ARCHITEKTURA

84

TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY O/PAN W KRAKOWIE TOM XLII (2014) PL eISSN 2450-0038

Dariusz Kronowski dr inż. arch.

WPŁYW ARCHITEKTURY NEOREGIONALNEJ I NOWOCZESNEJ NA KSZTAŁTOWANIE MYŚLI KRAKOWSKIEJ SZKOŁY PROJEKTOWANIA ARCHITEKTONICZNEGO INFLUENCE OF NEOREGIONAL AND MODERN ARCHITECTURE ON CREATION IDEA OF CRACOW ARCHITECTURAL DESIGN SCHOOL

STRESZCZENIE ABSTRACT Artykuł przedstawia pierwsze pionierskie The article presents the first pioneering próby kształtowania formy attempt to shape the architectural form in architektonicznej w górach w oparciu o the mountains on the basis of traditional architekturę tradycyjną i jej dalszą architecture and its further evolution to ewolucję do form neoregionalnych neoregional modern form. Important here unowocześnionych. Ważne tutaj jest is capitalizing on the tradition and the czerpanie z tradycji oraz poszukiwanie search for new meeting methods of nowych metod poznawczych architektury mountain architecture. This evolution górskiej. Ewolucja ta powinna odbywać na should take place at different levels of różnych szczeblach rozwoju – od badań development - from research on the forms nad formami pierwotnymi, poprzez of the original, by drawing on traditional czerpanie z rozwiązań tradycyjnych i solutions and prospecting for new poszukiwanie nowych rozwiązań. W solutions. In this methodology became metodologii tej zasłynęła Krakowska famous Cracow design school in the szkoła projektowania w krajobrazie pod landscape under the direction of Prof. kierunkiem Prof. Włodzimierza Włodzimierz Gruszczyński and Gruszczyńskiego oraz pokolenia jego generations of his students, who in later uczniów, którzy w latach późniejszych, years, despite the difficulties emphasized mimo trudności podkreślali powagę the seriousness of the debate on items rozważań nad przedmiotową tematyką. subject. Słowa kluczowe: architektura górska, Key words: mountain architecture, neoregionalna, unowocześniona, neoregional, modern, tradition tradycyjna 85

detalami architektonicznymi, które ją 1. SCHRONISKA wyróżniały, były mniej pochyłe, NEOREGIONALNE I dwuspadowe dachy, o otwartych szczytach NOWOCZESNE z panoramicznymi oknami oraz W związku z zainteresowaniem wydłużonymi balkonami zdobionymi architektów schroniskami górskimi kwiatami. Obrzeża dachów wieńczono rozgorzały dyskusje na temat zasad lambrekinami, wycinanymi laubzegą. projektowania schronisk, schronów, Detal ten potocznie określa się Laubsagen kreowania formy architektonicznej, zasad Architektur 2. planowania przestrzennego w górach oraz Jednak w większym stopniu stosowano w połączenia z kontekstem krajobrazowym. architekturze Tatr Polskich motywy W tej formie ukształtował się sposób tradycyjne. Dzięki zmysłowi i projektowania, wywodzący się z kształtu patriotyzmowi Stanisława Witkiewicza, zabudowy szałasowej w połączeniu z doprowadzono do stworzenia stylu regionalnymi modelami dolinnymi. zakopiańskiego, który wywarł silny wpływ Tworzono też od końca lat trzydziestych na architekturę neoregionalną. W nowoczesne formy schronisk oraz innych odniesieniu do budynków Stanisława budowli: stacje kolejek, obserwatoria, Witkiewicza w stylu zakopiańskim przekaźniki, szczególne rezydencje i zarzucano im sztuczność i braki obiekty militarne. Odejście od architektury warsztatowe, które nigdy nie występowały tradycyjnej i zgodnej z trendami, w architekturze podhalańskiej. Jednak panującymi w górach wysokich podjęto projektowanie takich właśnie owocowało porażkami estetycznymi, ale obiektów, stymulowane dużym też sukcesami architektonicznymi. zainteresowaniem inwestorów. Zbiegło się to ze wzrostem ruchu turystycznego i taternickiego w Tatrach, wymagającego 2.NEOREGIONALNE tworzenia nowej zabudowy. Obiekty określane jako neoregionalne Jednym z obiektów, istotnym w tej mierze, (postregionalne) w górach wysokich to jest stuletnie schronisko „Morskie Oko” obiekty, które zostały zaprojektowane im. Stanisława Staszica tzw. „Moko” przez wielkomiejskich architektów, ale z nazywane tak przez brać taternicką, zamiarem stylizacji ludowej. wznoszące się na północnym brzegu Architektoniczny regionalizm tworzył Morskiego Oka, na grzbiecie moreny więź tak formowanej zabudowy z naturą. zamykającej jezioro, w Dolinie Rybiego Należy tu nadmienić m.in. turystykę, Potoku na wys. 1393 m n.p.m., które jest 1 sporty przestrzenne i krajoznawstwo . najczęściej opisywanym w źródłach Architektura neoregionalna czerpała spośród schronisk tatrzańskich. zarówno z wzorców regionalnych Pierwsze schronisko im. Stanisława spotykanych w Tatrach, jak i z architektury Staszica zbudowało w 1873 roku quasi – alpejskiej pojawiającej się w Towarzystwo Tatrzańskie nad Morskim początkowych okresach turystyki w rejonie Okiem, inaugurując tym swoją działalność. Zakopanego. Charakterystycznymi Zostało otwarte 3 sierpnia 1874 roku. W

1 W. Kosiński, Architektura w parkach parkach narodowych, Red. Nauk. J. Partyka, narodowych, przeszłość – teraźniejszość – Ojców 2003, s. 33. przyszłość. [w:] Ochrona dóbr kultury i 2 W. Kosiński, op. cit., s. 34. historycznego związku człowieka z przyrodą w 86 uroczystości poświęcenia schroniska po obu stronach ganku. Usytuowanie uczestniczyła m.in. Helena Modrzejewska budynku frontem na południowy wschód oraz Adam Asnyk. Pisał o nim Leopold jest nawiązaniem do budownictwa Świerz w I tomie „Pamiętnika TT” (1876)3. podhalańskiego z lokalizacją zabudowy Był to niewielki budynek w konstrukcji „na godzinę za piętnaście jedenasta”5. Na zrębowej z dachem krytym dranicami, znacznie większe schronisko przeniesiono funkcjonujący wyłącznie w sezonie letnim. imię Stanisława Staszica. Prace budowlane Po pożarze schroniska w 1899 roku, rozpoczęto w 1907 roku i zakończono w zaadaptowano na jego miejsce wozownię sierpniu 1908. W uroczystości wzięli tzw. stare schronisko. Towarzystwo udział m.in. Jan Kasprowicz, Władysław Tatrzańskie ogłosiło konkurs na projekt Reymont i Leopold Staff. Podczas nowego schroniska. Jednym z warunków przyjęcia budowy wykryto konkursu było przyjęcie w projekcie tzw. nieprawidłowości w konstrukcji budynku, stylu miejscowego. Oznaczało to inspirację wynikające ze złej, jakości wykonanych stylem zakopiańskim4. prac. Schronisko przeszło liczne remonty i W większym stopniu, w realizacji projektu modernizacje, przetrwało w prawie zadecydowały względy finansowe niż niezmienionej formie do czasów krajobrazowe. Zdecydowano się na współczesnych. Schronisko przy Morskim budowę schroniska drewnianego. Do Oku było jednym z ostatnich dzieł stylu realizacji został przeznaczony projekt E. zakopiańskiego. Rejon Hali Gąsienicowej Uderskiego i W. Rutkowskiego. W jest pierwszym tatrzańskim poligonem w projekcie przewidziano budowę przekształcaniu szałasów i bacówek na niewielkiego, piętrowego schroniska schroniska6. W 1890 roku jeden z szałasów drewnianego na kamiennej podmurówce z został przekształcony na tzw. altanę oszkloną werandą od frontu, opartego na turystyczną. W 1894 roku szałas połączono formach stylu zakopiańskiego. Jednak i przerobiono na małe schronisko. W 1896 projekt nie doczekał się realizacji. powstał prywatny mały budynek Towarzystwo Tatrzańskie rozpisało prowadzony przez gospodarzy hali. kolejny konkurs na budowę schroniska. Projekty sporządzali Stanisław Wygrał go zakopiański budowniczy Krzyżanowski i Stefan Żeleński7. W Tadeusz Prauss. Plany przewidywały drugiej dekadzie XX wieku powstała budowę jednego budynku na kamiennym koncepcja budowy schroniska im. podmurowaniu. Parter zagospodarowano, Mieczysława Karłowicza, kompozytora i jako salę restauracyjną, mniejszą salę oraz taternika. Koncepcję projektową oszkloną werandę w elewacji frontowej. opracował Jan Koszczyc Witkiewicz, który Zrąb budynku przekryto dachem w roku 1914przedstawił projekt kamienno- przyczółkowym, krytym gontem z drewnianego budynku. wyględami umieszczonymi symetrycznie

3 L. Świerz, Sprawozdanie z czynności wspaniałym widokiem na Morskie Oko i Towarzystwa Tatrzańskiego na czas 3 sierpnia otaczające turnie”. 1873 do 28 maja 1876, „Pamiętnik TT” R. I, 1876. 4 M. Kulig, Architektura schronisk tatrzańskich, s. 24, „[…] stanęło już w sierpniu 1874 roku wśród Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2003, s. 78. dzikiej i odludnej krainy obszerne schronisko, 5 M. Kulig, op. cit., s. 78. kosztem Towarzystwa zbudowane, o trzech 6 J. Oppenheim , W. Gentil-Tippenhauer, Pamięci izbach, jednej kuchni, komorze i sieni, oraz z zmarłych schronisk, Wierchy nr 18/1948, s. 247 werandą na przedzie, skąd się można nasycać 7 Por. M. Kulig, op. cit., s. 87-107. 87

Il. 1.Tatry Polskie. Morskie Oko. Schronisko „Morskie Oko” im. Stanisława Staszica 1393 m n.p.m., fot. D. Kronowski Ill. 1. Polish Tatra Mountains. Sea Eye. Hostel "Sea Eye" them. Staszic 1393 m above sea level fot. D. Kronowski

Drewno i granitowe głazy miały Projekt został przyjęty pozytywnie, a harmonijnie współistnieć także z następnie odrzucony w związku z otoczeniem. Tak pisał Koszczyc propozycją Komisji Technicznej TT oraz Witkiewicz do wuja Stanisława Sekcji Ochrony Tatr uwzględniającej Witkiewicza: „Posyłam mój szkic ważną realizację obiektu tańszego, schroniska na Hali Gąsienicowej, którego drewnianego. Jan Koszczyc Witkiewicz budowa zdaje się, że ma duże szanse zaprojektował ponownie budynek łączący urzeczywistnienia. Chciałbym zbudować z cechy chałupy podhalańskiej i orawskiego dużych głazów nieobrabianych na domu z wyżką, czyli rodzajem spichlerza zewnątrz, ale jak je woda opłukała. usytuowanego w części strychowej oraz Szczytów naumyślnie nie zrobiłem, by towarzyszącym mu gankiem wzdłuż ściany upodobnić się do szałasów frontowej pod okapem. rozmieszczonych na hali. […] Dach byłby Jednak zarówno projekt kamiennego nowy, ciemny, z desek. […] Chodzi mi o schroniska oraz drewnianego nie to by jak najbardziej zbliżyć się do doczekały się realizacji9. otoczenia i nie razić zbytnio cywilizacją”8.

