from the 2nd skie opactwo cysterskie stało pod Wawelem, wszyscy half of the 19th c. until the mid-20th c.), during uważaliby je za jeden z najcenniejszych zabytków which various examples of military architecture architektury średniowiecznej. Gdyby XV-wieczny have appeared in the region, while the railway and drewniany kościół Świętego Bartłomieja wzniesio- industrial facilities of various kinds have begun no np. na Salwatorze, wycieczki pielgrzymowałyby encroaching upon its most outlying areas; these tłumnie, a on sam znajdowałby się na Liście świa- developments included the Kraków Fortress5, the towego dziedzictwa UNESCO. Udało się zmargi- Rakowice-Czyżyn military airfield6 and the im- nalizować nawet jeden z romantycznych symboli mense processing plant established by the Polish Tobacco Monopoly;7 • the urbanisation phase (from 1945 onwards), a time 3. Opactwo cysterskie w Mogile. Fot. R. Marcinek, 2015 of construction of the metallurgical plant and the 3. The Cistercian abbey in Mogiła. Photo by R. Marcinek, 2015 accompanying residential areas, encompassing all 4. Niezrealizowana wizja nowohuckiego ratusza. the consequences of this development. Reprodukcja w archiwum OT NID w Krakowie Yet all those different phases seem to have been 4. The design for the stillborn Nowa Huta town hall. Copy kept in the archives of the Regional Branch of the National forgotten. The distant past became obscured by fac- Heritage Board of Poland in Kraków tory smoke, the tendency to think inside the box as

135 krajobraz kulturowy f cultural landscape

początków polskiej państwowości – kopiec Wandy. well as simple ill will and propaganda. The commu- Po upadku systemu komunistycznego próbowano nist propaganda was first in line, applying systematic przekonywać, że Nowa Huta to szaronijaki obszar and concentrated efforts to prove that the city and postpeerelowski, rezerwat „homo sovieticus”, skan- the steelworks (initially known as The Giant Steel- sen kulturowo i mentalnie pozbawiony większej war- works, for only in 1954 was it finally named after tości, miejsce, w którym kulturalni ludzie nie bywają. Vladimir Lenin) were in fact formed in a vacuum, in W rzeczywistości mamy do czynienia z atrakcyjną an area of negligible economic and landscape value. przestrzenią z solidnie zbudowanymi blokami, ziele- As a result, many fine examples of Polish heritage nią, cennym ładem urbanistycznym i infrastrukturą. which had the apparent misfortune of being located Nowa Huta, pozostając dzielnicą relatywnie cichą in Nowa Huta have been erased from collective con- i peryferyjną, musi stać się w końcu prężnym, peł- sciousness. Had the Cistercian abbey in Mogiła stood noprawnym elementem składowym Krakowa. Ob- near Wawel hill, everyone would rightly hail it as one szarem zintegrowanym z nim nie tylko geograficznie of the most valuable examples of medieval architec- i administracyjnie, ale przede wszystkim mentalnie, ture still standing today. Had the 15th-century wood- kulturowo i gospodarczo. en church of St Bartholomew been erected, say, in the Salwator district of Kraków, it would see a steady Uchwała rady miasta Krakowa stream of tourists pouring in every day and would inevitably be included on the UNESCO World Her- Skutecznym narzędziem ochrony zróżnicowanej itage List. Even one of the romanticised symbols of tkanki miejskiej może być utworzenie parku kultu- the dawn of Polish statehood – the Wanda Mound – rowego, ustawowej formy ochrony najcenniejszych was effectively marginalised. Following the fall of so- obszarów8, przeznaczonej szczególnie dla krajobrazu cialism, efforts were made to convince everyone that kulturowego. Powierzono jej stanowienie kompe- Nowa Huta is a nondescript post-communist district, tencji samorządu jako tego, który działając najbliżej a sort of wildlife sanctuary for the species known ludzi, może łatwiej godzić potrzeby ochrony i realnie as the homo sovieticus, a sleepy backwater of little

136 krajobraz kulturowy f cultural landscape

istniejące warunki ekonomiczno-społeczne. Uchwała cultural and intellectual importance which all men Rady Miasta Krakowa z 11 czerwca 2014 roku w spra- and women of cultivation inevitably tend to avoid. In wie zamiaru utworzenia parków kulturowych na fact, however, it is an attractive space filled with stur- obszarze Gminy Miejskiej Kraków pn. „Park Kultu- dy residential buildings, spacious green areas, a valu- rowy Nowa Huta” oraz „Park Kulturowy Stare Pod- able urban layout and efficient infrastructure. Nowa górze z Krzemionkami”9 podkreślała konieczność Huta, still a relatively quiet, outlying neighbourhood, ochrony wyjątkowej wartości miejsc, troski o prze- must finally take its place as a thriving, full-fledged strzeń publiczną, krajobraz, walory urbanistyczno- district of the city of Kraków. As a result, it would be -architektoniczne oraz historyczne. Była wyrazem able to complete its process of integration – not just woli samorządu, by objąć te obszary dodatkową in geographic and administrative terms, but primar- ochroną. Ochroną bardziej precyzyjną niż wyni- ily in terms of mentality, economy and culture. ka z miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, w tym MPZP „Centrum Nowej Huty”10. Resolution of the Kraków Bardziej wszechstronną niż reguły rządzące wpisem City Council obszarowym do rejestru zabytków11. Plan ochrony sumuje spostrzeżenia i wnioski wynikające z badań The formation of a cultural park, a special, statu- archiwalnych, bibliografii oraz prac terenowych, do- tory form of protection of the most valuable areas8 tyczące stanu, tempa i kierunków przemian wyglądu designed specifically with the protection of cultural Nowej Huty w Krakowie – w postaci jednego, syn- landscape in mind may prove to be an effective tool tetycznego opracowania. Studiów i analiz będących for the protection of the diverse urban fabric of Nowa punktem wyjścia planu jest wiele. Nowa Huta skupia Huta. The City Council was given the power to de- uwagę grona badaczy, bo procesy, jakie zachodziły fine the competences of the local government – an i zachodzą na jej terenie, są ważne i interesujące z so- entity which, through its proximity to the local resi- cjologicznego, kulturowego, historycznego i mia- dents, is best equipped to reconcile the needs related stotwórczego punktu widzenia. Skłania do refleksji to monument protection and the existing social and o możliwym tempie przemian krajobrazu kulturowe- economic conditions. The Kraków City Council res- go, szybkości nieodwracalnego przejścia od sielskich olution of June 11, 2014 on the plans to establish cul- wsi w zurbanizowany krajobraz dzielnicy industrial- tural parks within the area of the Kraków Municipal nej i dalej, we współczesny krajobraz poprzemysłowy. Commune designated as “Nowa Huta Cultural Park” Na dodatek mamy tu do czynienia z miastem żywym, and “Stare Podgórze and Krzemionki Cultural Park”9 dzielnicą, w której mieszka (na obszarze propono- emphasises the need to safeguard the outstanding wanym do objęcia granicami parku) przeszło 60 tys. value of these locations and to lavish an appropriate ludzi. Problemy konserwatorskie muszą być więc care on the local public space, landscape as well as ur- rozwiązywane wraz z kwestiami urbanistycznymi, ban, architectural and historical features thereof. The komunikacyjnymi, sprawami dotyczącymi zieleni, resolution served as an expression of the will of the widoków, stref wypoczynku. local government to cover these areas with additional Park ma być powołany w celu ochrony krajobra- protection. The scope of such protection was intend- zu kulturowego oraz zachowania wyróżniających ed to be more precise than had previously been stated się krajobrazowo terenów z zabytkami nierucho- in the local spatial development plans, including the mymi i zielenią komponowaną, charakterystyczny- plan for the “Nowa Huta Centre”10. Likewise, the mi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej, protection afforded under the cultural park regime którą określa historia powstania i funkcjonowania would be more comprehensive than in case of the rules governing inscriptions into the register of mon- 11 5. Zrealizowany budynek administracyjny huty. uments which cover entire sites or areas . The protec- Reprodukcja w archiwum OT NID w Krakowie tion plan serves as a summary of the observations and 5. The steelworks administrative building. Copy kept in the archives of the Regional Branch of the National Heritage conclusions from archival research, analyses of writ- Board of Poland in Kraków ten sources as well as from site surveys, pertaining to

137 krajobraz kulturowy f cultural landscape

nowoczesnego „miasta idealnego”, jakim miała być the condition, pace and directions of changes which Nowa Huta w intencji swych projektantów. affect the appearance of the Nowa Huta district in Wśród celów szczegółowych ochrony Nowej Kraków – all combined into one, comprehensive Huty w formie parku kulturowego wyróżnić trzeba: study. There are numerous studies and analyses which •• zachowanie i ekspozycję dziedzictwa kulturowego served as a starting point for the development of the i krajobrazu historycznego układu urbanistycznego plan. The Nowa Huta district continues to draw the Nowej Huty z uwzględnieniem reliktów układów attention of many researchers due to the fact that wcześniejszych, przedindustrialnych, zawierających the processes which occurred and continue to occur pamięć o średniowiecznej genezie i tradycji osadni- in this district are both significant and interesting czej obszaru; from a sociological, cultural and historical standpoint •• ochronę historycznej linii zabudowy, gabarytów – not to mention from the standpoint of urban de- i form architektonicznych; velopment. The fate of Nowa Huta encourages us to •• ochronę funkcjonalną i kompozycyjną osi komu- reflect upon the possible pace of changes in cultural nikacyjnych i przestrzeni publicznych wraz z inte- landscapes as well as on the rapidity with which an gralnie z nimi związaną kompozycją terenów zie- idyllic farmland may evolve into an urbanised, in- leni, szczególnie historycznych ciągów alejowych, dustrial city district and then into the contemporary, ogrodów, skwerów oraz zieleni Skarpy i Łąk Nowo- post-industrial landscape. Furthermore, Nowa Huta huckich, z dopuszczeniem rewaloryzacji i bieżącej remains a living urban area, with about 60 thousand pielęgnacji terenów zielonych; people inhabiting the site of the proposed cultural •• ochronę osi, ciągów i punktów widokowych, umoż- park alone. It follows that conservation issues must liwiających bliskie i dalekie widoki na charaktery- be solved in conjunction with issues related to urban styczne elementy zagospodarowania obszaru, ze design, transportation, green areas, landscape and szczególnym uwzględnieniem widoków na główne recreational zones. elementy samego zespołu urbanistyczno-architek- The aim of the establishment of the cultural park tonicznego, a także jego otoczenia (z otwarciami is to ensure the protection of the local cultural land- widokowymi ku dolinie Wisły i Karpatom oraz re- scape as well as to preserve the distinctive areas along lacjami z Kombinatem Metalurgicznym); with immovable historical monuments and land- •• ochronę krajobrazu kulturowego poprzez prze- scape design typical of the local construction and ciwdziałanie nadmiernej rozbudowie działalności settlement tradition determined by the history of the handlowej i usługowej oraz modernizacyjnej, in- establishment and functioning of the modern “ideal gerującej w formę architektoniczną obiektów za- city” – a status which the architects of Nowa Huta bytkowych bądź zakłócającej ich ekspozycję, jak believed their design would attain. również ingerującej lub zakłócającej możliwość Among the specific objectives of the programme ekspozycji przestrzeni publicznej lub sprzecznej for the safeguarding of the Nowa Huta district in z tradycją kulturową i związaną z nią estetyką; the form of a cultural park, the following deserve •• ochronę zagospodarowania i użytkowania prze- a mention: strzeni i kubatur w celu zachowania charakteru • preserving and ensuring greater visibility of the cul- mieszkalnego dzielnicy, z uwzględnieniem utrzy- tural heritage and historic urban layout of Nowa mania infrastruktury kulturalnej, rekreacyjnej Huta, taking into account the vestigial traces of i usługowej ukierunkowanej. earlier, pre-industrial designs which embody the Punktem wyjścia było zatem zdefiniowanie war- memories of the medieval origins and settlement tości, których ochrona ma dotyczyć oraz określenie traditions of the area in question; ram opracowania. Granice Parku Kulturowego • protecting the historical frontages, dimensions and Nowa Huta są pochodną analiz uwzględniających architectural forms; opinię Małopolskiego Wojewódzkiego Konserwa- • ensuring the functional and compositional pro- tora Zabytków. Objęto nimi pierwotny układ urba- tection of the communication axes and public nistyczny 26 osiedli mieszkaniowych z dodaniem spaces along with the accompanying design of the

138 krajobraz kulturowy f cultural landscape

czterech jednostek znajdujących się poza nimi: alei surrounding green areas, including, in particular, Solidarności z Centrum Administracyjnym, frag- the historical alleys, gardens, squares and green ar- mentu wsi Krzesławice, fragmentu wsi Mogiła i te- eas on the Mound and the Nowa Huta Meadows, renów zielonych wokół Zalewu. W głównym zrębie while allowing for the restoration and ongoing granice biegną ulicami Bieńczycką, Kocmyrzowską maintenance of existing green areas; i Jana Pawła II oraz Klasztorną i Bulwarową12. Gra- • protecting the compositional axes, transit con- nice wyznaczone na terenie dawnej wsi Mogiła obej- courses and vantage points which allow both close- mują najważniejsze obiekty i zespoły zabytkowe oraz up and distant views of the characteristic local związane z nimi fragmenty krajobrazu cysterskiego. landmarks, with particular emphasis on the views W Krzesławicach granice poprowadzono tak, by of the main constituent parts of the urban and chronić najistotniejsze elementy układu ruralistycz- architectural complex itself as well as of the sur- nego: dwór i park Jana Matejki, błonie nad Dłub- roundings thereof (including the view corridors to- nią, zabudowę wsi wraz z drewnianym kościołem. wards the Vistula river valley and the Carpathian Granica południowa to połączenie historycznego mountains as well as the visual connections with traktu wiodącego z Krakowa do Sandomierza oraz the Metallurgical Facility); • protecting the cultural landscape by preventing

