ROCZNIK ASTRONOMICZNY OBSERWATORJUM KRAKOWSKIEGO

NA ROK 1923.

WYDAWNICTWA TOM II.

WYDANO Z ZASIŁKU WYDZIAŁU NAUKI MSNISTERSTWA W. R. I OŚWIECENIA PUBLICZNEGO.

DRUKARNIA ZWIĄZKOWA. KRAKÓW 1923. DD

POLACY! Platoniczny kult Kopernika — martwy jest; honor jego Ojczyzny wymaga wzniesienia N arodow ego Instytutu Astronomicznego. ROCZNIK ASTRONOMICZNY OBSERWATORJUM KRAKOWSKIEGO

NA R O K 1923.

WYDAWNICTWA TOM II.

WYDANO Z ZASIŁKU WYDZIAŁU NAUKI MINISTERSTWA W. R. I OŚWIECENIA PUBLICZNEGO.

DRUKARNIA ZWIĄZKOWA. KRAKÓW 1923. » * 4 L ( » s jjf;i ^*'"4 -

^ tb & \4 -w **•■*4- d!> XI J S X „Bok pomagay“

(według średniowiecznej chwiejnej pisowni polskiej, i zamiast obecnego »Boże pomagaj*; własnoręczny, dwu­ krotnie powtórzony napis M. K o p e rn ik a , odna­ le z io n y przez prof. Birkenmajera na marginesie karty październikowej roku 1505 książki »Calendarium raa- gistri Joannis de mon te region bibljoteki uniwersyteckiej w Upsali (sygnatura bibl. Inczmab. 840). W szystkie inne, w tej książce ręką Kopernika poczynione zapiski, są treści astronomicznej i po łacinie).

PRZEDMOWA. Drugi rok swego istnienia zaczyna Rocznik Astronomiczny pod znakiem 450-tej rocznicy urodzin Mikołaja Kopernika, największego astronoma wszystkich czasów a nieśmiertelnej chluby narodu naszego. Oby rok ten stał się dla astronomji polskiej przełomowym i wypro­ wadził ją z obecnego poniżenia przez założenie choćby podwalin pod NARODOWY INSTYTUT ASTRONOMICZNY! Skromne prace nasze, podjęte celem urzeczywistnienia idei tego zakładu, opisane są w tym R oczniku i jeżeli wydawnictwo niniejsze chociażby w słabym stopniu przyczyni się do wzbudzenia wśród społeczeństwa przekonania, że astro- nomja polska na lepszą zasługuje oprawę, niż ta, w którą zawarły ją macosze rządy zaborców, będziemy sowicie wynagrodzeni za pracę. O celach Rocznika nie będziemy się tu rozpisywali, gdyż zostały one szczegółowo omówione w przedmowie do tomu I. Przypominamy tylko, że chodzi nam zarówno o miłośników zjawisk niebieskich i nauk przy­ rodniczych wogóle, jako też o potrzeby praktyczne społeczeństwa, i, wreszcie, o cele czysto naukowe. W porównaniu z rokiem zeszłym R ocznik został znacznie rozsze­ rzony: w dziale zjawisk — przez dodanie szczegółowych wiadomości o biegach planet (z mapkami), ich wschodach i zachodach, zakryć gwiazd dla Poznania, tudzież danych o fenomenach w świecie księży­ ców Jowisza; w dziale zaś literackim — przez szereg artykułów, za­ równo ogólno-dostępnych, z artykułem prof. Birkenmajera o Koperniku na czele, jako też i bardziej specjalnych. R ocznik będzie uzupełniony ponadto przez część międzynarodową, która wyjdzie później, a zawie­ rać będzie, między innemi, obliczenia momentów zaćmień gwiazd zmien­ nych, dokonane przez nas na zlecenie Kongresu Unji Astronomicznej w Rzymie, w maju 1922 r. W opracowaniu tomu II. Rocznika brał udział, w rozmaitym sto­ pniu, prawie cały, tak zresztą nieliczny, personel Obserwatorjum kra­ IV

kowskiego, Największe zasługi położyli dla niniejszego tomu pp. M ik. Miedźwiecki, i J. Witkowski, tudzież asystent - wolontarjusz Obserwa­ torjum — p, St. Struzik. Niemałego trudu obliczenia zakryć gwiazd przez Księżyc dokonał sam jeden p. Eug. Rybka. Kończąc, miło nam jest podziękować Drukarni Związkowej i jej personelowi, w szczególności p. J. Stankiewiczowi, kierownikowi techni­ cznemu tego zakładu, za chętne uwzględnianie specyficznych potrzeb Rocznika Astronomicznego.

Kraków, i i lutego 1923 r. Redaktor i wydawca: Tadeusz Banachiewicz Dyrektor Obserwatorjum Krakowskiego.