8 T.P. Szafer, Współczesna architektura polska, 9 M. Kulig, op. cit., s. 90. Warszawa 1988, s. 5. 88

Il. 2. Tatry Polskie. Hala Gąsienicowa. Projekt Schroniska „Murowaniec”, autor: Jan Koszczyc Witkiewicz. Elewacja południowa-frontowa. Źródło: Budowa terenów i urządzeń sportowych, Warszawa 1928, s. 332 Ill. 2. Polish Tatra Mountains. Track Hall. Project of hostel "Murowaniec," the author: Jan Koszczyc Witkiewicz. South elevation-front. Source: Construction sites and sports facilities,Warsaw 1928, p. 332

Ostateczny projekt został opracowany w wschodnim. Pierwotnie planowano trzech wersjach, według architekta lokalizację na środku Hali Gąsienicowej. Zdzisława Kalinowskiego i rozrysowany Do prac przystąpiono w kwietniu 1921 szczegółowo przez Karola Sicińskiego i roku. Budulec kamienny pozyskiwano pod Mariana Kontkiewicza. Pierwsze dwie stokami Kościelca oraz w niewielkim wersje określane, jako „zameczek” i kamieniołomie nieopodal placu budowy i „klasztorek” zostały odrzucone przez dowożono wagonikami kolejki Sekcję Ochrony Tatr TT, uzasadniając tę wąskotorowej. Współcześnie w miejscu decyzję tym, że „ambicja architektury brała wydobycia materiału znajduje się górę nad pietyzmem taternika”10. prostokątne zagłębienie na północ od Ostatecznie na prośbę Oddziału schroniska, tuż poniżej szlaku Warszawskiego Polskiego Towarzystwa turystycznego z Kuźnic11. Tatrzańskiego, monumentalną zabudowę z Drewno ofiarował z okolicznych lasów nieociosanych bloków, spajanych zaprawą Jerzy Uznański12, a robociznę cementową usytuowano na południowej Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, granicy lasu w dolinie na wysokości 1505 reprezentowane przez żołnierzy Plutonu m n.p.m. frontem w kierunku południowo-

10 J. Konieczniak, Encyklopedia schronisk 11 R. Jakubowski, R. Szewczyk, Są takie miejsca tatrzańskich, Oficyna Wydawnicza „Wierchy” – Schroniska górskie w Polsce, Sport Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej i Turystyka – Muza SA, Warszawa 2013, s. PTTK, Kraków 2010, s. 124. 220. 12 J. Konieczniak, op. cit., s. 125. 89

Detaszowanego pierwszego i trzeciego folklorystycznych nurtów wczesnych lat Pułku Strzelców Podhalańskich. XX wieku. Mury schroniska były wznoszone przez Monumentalizm obiektu jest nakreślony urządzenia specjalnie zaprojektowane do ścianami nachylonymi od podstawy pod tego celu. W roku 1923 ukończono ściany kątem oraz potężnymi murami o grubości zewnętrzne, a w roku 1924 pozostałe, do 80 cm. Schronisko przekrywa wewnętrzne elementy budynku oraz dwuspadowy dach, pokryty gontem, a w wstawiono okna. granicy okapów dranicami. Poprzez to w Otwarcie schroniska odbyło się 12 lipca malowniczy sposób uzyskano harmonię 1925 roku i zostało zainicjowane przez pomiędzy dachem a ścianami. Architekt w prezydenta Rzeczypospolitej Stanisława naturalny sposób inspirował się Wojciechowskiego, który powiedział: „ strzelającymi nad schroniskiem szczytami Tutaj w górach uczyć się będziecie nie Kościelców i Świnicy od strony północnej. tylko kształcenia woli i hartu fizycznego, Autor budynku odrzucają symetrię na ale oddychać pełną piersią, patrzeć dalej i rzecz malowniczości i wpisania w wyżej. Na pomyślność wszystkich, którzy krajobraz. Widoczne są tu skłonności tutaj zechcą pełną piersią oddychać, architektury organicznej określające otwieram to schronisko”. Mszę odprawił rustykalizm „Murowańca”. ks. Walenty Gadowski, twórca Orlej Perci Forma schroniska nie zyskała szerokiego i prezes oddziału Tarnowskiego PTT13. poparcia, ze względu na zakorzenioną Schronisko „Murowaniec” zostało tendencję do inspiracji chatą góralską i wykonane w konstrukcji ścian z kamienia. szałasem, a także twierdzeniem, że tego Obiekt został wzniesiony na planie typu inspiracje są najwłaściwszymi w prostokąta z narożnymi ryzalitami. Łączy krajobrazie tatrzańskim. on w sobie kilka nurtów Jednak kilkadziesiąt lat trwania architektonicznych i inspiracji. „Murowańca” pozwoliło zrozumieć Można odnaleźć w tej konstrukcji nieprofesjonalnemu odbiorcy estetykę późnogotycki zamek wyżynny z detalami architektury obiektu, doskonale zaczerpniętymi z budownictwa wpisującego się w skalny pejzaż doliny podhalańskiego i koliby górskiej. Wnętrze Stawów Gąsienicowych i „najbardziej w delikatny sposób nawiązuje do zbliżającego się do swojego otoczenia”, jak określił to Jan Koszczyc Witkiewicz14

13 J. Konieczniak, op. cit., s. 126. 14 Kulig M. op. cit., s. 100-107. 90

Il. 3. Tatry Polskie. Hala Gąsienicowa. Schronisko „Murowaniec” . Elewacja północna, w tle Kościelec i Świnica. Sylweta schroniska harmonizuje z trójkątnymi szczytami Kościelców. Źródło: Budowa terenów i urządzeń sportowych, Warszawa 1928, s. 332 Ill. 3. Polish Tatra Mountains. Track Hall. Hostel "Murowaniec". The northern elevation, in the background Kościelec and Świnica. A silhouette of a shelter in harmony with triangular gables Kościelców. Source: Construction sites and sports facilities, Warsaw 1928, p. 332

Il. 4. Tatry Polskie. Hala Gąsienicowa. Schronisko „Murowaniec”, il. D. Kronowski Ill.4. Polish Tatra Mountains. Track Hall. Hostel "Murowaniec", il. D. Kronowski

91

Il. 5.Tatry Polskie. Hala Gąsienicowa. Schronisko „Murowaniec”, il. D. Kronowski Ill. 5. Polish Tatra Mountains. Track Hall. Hostel "Murowaniec", il. D. Kronowski

W Tatrach ciekawym obiektem jest Jest to schronisko zupełnie pozbawione schronisko w Dolinie Pięciu Stawów dostępu samochodowego. Obecnie, dzięki Polskich (1671m n.p.m.) na północno- rozwojowi techniki, dowozi się tam zachodnim brzegu Przedniego Stawu, wyżywienie oraz materiały sanitarne przebudowywane od 1876 roku. małymi ciągnikami, korytem strumienia z Wodospadów Mickiewicza w drodze do 92

Morskiego Oka, a dalej transport wciągany pozostawione bez opieki, niszczało. jest stalową windą do schroniska. Prawie, co roku przeprowadzano Korzystna lokalizacja w skalnym niezbędne remonty, co pociągało za sobą zagłębieniu pozwoliła na ogromne koszty. wzniesienie zabudowy doskonale Obiekt został wykonany z granitowych wkomponowanej w otoczenie. Ze względu bloków uszczelnionych deskami i mchem na brak dogodnej drogi transportu i surowe z drewnianym dachem15. Pomysłodawcą warunki klimatyczne schronisko było budowy był ks. Wojciech Roszek wraz z jedną z trudniejszych inwestycji. proboszczem zakopiańskim ks. Józefem Budowniczowie transportowali materiały Stolarczykiem oraz naczelnikiem poczty do doliny przy pomocy tragarzy i Zakopanego Gustawem Fingerem. W 1882 ochotników, którzy przenosili je na roku schronisko przekryto nowym dachem własnych plecach. Tego typu zabiegi oraz dobudowano ganek wejściowy. stosowano w większości budowanych W 1898 roku obok kamiennego schroniska, schronisk w Europie na przełomie XIX i które na nowo pokryto gontem XX wieku. drewnianym, powstało nowe, bardziej Należy wspomnieć, że już w XVII wieku w rozbudowane o większym komforcie. Dolinie Pięciu Stawów Polskich pojawiły Zwiększający się ruch turystyczny się pierwsze zabudowy szałasowe. Ze spowodował, że w Towarzystwie względu na ukształtowanie terenu był to Tatrzańskim powstały plany dalszej rejon doskonale przystosowany do wypasu rozbudowy obiektu. Utworzona w 1907 owiec. Jednym z najznakomitszych roku Sekcja Narciarska Towarzystwa przykładów tego okresu jest szałas o Tatrzańskiego wymusiła na konstrukcji kamiennej, który istnieje do stowarzyszeniu zabezpieczenie obiektu dziś. Obecnie jest jednym z najstarszych i tak, aby umożliwić korzystanie z niego najwyżej położonych szałasów również w okresie zimowym. tatrzańskich. Po zniszczeniach i dewastacjach, jakie Pierwsze schronisko w Dolinie Pięciu nastąpiły na przełomie 1914 i 1915 roku, Stawów Polskich zostało zbudowane w Oddział Kompanii Wysokogórskiej w 1876 roku przez Towarzystwo Tatrzańskie latach 1919-1920 wykonał kompleksowy w tym samym miejscu, w którym istnieje remont i przytwierdził budynek do podłoża obecnie. czterema stalowymi linami. Był to Był to niewielki, jednoizbowy budynek z pierwszy przykład zabezpieczenia bloków granitowych. Nadano mu imię budynku w Tatrach Polskich przed silnymi Ludwika Zejsznera, wybitnego polskiego wiatrami, zaczerpnięty ze schronisk geologa. Schronisko było licznie alpejskich, m.in. Cappana Margherita w odwiedzane w lecie, natomiast w zimie Alpach Włoskich .