6. Plan Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta: excessive development of commercial and service plansza zasobu krajobrazowego – modele i typologia. activities as well as modernisation works which re- Z dokumentacji Planu Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta sult in an interference with the architecture of his- 6. The Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan: a sheet torical buildings or with the view thereof, with the showing the local landscape assets – models and typology. Taken from the documentation of the Nowa Huta Cultural visibility of public areas or with the local cultural Park Preservation Plan tradition and the associated aesthetic values;

139 krajobraz kulturowy f cultural landscape

naturalnego, w relatywnie niewielkim stopniu prze- • protecting the current use of buildings and spaces kształconego odcinka skarpy nowohuckiej, opadają- in order to maintain the residential nature of the cej do pradoliny Wisły. W granicach parku znalazły district, taking into account the need to ensure the się obszary fizjonomicznie niespójne, ale niebudzące upkeep of cultural, recreational and service infra- wątpliwości co do swej wartości. Na pozór nowe mia- structure adapted to the needs of the local residents. sto nie ma wiele wspólnego z krajobrazem cysterskim For the above reasons, the starting point has been Mogiły czy doliną Dłubni i matejkowskim dworem. to define the values which must be safeguarded as Wizualnie może nie, ale mentalnie obszary te w cią- well as the scope of the study itself. The boundaries of gu ostatnich 70 lat połączyły się, a przynajmniej zbli- the Nowa Huta Cultural Park have been drawn up żyły. Wspólne życie w cieniu kombinatu nie mogło on the basis of analyses which also took into account nie pozostawić śladu. Niestety, ten ślad często jest jak the views expressed by the Regional Monuments blizna. Wymaga stanowczych, ale ostrożnych działań, Inspector for the Małopolska Region. The contem- prowadzonych równolegle na wielu płaszczyznach. plated cultural park covers the urban layout of 26 housing estates plus four areas located outside the Plan – założenia i metoda said housing estates: the Alley of Solidarity with the Administrative Centre, fragment of the Krzesławice Plan Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta został village, fragment of the Mogiła village and the opracowany na Politechnice Krakowskiej13. green areas surrounding the Reservoir. In general, W części dokumentacyjno-diagnostycznej (zre- the boundaries of the cultural park run alongside alizowanej w 2015 r.) zidentyfikowano wartości dzie- the Bieńczyska, Kocmyrzowska and Jana Pawła II dzictwa kulturowego, naturalnego, widokowego, oce- as well as Klasztorna and Bulwarowa streets12. The nę komunikacji, infrastruktury etc. W opracowaniu boundaries designated in the area of what had once użyto metody Wnętrz Architektoniczno-Krajobrazo- been Mogiła village encompass the most significant wych (WAK)14. Podstawowym elementem tego etapu buildings, structures and historical complexes and prac stały się analizy istniejącego stanu zagospodaro- the associated fragments of landscape defined by wania Nowej Huty, procesów przeszłych i aktualnie the presence of the Cistercian order in the area. In trwających w krajobrazie oraz podział na elementy Krzesławice, the boundaries were defined so as to podstawowe. Odmienne rodzaje krajobrazu pogru- ensure the protection of the most important com- powano na podstawie cech wspólnych, tworząc 20 ponents of the rural layout: the Jan Matejko manor typów wnętrz architektoniczno-krajobrazowych15. house and park, the Dłubnia river pastures and the Po uwzględnieniu informacji m.in. historycznych buildings comprising the village itself, along with i funkcjonalnych otrzymano 123 jednostki, tzw. ze- the local wooden church. The southern boundary społy WAK, które stały się podstawą dalszych analiz. combines the historical route leading from Kraków Zamiast schematycznego, administracyjnego podzia- to Sandomierz and the natural, relatively unaltered łu na ulice, bloki zabudowy i tereny zielone uzyskano section of the Nowa Huta embankment, leading obszary spójne pod względem genezy, użytkowania, down into the Vistula river ice-marginal valley. The form, wielkości obiektów, a co za tym idzie o zbli- area of the contemplated cultural park includes sites żonych uwarunkowaniach i problemach nie tylko which, while not consistent in terms of physiognomy, konserwatorsko-ochronnych czy widokowych, ale give rise to no doubts as to their value. At first glance, także np. społecznych16. Podział stworzył strukturę, the newly erected city has little in common with the pozwalającą na łączną ocenę wartości historycznych landscape of Mogiła, defined by the presence of the i współczesnych, dzięki zastosowaniu tzw. modeli Cistercian monastery, or the Dłubnia river valley and krajobrazowych17. Zidentyfikowano ich piętnaście. W części drugiej (zrealizowanej w 2016 r.) wyko- 7. Wnętrze sklepu w Bloku Szwedzkim, lata 60., nano m.in. analizę waloryzacyjną i analizę procesów fot. H. Hermanowicz. Zbiory MHK 7. Interior of a store in the so-called Swedish Block, 1960s, zachodzących w krajobrazie Nowej Huty (z okre- photo by H. Hermanowicz. From the collection of the śleniem kierunków zmian) oraz ocenę ekspozycji; Historical Museum of the City of Kraków

140 krajobraz kulturowy f cultural landscape

sformułowano wytyczne dla przestrzeni publicznych i półpublicznych oraz dla ochrony i kształtowania krajobrazu kulturowego, wynikające z oceny warto- ści historycznych i współczesnych badanego obszaru oraz wnioski natury administracyjnej. Wytyczne dla poszczególnych zespołów wnętrz i modeli krajobrazowych porównano z zapisami planu miejscowego18 i poszczególne, określone przez plan działania przypisano do obszaru. Finalnie przy- szły zarządca parku dostał wykaz działań szczegóło- wych w poszczególnych ZWAK oraz tabelaryczne ze- stawienia ustaleń MPZP i planu ochrony. W planszy podstawowej projektu planu i planszy jego syntezy oraz w jego elaboracie finalnym sformułowano wytyczne do uchwały Rady Miasta Krakowa o utworzeniu Parku Kulturowego Nowa Huta oraz do planów miejscowych stosowanych w jego obszarze. 7 Opracowany materiał z jednej strony wypełnia wymogi ustawowe dla planu ochrony parku kultu- Matejko’s manor house which lies within. Yet despite rowego, z drugiej jest materiałem diagnostycznym the lack of visual links, in terms of mentality these i strategiczną bazą działań ochronnych; próbą zracjo- areas have come close over the last 70 years – so close, nalizowania stref oddziaływania decyzji konserwa- in fact, that some may consider them to form a single torskich i architektoniczno-przestrzennych, tak aby whole in this regard. Living together in the shadow były one spójne dla jednolitych fragmentów miasta. of the great steel plant was bound to leave its traces Plan po raz pierwszy uwzględnia w takiej skali i za- on those who resided there. Sadly enough, these trac- kresie problem widoczności, zarówno na, jak i z ob- es are often more akin to scars. As a result, decisive szaru Nowej Huty, a także wewnętrznych powiązań yet careful action must be taken in a variety of fields. widokowych oraz odpowiedzialności za ich utrzymanie, ochronę, korektę i właściwe kształtowanie. The Plan – tenets and Uwzględnia problem równoważności ochrony sub- methodology stancji kulturowej i przyrodniczej. Wśród opracowań historycznych i analitycznych dotyczących dziedzic- The Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan was twa kulturowego Nowej Huty omawiany materiał prepared at the Kraków University of Technology13. wyróżnia się i zastosowaną metodyką opracowania, The part of the document which covered docu- i holistycznym, zgodnym ze wskazaniami doktry- mentation and diagnostic issues (completed in 2015) nalnymi spojrzeniem konserwatorskim. Zastosowa- identified the values inherent in cultural, natural nej metodzie opracowania planu zarzucano wysoką and landscape heritage as well as the assessment of specjalizację, akademicką zawiłość, ale pozwala ona the local transport network, infrastructure etc. The na obiektywną, zestandaryzowaną ocenę. To jak z le- Landscape Architectural Units and Interiors Meth- kiem: jego produkcja i skład są jeszcze bardziej zawiłe, odology (WAK) was used for the purposes of the nie mówiąc o badaniach klinicznych, które pozwoliły study14. The basic part of this stage of the works were na jego wdrożenie. Ale nie wnikamy w to, bo intere- the analyses of the existing state of development of suje nas efekt. Park kulturowy jest lekiem dla krajo- Nowa Huta, the past and present processes having brazu. Czy skutecznym? Oby. Ale na początek trzeba an impact on the surrounding landscape as well as go zażyć. the division into basic units. The different types of Intencją autorów projektu planu ochrony było landscape were grouped according to their common dostarczenie zarządzającym kompletnego materiału features, resulting in the formation of 20 types of

141 krajobraz kulturowy f cultural landscape

architectural and landscape interiors15. Once various types of information – including historical and functional information – were taken into account, a total of 123 sections (known as WAK units) were formed; these units later became the subject of further analysis. Used instead of a typical administrative division into streets, blocks and green areas, this methodology made it possible to designate units which are consistent in terms of origin, type of use, form and size of buildings and structures, which means that the conditions and issues affecting such units – including both issues related to monument safeguarding and conservation and, for example, social issues, are likely to be similar for the entire area of the given unit16. The division method applied created a structure which made it possible to perform a combined assessment of the historical and contemporary value using the so-called landscaping models17. A total of fifteen such models have been identified.

8 The second part of the plan, prepared in 2016, contains, among others, a valorisation analysis and pozwalającego na faktyczną i racjonalną realizację an analysis of the processes which occur in the land- prowadzonych w jego obszarze działań ochronnych. scape of Nowa Huta (along with the designation of Zastosowanie metody tego opracowania, obejmują- the directions of such changes) as well as an exposure cej identyfikację zasobów, ich waloryzację i sformu- assessment; guidelines have been formulated for both łowanie wytycznych w połączeniu ze wskazaniem public and semi-public spaces and for the purposes of elementów zarządzania, w tym ze sformułowaniem the protection and formation of cultural landscape zaleceń strategicznych w szerszym kontekście polity- on the basis of an assessment of the historical and ki ochronnej oraz szczegółowych, pozwala sądzić, że contemporary value of the area under scrutiny; in ad- opracowany dokument będzie miał faktyczne przeło- dition, conclusions of an administrative nature were żenie na skuteczność i celowość działań ochronnych also included. podejmowanych w obszarze planowanego parku The guidelines for individual complexes of land- kulturowego. scape interiors and models were compared against the provisions of the local plan18, with individual Główne kierunki działań actions defined in the plan being then assigned to specific areas. Finally, the prospective managing en- Istotą planu jest kilka tysięcy precyzyjnych wskazań tity of the park was also provided with a schedule of dotyczących niemal każdego punktu chronione- detailed actions in individual WAK complexes as go terenu19. Mądrze rozłożone w czasie nie muszą – well as tables summing up the provisions of both the wbrew obawom – stać się problemem finansowym local spatial development plan and the cultural park nie do pokonania. Odrębnym elementem są wska- preservation plan. The main sheet of the draft plan zania ogólne, tyczące się całego obszaru parku. Nie as well as the summary sheet thereof and the final są skomplikowane, ale budzą emocje. Przedstawmy je, choć w mocno okrojonej formie, bo z podob- 8. Westybul Teatru Ludowego, lata 60., fot. H. Hermanowicz. nymi problemami boryka się w Polsce wiele miast, Zbiory MHK 8. The vestibule of the People’s Theatre, 1960s, photo by które los obdarował XX-wiecznymi dzielnicami H. Hermanowicz. From the collection of the Historical przemysłowymi. Museum of the City of Kraków

142 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Wskazania w sferze ochrony report on the plan contain guidelines referring both konserwatorskiej to the resolution of the Kraków City Council on the Za podstawowe cele uznano utrzymanie istniejącego establishment of the Nowa Huta Cultural Park and systemu obszarowej ochrony konserwatorskiej, kon- to the local spatial development plan applicable to sekwentne (mimo przeciwności) działania na rzecz the areas forming part of the park. otrzymania przez obszar Parku Kulturowego Nowa On one hand, this documentation fulfils the Huta statusu pomnika historii, dbałość o obiekty statutory requirements for the cultural park preser- zabytkowe – od prac konserwatorskich po promocję. vation plan, while on the other hand it also remains Pomóc temu powinna ochrona najważniejszych bu- a diagnostic study and a strategic foundation for pro- dowli nowohuckich, m.in. przez regularne dofinan- tective measures, attempting to rationalise the areas sowanie ze środków Społecznego Komitetu Odnowy of impact of the decisions pertaining to monument Zabytków Krakowa, wreszcie rozpoczęcie procedury protection and to architectural and spatial plan- wpisu do rejestru zabytków nieruchomych szerszej ning, thus ensuring that they remain consistent for grupy obiektów, m.in. dawnej dyrekcji Huty im. Le- all parts of the city which have retained a degree of nina czy Teatru Ludowego. Ewidencja zabytków tu uniformity. For the first time ever, the plan takes nie wystarczy, ponieważ cenne są także wnętrza i wy- into account the issue of visibility on such scale and posażenie. Zaleca się skuteczniejsze przeciwdziałanie in such scope, referring both to the question of the zacieraniu detalu i wystroju architektonicznego (np. view towards the district of Nowa Huta, the view likwidacji kasetonów w sieniach przejazdowych), from the said district as well as the internal visual utrzymanie charakterystycznych dla części dzielnicy links and the responsibility for the maintenance, pro- murków i schodów, elementów metaloplastycznych. tection, adjustment and appropriate shaping thereof. Niezbędne są programy przywracania utraconego lub It takes into account the problem of equivalence of wprowadzania zaprojektowanego a niezrealizowane- the protection of cultural and natural fabric. What go detalu (np. w podcieniach budynków placu Cen- sets this material apart from other historical and ana- tralnego można zawiesić żeliwne lampy, restytuować lytical documents pertaining to the cultural heritage wzorowane na dawnych latarnie), ochrony i rewalo- of Nowa Huta is the methodology applied as well as ryzacji elewacji budynków. Szczęśliwie służby kon- the comprehensive approach to conservation which serwatorskie pracowały tu przez lata, nie jest to więc remains consistent with the relevant doctrine. The przestrzeń, w której trzeba zrobić wszystko. Raczej methodology of the plan was accused of being ex- stanowi ona pole do uzupełnień i niewielkich korekt, cessively specialised and rather academic in its com- powtórzenia badań (czas płynie) wynikających ze plexity, yet its main advantage is that it allows for an zmieniającego się stanu wiedzy. Szkoda, że nie są po- objective, standardised assessment to be made. In wszechnie dostępne dokumentacje już opracowane, this regard, one may compare it to a medical prod- wykonane przez znawców i sfinansowane z pieniędzy uct – the manufacture and composition thereof are publicznych. Przydatne będzie więc stworzenie inter- even more complex, not to mention the clinical tri- netowej bazy danych oraz poradnika zawierającego als which made it possible for such medication to be wzorce rozwiązań. Nacisk położono na podkreślenie sold to consumers. Yet we tend to ignore all this, for znaczenia monitoringu stanu zachowania zasobu what matters is the final result. And so it is with the oraz weryfikację skuteczności działań zarządczych. concept of the cultural park, which is simply a form of medication for the landscape. The question is – Wskazania w zakresie układu will it prove effective? One should certainly hope urbanistycznego so. Yet one will never learn unless the medication is W tej sferze fundamentem jest kategoryczny zakaz administered first. dogęszczania zabudowy na obszarze parku. Niedo- The intention of the authors of the draft preserva- puszczalna jest lokalizacja nowych budynków, co nie tion plan was to provide those in power with a com- oznacza na wybranych obszarach zakazu przebudowy, prehensive study which makes it possible for the pro- remontu i modernizacji zgodnej z zapisami w MPZP tective measures in the area covered by the plan to be

