KOBIETY W DYNASTII PIASTÓW Monografie Fundacji Na Rzecz Nauki Polskiej
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
KOBIETY W DYNASTII PIASTÓW monografie fundacji na rzecz nauki polskiej rada wydawnicza prof. Tomasz Kizwalter, prof. Janusz Sławiński, prof. Antoni Ziemba, prof. Marek Ziółkowski, prof. Szymon Wróbel fundacja na rzecz nauki polskiej Grzegorz Pac KOBIETY W DYNASTII PIASTÓW ROLA SPOŁECZNA PIASTOWSKICH ŻON I CÓREK DO POŁOWY XII WIEKU – STUDIUM PORÓWNAWCZE toruń 2013 Wydanie książki subwencjonowane przez Fundację na rzecz Nauki Polskiej w ramach programu Monografie FNP Redaktor tomu Anna Mądry Korekty Ewelina Gajewska Projekt okładki i obwoluty Barbara Kaczmarek Printed in Poland © Copyright by Grzegorz Pac and Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika Toruń 2013 ISBN 978-83-231-2958-5 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU MIKOŁAJA KOPERNIKA Redakcja: ul. Gagarina 5, 87-100 Toruń tel. +48 56 611 42 95, fax +48 56 611 47 05 e-mail: [email protected] Dystrybucja: ul. Reja 25, 87-100 Toruń tel./fax: +48 56 611 42 38, e-mail: [email protected] www.wydawnictwoumk.pl Wydanie pierwsze Druk i oprawa: Abedik Sp. z o.o. ul. Glinki 84, 85-861 Bydgoszcz Carissimae Matris memoriae Spis treści wykaz skrótów ...................................................................................... 9 przedmowa .............................................................................................. 11 wstęp ......................................................................................................... 15 rozdział 1. obraz piastowskich żon w kronice galla anonima 27 Dobrawa ............................................................................................ 39 Judyta Czeska .................................................................................... 82 Żona Bolesława Chrobrego ............................................................ 117 Judyta Salicka .................................................................................... 151 rozdział 2. domina fundatrix ........................................................... 187 Dobrawa i Maria Panna na grodzie poznańskim ......................... 188 Rycheza i kult św. Mikołaja w Polsce ............................................. 202 Donacje Judyty Salickiej i Judyty Czeskiej .................................... 236 Nadania Salomei ............................................................................... 264 Kobiety i książki ................................................................................ 291 rozdział 3. kobiety i memoria piastowska ................................... 313 Agnes regina w Necrologium Zwifaltense ....................................... 411 rozdział 4. problem klasztoru żeńskiego w polsce wczesnopiastowskiej .................................................................... 419 Konwent żeński na krakowskim Zwierzyńcu? ............................. 471 rozdział 5. kobiety a imiennictwo piastowskie.......................... 485 zakończenie ............................................................................................ 571 bibliografia ............................................................................................ 577 summary ................................................................................................... 643 indeks autorów nowożytnych ........................................................ 649 indeks postaci historycznych ......................................................... 663 Wykaz skrótów Gall – Galli Anonymi Cronicae et Gesta ducum sive principum Polonorum, wyd. K. Maleczyński, MPH, nova series, t. 2, Kraków 1952. MGH – Monumenta Germaniae Historica. MGH BdK – Monumenta Germaniae Historica. Die Briefe der deutschen Kaiserzeit. MGH Epp. – Monumenta Germaniae Historica. Epistolae (in Quart). MGH Libri mem. N.S. – Monumenta Germaniae Historica. Libri memoriales et Necrologia, Nova series. MGH Necrologia – Monumenta Germaniae Historica. Necrologia Germaniae. MGH Poetae Latini – Monumenta Germaniae Historica. Poetae Latini medii aevi. MGH SS – Monumenta Germaniae Historica. Scriptores (in Folio). MGH SS rer. Germ. – Monumenta Germaniae Historica. Scriptores rerum Germanicarum. MGH SS rer. Merov. – Monumenta Germaniae Historica. Scriptores rerum Merovincarum. MPH – Monumenta Poloniae Historica. PL – Patrologiae cursus completus. Series latina, ed. J.