93

Il. 6. Tatry Polskie. Dolina Pięciu Stawów Polskich. Poniżej pierwsze schronisko zrealizowane w 1876 roku. Powyżej drugie schronisko zrealizowane w 1898 roku. Źródło: W. Krygowski, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego , Wydawnictwo PTTK „KRAJ”, Warszawa-Kraków 1988, s. 80-81 Il. 6 Polish Tatra Mountains. Five Polish Ponds Valley. Below the first hostel completed in 1876. Over the second shelter completed in 1898. Source: W. Krygowski, History of Polish Tatra Society, Publishing PTTK "COUNTRY", Warsaw-Krakow, 1988, pp. 80-81

Il.7. Tatry Polskie. Dolina Pięciu Stawów Polskich. Schronisko wg projektu Karola Stryjeńskiego. Otwarte w 1932 roku. Źródło: W. Krygowski, Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego , Wydawnictwo PTTK „KRAJ”, Warszawa-Kraków 1988, s. 80-87 Ill.7 Polish Tatra Mountains. Five Polish Ponds Valley. Shelter, designed by Karol Stryjeński. Opened in 1932. Source: W. Krygowski, History of Polish Tatra Society, Publishing PTTK "COUNTRY", Warsaw- Krakow, 1988, pp. 80-87

94

Po licznych przekształceniach inspirowanych konstrukcją szałasów. Towarzystwo Tatrzańskie przystąpiło do Teoria Stryjeńskiego na temat budowy trzeciego schroniska pod okiem harmonijnego wkomponowania architekta Karola Stryjeńskiego, dyrektora architektury w krajobraz wysokogórski Szkoły Przemysłu Drzewnego w współgrała z zachowaniem dzikiej Zakopanem. Drewniany zrąb wykonali przyrody Tatr w niezmienionej postaci. uczniowie szkoły. Zagadnienia te pozostały głównymi Ukończony zrąb przetransportowało do założeniami projektowania regionalnego Wodogrzmotów Mickiewicza wojsko architektoniczno-krajobrazowego, polskie. Konstrukcja odczekała do zimy i kształtującego sylwetę architekta przeciągnięto ją Doliną Roztoki pod próg krajobrazu, należy tu głównie wymienić Siklawy. Materiały jak w przypadku krakowską szkołę architektury krajobrazu. pierwszego schroniska wynoszono na Pomimo ogromnych trudności związanych plecach lub wywożono jucznymi końmi16. z zaopatrzeniem odbudowanego w latach W roku 1933 schronisko liczyło 50 miejsc pięćdziesiątych schroniska i dzięki noclegowych. Jedno z pomieszczeń zostało zastosowaniu transportu końmi oraz udostępnione na cele badawcze Instytutowi wnoszeniu towaru na plecach, obiekt Naukowemu Uniwersytetu Jagiellońskiego zawsze był dobrze wyposażony, a kolejni do prowadzenia pomiarów gospodarze dbali o jego bardzo dobry stan klimatologicznych w Tatrach. Schronisko techniczny. wciąż modernizowano i rozbudowywano. W 1947 roku nad Małym Stawem stanął Obudowano je murem z surowego niewielki, drewniany budynek. Było to kamienia służącym, jako izolacja pierwsze w Tatrach odbudowane po wojnie termiczna. Schronisko przetrwało czas schronisko, które funkcjonowało do 1954 wojny i okupacji. W maju 1945 roku z roku. Od 1968 roku znajduje się tam niewiadomych przyczyn całkowicie strażniczówka Tatrzańskiego Parku spłonęło. Narodowego. Projekt Karola Stryjeńskiego jest W 1954 roku obiekt został zastąpiony ciekawym przykładem wizji budynkiem projektu Anny Górskiej17 na architektonicznej. Unikatowa realizacja wysokości 1671 m n.p.m. Harmonijnie zapisała się w kanonie nieistniejących wkomponowany w krajobraz, kamienno- schronisk tatrzańskich, rygorystycznie drewniany budynek stanął w zupełnie trzymających się regionalizmu i tradycji innym miejscu - nad północnym brzegiem podhalańskich oraz konstrukcji Przedniego Stawu.

16 „Wierchy“, R. 3/1925, s. 315. 17 Por. M. Kulig, op. cit., s. 113, s. 131. 95

Il. 8. Tatry Polskie. Dolina Pięciu Stawów Polskich. Widoczne schronisko wg projektu Anny Górskiej oraz strażniczówka Tatrzańskiego Parku Narodowego pełniąca w latach 1947-1954 funkcję Schroniska, opracowanie graficzne D. Kronowski. Ill. 8. Polish Tatra Mountains. Five Polish Ponds Valley. Visible shelter designed by Anna Górska and Tatra National Park watchplace acting in the years 1947-1954 the function of shelter, graphic design D. Kronowski.

Il. 9.. Tatry Polskie. Dolina Pięciu Stawów Polskich. Schronisko wg projektu Anny Górskiej im. Leopolda Świerza, 1671m n.p.m., il. D. Kronowski Ill. 9. Five Polish Ponds Valley. Shelter, designed by Anna Gorska them. Leopold Świerz, 1671m above sea level il. D. Kronowski

96

nazwa Katedry brzmiała: Katedra 3.KRAKOWSKA SZKOŁA kompozycji I. PROJEKTOWA-NIA Problematyka dydaktyczna katedry ARCHITEKTONICZNEGO. obejmowała architekturę wynikającą z W latach 1960-1970-ch w okresie coraz inspiracji tradycją regionu oraz z większego kryzysu pudełkowej poszukiwania form architektury w architektury modernistycznej, w rozwinęła otwartym krajobrazie, zespołów tzw. architektura późnego modernizmu. architektury oraz architektury w strukturze Zapowiadała ona przyszłą, dalszą krajobrazu. Działalność Katedry opierała przemianę, która doprowadziła do się na stwierdzeniu, że tradycyjna sztuka postmodernizmu. ludowa jest podbudową w projektowaniu W architekturze regionalnej nastąpiła w architektury regionalnej na tle nowej tym okresie – zarówno za granicą, jak także podbudowy technicznej i naukowej. w Polsce, tendencja kształtowania Dydaktykę katedry ilustrowały tematy architektury neoregionalnej, ale wyraźnie magisterskich prac projektowych, w unowocześnionej. Polegało to m.in. na znacznej mierze przyszłościowych, a odejściu od schematycznej prostokątnej jednak technicznie realnych. formy rzutu, na rzecz planów bardziej Krakowska szkoła architektury była swobodnych – organicznie wtopionych w trzonem dynamicznej i nowoczesnej formy teren. architektonicznej. Rozpoczęto tworzenie W dziedzinie kształtowania bryły nastąpiło nowych zasad. Przedstawiano budowle odejście od schematycznego dachu wielko kubaturowe, w górach, obiekty symetrycznego, na rzecz połaci bardziej totalitarne z wyraźnym narzuceniem wizji swobodnie ukształtowanych, które dawały twórcy. Charakterystycznymi dziełami dla swobodną i jak gdyby neutralną tej szkoły były koncepcje erudytów, kompozycję krajobrazową – ciekawiej pasjonatów architektury górskiej i wpisaną w przyrodę. Tendencją w tych krajobrazu – profesorów Żychonia, rozważaniach plastycznych i Gruszczyńskiego, Rzymkowskiego, teoretycznych był odwrót od ornamentyki Skoczka, Gądka, Trojanowskiego, a także regionalnej i poszukiwanie architektury ich szkice i pomysły. Kształtowali oni wpisanej szeroko na tle rozległego utopijne mega struktury na Podtatrzu, krajobrazu i ściśle z krajobrazem maszyny gęsto usytuowane w krajobrazie zespolonej. górskim, zmagające się ze skalą ludzką W tej dziedzinie bardzo interesująco oraz z względami ekonomicznymi i przejawiła się krakowska szkoła nowej pragmatycznymi, nazywane super architektury regionalnej. Katedra jednostkami19. Projektowania Architektury w Regionie Prekursorem krakowskiej szkoły rozpoczęła swoją działalność w roku 1945 projektowania był profesor Stefan Żychoń w oparciu o wytyczne opracowane jeszcze (1904-1992). Współautor wraz z Juliuszem w okresie organizacji Wydziału Żurawskim, radykalnej przebudowy Architektury w latach okupacji18. Pierwsza przedwojennego pudełkowego hotelu

18 T. Węcławowicz, A. Jankowska-Marzec, Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe „Societas Gruszczyńskiego, Katedra Projektowania Vistulana, Kraków 1999, s. 92. Architektury w Regionie. Sprawozdanie z 19 Inf. od p. prof. Z. Radziewanowskiego – w działalności 1945-1970, Maszynopis czasie konsultacji. niepublikowany, złożony w Dziekanacie 97

„Trzaska” w Zakopanem, zlokalizowanego Po wojnie został współorganizatorem i u zbiegu ulic Tadeusza Kościuszki wykładowcą Wydziału Architektury AGH, (Główne Wejście) i ulicy Krupówki. a od roku 1971 wykładał na Wydziale Przebudowany w latach 50 XX w. hotel Architektury Politechniki Krakowskiej. pod nazwą Giewont-Orbis otrzymał oprócz Był także organizatorem i kierownikiem całościowego, stylowego wystroju o Pracowni Regionalnej Politechniki charakterze zakopiańskim (kamień Krakowskiej w Zakopanem realizując naturalny i szlifowany), wielki góralski prace naukowobadawcze i projektowe23. dach kryty gontem, mieszczący Według profesora Stefana Żychonia w komfortowe pokoje z widokiem terenach górskich bardziej atrakcyjnych panoramicznym. Od lat sześćdziesiątych wyrosły inne formy, przeważnie w drodze XX w. prof. Stefan Żychoń przeprowadził intensywnych procesów, powodując badania w skali regionalnej i deformację pierwotnych układów urbanistycznej n.t. zagospodarowania architektonicznych. Zjawisko to wystąpiło obszarów po polskiej i słowackiej stronie intensywnie w kotlinie zakopiańskiej, Tatr20 oraz opracował również gdzie budownictwo uległo naporowi fundamentalną historię planowania i bodźców zewnętrznych, powodując kolizje realizacji układu urbanistycznego urbanistyczne oraz konflikty społeczne i Zakopanego21. W 1943-1945 organizował funkcjonalne24. w Krakowie tajne kursy architektoniczne22.

Il. 10. Zakopane. Hotel „Trzaska” u zbiegu ulic Tadeusza Kościuszki i Krupówki. Lata 20 XX w. Archiwum D. Kronowski. Ill..10. ang Zakopane. Hotel "Trzaska" at the intersection of Tadeusz Kosciuszko and Krupówki. 20 years of the twentieth century. Archives D. Kronowski.