143 krajobraz kulturowy f cultural landscape

lub innych dokumentach. Położono też nacisk na implemented in a meaningful and rational manner. konieczność utrzymania historycznej formy dachów. The methodology applied – covering the identifica- Wszelkie działania muszą uwzględniać przyjęte para- tion of resources, the assessment thereof and the for- metry maksymalnej wysokości zabudowy, wysokości mulation of guidelines coupled with the indication zabudowy usługowej, wskaźnika terenu biologicznie of the relevant management issues, including the for- czynnego itp. Ważne jest opracowanie zindywiduali- mulation of strategic recommendations in the broad- zowanych projektów zagospodarowania wnętrz osie- er context of safeguarding policy as well as of various dlowych, ze szczególnym uwzględnieniem zieleni czy detailed recommendations – justifies the belief that zakazem zabudowy sieni wjazdowych. W ślad za tym the document in question will have a meaningful im- powinno pójść opracowanie zindywidualizowanych pact on the effectiveness and purpose of safeguarding projektów małej architektury wraz z elementami measures adopted in the area of the proposed cultur- infrastruktury, odwołujących się lub stanowiących al park. interpretację zachowanych oryginalnych wzorów. Wzorniki powinny określić jednolity wzór lamp, Primary courses of action ławek, ogrodzeń, trzepaków i innych elementów wstawianych w miarę zużywania się starych. Uwagę The several thousand precise recommendations per- zwrócono nawet na kosze na śmieci. Czy nie moż- taining to nearly every single aspect of the protected na wrócić np. do poczciwych, betonowych misiów, area form the essence of the plan19. Yet contrary to które stały obok przedszkoli i szkół, ucząc dzieci, że the expressed concerns, these recommendations are o porządek i wspólną przestrzeń trzeba dbać. Nacisk not necessarily bound to become an insurmountable położono na utrzymanie funkcji usługowej w parte- financial obstacle. General recommendations per- rach budynków mieszkalnych oraz zakaz grodzenia taining to the entire area of the cultural park form bloków lub ich zespołów (z wyjątkiem szkół, przed- a separate part of the document. These are not par- szkoli i żłobków, parkingów, boisk szkolnych etc.). ticularly complex, but give rise to controversies. These Mała architektura powinna w większym niż do tej will be presented in turn, albeit in an abbreviated pory stopniu uwzględniać potrzeby m.in. rodzin form, for many Polish cities which are forced to deal z dziećmi, ludzi starszych, osób niepełnosprawnych with the legacy of 20th-century industrial districts (np. przez uzupełnienie brakujących ławek – „stara” are in fact facing the same problems today. Nowa Huta to dzielnica ludzi w podeszłym wieku, dla których 200 metrów może być odcinkiem nie do Conservation recommendations pokonania, a to sprzyja wykluczeniu społecznemu). The primary objective is the preservation of the ex- Za niezbędne uznano uregulowanie kwestii isting system of area-based historical monument związanych z lokalizacją oraz wyglądem straganów protection, making consistent efforts aimed at ensur- i kiosków. Zeszpecono nimi niemal wszystkie skrzy- ing that the Nowa Huta Cultural Park attains the żowania i ciągi komunikacyjne. Większość należało- status of a monument of history (despite all the dif- by usunąć od razu20, mimo zapisu w MPZP o utrzy- ficulties that lie ahead) as well as taking care of the maniu istniejących obiektów o funkcji usługowej21. surviving historical monuments both by performing Zwłaszcza kiedy lokale sklepowe należące do miasta various conservation works and by taking steps dedi- stoją puste, bo wyznaczono zbyt wysokie czynsze. cated to the promotion thereof. The protection of the To błąd, bo jeśli chce się zachować standard miasta, most significant buildings of Nowa Huta (ensured, niezbędne jest utrzymanie usługowo-mieszkanio- inter alia, through the provision of regular funding wego charakteru głównych ulic i placów. Przy okazji by the Committee for the Renovation of Krakow’s upomniano się w planie o preferencyjne stawki czyn- Historical Monuments) would prove conducive to szu dla rzemiosła, ochronę istniejących warsztatów, the achievement of this objective, as would the ini- wsparcie de facto nieistniejących restauracji, klubów tiation of the proceedings for inscription of a broader czy kawiarni – obniżenie obowiązujących stawek group of structures into the register of immovable i opłat. Obojętność rodzi przekonanie, że Nowa Huta monuments, including the former administrative

144 krajobraz kulturowy f cultural landscape

jest złym miejscem dla biznesu. Ale z drugiej strony buildings of the Vladimir Lenin Steelworks as well nie każdy obszar miasta musi brać udział w pogoni as the People’s Theatre. Mere inclusion in the inven- za pieniądzem. Nie doczekamy się tu raczej (choć- tory of monuments is not enough, for these build- by ze względu na rozproszenie własności) odpowie- ings also contain valuable interiors, fixtures and fit- dzialnego inwestora na dużą skalę. Jedynie potężna tings. It is recommended that more effective steps are i zachłanna branża budowlana patrzy na nowohucką taken to prevent the effacement of period detailing przestrzeń z zainteresowaniem. Z zainteresowaniem and architectural features (such as the destruction cechującym wilka spoglądającego na jagnię. of coffered ceilings inside the entrance gateways) as well as to preserve the characteristic low walls, stairs Wskazania w zakresie architektury and decorative metal fittings. There is a need for pro- i budownictwa grammes designed either to restore the vanished de- Dzielnicy potrzebne jest nie tyle zatrzymanie, co od- tailing or to recreate the detailing that had originally wrócenie tendencji funkcjonalnego i technicznego been planned but was never implemented in the end; starzenia się budynków, infrastruktury, zieleni i ko- for example, cast iron light fixtures could be installed munikacji. By zmienić istniejący stan, potrzebne są underneath the arcades of the buildings surrounding z jednej strony spektakularne bodźce, z drugiej co- the Central Square; likewise, street lamps modelled dzienna dbałość o stan obiektów i jakość przestrze- on the original designs could grace the public areas ni publicznej. Budynki wymagają modernizacji, np. once again. Programmes for the protection and res- systemów grzewczych; nikt nie próbuje ich bloko- toration of the façades of the buildings are also neces- wać, ale prace te muszą być prowadzone z poszano- sary. Luckily, conservation services have already been waniem wartości historyczno-architektonicznych. active in the area for a number of years, which means Problemem numer jeden jest termomodernizacja, that one does not have to start completely from a właściwie przyzwolenie na realizowanie jej kosztem scratch. What is needed is a number of adjustments estetyki historycznie ukształtowanych fasad. Ocie- and additions as well as performing certain studies plenia zewnętrzne są dopuszczalne w przypadku, once again. Time never stands still, and the state of gdy budynek nie ma dekoracji architektonicznej lub existing knowledge is in constant flux. It is rather wystrój elewacji jest bardzo skromny22. Dekoracje, regrettable that existing documentation efforts, per- np. w postaci prostych gzymsów lub opasek okien- formed by experts and financed from public funds, nych, muszą być precyzyjnie odtwarzane w nowej are not available to the general public. This, however, substancji. W przypadku szlachetnych tynków, np. could be addressed by the establishment of an online na cokołach lub portalach, elementy te muszą być database as well as the publication of a guide contain- wyłączane z termomodernizacji. Na warstwach ocie- ing suggestions of possible solutions. Emphasis has plenia powinien być stosowany kolor maksymalnie been placed on highlighting the importance of moni- zbliżony do pierwotnego, co jest wykonalne dzięki toring the state of preservation of the property as well przeprowadzonym analizom i wskazaniom Miejskie- as on the assessment of the effectiveness of actions go Konserwatora Zabytków. Stałym argumentem performed by the management. przy domaganiu się zgody na zastosowanie ahisto- rycznej, kiczowatej kolorystyki jest brak środków Recommendations with respect finansowych wspólnot mieszkaniowych na przepro- to urban layout wadzenie – na odpowiednim poziomie – prac przy In this particular field, the fundamental principle elewacji. Jednak w większości przypadków jest to is the absolute prohibition on increasing the den- zdanie fałszywe – farba kolorystycznie odpowiednia sity of developed areas within the boundaries of the i nieodpowiednia kosztują tyle samo. Podkreślono cultural park. Construction of new buildings in the też, że stolarka okienna czy bramna oraz dekoracyjna areas in question is unacceptable, which does not ślusarka lokali użytkowych stanowią integralną część mean that no alteration, renovation or modernisa- wystroju elewacji i współdecydują o wartościach tion works could be carried out within selected areas, zarówno obiektu, jak i pierzei ulicznych w obrębie provided that such works remain compliant with the

145 krajobraz kulturowy f cultural landscape

zabytkowego układu urbanistycznego. Znaczące provisions of the local spatial development plan or of straty w tym typie detalu dokonały się w latach 90. other documents. Emphasis has also been placed on XX wieku, kiedy powszechnie wymieniano drewnia- the need to preserve the original form of the roofs. ne drzwi i szklano-metalowe witryny na tanie i ła- All the actions taken need to take into account the ac- two dostępne elementy aluminiowe i PCV. Obecnie cepted parameters for maximum height of buildings, elementy te także podlegają ochronie, nie tylko pod the height of structures serving commercial or service względem materiału oraz formy, ale i kolorystyki. Za purposes, the minimum required percentage of green istotne uznano m.in. stworzenie programu wspiera- areas etc. An important factor is the preparation of jącego możliwość pełniejszego udziału prywatnych individual designs for the development of the inner właścicieli mieszkań w działaniach rewitalizacyjnych areas of individual housing estates, with particular (poprzez niskooprocentowane kredyty np. na wymia- emphasis on green areas and the prohibition on erect- nę okien zgodnych z zaleceniami konserwatorskimi). ing any structures inside entrance gates. The next step should be the preparation of individual designs for Wskazania w zakresie wnętrz street furniture and elements of infrastructure; these publicznych should either hark back to the preserved original fea- Nowohuckie wnętrza projektowano z wyjątkową tures or constitute a modern interpretation thereof. starannością. Wiele z nich powstało w pracowni wy- The pattern books should specify a single template bitnego projektanta prof. Mariana Sigmunda. Szko- for light fixtures, benches, fences, carpet hangers and da, że tak niewiele z nich przetrwało do naszych other structures which are replaced as the old ones czasów. Wiele zniszczono niemal na naszych oczach, wear out. Even the issue of waste bins was addressed. a działania konserwatorsko-administracyjne okaza- Should we perhaps go back to the good old concrete ły się spóźnione. Co gorsza, wnętrza sklepów, urzę- “teddy bear” bins that had once stood alongside every dów pocztowych, dawnych kin czy domów kultury school or kindergarten, making it possible to teach nadal nie są chronione. Wyjątek stanowią sklepy children the basics of caring for shared spaces and wokół placu Centralnego, na parterach budynków keeping them clean and tidy? Emphasis was placed indywidualnie wpisanych do rejestru zabytków. Nie on the need to ensure that the ground floor sections ma programu, który zachęciłby użytkowników do of the buildings continue to serve the needs of ser- trzymającej konserwatorskie standardy rewitalizacji vice and retail outlets as well as on the prohibition placówek handlowych. W planie założono, że nie- on the installation of fences around single apartment zbędny jest program inwentaryzacji wnętrz publicz- blocks or complexes thereof, with the exception of nych, poszukiwanie i opisywanie zachowanych relik- schools, kindergartens, nurseries, car parks, school- tów. Uwagę zwróciłoby też udostępnienie wybranych yards etc. Insofar as street furniture is concerned, it wnętrz, np. świetnie zachowanego Centrum Admi- needs to take into account the needs of families, the nistracyjnego, do zwiedzania (choćby tylko dla grup elderly and disabled persons to a greater extent than i z przewodnikiem). it had done before. This could be achieved, for example, through the installation of missing benches, Wskazania w zakresie infrastruktury since the “old” part of Nowa Huta is now inhab- i komunikacji ited mostly by older people for whom a 200-metre Bez infrastruktury nie ma miasta, ale nie musi ona walk may be an insurmountable obstacle; the pres- szpecić. Nie jest wyłączona z obszaru zabytkowego ence of such obstacles, it is argued, will only deepen i np. forma latarń nie może być uzależniona wyłącz- social exclusion. nie od ich funkcji, ceny i liczby luksów. Uporządko- It was also deemed necessary to introduce regu- wania wymaga m.in. zagęszczająca się liczba słupów lations pertaining to the location and appearance of technicznych, trakcji elektrycznej, rozdzielni prą- kiosks and market stalls. The appearance of nearly all du. Oczywiście, są niezbędne choćby dla funkcjo- intersections and communication routes continues nowania komunikacji miejskiej, ale łatwo odnieść to suffer due to the presence of these structures, their wrażenie, że stawia się je bez szczególnego namysłu. aesthetic quality being rather dubious. In fact, most

