ARCHITEKTURA 84 TEKA KOMISJI URBANISTYKI I ARCHITEKTURY O/PAN W KRAKOWIE TOM XLII (2014) PL eISSN 2450-0038 Dariusz Kronowski dr inż. arch. WPŁYW ARCHITEKTURY NEOREGIONALNEJ I NOWOCZESNEJ NA KSZTAŁTOWANIE MYŚLI KRAKOWSKIEJ SZKOŁY PROJEKTOWANIA ARCHITEKTONICZNEGO INFLUENCE OF NEOREGIONAL AND MODERN ARCHITECTURE ON CREATION IDEA OF CRACOW ARCHITECTURAL DESIGN SCHOOL STRESZCZENIE ABSTRACT Artykuł przedstawia pierwsze pionierskie The article presents the first pioneering próby kształtowania formy attempt to shape the architectural form in architektonicznej w górach w oparciu o the mountains on the basis of traditional architekturę tradycyjną i jej dalszą architecture and its further evolution to ewolucję do form neoregionalnych neoregional modern form. Important here unowocześnionych. Ważne tutaj jest is capitalizing on the tradition and the czerpanie z tradycji oraz poszukiwanie search for new meeting methods of nowych metod poznawczych architektury mountain architecture. This evolution górskiej. Ewolucja ta powinna odbywać na should take place at different levels of różnych szczeblach rozwoju – od badań development - from research on the forms nad formami pierwotnymi, poprzez of the original, by drawing on traditional czerpanie z rozwiązań tradycyjnych i solutions and prospecting for new poszukiwanie nowych rozwiązań. W solutions. In this methodology became metodologii tej zasłynęła Krakowska famous Cracow design school in the szkoła projektowania w krajobrazie pod landscape under the direction of Prof. kierunkiem Prof. Włodzimierza Włodzimierz Gruszczyński and Gruszczyńskiego oraz pokolenia jego generations of his students, who in later uczniów, którzy w latach późniejszych, years, despite the difficulties emphasized mimo trudności podkreślali powagę the seriousness of the debate on items rozważań nad przedmiotową tematyką. subject. Słowa kluczowe: architektura górska, Key words: mountain architecture, neoregionalna, unowocześniona, neoregional, modern, tradition tradycyjna 85 detalami architektonicznymi, które ją 1. SCHRONISKA wyróżniały, były mniej pochyłe, NEOREGIONALNE I dwuspadowe dachy, o otwartych szczytach NOWOCZESNE z panoramicznymi oknami oraz W związku z zainteresowaniem wydłużonymi balkonami zdobionymi architektów schroniskami górskimi kwiatami. Obrzeża dachów wieńczono rozgorzały dyskusje na temat zasad lambrekinami, wycinanymi laubzegą. projektowania schronisk, schronów, Detal ten potocznie określa się Laubsagen kreowania formy architektonicznej, zasad Architektur 2. planowania przestrzennego w górach oraz Jednak w większym stopniu stosowano w połączenia z kontekstem krajobrazowym. architekturze Tatr Polskich motywy W tej formie ukształtował się sposób tradycyjne. Dzięki zmysłowi i projektowania, wywodzący się z kształtu patriotyzmowi Stanisława Witkiewicza, zabudowy szałasowej w połączeniu z doprowadzono do stworzenia stylu regionalnymi modelami dolinnymi. zakopiańskiego, który wywarł silny wpływ Tworzono też od końca lat trzydziestych na architekturę neoregionalną. W nowoczesne formy schronisk oraz innych odniesieniu do budynków Stanisława budowli: stacje kolejek, obserwatoria, Witkiewicza w stylu zakopiańskim przekaźniki, szczególne rezydencje i zarzucano im sztuczność i braki obiekty militarne. Odejście od architektury warsztatowe, które nigdy nie występowały tradycyjnej i zgodnej z trendami, w architekturze podhalańskiej. Jednak panującymi w górach wysokich podjęto projektowanie takich właśnie owocowało porażkami estetycznymi, ale obiektów, stymulowane dużym też sukcesami architektonicznymi. zainteresowaniem inwestorów. Zbiegło się to ze wzrostem ruchu turystycznego i taternickiego w Tatrach, wymagającego 2.NEOREGIONALNE tworzenia nowej zabudowy. Obiekty określane jako neoregionalne Jednym z obiektów, istotnym w tej mierze, (postregionalne) w górach wysokich to jest stuletnie schronisko „Morskie Oko” obiekty, które zostały zaprojektowane im. Stanisława Staszica tzw. „Moko” przez wielkomiejskich architektów, ale z nazywane tak przez brać taternicką, zamiarem stylizacji ludowej. wznoszące się na północnym brzegu Architektoniczny regionalizm tworzył Morskiego Oka, na grzbiecie moreny więź tak formowanej zabudowy z naturą. zamykającej jezioro, w Dolinie Rybiego Należy tu nadmienić m.in. turystykę, Potoku na wys. 1393 m n.p.m., które jest 1 sporty przestrzenne i krajoznawstwo . najczęściej opisywanym w źródłach Architektura neoregionalna czerpała spośród schronisk tatrzańskich. zarówno z wzorców regionalnych Pierwsze schronisko im. Stanisława spotykanych w Tatrach, jak i z architektury Staszica zbudowało w 1873 roku quasi – alpejskiej pojawiającej się w Towarzystwo Tatrzańskie nad Morskim początkowych okresach turystyki w rejonie Okiem, inaugurując tym swoją działalność. Zakopanego. Charakterystycznymi Zostało