20 S. Żychoń, Elementy struktury przestrzennej Architektów Polskich SARP, Rocznik XXV, polskiego i słowackiego Podtatrza, Warszawa 1971. Architektura z.25, Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy nr 6, Kraków 1970. 23 Inf. od p. prof. W. Kosińskiego – w czasie 21 S. Żychoń, O kierunkach rozwoju konsultacji. przestrzennego rekreacji u podnóża Tatr, 24 S. Żychoń, op. cit., s. 130. Architektura, Miesięcznik Stowarzyszenia 98

Czołowy przedstawiciel i promotor Wykonał serię wybitnych rysunków krakowskiej szkoły architektury koncepcyjnych – wizji neoregionalnej regionalnej w krajobrazie to profesor architektury (dla Nowego Targu i nadzwyczajny Włodzimierz Gruszczyński Zakopanego). W latach sześćdziesiątych (1906-1973), kierownik Katedry wykonał serię znaczących szkiców Projektowania Architektury w Regionie w modernistycznej architektury tatrzańskiej i ramach Wydziału Architektury podhalańskiej, z zachowaniem ogólnego Politechniki Krakowskiej. klimatu estetycznego pochodzącego od Należy wspomnieć, że Włodzimierz regionalizmu góralskiego. Był w tym Gruszczyński był autorem wielu projektów zakresie inspiratorem projektu i realizacji i koncepcji teoretycznych, oraz autorem domu wczasowego „Harnaś” w przyszłościowej architektury i urbanistyki, Bukowinie, autorstwa architektów Leszka a także licznych prac malarskich, przede Filara, Jerzego Pilitowskiego i wszystkim pejzaży oraz szkiców Przemysława Gawora. Również znacząco krajobrazowych z architekturą w tle. wpłynął na poglądy i postawę twórczą Często twierdził, iż „dobra architektura jest Andrzeja Skoczka, wyrażoną m.in. równocześnie rzeźbą i malarstwem”25. realizacją epokowej hali sportowej w W latach 1942-1946, powstały jego Zakopanem. W dydaktyce kursowej i pierwsze szkice schronisk tatrzańskich dyplomowej WAPK w latach 1957-1973 (m.in. na Kalatówkach). Szkice były przekazał ponadczasowe wartości w wykonywane kredką lub pędzlem na dziedzinie poszukiwania nowoczesnej kartonie, oparte o wnikliwe studia formy architektonicznej zarówno o drobnej proporcji architektury regionalnej. skali, jak też wielkoskalowej – o Gruszczyński chciał oglądać architekturę charakterze nawiązującym do ekspresji nie tylko z horyzontu człowieka, a także z architektury góralskiej26. rozleglejszej perspektywy np. pędzącego pojazdu i lecącego samolotu.

25 T. Węcławowicz, A. Jankowska-Marzec, op. 26 Inf. od p. prof. W. Kosińskiego – w czasie cit., s. 31. konsultacji. 99

Il. 11.. Zakopane. Dawny hotel „Trzaska” obecnie hotel Giewont po modernizacji w latach 50 XX w. wg. projektu Stefana Żychonia i Juliusza Żurawskiego. Il. D. Kronowski Ill. 11. Zakopane. Former hotel "Crash" now a hotel Giewont after modernization in the 50 twentieth century. By. design by Stefan Żychoń and Juliusz Zurawski. Il. D. Kronowski

Il. 12. Włodzimierz Gruszczyński. „ Tatry w zimie”. 1953. Akwarela, sepia, karton. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 12. Włodzimierz Gruszczyński. "Tatra Mountains in winter". 1953. Watercolor, sepia, cardboard. Archive Wojciech Kosinski.

100

Il. 13. Włodzimierz Gruszczyński. „ Tatry w lecie”. 1953. Tusz, czarny, karton. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 13. "Tatra in the summer". 1953. Ink, black, cardboard. Archive Wojciech Kosinski.

Il. 14. Włodzimierz Gruszczyński – promotor. Projekt dyplomowy magisterski Andrzeja Boratyńskiego „Dom Gazdy Prezydenta” (Dom wczasowy w rejonie Głodówki) WAPK. 1962. Tusz, czarny, karton. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 114. Włodzimierz Gruszczyński – promotor. Master thesis project by Andrzej Boratyński "House Gazdy of the President" (Holiday Home in the area of Fasting) WAPK. 1962. Ink, black, cardboard. Archive Wojciech Kosinski.

101

Il. 15. Włodzimierz Gruszczyński. „Dom wczasowy w Bukowinie”. 1956. Ołówek, czarny, karton. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 15. “Holiday Home in Bukovina". 1956. Pencil, black, cardboard. Archive Wojciech Kosinski.

Il. 16. Włodzimierz Gruszczyński- prowadzący przedmiot „Projektowanie w krajobrazie”. Projekt kursowy Andrzeja Bachledy „Schronisko w Dolinie Pańszczycy”, na trzecim roku studiów WAPK. Prowadzący grupę Wojciech Kosiński. 1970. Pisak, czarny, karton. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 16. Włodzimierz Gruszczyński- leading subject of "Designing the landscape". Exchange rate Andrzej Bachleda project "Youth in the Valley Pańszczyca", the third year of studies WAPK. Wojciech Kosinski leading group. 1970 Pen, black, cardboard. Archive Wojciech Kosinski.

102

Twórcą krakowskiej szkoły architektury Twierdził, ze góry są pojęciem był również profesor Andrzej Rzymkowski geograficznym bardzo szerokim, (1927-2011). Wychowanek Lwowskiej obejmującym zarówno Karpaty, Alpy oraz szkoły Himalaje. Jednak wg. rozważań profesora architektonicznej w Politechnice, był Rzymkowskiego należy zajmować się kolejno profesorem Politechniki rozważaniami dotyczącymi terenów Wrocławskiej, Politechniki Krakowskiej górskich, które objęła gospodarka oraz wyższej szkoły Inżynierskiej w człowieka – obszarów o utrwalonych Koszalinie. Był czołowym polskim znawcą formach morfologicznych. Zwrócić też zagadnień klimatycznych i należy uwagę na klimat, jako podstawowy konstrukcyjnych architektury góralskiej27, czynnik kształtujący warunki środowiska autorem wybitnych książek oraz twórcą górskiego. Prof. Rzymkowski był także realizacji wielkich owczarni na halach artystą, a znaczne uzdolnienia i beskidzkich28, bezpośrednio zainteresowania artystyczne (znakomite nawiązujących do architektury góralskiej. akwarele) czynią z niego również znaczącą W swoich poglądach na architekturę postać w dziedzinie znawstwa architektury górską był przede wszystkim górskiej, jako dzieł sztuki wpisanych w pragmatykiem (funkcja, materiał, naturalny krajobraz30. technologia, klimat)29.

Il. 17. Andrzej Rzymkowski. Chata orawska z opuszczoną połacią szczytową i tylną, zabezpieczającą konstrukcję ścian przed opadami. 1972. Ołówek, czarny, karton. Źródło: A. Rzymkowski M. Chowaniec, Ruralistyka – planowanie obszarów rolniczych i budownictwo wiejskie, Arkady, Warszawa 1972, s. 140. Ill. 17. Andrzej Rzymkowski. Cottages Orava expanse of desolate peak and rear protective wall structure against rain. 1972. Pencil, black, cardboard. Source: A. Rzymkowski M. Familiar, Ruralistyka - planning of agricultural and rural construction, Arkady, Warsaw, 1972, p. 140.

27 A. Rzymkowski, Planowanie przestrzenne w 29 A. Rzymkowski, op. cit., s. 5. górach, Arkady, Warszawa 1967. 30 Inf. od p. prof. W. Kosińskiego – w czasie 28 A. Rzymkowski, Planowanie osiedli wiejskich konsultacji. w terenach górskich, Budownictwo i Architektura, Warszawa1954. 103

Il. 18. Andrzej Rzymkowski. Zadaszenie Kieratu i nadwieszenie połaci dachowej nad wjazdem, Łaskowice pow. Proszowice.1972. Ołówek, czarny, karton. Źródło: A. Rzymkowski M. Chowaniec, Ruralistyka – planowanie obszarów rolniczych i budownictwo wiejskie, Arkady, Warszawa 1972, s. 140. Ill. 18. Andrzej Rzymkowski. Roofing treadmill and the overhang of roof over the entrance, LASKOWICE area. Proszowice.1972. Pencil, black, cardboard.

W kształtowanie się katedry architektury w z wprowadzeniem radykalnie nowych form krajobrazie i nowoczesną formę (okapy żelbetowe, konstrukcje wiszące architektoniczną znacząco wpisał się dwukrzywiznowe). Ekspresja tych form profesor zwyczajny Andrzej Skoczek zachowuje cechy pełnej nowoczesności (1927-2011). Czołowy przedstawiciel technologiczno-materiałowej, wyraża „drugiej generacji profesury krakowskiej jednak ponadczasowe walory estetyczne szkoły architektury krajobrazu” (obok nawiązujące do gór (elementy skośne, Zbigniewa Gądka) autor znakomitych formy trójkątów, rytmika podziałów szkiców koncepcyjnych oraz wybitnych przypominających formy mineralne realizacji architektury neoregionalnej i kryształów). Był również czołowym modernistycznej w krajobrazie górskim nauczycielem akademickim lat 70 i 80 XX (hala sportowa w Zakopanem – kulminacja w. w dziedzinie zespołów i obiektów zespołu przygotowań olimpijskich pod sportowych, turystycznych, a także Krokwią i pierwszy polski eksperyment z monumentalnych i sakralnych, konstrukcją cięgnową). Był, więc wywodzących się i nawiązujących do wybitnym teoretykiem i praktykiem w architektury górskiej31. dziedzinie transformacji architektury Od początku pracy profesor Andrzej górskiej, z uwzględnieniem surowych Skoczek, inwencję twórczą kierował w wymogów klimatycznych, a zatem stronę nowatorskich struktur konstrukcyjnych i materiałowych, łącznie wielkoprzestrzennych, czerpiąc inspirację

31 Inf. od p. prof. W. Kosińskiego – w czasie konsultacji. 104 z natury i krajobrazu. Bardzo szybko zrealizowanych. Obok założeń znalazł się w czołówce projektantów przestrzennych jak wspomniana hala obiektów sportowych i rekreacyjnych. sportowa w Zakopanem, znalazły się Sięgając po współczesne środki wyrazu, obiekty mniejsze jak schroniska, domy kształtował idee nowej polskiej wypoczynkowe, obiekty sakralne32. architektury o cechach regionalnych Prof. Andrzej Skoczek twierdził, że w (Krakowska Karta Architektury architekturze nie chodzi o kopiowanie i Regionalnej 1986). Był laureatem wielu powielanie form, dla architektury konkursów, a także twórcą oryginalnych inspiracją jest nie tylko przeszłość, prac naukowo-badawczych. Posiada na ważnym jest jej dalsze kształtowanie i koncie około 400 projektów, w tym wiele poszukiwania w tej dziedzinie33.

Il. 19. Andrzej Skoczek. „Zespół sportowo – turystyczny w rejonie Krokwi. Całość zespołu”. Tusz, czarny, karton. 1974. Archiwum Bartłomieja Skoczka. Ill. 19. Andrzej Skoczek. "Team sports - Krokiew tourist area. The whole team. "Ink, black, cardboard. 1974. Archive Bartłomieja Skoczka.