146 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Podobnie jak rozmaite barierki, płotki, słupki i siat- of them should be removed at once20 despite the pro- ki. Główne osie komunikacyjne, dzielone bez zasta- visions of the local spatial development plan pertain- nowienia, stanowią bariery przestrzenne dla ruchu ing to the maintenance of existing retail and service pieszego, który należy udrożnić, zapewniając płynną outlets21. This proposition becomes all the more justi- komunikację między osiedlami. Z tym wiąże się ko- fied when one considers the premises owned by the nieczność rekompozycji placu Centralnego, zdomi- city council, which remain vacant due to excessively nowanego przez przeszkody funkcjonalne. Środek high rents. This is a mistake, since the maintenance placu jest niedostępny, odizolowany komunikacją of the city’s standard depends, in part, on maintain- od przestrzeni publicznych. Nie jest de facto użyt- ing the current nature of the main streets and squares, kowany. Za tym powinno pójść podniesienie rangi which serve both residential and commercial purpos- stref pieszych, położenie nacisku na tworzenie lokal- es. The authors of the plan have taken the opportu- nych pieszych ciągów komunikacyjnych, rozbudowa nity to raise the question of preferential rent for craft- tras rowerowych i spacerowych. Obranie kierunku: spersons, the protection of existing workshops and Nowa Huta dzielnicą oferującą warunki dla zdrowe- the support for restaurants, clubs and cafés, many of go stylu życia. Z drugiej strony niezbędne jest wpro- which are in fact on the verge of closing down or have wadzenie stref wolnych od rowerów, deskorolek i in- already done so – support which could be granted nych pojazdów cichobieżnych w miejscach o dużym in the form of decreasing the current rents and fees. ruchu pieszych – są bardziej niebezpiecznie (zwłasz- Otherwise, indifference in this regard will continue cza dla ludzi starszych) od samochodów, bo są bez- to give rise to the impression that Nowa Huta is not głośne. Wskazana została pilna potrzeba zredukowa- a good place to do business. On the other hand, how- nia ruchu tranzytowego samochodów ciężarowych, ever, not every single area of the city should serve the needs of commerce. It is unlikely that a single inves- tor may appear who would be interested in a large- 9. Plac Centralny jako węzeł komunikacyjny. Fot. R. Marcinek, 2015 scale development – partially due to the fact that 9. The Central Square as a communication node. Photo by ownership remains scattered among numerous enti- R. Marcinek, 2015 ties. Only one sector of industry looks at Nowa Huta

147 krajobraz kulturowy f cultural landscape

with interest – the powerful and greedy construction industry. Its interest, one should add, is that of a wolf fixing its gaze on a lamb.

Recommendations with respect to architecture and construction What the district needs right now is not as much arresting, as reversing the trend for functional and technical deterioration of its buildings, infrastructure, green areas and transportation systems that results from the passage of time. In order to change this, one needs to apply stimuli on a rather spectac- ular scale on one hand, while at the same time pay- ing attention to the condition of buildings and the quality of public spaces on an everyday basis. The existing buildings require modernisation works to be performed, including, for example, the modernisation of their heating systems. No one wishes to

10 prevent these from happening, yet all works must be performed in a manner which ensures that due re- natychmiastowe ograniczenie tonażu aut jeżdżących spect is paid to the historical and architectural value w pobliżu najcenniejszych obiektów zabytkowych, of the buildings involved. The most pressing issue weryfikacja i usunięcie zbędnych znaków drogowych is thermal modernisation, or – to be precise – the i drogowskazów, dostawienie tablic informujących continuing acquiescence in the performance of such o zabytkach narodowego dziedzictwa. works at the expense of historic façades. Installation Liczba miejsc parkingowych zaplanowana w la- of external thermal insulation layers should only be tach 50. czy 60. XX wieku całkowicie nie przystaje permitted where the building is devoid of any archi- do obecnych potrzeb. Trzeba sobie jasno i uczciwie tectural decoration or where its design is very modest powiedzieć: nie ma już i nie będzie możliwości, aby and austere22. Decorations such as simpler cornices or każdy zaparkował „przed blokiem”, najlepiej pod wła- window surrounds must be precisely replicated once snym oknem. Nie można mieć równocześnie parku, the works are completed. In case of fine, quality plas- ogródka jordanowskiego, słonecznej ciszy i auta na terwork – such as the one used on portals or plinths widoku. Trzeba wreszcie określić chłonność osiedli, – these parts of buildings must be excluded from wydać identyfikatory uprawniające do parkowania modernisation works. The colour of paints applied to (zwłaszcza w osiedlach o zabudowie zwartej), pomy- the façade following the installation of the insulation śleć o parkingach podziemnych i zacząć je realizować layer should be as close as possible to the original col- w miejscach wskazanych w planie ochrony i MPZP. our, which may be accomplished owing to the analy- Stawianie wszędzie zakazów zatrzymywania się i poses performed as well as to the recommendations of stoju nie jest rozwiązaniem. the Municipal Monuments Protection Officer. A re- curring argument that is frequently raised by housing Wskazania w zakresie kształtowania associations which demand permission to use histori- zieleni cally inaccurate, kitsch colour schemes is the lack of Mieszkańcy Nowej Huty dumni są z tego, że żyją funds to perform façade renovation works at an ap- w najbardziej zielonej części miasta. Nie zauważyli, propriate level of quality. However, in most cases this że miasto-ogród zamieniło się – według słów U. For- is not true, since paint costs the same regardless of its czek-Brataniec – w miasto-las. Wybujała, zdziczała colour. It has also been emphasised that the window zieleń wymaga pielęgnacji, przywrócenia standardów joinery, entrance door woodwork and the decorative

148 krajobraz kulturowy f cultural landscape

kompozycyjnych, np. w ciągu tzw. plant nowohuc- ironwork in commercial premises forms an inter part kich, nad Zalewem, w parkach. Dzikie chaszcze trze- of the exterior decor, contributing both to the value ba zamienić w dopełnienie i tło nowohuckiej archi- of individual buildings and of street frontages within tektury. Drzewa, sadzone setkami, setkami osiągają the historic urban area. A large percentage of detail- wiek rębny. Muszą być usuwane, nim staną się zagro- ing of this kind, however, was lost in the 1990s with żeniem. Niezbędna jest więc długofalowa polityka the onset of cheap, popular aluminium and PVC pielęgnacji i wymiany zieleni parkowej, osiedlowej, windows which led to many wooden doors and shop drzew w ciągach komunikacyjnych, przeprowadza- windows made of glass and metal being replaced. To- na na podstawie programów konserwatorskich. Po- day, these items are also covered by the safeguarding wszechnie dostępna powinna być informacja o zasa- programme, not just in terms of their material and dach tej pielęgnacji oraz lista gatunków pożądanych form, but in terms of their colour scheme. For exam- i niepożądanych. Nowa Huta ma obszary, które moż- ple, it was deemed important to create a programme na przeznaczyć na cele rekreacyjno-parkowe. Na żą- for supporting a more extensive participation of pri- danie zespołu autorskiego w granice parku wciągnię- vate owners of apartments in restoration projects, for to tzw. skarpę, obszar zieleni zachowany na gruntach example through the use of low-interest loans for the dawnej wsi Czyżyny. Pozostawiony poza ustaleniami replacement of existing windows in a manner con- parku byłby zagrożony nową zabudową wielorodzin- sistent with the recommendations of the Monuments ną, która podpełza niebezpiecznie blisko. Protection Officer.

Wskazania w zakresie kształtowania Recommendations with respect walorów widokowych to public interiors Z ochroną zieleni powiązano zagadnienia ochrony The interior design in Nowa Huta was known for its walorów widokowych, które są najłatwiej zaciera- painstaking attention to detail. Many of these interi- ne i zniekształcane. Niemal nie chroni ich prawo, ors were designed in the atelier of an eminent design- a ludzie często nie uświadamiają sobie ich znacze- er of that era – professor Marian Sigmund. Regret- nia. Tym ważniejsze jest ich ujęcie w planie ochrony tably, very few of those interiors have survived to the Parku Kulturowego Nowa Huta jako źródle prawa present day. Many were in fact destroyed right before lokalnego. Jednym z zaleceń, obok otwierania wido- our eyes, with the attempted intervention of the local ków, uczytelniania panoram albo kadrowania, jest administration and monument protection services promocja i odkrywanie nadal nieuświadomionych being a case of too little, too late. To make matters powszechnie walorów widokowych (stąd np. potrze- worse, the interiors of stores, post offices, former cin- ba udostępnienia mieszkańcom i turystom tarasu emas and community centres are still left unprotect- widokowego, pozwalającego na podziwianie układu ed. Fortunately, there is an exception to this rule in urbanistycznego dzielnicy). the form of shops located around the Central Square, on the ground floor level of buildings for which in- Wskazania w zakresie estetyki dividual inscriptions into the register of monuments Utrzymanie ładu, zadbanie o estetykę miasta jest were made. There is, however, no programme in place kosztowne. Ale stworzenie przyjaznego klimatu which would encourage the users of such premises zwraca się wielokrotnie w postaci zwyżki cen nie- to perform restoration works in a manner consist- ruchomości, stawek najmu, wpływów z handlu i tu- ent with monument protection standards. The plan rystyki. Wiele fragmentów Nowej Huty potrzebuje provides that a programme for creating an inventory relatywnie prostych zabiegów, jak egzekwowany of public interiors, encompassing a search for the preserved relics of the past and creating descriptions thereof, is an absolute necessity at this point. Anoth- 10. Dworek Jana Matejki w Krzesławicach. Fot. R. Marcinek, 2015 er measure designed to raise public awareness would 10. Jan Matejko’s manor house in Krzesławice. Photo by be making selected interiors available to visitors, even R. Marcinek, 2015 if only in the form of guided tours; the interiors of

149 krajobraz kulturowy f cultural landscape

zakaz samowolnego malowania fragmentów i detali the Administrative Centre would certainly be a good fasad: tralek, sąsiedztwa sklepów, wnęk okiennych, start due to their excellent state of preservation. logii. Niezbędne jest usunięcie z przestrzeni publicznej krzykliwych, kiczowatych reklam, egzekwowanie Recommendations with respect to zakazu zaklejania reklamami całej powierzchni szyb infrastructure and communication wystawowych (witryna ma być witryną, inaczej zatra- No city can exist without infrastructure, yet infra- ceniu ulegają proporcje fasad). Wskazano potrzebę structure does need to reduce its aesthetic appeal. opracowania wzorcowego zestawu szyldów, krojów Infrastructure does not exist in isolation from the czcionek, wspólnego znaku Nowej Huty, przywró- historic areas around it, which means that, for ex- cenie reklam w postaci neonów (przez duże firmy) ample, the form of the street lamps cannot depend lub tańszych zamienników (przez rzemieślników). solely on their function, price and lux level. One Za istotną uznano potrzebę włączenia w obszar pla- issue which needs to be addressed is the chaos re- nowanego parku kulturowego budynków kontro- sulting from the increasing number of utility poles, wersyjnego Centrum E. Obszar ten bezpośrednio overhead lines and electrical switching stations. Of oddziałuje na odbiór zasadniczej części kompozycji course, all of them are necessary – for example, to urbanistycznej, jaką jest plac Centralny. Stąd oba- ensure the functioning of public transport – yet the wy, że niekorzystne zjawiska eliminowane z obszaru general impression is that this infrastructure is be- parku (np. reklama wielkopowierzchniowa) mo- ing developed without much thought. The same ap- głyby pojawić się w bliskim sąsiedztwie, w strefie plies to barriers, fences and poles of various kinds. o nieuregulowanych wymaganiach. Ważna jest stała Due to the presence of various divisions that were walka z graffiti. Doświadczenia miast zachodnioeu- designed with reckless abandon, the main com- ropejskich i amerykańskich dowodzą, że postępu- munication routes have become spatial barriers to jąca degradacja przestrzeni publicznych i otoczenia pedestrians; these barriers need to be eliminated in wskazują potencjalne miejsca występowania zjawisk order to ensure seamless communication between in- patogennych, rodzą obojętność i niechęć do partycy- dividual housing estates. This would also entail the pacji ze strony mieszkańców. Dbałość o ład pomoże need to alter the composition of the Central Square, przełamać obecny w dyskursie prywatnym i publicz- which is currently plagued by various functional nym stereotyp, że to dzielnica niebezpieczna (choć obstacles. For example, the middle of the square re- w świetle policyjnych statystyk jest wyraźnie bez- mains inaccessible, isolated from the rest of the area pieczniejsza np. od Starego Miasta). due to the presence of road traffic. It is a space that currently performs no function at all. The status of Wskazania w zakresie polityki pedestrian zones should likewise be raised, with an informacyjnej emphasis being placed on the establishment of local Polityka informacyjna to połączone zadanie admini- pedestrian routes and the extension of bikeways and stracji i samorządu, mediów i wolontariuszy. Nowa footpaths. The general direction of change should Huta zasługuje na uczciwą ocenę, bez szukania sen- serve the concept of Nowa Huta as a district offering sacji. Prawda o niej jest wystarczająco ciekawa, a za- a healthy lifestyle. On the other hand, there is also bytki i ludzie – fascynujący. Niezbędna jest jednak a need to create zones free from bicycles, skateboards skoordynowana akcja propagandowa, co zresztą zale- and other silent vehicles in areas with heavy pedes- ca „Strategia Promocji Krakowa”. Warto też przygo- trian traffic; this is because vehicles of this kind are tować kampanię wyjaśniającą cele, zasady i przyczyny much more dangerous (especially to elderly people) ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta. Nie stra- than cars due to the fact that they can move with- szyć kosztami, lecz informować. out a sound. The plan also points towards the urgent need to reduce truck traffic and immediately intro- Wskazania w sferze społecznej duce weight limits for vehicles passing by the most Działania ochronne i konserwatorskie, zmiany, na- valuable historic buildings. In addition, a review of wet te na lepsze, nie będą skuteczne bez akceptacji existing traffic signs needs to be made, followed by