otwarte 3 sierpnia 1874 roku. W 1 W. Kosiński, Architektura w parkach parkach narodowych, Red. Nauk. J. Partyka, narodowych, przeszłość – teraźniejszość – Ojców 2003, s. 33. przyszłość. [w:] Ochrona dóbr kultury i 2 W. Kosiński, op. cit., s. 34. historycznego związku człowieka z przyrodą w 86 uroczystości poświęcenia schroniska po obu stronach ganku. Usytuowanie uczestniczyła m.in. Helena Modrzejewska budynku frontem na południowy wschód oraz Adam Asnyk. Pisał o nim Leopold jest nawiązaniem do budownictwa Świerz w I tomie „Pamiętnika TT” (1876)3. podhalańskiego z lokalizacją zabudowy Był to niewielki budynek w konstrukcji „na godzinę za piętnaście jedenasta”5. Na zrębowej z dachem krytym dranicami, znacznie większe schronisko przeniesiono funkcjonujący wyłącznie w sezonie letnim. imię Stanisława Staszica. Prace budowlane Po pożarze schroniska w 1899 roku, rozpoczęto w 1907 roku i zakończono w zaadaptowano na jego miejsce wozownię sierpniu 1908. W uroczystości wzięli tzw. stare schronisko. Towarzystwo udział m.in. Jan Kasprowicz, Władysław Tatrzańskie ogłosiło konkurs na projekt Reymont i Leopold Staff. Podczas nowego schroniska. Jednym z warunków przyjęcia budowy wykryto konkursu było przyjęcie w projekcie tzw. nieprawidłowości w konstrukcji budynku, stylu miejscowego. Oznaczało to inspirację wynikające ze złej, jakości wykonanych stylem zakopiańskim4. prac. Schronisko przeszło liczne remonty i W większym stopniu, w realizacji projektu modernizacje, przetrwało w prawie zadecydowały względy finansowe niż niezmienionej formie do czasów krajobrazowe. Zdecydowano się na współczesnych. Schronisko przy Morskim budowę schroniska drewnianego. Do Oku było jednym z ostatnich dzieł stylu realizacji został przeznaczony projekt E. zakopiańskiego. Rejon Hali Gąsienicowej Uderskiego i W. Rutkowskiego. W jest pierwszym tatrzańskim poligonem w projekcie przewidziano budowę przekształcaniu szałasów i bacówek na niewielkiego, piętrowego schroniska schroniska6. W 1890 roku jeden z szałasów drewnianego na kamiennej podmurówce z został przekształcony na tzw. altanę oszkloną werandą od frontu, opartego na turystyczną. W 1894 roku szałas połączono formach stylu zakopiańskiego. Jednak i przerobiono na małe schronisko. W 1896 projekt nie doczekał się realizacji. powstał prywatny mały budynek Towarzystwo Tatrzańskie rozpisało prowadzony przez gospodarzy hali. kolejny konkurs na budowę schroniska. Projekty sporządzali Stanisław Wygrał go zakopiański budowniczy Krzyżanowski i Stefan Żeleński7. W Tadeusz Prauss. Plany przewidywały drugiej dekadzie XX wieku powstała budowę jednego budynku na kamiennym koncepcja budowy schroniska im. podmurowaniu. Parter zagospodarowano, Mieczysława Karłowicza, kompozytora i jako salę restauracyjną, mniejszą salę oraz taternika. Koncepcję projektową oszkloną werandę w elewacji frontowej. opracował Jan Koszczyc Witkiewicz, który Zrąb budynku przekryto dachem w roku 1914przedstawił projekt kamienno- przyczółkowym, krytym gontem z drewnianego budynku. wyględami umieszczonymi symetrycznie 3 L. Świerz, Sprawozdanie z czynności wspaniałym widokiem na Morskie Oko i Towarzystwa Tatrzańskiego na czas 3 sierpnia otaczające turnie”. 1873 do 28 maja 1876, „Pamiętnik TT” R. I, 1876. 4 M. Kulig, Architektura schronisk tatrzańskich, s. 24, „[…] stanęło już w sierpniu 1874 roku wśród Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2003, s. 78. dzikiej i odludnej krainy obszerne schronisko, 5 M. Kulig, op. cit., s. 78. kosztem Towarzystwa zbudowane, o trzech 6 J. Oppenheim , W. Gentil-Tippenhauer, Pamięci izbach, jednej kuchni, komorze i sieni, oraz z zmarłych schronisk, Wierchy nr 18/1948, s. 247 werandą na przedzie, skąd się można nasycać 7 Por. M. Kulig, op. cit., s. 87-107. 87 Il. 1.Tatry Polskie. Morskie Oko. Schronisko „Morskie Oko” im. Stanisława Staszica 1393 m n.p.m., fot. D. Kronowski Ill. 1. Polish Tatra Mountains. Sea Eye. Hostel "Sea Eye" them. Staszic 1393 m above sea level fot. D. Kronowski Drewno i granitowe głazy miały Projekt został przyjęty pozytywnie, a harmonijnie współistnieć także z następnie odrzucony w związku z otoczeniem. Tak pisał Koszczyc propozycją Komisji Technicznej TT oraz Witkiewicz do wuja Stanisława Sekcji Ochrony Tatr uwzględniającej Witkiewicza: „Posyłam mój szkic ważną realizację obiektu tańszego, schroniska na Hali Gąsienicowej, którego drewnianego. Jan Koszczyc Witkiewicz budowa zdaje się, że ma duże szanse zaprojektował ponownie budynek łączący urzeczywistnienia. Chciałbym zbudować z cechy chałupy podhalańskiej i orawskiego dużych głazów nieobrabianych na domu z wyżką, czyli rodzajem spichlerza zewnątrz, ale jak je woda opłukała. usytuowanego w części strychowej oraz Szczytów naumyślnie nie zrobiłem, by towarzyszącym mu gankiem wzdłuż ściany upodobnić się do szałasów frontowej pod okapem.