32 Pamięci profesora Andrzeja Skoczka, 2012, chodzi przecież o przejmowanie dawnych form, Archiwolta 1, Kraków, s. 48. lecz o rozwijanie duchowych więzów, o 33 A. Skoczek, Szlak znaków (wybrane odnowienie kontaktów z dążeniami pokrewnymi fragmenty), 2012, Archiwolta 1, Kraków, s. 49, […]” „[…] Jednak inspiracją dla nowej architektury nie może być tylko dziedzictwo przeszłości. Nie 105

Il. 20. Andrzej Skoczek. „Zespół sportowo – turystyczny w rejonie Krokwi. Fragment - obiekty”. Tusz, czarny, karton. 1974. Archiwum Bartłomieja Skoczka. Ill 20. "Team sports - Krokiew tourist area. Fragment - objects ". Ink, black, cardboard. 1974. Archive Archive Bartłomieja Skoczka.

Il. 21. Andrzej Skoczek. Hala sportowa w Zakopanem. Tusz, czarny, karton. 1961. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 21 Andrzej Skoczek. The sports hall in Zakopane. Ink, black, cardboard. 1961. Archive Wojciech Kosinski. 106

Il. 22. Andrzej Skoczek. Hala sportowa w Zakopanem. Tusz, czarny, karton.1961. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 22. The sports hall in Zakopane. Ink, black, karton.1961. Archive Wojciecha Kosińskiego.

Il. 23. Andrzej Skoczek. Hala sportowa w Zakopanem. Tusz, czarny, karton.1961. Archiwum Wojciecha Kosińskiego. Ill. 23. The sports hall in Zakopane. Ink, black, karton.1961. Archive Wojciech Kosinski.

107

Il. 24. Andrzej Skoczek. Hala sportowa w Zakopanem w budowie. Źródło: A. Skoczek, O niektórych parametrach architektonicznych kształtowania dachów wiszących w środowisku Podhala, maszynopis niepublikowany, Kraków 1961 Ill. 24. The sports hall in Zakopane under construction. Source: A. Skoczek, about some architectural parameters shaping the roofs hanging in the environment Podhale, unpublished manuscript, Krakow 1961

Te dwuwartościowe powiązania tradycji i wartości nieprzemijających, jest wyrazem nowoczesności, dotyczą zarówno układu zbiorowej duszy34. funkcjonalnego, plastycznego wyrazu Dla autora postać Włodzimierza bryły całościowej w otoczeniu Gruszczyńskiego oraz sylwety jego krajobrazowym, a także detalu i użycia podopiecznych i współpracowników – wg materiałów tradycyjnych w połączeniu z studiowanych artykułów oraz publikacji z nowoczesnymi. tamtych lat, wydają się być heroiczne, W projektach można doszukać się tych odważne i nieustępliwe. Podążali oni drogą wszystkich cech, które składają się na prostą i bezkompromisową, surową, wyczuwalny emocjonalnie charakter wymagającą rzetelnej pracy, a przede architektury polskiej. Jest to synteza formy wszystkim zapału i uczciwości u siebie i u tradycyjnej w nowej wielkości, w skali innych. Architektura stała się celem ich krajobrazowej z zastosowaniem życia, któremu bez reszty można poświęcić współczesnych materiałów budowlanych swoją wiedzę, talent oraz siły. jak np. żelbet. Celem tych zabiegów jest Z pośród prac podopiecznych profesora „nowy styl”. Wg. Włodzimierza Włodzimierza Gruszczyńskiego, należy Gruszczyńskiego – styl jest osiągnięciem przedstawić mało znane obecnie projekty

34 T. Węcławowicz, A. Jankowska-Marzec, op. cit., s. 35. 108 realizacyjne, wykonane przez dyplomanta Wyspowym w rejonie Mszany Dolnej, – magistranta profesora Włodzimierza autorstwa wówczas dr inż. arch. Wojciecha Gruszczyńskiego, a mianowicie Wojciecha Bulińskiego, powstała w październiku Bulińskiego (1929), profesora 1968 roku. zwyczajnego Politechniki Krakowskiej, Jego inwestorem był Zarząd Główny opiekuna wymiany zagranicznej WAPK, PTTK – Warszawa oraz Zarząd Okręgu zasłużonego w zakresie współpracy w PTTK –Kraków. Ilość miejsc noclegowych Münster, v-ce przewodniczącego komisji ustalono na 25, kubatura obiektu wyniosła Architektury i Urbanistyki Polskiej 639 m3, powierzchnia użytkowa 151,3 m2, Akademii Nauk. powierzchnia zabudowy 126,0 m2. Te interesujące prace, które niestety nie Uzgodnienia z PTTK – Kraków dotyczyły doczekały się realizacji z powodu trudnej programu użytkowego, wytycznych sytuacji obiektywnej ówczesnych lat w funkcjonalnych, a także danych PRL, w wartościowy sposób ukazują cenne ekonomicznych. tendencje krakowskiej szkoły architektury Obiekt docelowo miał być przeznaczony regionalnej, polegające na powiązaniu do obsługi całorocznego górskiego ruchu archetypicznych zasad budownictwa turystycznego. Uwzględniał wymagania górskiego z tendencjami nowoczesnymi. turystyki letniej i zimowej, przy Projekty architektury Wojciecha możliwości obsłużenia pasatów, w tym Bulińskiego, są doskonałymi przykładami uczestników turystyki masowej. rozwiązywania funkcji, rzutów i Lokalizacja obiektu i jego usytuowanie na przekrojów. Są wyrazem i skutkiem pracy polanie szczytowej Ćwilina podyktowane z formą mającą bogaty program ideowy, było kilkoma czynnikami: przynależność regionalną wyrażoną teren posiadał bardzo dobre właściwie użytym budulcem dla danej nasłonecznienie oraz nachylenie w lokalizacji. Wyraźnie wybiegają poza kierunku południowym bariery utartych stereotypów Prezentował doskonałe warunki charakterystycznych dla wcześniejszej krajobrazowe uwarunkowane rozległym polskiej architektury górskiej. widokiem na pasma Gorców: Beskid W Projektach Wojciecha Bulińskiego Sądecki, Beskid Wysoki, Beskid Mały i widoczny jest wyraźny rytm w Tatry. architekturze, ton i harmonia podążają za jako punkt zaopatrzenia w wodę charakterem obiektów. Tę wrażliwość, zaprojektowanego schronu, zaadoptowano zespolenie z tradycją i otwarcie na źródło na południowym stoku polany. krajobraz są bliskie wyobraźni artystycznej walory turystyczno-krajobrazowe kreowanej przez „Krakowską Szkołę lokalizacji pozwalały wykorzystać Projektowania Architektonicznego”. obiekt35, jako punkt węzłowy szlaków turystycznych letnich i narciarskich. SCHRON TURYSTYCZNY NA Budowa schronu turystycznego na Il. 25. Beskid Wyspowy. ĆWILINIE – PROJEKT Ćwilinie była rozpatrywana, jako aspekt Ćwilin. Mapa sytuacyjna do KONCEPCYJNY. szerokiego programu aktywizacji ruchu projektu koncepcyjnego schronu górskiego 1060 m Koncepcja projektu Schronu turystycznego w rejonie Gorców i Beskidu n.p.m. Źródło: Archiwum Turystycznego na Ćwilinie w Beskidzie Wyspowego. autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Il 25 ang Beskid Wyspowy. 35Por. Projekt architektoniczno-budowlany z 1969 Ćwilin. Situational map for roku: Ćwilin –schron turystyczny, udostępniony z the conceptual design of the archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. shelter mountain is 1060 109 meters above sea level Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

W powiązaniu z projektowaną podówczas lokalizacji, co pozwalało na budową schronów m.in. na Starych perspektywiczną możliwość Wierchach, Schroniska na Lubaniu czy wykorzystania góry na cele sportowo- Turbaczu, schron miał być jednym z turystyczne, jak narciarstwo czy inne elementów bazy turystycznej, która sporty górskie. Łatwa dostępność Ćwilina umożliwi rozwój turystyki letniej i dzięki dobrze rozwiązanemu transportowi zimowej w rejonie Beskidów odciążając kolejowemu i autobusowemu, dawała przeciążony turystycznie rejon Tatr. gwarancję pełnego wykorzystania obiektu, Dodatkowym elementem przemawiającym a tym samym rentowności jego budowy. za realizacją schronu była atrakcyjność

Il. 25. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Mapa sytuacyjna do projektu koncepcyjnego schronu górskiego 1060 m n.p.m. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill 25 ang Beskid Wyspowy. Ćwilin. Situational map for the conceptual design of the shelter mountain is 1060 meters above sea level Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

IL. 26. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schron górski, przekrój A-A. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.26 Beskid Wyspowy. Ćwilin. The shelter mountain, section A-A. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project. 110

Il. 27. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schron górski, przekrój B-B. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill. 27. Beskid Wyspowy. Ćwilin. The shelter mountain, section B-B. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

Il. 28. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schron górski, elewacja południowa. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.28 Beskid Wyspowy. Ćwilin. The shelter mountain, south elevation. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

111

Il. 29. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schron górski, elewacja wschodnia. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.29. Beskid Wyspowy. Ćwilin. The shelter mountain, east elevation. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

Il.30. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schron górski, elewacja zachodnia. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.30. Beskid Wyspowy. Ćwilin. The shelter mountain, west elevation. Source : Archives of the author Wojciech Buliński project.

Po kolejnych dyskusjach z ówczesnym SCHRONISKO TURYSTYCZNE inwestorem PTTK – Kraków, w maju 1974 PTTK NA ĆWILINIE – roku powstał projekt architektoniczno- PROJEKT budowlany schronu turystycznego na ARCHITEKTONICZNO- Ćwilinie, który stworzył Wojciech BUDOWLANY. Buliński. Po uwzględnieniu uwag wniesionych przez Zarząd PTTK i Wydział 112

Budownictwa, Urbanistyki i Architektury projektu było obudowanie i nałożenie płyty Urzęd Miasta w Limanowej, projekt został betonowej na ujęciu źródła oraz zaadaptowany na schronisko turystyczne zainstalowanie na płycie pompy ręcznej do PTTK. Uwagi obejmowały oznaczenie czerpania wody, a także nałożenie dróg dojazdowych, wydzielenie działki obowiązku dostosowania wody do norm przeznaczonej do zagospodarowania, obowiązujących w rozporządzeniu projekt zieleni, określenie prawa Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z własności, oznaczenie przewodów dnia 16 czerwca 1961 roku. dymowych i wentylacyjnych, a także W ostatecznym protokole zaopiniowano rozwiązanie oświetlenia obiektu oraz budowę schroniska PTTK na Ćwilinie z dostosowanie budynku do przepisów możliwością zastosowania materiałów przeciwpożarowych, poprzez wykonanie miejscowych jak kamień i drewno. Zarząd instalacji odgromowej, zaimpregnowanie PTTK w Limanowej w porozumieniu z elementów więźby dachowej, wykonanie PTTK – Kraków zobowiązał się do stropów i ścianek działowych w pozyskania materiałów potrzebnych do konstrukcji metalowej, likwidację łóżek określenia stanu prawnego. piętrowych i ustawienie metalowych. Pomimo kilkuletniej pracy autora, fachowo Zalecono również budowę betonowego sporządzonego projektu architektoniczno- zbiornika tuż przy źródle dla celów budowlanego oraz starań ze strony PTTK, przeciwpożarowych. władze PRL nie zezwoliły na budowę Innymi zmianami, które wpływały na schroniska PTTK na Ćwilinie36 pierwotny, tradycyjny charakter i wygląd