150 krajobraz kulturowy f cultural landscape

mieszkańców. To specyficzna społeczność, z dumą, the removal of all redundant signs and the installa- pamięcią historyczną i rzadkim przekonaniem, że tion of signs containing information on historical sama zbudowała swoje miasto. I wie o nim wszystko. monuments. Najlepiej. Domaga się szacunku dla swego wysiłku, The number of parking spaces, designed back in wrogo patrząc na krytykę czasu minionego, lat ich the 1950s and 1960s, is now completely out of touch młodości. Ludzie nie lubią nagłych zwrotów, zaska- with the contemporary needs. One needs to be hon- kiwania decyzjami. Za ważne uznano przypomnienie est – there is no longer an option for everyone to be zarządcy parku o konieczności zatrzymania procesu able to park their cars by their apartment blocks, let anonimizacji podmiotów działających w obszarze alone right under their own window. One can no parku oraz przeciwdziałanie narastającej obojętno- longer expect to have it all – a park, a playground, ści wobec miejsca zamieszkania. Zagrożeniem jest sunlight, peace and quiet and a place to park one’s martwota, obojętność i przyzwolenie na stagnację. car within eyesight. The total capacity of the hous- Na przekształcenie tej części miasta w obszar wyklu- ing estates needs to be determined at last, followed by czenia i bylejakości, przestrzeń, gdzie królują sklepy the issuance of dedicated parking permits to the lo- z tanią odzieżą, a ulice są puste. Bez wszechstronnych cal residents (especially in densely developed housing działań, koordynowanych przez władze dzielnicy estates). Plans for underground car parks need to be i miasta, proces dezintegracji tkanki społecznej bę- drawn up and implemented in areas designated as ap- dzie postępował. To pole działania dla organizacji propriate in the preservation plan and the local spa- pozarządowych. Za niezbędny uznano dialog spo- tial development plans. Putting “no parking” signs łeczny, ułatwienie działalności organizacji non profit. everywhere will not solve the problem. Przypomnienie, że mieszkańcy są także wyborcami: o jedne rzeczy mogą prosić, innych żądać. Jeśli miesz- Recommendations with respect kańcy będą dobrze się czuć w dzielnicy, będą bardziej to landscaping skłonni do zainteresowania się murami, drzewami The residents of the Nowa Huta district pride them- i ulicami. selves in living in the greenest part of the city. Yet it Częsty bywa w Nowej Hucie sprzeciw wobec ter- seems that they have failed to notice that their gar- minu rewitalizacja. Sprzeciw zrozumiały, bo Nowa den city has, as U. Forczek-Brataniec once put it, Huta jest cały czas miastem żywym. Choć podsta- changed into a forest city. The wild, unkempt green- rzałym. Nie jest obszarem Starego Miasta, które ery needs care and attention; work needs to be done z powodu popełnionych w przeszłości błędów i za- in areas such as the so-called Nowa Huta Planty park, niechań zmieniło się w konserwatorsko-imprezowy along the Reservoir and in other parks in order to re- produkt turystyczny, pomieszanie bezcennych zabyt- establish the standards of composition. One needs to ków i przyzwolenia na najprymitywniejszą rozryw- make sure that what is now little but wild shrubbery kę. Trzeba Nową Hutę promować jako przestrzeń may once again serve as a background to the architec- przyjazną i wygodną, miejsce do życia. Zatrzymać ture of Nowa Huta, complementing rather than ob- odpływ mieszkańców do innych dzielnic, co może scuring it. The trees, once planted in their hundreds, nastąpić poprzez m.in. poprawę oferty spędzania now approach their felling age. This means they have wolnego czasu, wspieranie inicjatyw dla dzieci i mło- to be cut down before they may pose a threat to any- dzieży, aktywizację seniorów. Niezbędna jest moder- one. A long-term policy for the care and replacement nizacja placówek związanych z edukacją i kulturą, of greenery in parks and around housing estates as doposażenie ich do współczesnych standardów. Ze well as of trees growing alongside communication względów społecznych konieczny jest program spo- routes; such policy would, of course, need to be based łeczno-medyczny kierowany do ludzi starych oraz upon the relevant conservation programmes. Infor- poprawienie dostępności przestrzeni publicznej dla mation concerning the rules of maintenance of green niepełnosprawnych. areas as well as the list of desirable and undesirable Dla wielu Nowa Huta to obszar „skażony”. To plant species should be publicly available. There are przekonanie nie tylko szkodliwe społecznie, ale areas in Nowa Huta which may be used as parks or

151 krajobraz kulturowy f cultural landscape

bezrozumne z ekonomicznego punktu widzenia. recreational areas. At the request of the authors of Wystarczy porównać oferty sprzedaży nieruchomości, the plan, the cultural park was extended to include by przekonać się, jak uprzedzenia przekładają się na the so-called embankment, i.e. the green areas locat- ceny transakcyjne. Choć to miewa swoje dobre stro- ed on the site of the former Czyżyny village. If left ny – Nowa Huta powoli zaczyna przyciągać nowych beyond the boundaries of the cultural park, this area mieszkańców, ludzi młodych, m.in. pracowników would face the risk of becoming a site of new residen- lokujących się wokół firm technologicznych. Wbrew tial developments that already keep creeping danger- „czarnej legendzie” coraz więcej z nich przeprowadza ously close. się tutaj. Przyciąga ich przestrzeń, bliskość terenów rekreacyjnych, zieleń. Bonusem są rozległe powiąza- Recommendations with respect nia widokowe z pogórzem i górami. Odrębność. to protected vistas The protection of green areas is linked to the issue of Co dalej? views and vistas, which are easily distorted or dimin- ished if not afforded protection. At the present stage, Park kulturowy nie jest lekiem na całe zło, choć virtually no legal protection is in place, while the lo- wiele osób tak go postrzega. Ma zadbać o wycinek cal residents are often unaware of the importance of rzeczywistości – porządek przestrzenny, stylistykę this issue. It is therefore all the more important to budynków, uczytelnienie widoków i uporządkowa- include this issue in the Nowa Huta Cultural Park nie zieleni. Ma służyć wzmocnieniu systemu ochro- preservation plan, which shall serve as a source of ny konserwatorskiej, ułatwić promocję obiektów local regulations. Apart from opening up vistas, en- o szczególnym znaczeniu, zrównoważyć ochronę hancing the clarity of panoramas and framing, the dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego. Przywró- plan also recommends taking steps towards promot- cić mieszkańcom wygodę, wizualny i funkcjonalny ing and increasing public awareness of the relatively komfort, dumę z tego miejsca. Wtedy ochrona kon- little known local landscape values – hence the need, serwatorska będzie miała sens. for example, to make an observation deck available to Tej części Krakowa trzeba szansy, która zastą- the public, allowing visitors to see the urban layout of pi dotychczasowe mechanizmy. Kompleksowego the district in all its glory. projektu nie tylko dla jej zabytkowej części, lecz dla całej dzielnicy23. Napęd industrialny wygasł. Tury- Recommendations with respect styka? – to pieśń przyszłości. Usługi i handel straciły to aesthetics dawne znaczenie. A trzeba tu impulsu na miarę tych, Maintaining spatial order and protecting the aes- jakie dźwignęły obszar londyńskich doków czy po- thetic qualities of an urban area is always a costly przemysłowych przedmieść Barcelony. Jednak bez effort. However, creating an attractive atmosphere popełnionych tam błędów, bez wyparcia „miejsco- pays off manifold by keeping real estate prices, rent wych” i zastąpienia ich rzeszą nowobogackich sno- levels and proceeds from tourism and trade at a high bów. Potrzebne są inspiracje, zadania na miarę XXI level. Many parts of Nowa Huta would benefit from wieku, a nie tylko uparte powracanie do stanu z poło- relatively simple steps such as a ban on painting frag- wy ubiegłego stulecia. Możemy tu pozwolić sobie na ments of façades or detailing such as balusters, win- komfort marzeń: dow reveals, loggias or the surfaces in the vicinity • Uczelnia wyższa dla Nowej Huty, bo młodzież to of commercial premises without permission. Gaudy, najskuteczniejszy lek dla starzejącego się miasta. tasteless advertising needs to be banished from public • Prestiżowe muzeum, np. designu, nie muzeum areas; a ban on covering the entire shop window sur- PRL-u, nie wizyta w schronie (choć to ciekawe), face with advertising likewise needs to be enforced – ale rzeczywista, znacząca inwestycja w kulturę, coś otherwise, when a display window ceases to serve as w rodzaju Muzeum Guggenheima w Bilbao24. a display window, the proportioning of the façades • Przekształcenie placu Centralnego w miejsce przy- becomes disturbed. The plan also points towards the jazne mieszkańcom (teraz to tylko gigantyczny need to design a set of templates for signboards, fonts

152 krajobraz kulturowy f cultural landscape

punkt przesiadkowy komunikacji miejskiej), łącz- and a common symbol for the Nowa Huta district as nie z przeniesieniem części ruchu pod ziemię. well as to revive the tradition of neon advertising for • Nowoczesny kompleks pieszo-rowerowo-rekre- larger companies (smaller enterprises could use more acyjny, będący podstawą identyfikacji Nowej Huty affordable replacements). In addition, the plan also jako dzielnicy zdrowego trybu życia. Objęcie No- calls for the inclusion of the controversial area known wej Huty siecią rowerów miejskich, ścieżek rowe- as Centre E into the contemplated cultural park since rowych, placów sportowych, ogródków dla dzieci the area in question has a direct impact on the way i miejsc spokojnego, komfortowego odpoczynku the core section of the Central Square urban com- dla staruszków. plex is perceived. For the above reason, there are fears • Przyspieszenie działań wokół utworzenia Mało- that all those phenomena which are being banished polskiego Centrum Nauki, które ma powstać przy from the cultural park area itself, such as large-scale ul. Bora-Komorowskiego. Nie wpłynie ono bezpo- outdoor advertising, could crop up in the immediate średnio na starą Hutę, ale zaktywizuje „kierunek vicinity thereof, in areas where no such restrictions wschodni” Krakowa. exist. In addition, the ongoing removal of graffiti is Wiele spraw istotnych dla ludzi musi być jednak also necessary. The experiences of various cities in załatwionych w innych trybach administracyjnych, western Europe and the United States prove that the bo zapisy planu parku to tylko jedna ze składowych increasing degradation of public spaces and environ- recepty na sukces. Inne znajdujemy w równoległych ment indicate the potential sources of social patholo- gies, resulting in an indifference among the local residents and discouraging them from participating 11. Plansza syntezy. Z dokumentacji Planu Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta in any joint efforts. By maintaining order and cleanli- 11. Synthesis sheet. Taken from the documentation of the ness in public areas, one may help overcome the stere- Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan otype that the district is unsafe – a stereotype which