-P. Migne. Pseudo-Fredegar – Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici, wyd. B. Krusch, MGH SS rer. Merov., t. 2, Hannoverae 1888. Przedmowa Wybierając temat badawczy dotyczący najdawniejszych dziejów Pol- ski, historyk mediewista staje przed niełatwym zadaniem. Okres ten cechuje bowiem z jednej strony niezwykłe ubóstwo źródeł, z drugiej zaś trwające nieprzerwanie od bez mała 150 lat zainteresowanie ba- daczy. I choć wcześniejsze ustalenia dokonane na tym polu są cią- gle dyskutowane i podważane, a czytane na nowo źródła podlegają nierzadko reinterpretacji, mogłoby się wydawać, że próba znalezie- nia tematu, który nie byłby przez poprzedników podjęty, jest skaza- na na niepowodzenie. Takim tematem okazał się problem miejsca kobiet w dynastii Pia- stów w pierwszych wiekach istnienia polskiej państwowości. Mimo że poszczególne zagadnienia podejmowane w tej pracy były już przedmiotem badań, a bodaj żadne rodzime źródło, które tu wyko- rzystuję, nie umknęło uwadze moich poprzedników, samo pytanie o rolę kobiet w dynastii Piastów pojawiało się jak dotąd w rodzimej mediewistyce jedynie marginalnie. Dość powiedzieć, że jeśli pomi- nąć prace o charakterze popularnym, niniejsza monografia stanowi pierwsze całościowe studium poświęcone temu tematowi, co w ba- daniach nad najstarszymi dziejami Polski zdarza się dość rzadko. W pewnym więc sensie mogę uważać się za beneficjenta zaniedbań moich poprzedników. Powód takiego stanu rzeczy wydaje się jasny: pytanie o miej- sce kobiet w społeczeństwie średniowiecznym przez długi czas nie było stawiane i to właśnie zmiana kwestionariusza badawczego spo- wodowała, że obecnie znajduje się ono w głównym nurcie zaintere- sowania światowej mediewistyki. Nie zmienia to faktu, że badania poświęcone kobietom nadal są traktowane przez wielu historyków dość specyficznie, choć coraz mniej już takich, którzy uważaliby je za nieistotną „modę” i margines „prawdziwych” badań nad epoką średniowiecza. Znaczące jednak, że nadal są to studia podejmowa- 12 PRZEDMOWA ne znacznie częściej przez kobiety; mężczyzna stanowi w tej dziedzi- nie rara avis, o czym mogłem się przekonać zarówno w Polsce, jak i za granicą. Oczywiście osobiste uwarunkowania historyka zawsze wpływają na wybór jego zainteresowań badawczych, rzadko jednak przybiera to formę tak jaskrawą, jak w tym wypadku. Podejmując problematykę dotąd zaniedbaną, powinienem wy- jaśnić, że o jej wyborze zadecydowała przede wszystkim badawcza ciekawość. Daleka jest mi postawa niektórych historyków zajmują- cych się miejscem kobiet w przeszłych wiekach, mających niekie- dy skłonność do traktowania swej pracy w kategoriach moralnej po- winności, jaką ma być oddanie głosu tym, którzy w dziejach głosu tego często nie mieli. Niezależnie od przyczyn, które spowodowa- ły, że wcześniejsze pokolenia badaczy tak rzadko pytały o rolę kobiet w średniowiecznym świecie i elitach władzy, chyba nie ma obecnie powodu, aby ten temat traktować w sposób wyjątkowy – zasługuje on na takie samo zainteresowanie, jak jakikolwiek inny, a jeśli więk- sze, to tylko dlatego, że wyjątkowo wiele tu jeszcze do zrobienia. A że temat ten jest warty zainteresowania, mam nadzieję, że przekona Czytelnika niniejsza książka. * Napisanie tej książki byłoby niemożliwe bez życzliwej pomocy wielu osób i instytucji. W pierwszej kolejności chciałbym wymienić Wy- dział i Instytut Historyczny Uniwersytetu Warszawskiego, które na miarę swych możliwości wspierały mnie finansowo w trakcie moich studiów doktoranckich. W roku 2009 miałem szczęście być stypen- dystą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, której dziękuję zarówno za ówczesną pomoc, jak i za włączenie niniejszej książki do wydawanej przez siebie serii monografii. Trudno mi sobie wyobrazić pracę nad tą książką bez możliwo- ści przeprowadzenia kilku kwerend zagranicznych. W roku 2007 by- łem gościem Centre d’Études Supérieurs de Civilisation Médiévale na Université de Poitiers oraz Abteilung für Osteuropäische Geschichte na Friedrich-Wilhelms-Universität w Bonn, zaś w roku 2008 gościłem na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Karola w Pradze; dwa ostat- PRZEDMOWA 13 nie wyjazdy były możliwe dzięki współpracy pomiędzy przyjmujący- mi mnie jednostkami a Instytutem Historycznym Uniwersytetu War- szawskiego, który wsparł też te pobyty badawcze od strony finansowej. We wszystkich tych miejscach spotykałem się z pomocą, jednak za ogromną życzliwość chciałbym podziękować przede wszystkim pra- skim mediewistom, skupionym wokół Centrum medievistických studií. Kluczowy dla powstania tej pracy był semestr spędzony w roku 2009 na Christian-Albrechts-Universität w Kilonii, gdzie przeby- wałem jako stypendysta fundacji Katholischer Akademischer Au- sländer-Dienst z siedzibą w Bonn. Dziękuję serdecznie Profesorowi Ludwigowi Steindorffowi nie tylko za naukową opiekę w tym okre- sie, ale też za niezwykłą życzliwość i gościnność, jakiej od niego do- świadczyłem; słowa podziękowania kieruję także do jego małżonki, Pani Renaty Steindorff. Niektóre z omawianych tu ustaleń były prezentowane na semina- riach doktorskich Profesora Henryka Samsonowicza i Profesor Marii Koczerskiej w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskie- go, w Pracowni Dziejów i Kultury Średniowiecznej Instytutu Histo- rii PAN, a także na seminarium Abteilung für Osteuropäische Ge- schichte (Historisches