Il. 31. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schronisko górskie, elewacja południowo-zachodnia. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.31. Beskid Wyspowy. Ćwilin. The shelter mountain, elevation south-west. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

36 Projekt architektoniczno-budowlany z 1974 udostępniony z archiwum autora Wojciecha roku: Ćwilin –schronisko turystyczne PTTK, Bulińskiego. 113

Il. 32. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schronisko górskie, elewacja południowo-wschodnia. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Il.32. ang Beskid Wyspowy. Ćwilin. Mountain hut south-eastern elevation. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

Il 33. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Schronisko górskie, przekrój poprzeczny. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego 114 Ill.33. Beskid Wyspowy. Ćwilin. Mountain hut cross-section. Source: Archive project developer Wojciech Buliński

SCHRONISKO TURYSTYCZNE PTTK MARKOWE SZCZAWINY – PROJEKT KONCEPCYJNY schronisko turystyczne jest intrygujące. Projekt koncepcyjny schroniska Pomimo subtelnie prostej bryły, wnętrze turystycznego na Markowych kryje niejedną architektoniczną Szczawinach, którego autorem jest niespodziankę. Projekt nie przeraża Wojciech Buliński, został zrealizowany z ciężarem, precyzyjnie zwraca uwagę rozmachem. Na szczególną uwagę ciekawym zestawieniem z innymi zasługuje fakt tradycyjnego przekazu materiałami. Spokojna, wyważona bryła plastycznego oraz graficznego projektu za idealnie współgra z krajobrazem. pomocą montażu rysunku technicznego i Tradycyjna forma nie traci nic ze swej fotografii, a także realistycznego funkcjonalności oraz szlachetnego piękna, przedstawienia makiety na tle gór, jest odpowiedzią na kulturowy charakter doskonale wpisanej w krajobraz. W tej budownictwa w regionie. To budynek – mierze prezentacja ta dziś objawia się, jako marzenie, zawieszony na tle gór, pomiędzy niebagatelna i pracochłonna; bez użycia rozłożystymi koronami drzew. charakterystycznej – dla czasów Idea współczesnego budynku tworzącego współczesnych – sztampowej techniki kompleks schroniska, została odniesiona komputerowej, ograniczającej autentyczne do skali i historycznych kontekstów zaangażowanie projektanta w swoje dzieło. otoczenia. Charakterystyczna dla tego projektu jest Dobrze dobrane materiały zarówno w przede wszystkim, jakość wykonania. kompozycji elewacji jak i rozwiązaniach Doskonałe parametry przestrzenne wnętrz, tworzą ciekawy układ oraz prostą komponują się z ergonomią oraz funkcję bez przerostów programowych, dobranymi proporcjami obiektu, powiązaną z pokorą dla miejsca i szczególnie dobrze wyodrębnionymi w środowiska. Tworzona architektura daje grafikach prezentujących budynek. Projekt efekt przyjaznej i interesującej przestrzeni bezpretensjonalnie wprowadza nowe z wnikliwą analizą, stanowiącą podstawę rozwiązania plastyczne w dziedzinie do wielowątkowej koncepcji. architektury, nakreśla parametry Metoda projektowa Wojciecha projektowania nowoczesnego ponad Bulińskiego, może posłużyć, jako wzorzec przeciętność jeszcze w czasach PRL, dla tego typu realizacji. Projekt stanowi obecnie stosowane powszechnie we ciekawą próbę kompozycji architektury współczesnej architekturze górskiej. uwzględniającej złożony kontekst Obiekt nie musi być ekstrawagancki, aby otoczenia37. budzić kontrowersje i przyciągać uwagę. Istniejące schronisko na Markowych Wystarczy zaprojektować budynek prosty, Szczawinach było wielokrotnie ale nietypowy, wpisując przy tym dzieło rozbudowywane. Podczas I wojny precyzyjnie w krajobraz – tę sztukę światowej ruch w schronisku, znacznie osiągnął autor. Czysta gra geometrii oraz zmalał. W okresie międzywojennym niebanalny układ budynku sprawiają, że roczna frekwencja zbliżała się do 3 tys.

37 Projekt koncepcyjny: Schronisko PTTK na Markowych Szczawinach, udostępniony z archiwum autora Wojciecha Bulińskiego. 115

Turystów rocznie. Pod koniec II wojny pierwotna bryła została zagubiona. Coraz światowej ocalono ten obiekt częściej słychać było głosy, że schronisko przeznaczony do spalenia. W miarę wymaga remontu. Niestety jednak opisany upływu lat dobudowywano kolejne części i projekt nie został zrealizowany.

Il. 34. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Plan sytuacyjny Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha . Ill..34. Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. Site plan Source: Author Archive Wojciech Buliński project

IL. 35. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Plan sytuacyjny, 1180 m n.p.m.. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.35. ang Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. Site plans, 1180m above sea level Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

116

IL. 36. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Elewacja frontowa. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill. 36. Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. The front elevation. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

Il. 37. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Elewacja boczna. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.37. ang Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. The side elevation. Source : Archives of the author Wojciech Buliński project.

117

Il 38. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Makieta schroniska górskiego. ŹróŻródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill. 38 Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. Model of mountain hut. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

Il 39. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Makieta schroniska na tle Beskidów. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill.39. ang Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. Mock-up shelters against the Beskidy Mountains. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

118

Il. 40. Pasmo Babiej Góry. Markowe Szczawiny. Widok makiety z góry. Źródło: Archiwum autora projektu Wojciecha Bulińskiego. Ill. 40. Frequency of Babia Gora. Markowe Szczawiny. Model view from above. Source: Archives of the author Wojciech Buliński project.

INFLUENCE OF NEOREGIONAL AND MODERN ARCHITECTURE ON CREATION IDEA OF CRACOW ARCHITECTURAL DESIGN SCHOOL

1. NEOREGIONAL AND 2. NEOREGIONAL MODERN SHELTERS Objects described as neoregional Due to the increasing interest of architects (postregional) in the mountains are objects in the field of mountain shelters, a which were designed by metropolitan discussion about the designing process in architectures, but with a folk taste. The relation to its environmental context architectonic regionalism of such built emerged. In this form the method of objects created a bond between nature and designing was created, originating from the construction. Noteworthy are tourism, very shape of the cottage and regional outdoor sports and sightseeing. valley models. Form the late 30s of the 20th Neoregional architecture derives both from century modern forms of shelters and other regional schemes seen in the Tatra buildings were constructed: mountain lifts, mountains as well as those seen in the observatories, residences and military quasi-Alp period which occurred in the objects. Diverging from traditional forms early years of tourism in Zakopane. of architecture complying with local trends Characteristic architectural elements resulted in aesthetic failures but also distinguishing them were: slightly less successes. sloped, gambrel roofs with open panoramic 119 tops with balconies decorated with flowers. Rutkowski. The project of the shelter The rims of the roofs were decorated in contained a small, story building set on a valances, cut using a jigsaw. This is stone foundation with a glass porch. This commonly known as Laubzega project never came into being. The Tatra Architektur. However, to a greater extent brethren announced yet another traditional motifs were used. Thanks to competition for a shelter project. The Stanisław Witkiewicz's sense of aesthetics winner was a local builder from Zakopane, and patriotism a distinguished style Tadeusz Prauss. The plans proposed a exclusive to Zakopane was created. This single building constructed on a stone style greatly influenced neoregional foundation. The ground floor was designed architecture. Witkiewicz’s buildings were to be a restaurant combined with a smaller accused of being counterfeited and hall and a glass porch. The log house was possessing workshop shortcomings, which covered with a pavilion roof with windows was never a case in this regions placed symmetrically on each side of the architectural style. Nevertheless, such porch. The building is faced south-east buildings were constructed attracting which refers to the local tradition of several investors. This paralleled with the building 15 minutes past increasing number of tourists and 11.StanisławStaszic’s name was popularity of the Tatra mountains which transferred to a much bigger shelter. required a development of the local Construction began in 1907 and ended in infrastructure. A building significant in this 1908. In the opening ceremony famous respect is the Stanisław Staszic “Morskie people were present: Jan Kasprowicz, Oko” shelter also called by the Tatra Władysław Reymont, Leopold Staff. Soon brethren “Moko”. Located on the moraine after however, some structural ridge, 1393 meters above sea level irregularities were discovered. The shelter “Morskie Oko” is the most frequently was thoroughly modernized and repaired described building in architectural and remains virtually unaltered till the literature dedicated to shelters in the Tatra present day. The shelter located right next mountains. The first Stanislaw Staszic to MorskieOko lake was the last shelter was constructed in 1873 by the representing the local Zakopane style. Hala Tatra Society next to Morskie Oko lake, Gąsienicowa region Is the first testing field simultaneously inaugurating their concerning transforming shepherd’s huts foundation. The shelter was opened a year and cottages into shelters. In 1890 one of later in August 1874. Actress Helena the huts was converted into a shelter also Modrzejewska and poet Adam Asnyk took known as a “tourist arbor”. In 1894 this hut part in the inauguration. In 1899 the shelter was turned into a small shelter. In 1896 was burned down completely. The Tatra private owners took over. The projects Society announced a competition for a new were made by Stanisław Krzyżanowski project for the shelter. One of the and Stefan Żeleński. In the second decade conditions of the competition was taking of the 20th century a concept of building a into consideration the so-called indigenous Mieczysław Karłowicz shelter was style, which in brief meant using the proposed. The concept was made by Jan Zakopane architectural style. However, the Koszczyc Witkiewicz who in 1914 financial aspect predominated. A decision proposed a project of a building made of was made to build a wooden shelter on the wood and stone. The wood and granite basis of a project by E. Uderski and W. boulder were to create a harmonic 120 composition with the surroundings. “I am represented by soldiers from the 3rdPodhale sending my sketches of a shelter I Rifles. Walls of the shelter were built by proposed, construction of which has a great machinery designed specifically for this chance of fruition. I envisioned a building project. In 1923 exterior walls were composed of boulders, but such that were completed, in 1924 interior elements and carved by water alone. Of peeks I have windows. The opening of the shelter took resigned as to match the surrounding place on the 12th od June 1925 and was buildings[…] The roof would be new, dark, initiated by Polish president Stanisław made of wooden planks […] What I want Wojciechowski who said: “Here in the to achieve is a building which is as similar mountains you will not only master your to the surroundings as possible and yet not power of will and physical endurance, but flaunting with civilization.” The project got also breathe deeply and look further- for a positive reception but still turned down those I am opening this shelter”. A mass because of the TT Technical Commission’s was held by priest Walenty Gadowski, the and Tatra Protection Section’s decision on founder of Orlej Perci and director of the accepting a cheaper project made solely Polish Chamber of Tourism-Tarnów from wood. Jan Koszczyc Witkiewicz department. Shelter “Murowaniec” was proposed yet again a building combining built from walls of stone. This construction both elements of a hut and a Orawian was based on a rectangle with avant-corps house, a sort of granary located in the attic on the edges. This object combines with a porch located along on the front side elements of a late gothic highland castle under the eaves. Unfortunately both with details taken from Podhale projects were never came into being. The architecture. The interior makes a subtle final project was elaborated in three reference to folklore trends of the early 20th versions. According to architects: Zdzisław century. The monumental character of this Kalinowski and drawn precisely by Karol building is outlined by slanting walls Siciński and Marian Kontkiewicz. The two reaching a thickness of 80cm. The shelter first versions were described as “small has a gambrel roof covered in shingle and castle” and “small monastery”- both on the edges finished with planks of conifer discarded by the Tatra Protection Section wood. The result was a picturesque which argued that “the architects ambitions harmony between the roof and walls. The prevailed over the mountaineers piety.” architect was inspired by the overarching Finally however, due to a petition sent by peeks of Kościelec and Świnica. The the department of Warsaw-Polish Society authors of this building reject symmetry in of Tatras, the monumental building place for a perfect adjustment with the constructed from rustic boulders bonded surroundings. “Murowaniec” Is clearly an with cement was located on the southern inspiration derived from rural organic boundary of the forest, 1505 meters above architecture. However, the form of the sea level, facing south-east. Primary plans shelter did not receive broad support. One were to build it in the middle of Hala of the reasons was the ingrained tendency Gąsienicowa. The construction began in of basing on a hut or cottage. Another was April 1921. All the necessary materials the notion that such a building is out of were obtained from a nearby query and at place in the Tatra mountains. Nevertheless, the foot of the mountain Kościelec. Timber years of “Murowaniec’s” perseverance was donated by Jerzy Uznański and the made the ordinary recipient understand the labor by Ministry of the Interior aesthetic of a perfectly adapted structure. 121