153 krajobraz kulturowy f cultural landscape

programach miejskich, gdzie głównymi celami są: do- pervades both the public debate and individual con- stosowanie warunków życiowych i mieszkaniowych versations and continues to linger despite the fact społeczeństwa lokalnego do współczesnych standar- that police statistics prove the area much safer than, dów, wzmocnienie gospodarki lokalnej i regionalnej say, the Old Town. i tworzenie dzięki temu nowych miejsc pracy, po- prawa sytuacji ekologicznej oraz modernizacja infra- Recommendations with respect struktury socjalnej i technicznej25. to information policy O równoległych działaniach nie napisano przy- Information policy remains the joint responsibility of padkowo. Lata doświadczeń dowiodły, że choć wiele the administration, the local government, the media się robi, niekoniecznie wiele z tego wychodzi. Do bie- and volunteer workers. The Nowa Huta district de- żącego prowadzenia spraw potrzebny jest wydzielony serves to be judged fairly, without any sort of sensa- zespół ludzi. Zarząd. Władze Krakowa są w uprzywi- tionalist coverage. Both its historical monuments and lejowanej sytuacji, gdyż dysponują doświadczeniami its people are truly fascinating, which means that, in z wdrażania i utrzymania Parku Kulturowego Stare the quest for interesting news, one does not need to Miasto, strukturami i wykwalifikowaną kadrą. To stray from the truth. However, a coordinated pro- między innymi Wydział Spraw Administracyjnych, motional effort is still necessary, as recommended in Wydział Architektury, Wydział Kultury i Dziedzic- the “Promotional Strategy for the City of Kraków”. twa Narodowego, Biuro Miejskiego Konserwatora It would also be useful to create a campaign which Zabytków, Zarząd Zieleni Miejskiej, Zarząd Bu- would explain the objectives, rules and reasons for dynków Komunalnych, Zarząd Infrastruktury Ko- the protection of the Nowa Huta Cultural Park. In- munalnej i Transportu, Straż Miejska, Powiatowy stead of raising concerns of the associated costs, one Inspektorat Nadzoru Budowlanego, Plastyk Miasta. should merely inform. Po co więc jeszcze Zarząd Parku? Nie parku, ale parków. Istnieje wspominany park na obszarze Sta- Recommendations in the field rego Miasta, od dawna w szufladach leży dokumen- of community life tacja Lotniczego Parku Kulturowego, plan dla No- No efforts in the field of monument protection and wej Huty ukończono. W kolejce czeka historyczne safeguarding – not even changes for the better – may Podgórze, Kazimierz, może Tyniec i Bielany. Tym ever succeed without the approval of the local resi- dziedzictwem nie można zarządzać „przy okazji”. dents. It is a very unique community, characterised by Hipotetyczny, a potencjalnie niezbywalny, Zarząd local pride, historical memory and the rare belief that Krakowskich Parków Kulturowych powinien być it has, in fact, built their city with their own hands. zwornikiem, koordynatorem codziennych działań These are the people who know everything about the wymienionych wyżej instytucji, punktem kontak- place where they live – they know it like nobody else towym i informacyjnym, administratorem udostęp- does. What they demand is respect for their efforts, nionej bazy danych. Nie trzeba nikomu odbierać continuing to frown upon all criticism of the days kompetencji, ale dopilnować, by wszyscy wiedzieli gone by – the days of their youth. People do not like o działaniach innych. Albo zaniechaniach. Intencją sudden changes or surprising decisions. Hence, the autorów opracowania było dostarczenie zarządzają- plan includes a recommendation that the managing cym materiału pozwalającego na faktyczną i racjo- entity responsible for the cultural park would have nalną realizację działań ochronnych. Ktoś musi je to be made aware of the need to stop the process of wdrażać, monitorować, konstruować harmonogra- anonymisation of entities operating in the area of the my. Na zarzut rozdymania administracji odpowiedź cultural park as well as to counteract the increasing jest jedna – według Biuletynu Informacji Publicznej indifference of residents towards the place where they Urząd Miasta Krakowa zatrudniał na koniec 2015 live. Apathy, inertia and stagnancy are the key risks. roku 2352 osoby. Wydaje się możliwe oddelegowanie One cannot acquiesce in the transformation of this kilku z nich do stałej, codziennej opieki nad najcen- part of the city into an area dominated by exclusion niejszymi fragmentami miasta. and mediocrity, a space where second-hand clothing

154 krajobraz kulturowy f cultural landscape

stores reign supreme and the streets are empty. With- The extensive visual links with the distant foothills out a comprehensive effort, coordinated by the local and the mountains beyond are an added bonus. The and municipal authorities, the social decay will go entire district gives them a feeling of individuality. on and on. It is an area of activity in which non-gov- ernmental organisations can make a useful contribu- What is next? tion. Both social dialogue and facilitating the opera- tions of non-profit organisations are necessary, as is A cultural park status is not a miracle cure, even reminding everyone that the local residents are also though many continue to see it as such. Instead, it is voters, and so they may not only request things to be merely intended to address specific issues – maintain- done, but also demand them. If the local residents en- ing spatial order, improving the appearance of build- joy living in their neighbourhood, they will be more ings, enhancing the clarity of vistas and restoring or- willing to develop an interest in the buildings, trees der to the green areas. It is intended to reinforce the and streets. monument protection system, facilitate the promo- In many cases, the term “revitalisation” encoun- tion of particularly valuable sites and restore the bal- ters resistance. This should come as no surprise, for ance between the protection of cultural and natural Nowa Huta is a living urban organism, even though heritage. Its aim is also to bring back the functional it is already showing its age. It is not like the Old and visual comfort of living to the local residents, Town, which, due to the mistakes and omissions of restoring the pride they feel towards this place. It is the past, has turned into a tourist product, a place only when these objectives are achieved that monu- where monument protection meets low-brow enter- ment protection will make any sense at all. tainment. Nowa Huta, on the other hand, needs to This part of Kraków deserves a chance – a chance be promoted as a comfortable, friendly space, a place to replace the mechanisms which are currently in to live in. The outflow of residents to other districts place. It needs a comprehensive scheme aimed at the needs to be stopped through efforts such as introduc- entire district, not just at the historical part thereof23. ing an enhanced set of leisure activities, supporting Industry, once the primary driving force, has now initiatives aimed at children and youth as well as en- lost momentum. Tourism may not be a viable propo- couraging an active lifestyle among senior citizens. sition for years to come. Trade and services have lost The local educational and cultural centres need to be their previous significance. The entire district needs modernised so that they can keep up with modern development incentives much like those which had standards. The local community would also benefit once made it possible for the London docklands or from a combined social and healthcare programme the post-industrial suburbs of Barcelona to rise from aimed at senior citizens as well as from efforts aimed the ashes. Yet one must also be careful not to make at making the local public spaces accessible to disa- the same mistakes again – mistakes which have re- bled persons. sulted in the local residents of those districts being For many, Nowa Huta remains a “contaminated pushed out and replaced by hordes of nouveau riche area”. It is a belief that is not just harmful in social snobs. One needs inspirations, visions that befit the terms, but also completely unfounded from an eco- 21st century; a stubborn desire to go back to the 1950s nomic perspective. Comparing the offers for sale of is not the answer. At this point, we may allow our- real estate is all it takes to learn how such prejudice selves the indulgence of imagining what the future influences transaction prices. This, however, also has may bring. its benefits, for Nowa Huta is slowly beginning to at- • Nowa Huta needs a higher education institution, tract new, younger residents, including the employees for the influx of young people is the most effective of various high-tech companies. An increasing num- cure for an ageing city. ber of young people is moving here despite the dark • It would also benefit from a prestigious museum, tales of the district which keep circulating around. such as a museum of design (and not a museum They are attracted by the spacious layout, the proxim- of the Polish People’s Republic or even an op- ity of recreational areas and the ubiquitous greenery. portunity for tourists to explore a fallout shelter,

155 krajobraz kulturowy f cultural landscape

even though the latter would be interesting). The and well-qualified personnel at their disposal. These district needs a substantial cultural investment – include, among others, the Department for Admin- something along the lines of the Guggenheim Mu- istration, the Department for Architecture, the De- seum in Bilbao24. partment for Culture and National Heritage, the • Transforming the Central Square into a place that Bureau of the Municipal Monuments Protection Of- is truly friendly to the local residents (today it is ficer, the Urban Greenery Management Department, little more than a gigantic public transportation the Communal Buildings Management Department, node), including transferring some of the traffic the Communal Infrastructure and Transport Man- underground. agement Department, the Municipal Police, the Dis- • A state-of-the-art complex dedicated to walking, trict Inspectorate for Construction Supervision as cycling and recreation which would serve as the ba- well as the Municipal Landscape Architect. sis for the new identity of Nowa Huta as a district The question is, therefore, is a separate Cul- perfect for those who value a healthy lifestyle. Es- tural Park Management Board even necessary? Yet tablishing an urban bike sharing scheme in Nowa one needs to remember it is not about a single park, Huta and building more bikeways, sports grounds, but about a number of them. The plan for the Old playgrounds for children and green areas where Town area is already in place; the documentation for older people could relax in peace and quiet. the Aviation Cultural Park has been gathering dust • Expediting the implementation of the Science on the shelves for years, while the plan for Nowa Centre of Małopolska project, which is scheduled Huta has just been completed. The historic area of to open on Bora-Komorowskiego Street. This may Podgórze, Kazimierz and perhaps also Tyniec and not have a direct impact on the “old” part of Nowa Bielany are waiting for their turn. Such heritage can- Huta, yet it will invigorate the overall development not be managed “by the way” – it needs a dedicated on the “eastern direction” of Kraków. institution. The hypothetical – and potentially in- However, many issues which are important for dispensable – Kraków Cultural Parks Management the local residents must be settled on the basis of Board should play a key role, ensuring the coordina- other administrative procedures, since the provisions tion of everyday activities of all the institutions re- of the plans for the contemplated cultural park are ferred to above – a focal point and information cen- just one of many components of the recipe for success. tre as well as a controller of the database placed under Other components thereof may be found in parallel its care. No one needs to be deprived of their compe- urban development programmes, the primary objec- tences, but everyone must be made aware of what the tives of which are adjusting the living conditions of others are doing. They must also know what omis- the local community to the contemporary standards, sions have been made. The intention of the authors strengthening the local and regional economy and of the draft preservation plan was to provide those job creation, improving the environmental situation in power with a comprehensive study which makes it as well as modernisation of the social and technical possible for the protective measures to be implement- infrastructure25. ed in a meaningful and rational manner. There must It is no coincidence that we do not write about be an entity which shall be responsible for the imple- these parallel efforts. After many years of experi- mentation and monitoring thereof as well as for the ence one may conclude that although many efforts preparation of schedules. There is one simple answer are made they yield little or no results. Handling all to the inevitable accusation of excessive administra- ongoing activities requires a dedicated team. A man- tion growth: according to the Public Information agement team, in other words. The authorities of the Bulletin, the Municipality of Kraków employed 2352 city of Kraków are in an advantageous position, for individuals as at the end of 2015. Entrusting a few they already have the experience from the implemen- of those employees with the task of supervising the tation and maintenance of the Old Town Cultural most valuable of the city’s locations on a permanent, Park; in addition, they also have extensive structures day-to-day basis appears entirely realistic.

156 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Dr Roman Marcinek – historyk, główny specjalista w Naro- Roman Marcinek, PhD – historian, chief specialist at the dowym Instytucie Dziedzictwa OT w Krakowie; autor licznych National Heritage Board of Poland, Local Branch in Kraków; au- publikacji dotyczących dziedzictwa i krajobrazu kulturowego thor of numerous publications on heritage, cultural landscape oraz wartości niematerialnych; współautor Planu Ochrony Par- and intangible values; co-author of the Nowa Huta Cultural ku Kulturowego Nowa Huta. Park Preservation Plan.

Prof. Zbigniew Myczkowski – architekt, doktor habilitowa- Professor Zbigniew Myczkowski, PhD – architect, lecturer ny, profesor Politechniki Krakowskiej; ekspert w zakresie m.in. at the Kraków University of Technology, expert in a variety of kształtowania i analiz krajobrazu; autor wielu opracowań, m.in. fields, including landscape design and analysis; author of nu- dotyczących ochrony zabytków; kierownik naukowy zespołu merous studies, including on the protection of historic monu- opracowującego Plan Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta. ments; research director of the team responsible for drafting the Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan.

Przypisy Endnotes

1 K.Z. Sowa, Nowa Huta jako społeczne i gospodarcze uprzedmio- 1 K.Z. Sowa, Nowa Huta jako społeczne i gospodarcze uprzed- towienie nowego ustroju, [w:] Dziedzictwo kulturowe Nowej Huty miotowienie nowego ustroju, [in:] Dziedzictwo kulturowe Nowej w rozwoju obszaru strategicznego Kraków-Wschód. Materiały Huty w rozwoju obszaru strategicznego Kraków-Wschód. Mate- konferencyjne, Kraków 1997, s. 43-51. riały konferencyjne, Kraków 1997, pp. 43-51. 2 W części wchłonął on istniejące drogi – od średniowiecznego 2 The new layout has partially incorporated existing roads – szlaku sandomierskiego po XIX-wieczną drogę rokadową. from the medieval route towards Sandomierz to the 19th- 3 J. Krzysztonek, Przymusowe wywłaszczenia w dobie budowy century road designed to run parallel to the front line. Nowej Huty, „Horyzonty Polityki” 2013, nr 4/6, s. 141-151. 3 J. Krzysztonek, Przymusowe wywłaszczenia w dobie budowy 4 K. Girtler, Opowiadania. Pamiętniki z lat 1803-1857, Kraków Nowej Huty, „Horyzonty Polityki” 2013, no. 4/6, pp. 141-151. 1871, t. 2, s. 64. 4 K. Girtler, Opowiadania. Pamiętniki z lat 1803-1857, Kraków 5 K. Wielgus, Indivisibiliter Ac Inseparabiliter, czyli o dziełach 1871, vol. 2, p. 64. twierdzy Kraków, Nowej Hucie i o kierunkach wykorzystania 5 K. Wielgus, Indivisibiliter Ac Inseparabiliter, czyli o dziełach fortecznego dziedzictwa, Kraków 2002; J. Wielgus, K. Wielgus, twierdzy Kraków, Nowej Hucie i o kierunkach wykorzystania for- Fort 49 „Krzesławice”, [w:] Atlas Twierdzy Kraków, t. 2, seria tecznego dziedzictwa, Kraków 2002; J. Wielgus, K. Wielgus, I, Kraków 1994; J. Bogdanowski, Warownie i zieleń Twierdzy Fort 49 „Krzesławice”, [in:] Atlas Twierdzy Kraków, vol. 2, se- Kraków, Kraków 1979; K. Wielgus, J. Środulska-Wielgus, ries I, Kraków 1994; J. Bogdanowski, Warownie i zieleń Twier- M. Mikulski, D. Pstuś, Obronność Krakowa XIX i XX wieku jako dzy Kraków, Kraków 1979; K. Wielgus, J. Środulska-Wielgus, element rozwoju miasta, [w:] Nowe studia nad rozwojem prze- M. Mikulski, D. Pstuś, Obronność Krakowa XIX i XX wieku jako strzennym Krakowa, Kraków 2007; Forteczne parki kulturowe element rozwoju miasta, [in:] Nowe studia nad rozwojem prze- szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, Warszawa strzennym Krakowa, Kraków 2007; Forteczne parki kulturowe 2004. szansą na ochronę zabytków architektury obronnej, Warsaw 2004. 6 K. Wielgus, Rakowice-Czyżyny lotnisko Krakowa, Kraków 6 K. Wielgus, Rakowice-Czyżyny lotnisko Krakowa, Kraków 2002; R. Kasprzycki: Rakowice-Czyżyny w latach 1921-1955. 2002; R. Kasprzycki: Rakowice-Czyżyny w latach 1921-1955. Krakowskie lotnisko w służbie wojskowej i cywilnej, Kraków Krakowskie lotnisko w służbie wojskowej i cywilnej, Kraków 2010. 2010. 7 R. Marcinek, Sławne ziele zwane tabaką, Warszawa 2012; 7 R. Marcinek, Sławne ziele zwane tabaką, Warsaw 2012; L. Ma- L. Mazan, Od Cygar-Fabryki i krakowskiej Carmen do Philip zan, Od Cygar-Fabryki i krakowskiej Carmen do Philip Morris Morris Polska SA, czyli 125 lat Zakładów Tytoniowych w Krako- Polska SA, czyli 125 lat Zakładów Tytoniowych w Krakowie, wie, Kraków 2001; A. Synowiec, Wytwórnia Papierosów Czyży- Kraków 2001; A. Synowiec, Wytwórnia Papierosów Czyżyny ny w Krakowie-Czyżynach, Kraków 2015. w Krakowie-Czyżynach, Kraków 2015. 8 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece 8 Act of 23 July 2003 on the Protection and Guardianship of nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r., nr 162, poz. 1568). Monuments, Journal of Laws for 2003, no. 162, item 1568. 9 Nr CIX/1642/14. 9 No. CIX/1642/14. 10 Przyjęty Uchwałą nr XCII/1362/13 Rady Miasta Krakowa 10 Adopted by way of resolution XCII/1362/13 of the Kraków z 4 grudnia 2013 r. w sprawie uchwalenia miejscowego pla- City Council dated December 4, 2013 on the adoption of the nu zagospodarowania przestrzennego obszaru „Centrum local spatial development plan for the area designated as Nowej Huty” w Krakowie – uchwała ogłoszona w dzienniku “Nowa Huta Centre” in Kraków – resolution published in the urzędowym województwa małopolskiego z dnia 16 grudnia official journal of the Małopolska province dated December 2013 r. poz. 7596. Plan opracowano w Biurze Planowania 16, 2013, item 7596. The plan has been prepared by the Bu- Przestrzennego UMK kierowanym przez dyr. Bożenę Kacz- reau of Spatial Planning of the Kraków City Council, led by marską-Michniak (głównym projektantem planu jest Jolan- director Bożena Kaczmarska-Michniak; the main designer for ta Czyż, kierownik Pracowni Urbanistycznej). Dopełniają the plan is Jolanta Czyż, director of the Urban Planning De- go, nawet jeśli nie wchodzą bezpośrednio w granice parku: partment. This plan is supplemented by the following plans Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego „Doli- (even if they do not directly concern areas which form part of na Dłubni-Krzesławice” – plan obowiązujący; MPZP „Doli- the culture park): The local spatial development plan (LSDP)