As Witkiewicz said: “getting as close to the together with Zakopane parson Józef environment as possible”. Another Stolarczyk and chief of Zakopane post interesting object located in the Tatra office Gustaw Finger. In 1882 the shelter mountains is the shelter in the valley of received a new roof and a porch was added. Pięciu Stawów Polskich” (1671 meters In 1899 right next to the stone shelter above sea level) on the north-west bank of which was covered in shingle a completely the first lake was numerously rebuilt since new shelter was established, more complex 1876. It is a shelter to which you cannot get and comfortable. Due to an increasing by car. Nowadays thanks to the number of tourists the Tatra Society development of technology food and proposed successive plans of expanding materials are being transported to a lift by the shelter. Established in 1907 Tatra special all-terrain vehicles which then pull Society Ski Section coerced the Society to the packages straight to the shelter. The take necessary measures as to make the favorable setting of the shelter in a karts shelter also available in winter. After havoc blends in the environment in a perfect and destruction which occurred at the turn fashion. Due to a lack of transportation of 1914 and 1915 a Division of Highland infrastructure and harsh weather Troops restored the building completely in conditions, the shelter was one of the most 1919-1920 fixing it securely to the ground difficult investments. Materials gathered in with 4 steel lines. This was the first case of valley where then transported by securing a building to protect it from wind volunteers on their own backs. These in the Polish Tatras. This method was taken methods were common among builders of from shelters in located in the Alps inter shelters in Europe at the turn of the 19th and alia Cappana Margherita in the Italian 20th century. It is worth mentioning that Alps.After numerous alterations the Tatra already in the 17th century in the valley of Society proceeded with building a third Pięciu Stawów Polskich, first huts were shelter under the supervision of architect built. Due to specific landform this was a Karol Stryjeński, director of the School of region perfect for grazing sheep. The best Wood Industry in Zakopane. The wooden example from this period is a hut built from construction was built by students of this stone which endured to this very day. It is school. The finished section was then one of the oldest and located highest from transported to the Mickiewicz Waterfall all huts in the Tatra mountains. The first where it waited until winter to transport it shelter built in the valley of “Pięciu further down the Roztoka Valley till the Stawów Polskich” was constructed in 1876 Siklawa waterfall. Like in the previous by the Tatra Society in the same place shelter, materials where transported on where it is today. It was a small, single backs or by pack horses. In 1933 the shelter chamber building made from granite had a accommodation capacity for 50 blocks. It was named after Ludwik people. One of the rooms was used by the Zejsznera, a prominent polish geologist. Institute of Science of the Jagiellonian The shelter was frequently visited in University for measuring climate indexes summer whereas in winter left completely in the Tatra mountains. The shelter was abandoned. Almost every year necessary constantly modernized and expanded. It repairs where performed which cost a great was rebuilt with raw stone as a thermal deal. The object was built from granite isolation. It survived the war and blocks sealed with planks and moss. The occupation. In May 1945, for unknown inventor was priest Wojciech Roszek reasons, it burned down completely. Karol 122

Stryjeński’s project is a curious example of from symmetric roofs occurred replacing it an architectural vision. The unique process with ones more loosely formed resulting in of building goes down in the history of an almost natural composition. The non-existent shelters in the Tatras, which tendency in these plastic and theoretic strictly hold on to regionalism and local deliberations was a withdrawal from using traditions inspired by constructing huts. regional ornaments for the benefit of Stryjeński’s theory of combining a searching architecture strictly integrated harmonic adaptation of architecture in the with the landscape. mountainous landscape integrated with Especially interesting in this field was the preserving the wild nature in its unaltered Cracow School of New Regional form. These issues remained the prime Architecture. The Department of assumptions of designing architecture in Designing Regional Architecture began regional landscapes. Although many functioning in 1945 based on guidelines transport related problems occurred with developed in the years of Nazi occupation. the rebuilt shelter in the 1950s, it was The primary name was Department of always well supplied and the subsequent Composition I. owners took good care of its technical The Department was dedicated to issues condition. In 1947 by the lake “Mały Staw” inspired by regional traditions and a search a small wooden building was constructed. for forms of architecture in an open It was the first shelter rebuilt after World landscape. The Departments functioning War II which functioned till 1954. From was based on a statement that folk art is a 1968 it was used by the Tatra National Park basis for designing regional architecture as a forester lodge. In 1954 the building with the use of modern technologies. was replaced by a project by Anna Górska Didactics of the Department can be best set 1671 meters above sea level. This wood summarized by topics chosen for the final and stone building, harmoniously projects- mostly futuristic, but technically integrated with the landscape was built in possible. an completely different place- on the The Cracow School of architecture was the northern bank of “Przedni Staw”. stem of dynamic and modern architecture. I began with creating new rules. Massive 3. CRACOW SCHOOL OF cubic buildings in the mountains were ARCHITECTURAL DESIGN. presented revealing totalitarian In the years of crisis of modernistic “box” propensities of the author. Characteristic architecture in 1960-1970 a new wave of works of this school were erudites, architectural style emerged- late mountain architecture hotheads- modernism. It portended further change professors: Żychoń, Gruszczyński, which will ultimately lead to the creation of Rzymkowski, Skoczka, Gądka, postmodernism. Trojanowski and also their sketches and At the same time in regional architecture a ideas. They formed utopic mega change occurred, both abroad and in constructions in the Tatra region built by a Poland- a tendency of forming neoregional division of heavy machinery called super architecture but visibly modernized. It was units, struggling with economic and a withdrawal from schematic rectangular pragmatic issues. floor plans for the benefit of more liberal- Professor Stefan Zychoń (1904-1992) was naturally integrated in the landscape. In the the forerunner of the Cracow school of field of forming the solid a divergence desing. He co-authored together with 123

Juliusz Żurawski a radical redesign of a concepts he also painted several works of box-like hotel in Zakopane “Trzaska”, art, most notably landscape sketches with located on the crossing of Tadeusza architecture in the background. He often Kościuszski Street and Krupówki. Another stated that good architecture is redesigned and rebuilt hotel in the 50s was simultaneously a fine piece of sculpture “Giewont-Orbis” which received a new and painting. interior made in accordance with local style In years 1942-1946, his first sketches of characteristic for Zakopane (Natural and shelters in the Tatra mountains were grinded stone) and a massive mountaineer created (for example “Katalówki”). The roof from shingles. From the 1960s sketches were drawn using crayons or professor Stefan Zychoń led numerous paintbrushes on cardboard. Gruszczyński researches on the topic of regional wished to observe architecture not only development on both the Slovakian and from the human perspective, but also from Polish side of the Tatra mountains. He also different aspects like a rushing train or compiled a fundamental history of airplane. planning and construction in the urban He created a series of concept drawings- layout of Zakopane. From 1943-1945 he neoregional visions of architecture (For organized in Cracow covert courses in NowyTarg and Zakopane). In the 1960s he architecture. After the war he was co- accomplished a series of important organizer and lecturer in the faculty of modernistic sketches architecture in the architecture of the University of Science Tatra mountains, preserving the aesthetic and Technology. From 1971 he gave climate of mountaineer style regionalism. lectures in the faculty of architecture of the In this respect he was the one who Tadeusz Kościuszko Cracow University of proposed the idea of building a holiday Technology. He was also in chief of the home “Harnaś” in Bukowina. The project Regional Workshop in Zakopane of the was realized by architects Leszek Filar, Cracow University of Technology. Jerzy Pilitowski and Przemysław Gawor. According to professor Stefan Zychoń in He was also a great influence for Andrzej mountain regions other forms of Skoczek what can be seen in his sport hall architecture flourished, usually because of which he designed in Zakopane. During his the intense processes there occurring years in the faculty of Architecture of the leading to a deformation of the original Cracow University of Technology 1957- shape. This phenomenon occurred quite 1973, he shared timeless knowledge related vividly in the Zakopane hollow where the to the search for a modern form of building process was influenced by architecture both in small and large scale- external stimuli leading to social and a character referring to mountain functional conflicts. architecture. Associate professor Włodzimierz Another founder of the school of Gruszczyński (1906-1973) was the architecture was professor Andrzej promoter and leading representative of the Rzymkowski (1927-2011). He began as a cracow school of regional architecture and pupil of the Lviv school of architecture, director of the faculty of Regional then respectively became professor at Architecture of the Cracow University of University of Technology in Wrocław, Technology. Noteworthy is the fact that University of Technology in Cracow and Włodzimierz Gruszczyński apart from Engineering school in Koszalin. He was authoring several projects and theoretical the leading specialist on climate and 124 construction issues related to mountaineer academic teacher in the 70s and 80s, architecture. Author of prominent books specializing in both sport and touristic and creator of great sheepfolds in hale facilities as well as monumental sacral beskidzkie which directly refer to buildings relating to mountain architecture. mountain architecture. His outlook on From the beginning of prof. Andrzej mountain architecture was purely Skoczek’s work, his creativity was directed pragmatic (functions, materials, toward innovative, multidimensional technology, climate). He claimed that structures inspired by nature. He quickly mountains are a broad geographic notion became a leader among designers of sport which cover the Alps, Carpathian and recreational facilities. He won several mountains and Himalayas. However, contests and authored numerous research according to professor Rzymkowski, one projects. The number of projects he has to deal with mountain terrains which designed reaches 400, several of which are occupied by people. It is important to were realized. Apart from sport facilities keep in mind the climatic conditions as like the sport hall in Zakopane he designed basic factors shaping the mountain small shelters, holiday houses and sacral landscape. Prof. Rzymkowski was also an buildings. artist, his talents and interest in art Prof. Andrzej Skoczek argumented that (marvelous watercolors) make him a architecture is not about copying and prominent expert in mountain architecture- repeating the same old forms from the past a form of art directly integrated with the all over again but is a continuous process unimpaired landscape. of searching. The process of establishing the faculty of These two values of tradition and landscape architecture and forming of modernity concern both the functional modern forms of architecture was greatly system, a plastic expression of the solid in influenced by full prof. Andrzej Skoczek a given landscape, but also the detail and (1927-2011). The leading representative of the use of traditional materials together the “second generation of professors of the with new technologies. Cracow school of landscape architecture All these elements can be found in projects (together with Zbigniew Gądek) author of which combined create a perceptible excellent concept sketches and prominent emotional character of polish architecture. examples of neoregional buildings set in It’s a synthesis of the traditional form in a mountain landscapes (Sport hall in new landscape-size scale using all the Zakopane). He was therefore, an modern construction materials like outstanding theoretician and practitioner in reinforced concrete. The aim of these the field of mountain architecture whose measures is the creating a “new style”. knowledge of climatic conditions led to According to Włodzimierz Gruszczyński- introducing completely new technological style is a lasting value, it is an expression solutions (hoods made of reinforced of the collective soul. concrete, double curvature For the author the figure of Włodzimierz constructions).Although using such Gruszczyński together with his pupils and technologically advanced materials, the co-workers, after closely studying overall aesthetic qualities relating to publications from that period, seem almost mountain architecture were preserved heroic, valiant and relentless. They chose a (sloped elements, triangular forms, mineral straight and adamant path requiring materials). He was also a prominent diligent work, but foremost zeal and 125 honesty within themselves and others. Central Administration- Warsaw and Architecture became a life goal, whom one PTTK-Kraków. The number of can dedicate without end all his wisdom, accommodation: 25, cubage: 639 m³, talent and strength. usable area: 151,3 m², building area: 126,0 From all the works of prof. Włodzimierz m². Arrangements with PTTK-Kraków Gruszczyński’s pupil’s, one specifically is included utility programs, functional worth mentioning. Authored by prof. outlines and economic data. The building Gruszczyński's graduate student Wojciech was dedicated for all-year tourism. It took Buliński (1929), associate professor of into account requirements for both sumer Cracow University of Technology, student and winter tourism. Locating the shelter on exchange supervisor, vice chairman of the the glade peak was supported by following Architecture Commission of the Polish factors: Academy of Science. Very good insolation and sloping south These interesting projects, which wise unfortunately never came into being Landscape qualities: broad view on because of the difficult situation during the mountain ranges: Gorce, Beskid Sądecki, communist regime, in a valuable manner Beskid Wyspowy, Beskid Mały and Tatra. reveal the tendencies of the Cracow school It was a water supply point, spring was of regional architecture bonding the adapted located beneath the glade archetypical rules of building in the The picturesque setting of the shelter made mountains with modern means. Projects by it a crossing point for hiking and ski trails. Wojciech Buliński are perfect examples of solving functions, floor plans and sections. The construction of the shelter on Ćwilina It is a result of working with a solid that was understood as a means of boosting possess a rich conceptual program, tourist interest in the region of Gorce and expressed by building with materials Beskid Wyspowy. Together with plans of perfectly suited for the given location. building other shelters: Stary Wierchach, in They visibly reach beyond stereotypes Lubań or Turbacz, the shelter on Ćwilina characteristic for previous periods in polish was one of the shelters which would lead to mountain architecture. a development in both winter and summer In Wojciech Buliński’s projects there is a tourism in the region. Another argument in clear rhythm, tone and harmony in his favor of building this shelter was the architecture which follow the buildings attractive location, which allowed to use character. This sensitivity and junction the mountain for recreational purposes like with tradition through openness for the skiing and other mountain sports. Thanks landscape is familiar to the imagination of to developing an efficient transportation the “Cracow School of Architectural system granting easy access to the shelter, Design”. the entire project was a profitable investment.

4. TOURIST SHELTER ON 5. TOURIST SHELTER ON ĆWILINA- CONCEPT ĆWIKLINA- CONSTRUCTION Project Tourist Shelter on Ćwilina in PROJECT. Beskid Wyspowy near Mszana Dolna, was After several discussions with the authored by then dr.eng. Wojciech contemporary investor of PTTK-Kraków Buliński in 1968. The investor was PTTK in May 1974 a project of the shelter on

126

Ćwiklina was proposed by Wojciech respect this presentation seems utterly Buliński. Once all remarks from PTTK and time-consuming and uncommon especially City Administration of Limanowa were when keeping in mind the fact that it was revised, the project was finally accepted. designed without the characteristic for the The remarks included proper road marking, present times ubiquitous computer excluding a lot for land use, defining the technology, which to some extent limited property rights, marking ventilation the authentic bond between author and the systems, finding solutions for the buildings project. What is es pecially characteristic lighting but also adapting necessary fire for this project is its quality. Excellent regulations: installing lightning rods, dimensional parameters bond with impregnating timber roof truss elements, ergonomics and well-adjusted proportions using metal elements for the ceiling and of the object. The project unaffectedly withdrawing from the use of bunk beds. proposes new plastic solutions in Constructing a concrete water reservoir architecture, delineating project parameters was also recommended for firefighting to unparalleled measures, unimaginable purposes. Other changes inflicting the during the communist regime, now pristine and traditional character of the however, used commonly in mountain project was covering the water reservoir architecture. The building did not have to with a concrete slab and installing manual be extravagant to cause controversy. A water pumps. The water norms were simple but untypical building well- regulated by an ordinance of the Ministry integrated with the landscape will suffice, of Health from 16th of June 1961. In the and that is what the author achieved. A pure final protocol an opinion was included play of geometry and original setting of the stipulating the possibility of using local construction make the whole concept materials like timber and stone. PTTK highly intriguing. Despite the simplicity of administration based in Limanowa in the solid, the interior carries within several agreement with PTTK-Kraków was architectural surprises. Its size does not obligated to acquire necessary materials overwhelm, but allures with an interesting needed for describing the legal status of the junction of materials. The subtle, quiescent investment. Despite years of the authors solid perfectly interacts with the landscape. work, thoroughly prepared projects and The traditional form does not lose a bit of great effort from PTTK, the contemporary its functionality and noble beauty. This is a communist government did not authorize dream building, set somewhere between such investment. the overarching mountains and trees. The 6. Touristshelter PTTK Markowe idea of a modern building functioning as a Szczawiny- concept project shelter, was related to the scale of historical Markowe Szczawiny touristshelter, contexts in this region. Well-picked designed by Wojciech Buliński, was materials for both the elevation and realized with great momentum. What interior, compose an interesting structure specifically draws attention is the vivid and without futile extravagancies, relating graphic message of the project created directly to the humble character of the thanks to a combination of drawing region. The achieved architecture creates a techniques and photography. The realistic friendly and attractive atmosphere setting of the layout, with mountains characteristic for multithreaded concepts. overarching in the background, perfectly Wojciech Buliński’s design method can be integrates with the landscape. In this used as a sample for that type of plans. The 127 project is an curious attempt of creating World War the building was saved from architecture with a complex context of the burning it down. With the years to come surrounding. Markowe Szczawiny shelter subsequent parts were added and the was repeatedly rebuilt and expanded. original shape was lost. Frequent demands During the I World War activity in the to rebuild the shelter were heard but no shelter plummeted immensely. In between such plans ever came into being. wars the number of tourist visiting reached barely 3000 per year. By the end of the II

LITERATURA

1. Budowa terenów i urządzeń sportowych, Warszawa 1928 2. Jakubowski R., Szewczyk R., Są takie miejsca – Schroniska górskie w Polsce, Sport i Turystyka – Muza SA, Warszawa 2013, s. 220. 3. Konieczniak J., Encyklopedia schronisk tatrzańskich, Oficyna Wydawnicza „Wierchy” Centralnego Ośrodka Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2010, s. 124. 4. Kosiński W., Architektura w parkach narodowych, przeszłość – teraźniejszość – przyszłość. [w:] Ochrona dóbr kultury i historycznego związku człowieka z przyrodą w parkach narodowych, Red. Nauk. J. Partyka, Ojców 2003, s. 33. 5. Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, PTTK „KRAJ”, Warszawa-Kraków 1988, s. 80, 81, 87. 6. Kulig M., Architektura schronisk tatrzańskich, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2003, s. 78. 7. Oppenheim J., Gentil-Tippenhauer W., Pamięci zmarłych schronisk, Wierchy nr 18/1948, s. 247. 8. Pamięci profesora Andrzeja Skoczka, Archiwolta 1, Kraków 2012, s. 48. 9. Rzymkowski A., Planowanie przestrzenne w górach, Arkady, Warszawa 1967. 10. Rzymkowski A., Planowanie osiedli wiejskich w terenach górskich, Budownictwo i Architektura, Warszawa1954. 11. Rzymkowski A., Chowaniec M., Ruralistyka – planowanie obszarów rolniczych i budownictwo wiejskie, Arkady, Warszawa 1972, s. 140. 12. Skoczek A., Szlak znaków (wybrane fragmenty), Archiwolta 1, Kraków 2012, s. 49. 13. Skoczek A., O niektórych parametrach architektonicznych kształtowania dachów wiszących w środowisku Podhala, maszynopis niepublikowany, Kraków 1961. 14. Szafer T.P., Współczesna architektura polska, Warszawa 1988, s. 5. 15. Świerz L., Sprawozdanie z czynności Towarzystwa Tatrzańskiego na czas 3 sierpnia 1873 do 28 maja 1876, „Pamiętnik TT” R. I, 1876. s. 24. 16. „Wierchy“, R. 3/1925, s. 315. 17. Węcławowicz T., Jankowska-Marzec A., Architektura wzruszeniowa Włodzimierza Gruszczyńskiego, Katedra Projektowania Architektury w

128

Regionie. Sprawozdanie z działalności 1945-1970, Maszynopis niepublikowany, złożony w Dziekanacie Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej, Wydawnictwo Towarzystwo Naukowe „Societas Vistulana, Kraków 1999, s. 92. 18. Żychoń S., Elementy struktury przestrzennej polskiego i słowackiego Podtatrza, Architektura z.25, Politechnika Krakowska, Zeszyt Naukowy nr 6, Kraków 1970. 19. Żychoń S., O kierunkach rozwoju przestrzennego rekreacji u podnóża Tatr, Architektura, Miesięcznik Stowarzyszenia Architektów Polskich SARP, Rocznik XXV, Warszawa 1971

129