157 krajobraz kulturowy f cultural landscape

na Dłubni – obszar sportu i rekreacji” – plan obowiązujący; for “Dłubni-Krzesławice Valley” – in force; LSDP for “Dłubni MPZP „Dolina Dłubni – Mogiła” – plan obowiązujący; MPZP Valley – sports and recreational area” – in force; LSDP for „Bieńczyce – Park Rzeczny Dłubni” – plan obowiązujący; “Dłubni Valley – Mogiła” – in force; LSDP for “Bieńczyce – MPZP „Osiedle Krzesławice” – plan obowiązujący; MPZP Dłubnia River Park” – in force; LSDP for “Krzesławice Hous- „Mogiła” – plan obowiązujący; MPZP „Stare Czyżyny” – plan ing Estate” – in force; LSDP for “Mogiła” – in force; LSDP obowiązujący; MPZP „Bieńczyce Osiedle” – plan obowiązu- for “Stare Czyżyny” – in force; LSDP for “Bieńczyce Housing jący; MPZP „Bieńczyce – plac targowy” – plan obowiązujący; Estate” – in force; LSDP for “Bieńczyce – market square” – in MPZP „Czyżyny Łęg” – plan sporządzany. force; LSDP for “Czyżyny Łęg” – to be implemented. 11 Niemal całość obszaru proponowanego parku kulturowe- 11 Almost the entire area of the proposed cultural park is pro- go jest chroniona decyzją Małopolskiego Wojewódzkiego tected under the decision of the Monuments Inspector for Konserwatora Zabytków OZKr-IV/AS/69/2004 z 30 grudnia the Małopolska Region (OZKr-IV/AS/69/2004, December 30, 2004 r. o wpisie do rejestru zabytków, nr A-1132 – urbani- 2004) concerning the inscription into the register of monu- stycznego układu dzielnicy Nowa Huta w Krakowie jako ments (no. A-1132) of the urban layout of the Nowa Huta „reprezentatywnego przykładu urbanistyki socrealizmu district in Kraków as a “representative example of socialist w Polsce”. Ponadto w rejestrze znajduje się też kościół Świę- realist urban design in Poland”. The register also contains tego Bartłomieja w Mogile (ul. Klasztorna 4, numer rejestru the church of St Bartholomew in Mogiła (4 Klasztorna st., A-13, decyzja z 7 marca 1930 r.; aktualny numer rejestru register no. A-13, decision dated March 7, 1930, current regis- A-647/M) oraz zespół klasztorny Cystersów w Mogile (ul. ter no. A-647/M) as well as the Cistercian monastery complex Klasztorna 4, numer rejestru A-20, decyzja z 7 marca 1930 r.; in Mogiła (4 Klasztorna st., register no. A-20, decision dated aktualny numer rejestru A-1277/M). Decyzja dla klasztoru March 7, 1930, current register no. A-1277/M). The decision była ponawiana 19 lutego 1975 r. oraz w 2014 r. postanowie- concerning the monastery was renewed on February 19, 1975 niem o zmianie treści decyzji z 4 listopada 2014 r. Ponad- and in 2014, in the latter case by way of resolution on the to 5 listopada 2012 r. wpisano do rejestru, odrębną decyzją, amendment of the decision dated November 4, 2014. Further- „Otoczenie klasztoru oo. Cystersów w Mogile, przy ul. Pta- more, on November 5, 2012, a separate decision was adopted szyckiego” (A-1314/M). W granicach opracowania znajdu- to inscribe the “Surroundings of the Cistercian monastery in je się willa w otoczeniu parkowym przy ul. Klasztornej 2/ Mogiła in Ptaszyckiego st.” (A-1314/M). The area covered by ul. Sieroszewskiego w Mogile, uznana za zabytek 31 lipca the study also includes a villa surrounded by a park, locat- 1996 r. (nr rejestru A-1034). W latach 80. XX w. w rejestrze ed at 2 Klasztorna st./Sieroszewskiego st. in Mogiła, which zabytków znalazł się jeszcze dom przy ul. Klasztornej 11 attained a monument status on July 31, 1996 (register no. w Mogile (decyzja z 28 marca 1986 r., nr A-693). W latach A-1034). In the 1980s, another inscription into the register 1983-1986 w Krzesławicach pojawił się drewniany kościół of monuments was made – a house at 11 Klasztorna st. in Znalezienia i Podwyższenia Krzyża Świętego, przeniesiony Mogiła (decision of March 28, 1986, no. A-693). In years 1983- z Jawornika koło Myślenic, ujęty w rejestrze zabytków de- 1986, the wooden church of the Uncovering and Exaltation cyzją z 25 lutego 1977 r., nr A-1025 (A-247/M). Dwór Jana of the Holy Cross was moved from Jawornik near Myślenice Matejki w Krzesławicach w rejestrze zabytków znalazł się 30 to Krzesławice; inscribed into the register of monuments by czerwca 1961 r. Decyzję aktualizowano 21 marca 1983 r., uzu- decision no. A-1025 (A-247/M) dated February 25, 1977. Jan pełniając uznanie za zabytek dla terenu parku dworskiego Matejko’s manor house in Krzesławice was inscribed into the (rejestr zabytków A-330 i A-638). Znakomita większość obiek- register on June 30, 1961. The decision was later updated on tów architektonicznych znajduje się w gminnej ewidencji March 21, 1983 in order to extend the monument status to the zabytków. park surrounding the manor house (no. A-330 and A-638). The 12 Wszystkie wymienione ciągi komunikacyjne, które two- vast majority of buildings located in the area are included in rzą granice zewnętrzne układu urbanistycznego, są objęte the municipal inventory of monuments. wpisem do rejestru zabytków, w granicach pasa drogowego 12 All of the aforementioned communication routes which włącznie. form the external boundaries of the urban layout are covered 13 W skład interdyscyplinarnego zespołu pod kierunkiem prof. by the inscription in the register of monuments, which also Z. Myczkowskiego weszli: K. Chajdys, U. Forczek-Brataniec, includes the roadway itself. K. Latusek, R. Marcinek, P. Nosalska, W. Rymsza-Mazur, 13 The members of the interdisciplinary team led by professor A. Siwek i K. Wielgus. Z. Myczkowski were: K. Chajdys, U. Forczek-Brataniec, K. La- 14 Metoda opracowana u progu lat 70. XX w. w Zakładzie Archi- tusek, R. Marcinek, P. Nosalska, W. Rymsza-Mazur, A. Siwek tektury Krajobrazu Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem and K. Wielgus. prof. Janusza Bogdanowskiego. Metoda, udoskonalona i roz- 14 A method devised in the early 1970s at the Department for winięta przez zespół pod kierunkiem dra hab. Z. Myczkow- Landscape Architecture of the Kraków University of Technol- skiego i dra K. Wielgusa, została zweryfikowana w praktyce ogy, under the direction of professor Janusz Bogdanowski. przy opracowywaniu Planu Ochrony Parku Kulturowego The methodology, developed and perfected by the team led „Stare Miasto” w Krakowie. Metoda – sama w sobie – za- by Z. Myczkowski, PhD, and K. Wielgus, PhD, has proven its sługuje na osobny, obszerny komentarz, wykraczający poza worth in practice in the course of development of the Kraków ramy niniejszego artykułu. “Old Town” Cultural Park Safeguarding Plan. The methodol- 15 1. Aleja główna, jezdno-piesza, w zabudowie zwartej central- ogy itself deserves a separate, extensive discussion which, nej socrealistycznej. 2. Aleja główna, piesza, w zabudowie however, would go beyond the ambit of the present article. zwartej centralnej socrealistycznej. 3. Aleja główna, jezdna, 15 1. Main alley, for cars and pedestrians leading through w zabudowie wewnętrznej industrialnej (o cechach doktry- a densely developed area in the socialist realist style. 2. Main nalnych miasta przemysłowego, niezwiązanych z okresem alley (pedestrian zone) leading through a densely developed socrealizmu, zazwyczaj wcześniejszych). 4. Aleja główna, area in the socialist realist style. 3. Main alley (traffic zone)

158 krajobraz kulturowy f cultural landscape

jezdna, w zabudowie wewnętrznej socrealistycznej. 5. Aleja leading through an area from the industrial phase (inward główna, jezdna, w zabudowie wewnętrznej socmodernistycz- development exhibiting doctrinal features of a typical in- nej (będąca próbą adaptacji wzorców modernistycznych dla dustrial town unrelated to socialist realism, mostly originat- potrzeb tzw. realnego socjalizmu). 6. Aleja główna, jezdna, ing from an earlier period). 4. Main alley (traffic zone) lead- w zabudowie rozproszonej. 7. Ulica zbiorcza w zabudowie ing through an area developed in the socialist realist style zwartej. 8. Ulica zbiorcza w zabudowie rozproszonej. 9. Uli- (inward development). 5. Main alley (traffic zone) leading ca zbiorcza w zabudowie peryferyjnej, mieszanej. 10. Place through an area occupied by buildings (inward development) w zabudowie centralnej socrealistycznej. 11. Place i wnętrza in the socialist modernist style (an attempt to adapt the fea- placowe w zabudowie wewnętrznej socrealistycznej. 12. tures of the modernist style to the needs of the so-called real Wnętrza śródblokowe w zabudowie zwartej centralnej socre- socialism). 6. Main alley (traffic zone) leading through an alistycznej. 13. Wnętrza śródblokowe w zabudowie zwartej area of dispersed development. 7. Distributor road leading wewnętrznej socrealistycznej jednofunkcyjne (jednorodne). through a densely developed area. 8. Distributor road lead- 14. Wnętrza śródblokowe w zabudowie zwartej wewnętrznej ing through an area of dispersed development. 9. Distributor socrealistycznej wielofunkcyjne (nawarstwione). 15. Wnę- road leading through a suburban housing area (mixed devel- trza w zabudowie wewnętrznej industrialne. 16. Wnętrza opment). 10. Squares surrounded by areas of centralised de- w zabudowie wewnętrznej socmodernistycznej. 17. Wnętrza velopment in the socialist realist style. 11. Squares in the so- w zabudowie rozproszonej. 18. Wnętrza zieleni publicznej cialist realist style (inward development). 12. Areas between komponowane. 19. Wnętrza zieleni publicznej spontanicz- residential blocks, in densely developed (centralised devel- ne. 20. Wnętrza w zabudowie historycznej przed 1949 r., za: opment). 13. Areas between residential blocks of dense in- K. Wielgus, Plan Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta, Etap ward development in the socialist realist style and of a single I (2015), Etap II (2016), mps, materiał w dyspozycji Urzędu function (uniform functionality). 14. Areas between residen- Miasta Krakowa, Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowe- tial buildings, located in areas of dense inward development go, Kraków 2016. designed in the socialist realist style and having multiple 16 Obszary o zbliżonych cechach określono jako zespoły wnętrz functions (stratified). 15. Areas between buildings, located in architektoniczno-krajobrazowych ZWAK, gdyż składają się areas of inward development (industrial period). 16. Areas z różnych wizualnie, lecz wzajemnie komplementarnych between buildings, located in areas of inward development wnętrz: ulic, placów, zabudowy osiedlowej i wnętrz zielonych (social modernist style). 17. Areas between buildings, located i użytkowych w osiedlach itp. Zespoły wnętrz o podobnych in areas of dispersed development. 18. Public green areas (de- cechach połączono w większe obszary, nazwane modelami signed landscape). 19. Public green areas (natural growth). krajobrazowymi. O ich tożsamości i odrębności stanowią 20. Areas between pre-1949 historic buildings; see: K. Wiel- zarówno różnice w strukturze zabudowy, jak i różne skale gus, Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan, Stage I (2015), oraz aspekty znaczeniowe i widokowe; za: K. Wielgus, Plan Stage II (2016), typescript, materials at the disposal of the Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta, Etap I (2015), Etap II Kraków City Council, Department for Culture and National (2016), mps, materiał w dyspozycji Urzędu Miasta Krakowa, Heritage, Krakow 2016. Wydział Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Kraków 2016. 16 Areas with similar features were defined as complexes of 17 Pojęcie „modelu krajobrazu” należy rozumieć jako obszar architectural and landscape interiors based on the Land- występowania zjawisk typowych dla pokrewnych ZWAK; za: scape Architectural Units and Interiors methodology due K. Wielgus, Plan Ochrony Parku Kulturowego Nowa Huta, Etap to the fact that they consist of interiors which, although I (2015), Etap II (2016), mps, Kraków 2016. different visually, remain mutually complementary; these 18 Plan ochrony parku kulturowego jako uzupełnienie i wspar- include streets, squares, housing estates, utility or green cie MPZP ujmuje bardziej szczegółowo np. tendencje użyt- areas among the buildings etc. The complexes of interiors kowania, podatność na zmiany i przekształcenia, skalę za- with similar features were combined into larger areas which grożeń i presji inwestycyjnej, ale także kierunki aktywnego were designated as landscape models. Their identity and wykorzystania najlepszych, a często dotąd pomijanych, unique features are defined both by differences in develop- aspektów atrakcyjności tej części Krakowa. ment structure and in scale and aspects related to their sig- 19 Pełny przegląd w: Plan Ochrony Parku Kulturowego Nowa nificance as well as to the landscape which they form, see: Huta, Etap I (2015), Etap II (2016), mps, materiał w dyspozy- K. Wielgus, Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan, Stage cji Urzędu Miasta Krakowa, Wydział Kultury i Dziedzictwa I (2015), Stage II (2016), op. cit. Narodowego, Kraków 2016. 17 The term “landscape model” should be understood as an area 20 Zwłaszcza te stojące w pobliżu ciągów komunikacyjnych of occurrence of phenomena typical for related complexes; i ważniejszych osi widokowych. see: K. Wielgus, Nowa Huta Cultural Park Preservation Plan, 21 MPZP zgadza się na utrzymanie, przebudowę i remont ist- Stage I (2015), Stage II (2016), op. cit. niejących obiektów handlowych – kiosków, ale tych, o któ- 18 Supporting and supplementing the local spatial develop- rych mowa w ustaleniach szczegółowych i oznaczonych ment plans, the cultural park preservation plan adopts odpowiednio na rysunku planu; określa też obowiązek ich a more detailed approach to issues such as tendencies of use, kolorystycznego zharmonizowania – w odcieniach brązu, susceptibility to changes and transformations, the scale of zieleni lub szarości. risks and development pressure as well as the directions for 22 Od termoizolacji nie ma odwrotu, natomiast istnieje pilna taking an active advantage of the most attractive, yet often konieczność ograniczenia swobody wspólnot w tej mie- neglected aspects of this part of Krakow. rze. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane (Dz.U. 19 A full review can be found in: K. Wielgus, Nowa Huta Cultural z 2013 r., poz. 1409 ze zm.) z dniem 1.03.2015 r. (Dz.U. Park Preservation Plan, Stage I (2015), Stage II (2016), op. cit. z 2014 r., poz. 1200) zmienia niektóre swoje unormowania. 20 Areas located near communication routes and major view Zmiana stanu prawnego jest spowodowana koniecznością: corridors are considered to be particularly attractive.

159 krajobraz kulturowy f cultural landscape

1. transpozycji dyrektywy Rady 92/57/EWG z dnia 24 czerw- 21 The local spatial development plans allow for the mainte- ca 1992 r. w sprawie wdrożenia minimalnych wymagań nance, alteration or renovation of existing retail outlets (ki- bezpieczeństwa i ochrony zdrowia na tymczasowych lub ru- osks); however, this shall only apply to those which are men- chomych budowach (8. szczegółowa dyrektywa w rozumie- tioned in detailed provisions and marked on the plan itself. In niu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) (Dz.Urz. WE L 245 addition, the plan provides that all such structures must adopt z 26.08.1992 r., s. 6; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, a uniform colour scheme – shades of brown, green or grey. rozdz. 5, t. 2, s. 71); 2. transpozycji części postanowień dyrek- 22 Thermal modernisation is a process which can not be reversed; tywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/31/UE z dnia 19 however, there is an urgent need to restrict the freedom of maja 2010 r. w sprawie charakterystyki energetycznej bu- housing associations in this regard. Changes to certain provi- dynków (Dz. Urz. UE L 153 z 18.06.2010 r., s. 13). sions of the Act of July 7, 1994 – Construction Law (Journal of 23 Jednym z pomysłów jest tzw. Nowa Huta Przyszłości (per- Laws for 2013, item 1409, as amended) shall come into force on spektywa realizacyjna obejmuje lata 2014-2030) – 550 ha, 1.03.2015 (JoL for 2014, item 1200). The changes in the regula- 694 tys. m2 powierzchni użytkowej i koszt 2 mld zł (85% tory environment are due to the following factors: 1. the need z funduszy europejskich, 15% z budżetu miasta), 30 tys. to ensure the transposition of the Council directive 92/57/EEC miejsc pracy w Nowej Hucie, a w sumie ok. 100 tys. miejsc of June 24, 1992 on the implementation of minimum safety pracy. and health requirements at temporary or mobile construction 24 Promowanie wyłącznie „turystyki zainteresowań”, zgodnie sites (8th individual Directive within the meaning of Article z zapisami Strategii Rozwoju Turystyki w Krakowie, jest ryzy- 16 (1) of Directive 89/391/EEC) (OJ L 245, 26.8.1992, p. 6, OJ EU kiem zabrnięcia w subkulturową uliczkę, utrwalenie obrazu – Polish special edition, chapter 5, vol. 2, p. 71); 2. the need to Huty jako miejsca „z dreszczykiem”. ensure the transposition of certain provisions of the directive 25 Lokalny program rewitalizacji „starej” Nowej Huty, Kraków of the European Parliament and of the Council 2010/31/EU of 2008; oprac. zespół roboczy: G. Adamczyk-Arns, dr A. Wojna- May 19, 2010 on the energy performance of buildings (OJ L 153 rowska, E. Feresztyn, R. Hultsch, F. Hultsch, wraz z później- of 18.06.2010, p. 13). szymi uzupełnieniami; Strategia Rozwoju Krakowa; Studium 23 One of the ideas is the so-called Nowa Huta of the Future uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego – a programme to be implemented in years 2014-2030, cov- miasta Krakowa. ering 550 ha of land and 694 thousand sq. m. of floor space with a total cost of PLN 2 billion (with 85% coming from European funds and 15% from the municipal budget). It provides for the creation of 30 thousand jobs in Nowa Huta alone and approx. 100 thousand jobs in total. 24 Focusing on the promotion of “special interest tourism”, as stated in the Strategy for the Development of Tourism in Kraków poses a risk of ending up in a subcultural cul-de-sac and per- petuating the image of Nowa Huta as a “spooky” location. 25 Local programme for the revitalisation of the “old” Nowa Huta, Kraków 2008; drafted by working team: G. Adamczyk-Arns, A. Wojnarowska PhD, E. Feresztyn, R. Hultsch, F. Hultsch, along with subsequent amendments; Strategy for the development of the city of Krakow; Study of the condition and directions of spatial development for the city of Krakow.

Bibliografia / Bibliography

Anioła J., Nowa Huta: podstawowa inwestycja Planu Sześcioletnie- Chwalba A., Dzieje Krakowa, t. 6: Kraków w latach 1945-1989, roz- go, Warszawa 1951. dział: Nowa Huta: narodziny miasta, kombinatu i mitu, Kraków 2004. Beiersdorf Z., Komorowski W., Nowa Huta lat pięćdziesiątych. Dziedzictwo – zagrożenia i perspektywy, [w:] Zabytki drugiej po- Dużyk J., Nowa Huta od średniowiecza do XIX w., „Kraków dawniej łowy dziewiętnastego wieku – waloryzacja ochrona konserwator- i dziś”, nr 10, Kraków 1957. ska, Warszawa-Berlin 2010. Fabiański M., Purchla J., Historia architektury Krakowa w zarysie, Kraków 2001. Beiersdorf Z., Wartości kulturowe Nowej Huty, [w:] Dziedzictwo kulturowe Nowej Huty w rozwoju obszaru strategicznego Kra- Franczyk J.L., Z dziejów nowohuckiego Kościoła (1949-2009), [w:] ków-Wschód. Materiały konferencyjne, Kraków 1997, s. 81-89. Budujemy KOŚCIÓŁ. Współczesna architektura sakralna w No- wej Hucie, Kraków 2010. Binek T., Służby inwestycyjne Nowej Huty, Kraków 2009. Gil M., Paradoks historii – rola Nowej Huty w walce o system de- Böhm A., Krajobraz Nowej Huty, [w:] Dziedzictwo kulturowe Nowej mokratyczny w Polsce, [w:] Dziedzictwo kulturowe Nowej Huty Huty w rozwoju obszaru strategicznego Kraków-Wschód. Mate- w rozwoju obszaru strategicznego Kraków-Wschód. Materiały riały konferencyjne, Kraków 1997. konferencyjne, Kraków 1997.

160 krajobraz kulturowy f cultural landscape

Golonka-Czajkowska M., Nowe miasto nowych ludzi. Mitologie no- Narodziny Nowej Huty. Materiały sesji naukowej odbytej 25 wohuckie, Kraków 2013. kwietnia 1998 roku, seria: „Rola Krakowa w Dziejach Narodu”, t. 18, Kraków 1999. Gołaszewski T., Kronika Nowej Huty, Kraków 1955. Miezian M., Nowa Huta – socjalistyczna w formie, fascynująca Gryczyński A. (red.), Czas zatrzymany. Fotografie z terenów Nowej w treści, Kraków 2004. Huty i okolic oraz wybór tekstów, Kraków 2006. Mikułowski-Pomorski J., U genezy powołania nowego miasta. Mię- Gumińska M.A., Delorme A. (red.), Klęska ekologiczna Krakowa. dzy pogłoską a dedukcją, [w:] Narodziny Nowej Huty. Materiały Przyczyny, teraźniejszość, perspektywy ekorozwoju miasta, Kra- sesji naukowej odbytej 25 kwietnia 1998 roku, Kraków 1999. ków 1990. Rojkowska-Tasak H., Ciepiela W., Zabytkowe centrum Nowej Huty Huta im. Tadeusza Sendzimira SA w Krakowie 1949-1999, praca – ochrona a modernizacja, [w:] Uczyć się od Moskwy? Architek- zbiorowa, Kraków 1999. tura i Urbanistyka socrealizmu. Dialog o zabytkach Warszawa – Berlin 2011. Dokumentacja, Berlin 2012. Juchnowicz S., Nowa Huta, przeszłość i wizja. Z doświadczeń warsztatu projektowego, „Zeszyty Krzysztoforskie”, t. 2, Kra- Salwiński J., Lokalizacja kombinatu metalurgicznego pod Krako- ków 2005. wem, [w:] Kryptonim „Gigant”. Dzieje nowohuckiego kombinatu w latach 1949-1958, Kraków 2008. Komorowski W., Nowa Huta – zabytek socrealizmu, „Krakowska Teka Konserwatorska”, t. 1, Kraków 2000. Siatkowska A., Życie kulturalne Nowej Huty w latach 1949-1980, [w:] Dziedzictwo kulturowe Nowej Huty w rozwoju obszaru strategicz- Komorowski W., Urbanistyka i architektura Nowej Huty 1949- nego Kraków-Wschód. Materiały konferencyjne, Kraków 1997. 1959, „Rocznik Krakowski”, t. 71, Kraków 2005. Sibila L.J., Muzeum rozproszone Nowej Huty. Przewodnik, Kraków Komorowski W., W obronie Nowej Huty, „Spotkania z Zabytkami” 2007. 1986, nr 3. Sibila L.J., Nowa Huta – architektura i twórcy miasta idealnego, Kosiński W., Miejska estetyka w programach totalitaryzmów, [w:] Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2006. Miasto i piękno miasta, Kraków 2011. Sibila L.J., Nowohucki design. Historia wnętrz i ich twórcy w latach Kosiński W., Socrealizm. Socmodernizm, [w:] Architektura w daw- 1949-1959, Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, Kraków 2007. nym i współczesnym krajobrazie Krakowa – na tle najnowszych przekształceń miast, Szczecin 2012, s. 62-65. Skrzypek A., Mechanizmy uzależnienia. Stosunki polsko-radzieckie 1944-1957, Pułtusk 2002. Lempart M., Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty – Krzesławice, Kraków 2011. Witkowski Z., Obiekty przyrodnicze godne zachowania i szczególnej troski na terenie Nowej Huty (strefa ochronna kombinatu), [w:] Lempart M., Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty – Mogiła, Kra- Dziedzictwo kulturowe Nowej Huty w rozwoju obszaru strategicz- ków 2012. nego Kraków-Wschód. Materiały konferencyjne, Kraków 1997.

Lorek A., Kompozycja przestrzenna Nowej Huty w kontekście teorii Włodarczyk M., Architektura Nowej Huty lat 1949-1980, SARP od- i praktyki urbanistycznej socrealizmu, [w:] Małecki J.M. (red.), dział Kraków, Kraków 2013.

161