SPIS RZECZY. sci. Przedmowa ...... III E fem erydy...... 1— 66 Planety w r. 1923 (z 4-ma mapkami), napisał St. Struzik ...... 67

Dział artykułów: L. Birkenmajer, prof. dr. — Mikołaj Kopernik Geneza odkrycia heljocentrycznej budowy św iata...... 72 T. Banachiewicz, prof. — Pierwsze miesiące Stacji Astronomicznej w Beskidach (z 1 mapką w tekście) .... 79 — Wyciąg z dziennika wyprawy astronomicznej na Przygoleź (Ł y sin ę )...... f 85 J. Witkowski — Zboczenie magnetyczne na Łysinie .... 96 J. Gadomski — Pomiar siły rozpoznawczej przyrządów (z mapą P l e j a d ) ...... 97 J. Witkowski — O teorji rozwoju gwiazd ...... 104 Tad. Ban, — Maszyny do rachowania (z tabl. poza tekstem) 109 J. Witkowski — Teorja względności w astronomji . . . . . 113 D. Szymkiewicz — O niedosycie wilgotności...... 117 T. Banachiewicz, prof. — O obliczaniu współrzędnych planet i komet arytmometrem ...... 120 J. Witkowski — O obliczaniu graficznem zakryć gwiazd przez K s ię ż y c ...... 126 T. Banachiewicz, prof. — O rozprawie z teorji względności prof. St. Zaremby ...... 136 E. Stenz — O promieniowaniu słonecznem podczas za­ ćmienia ...... 145, Ofiary na Obserwatorjum krak. i Stację Astronomiczną w Beskidach 150 T. Banachiewicz, prof. — Projekt reformy stosunków pieniężnych . 151

Tablice pomocnicze, objaśnienia...... 154 Skorowidz rzeczowy i n a z w is k ...... 162 W Roczniku Krakowskim przyjęto naogół CZAS UNIWERSALNY

Czas uniwersalny = czas średni cywilny Greenwichski, liczony od oh do 2411 od północy Greenwichskiej. Czas środkowo - europejski = czas uniwersalny + 1 godzina. Czas wschodnio-europejski = czas uniwersalny + 2 godziny.

W Polsce, na mocy ustawy sejmowej, czasem legalnym (urzędowym) od 1 czerwca 1922 r. jest czas środkow o-europejski.

Tablica zamiany dni roku na daty nowej ery astronomicznej (n, e. a.) oraz okresu Juljańskiego (d. J.).

1923. n. e. a. d. J. 1923. n. e. a. d. J. Styczeń 1 44560 2423 421 Lipiec 10 4475° 2 4 2 3 6 l l 11 570 431 20 760 621 21 58° 441 30 770 6 3 1 31 590 451 Sierpień 9 780 641 Luty 10 600 461 19 790 651 20 610 471 29 800 661

Marzec 2 44620 2423 481 Wrzesień 8 44810 2423 671 12 630 491 18 820 681 22 640 501 28 830 691 Kwiecień 1 650 511 Październ. 8 840 701 11 660 521 18 850 711 21 670 531 28 860 721

Maj 1 44680 2423 54i Listopad 7 44870 2423 731 11 690 551 17 880 741 21 700 561 27 890 751 31 710 57i Grudzień 7 900 761 Czerwiec 10 720 581 17 910 771 20 730 591 27 920 781 30 740 601 37 930 791

Nachylenie ekliptyki do równika średniego dla 1923.0 . 23°26’57".5 Precesja ogólna w roku 1923 ...... 50''.26

Początek wiosny astr. (równonoc wiosenna) 21-go Marca o 15h29m; 0 wstępuje w znak „ lata astr. (przesilenie letnie) 22-g-o C zerw ca o 11 3 ; „ „ „ „ jesieni astr. (równonoc jesienna) 24-go Września o 2 4 ; „ „ ,, „ zimy astr. (przesilenie zimowe) 22-go Grudnia o 20 54 ; „ „ „ „ 2

(I). Styczeń 1923. — Słońce © O godzinie 12 czasu uniwersalnego I, (w średnie południe Greenwichskie).

T3 ‘O -d 1 Dzień Cti & ‘O Czas Wzno­ 0 Równa­ 0 rd a Zbo­ Dłu­ « O gwiazdowy szenie as nie czasu si ja CG Oj w czenie gość tS3 proste i a (czas średni © «J Greenwich na l h w War>zawie Ł.n a mniej « a

S A h D Przemiana L prawdziwy) Ph P Czas m iesiąca tygodnia Srodk.-Eur. li m s h ni s s 0 1 n n O in s 4 h m h m 745 1533 i pn. 18 40 27.34 18 43 47.9 11.05 — 23 3 53 11.6 280.06 + 3 2o-5 1.1:9 2 wt 18 44 23.90 18 4812.8 11.03 22 59 2 12.7 281.08 3 48.8 1.17 745 1531 3 śr. lS 48 20.46 18 52 37-3 1 1.02 22 53 44 13.8 282.10 4 16 .8 1.16 745 1535 4 cz. 18 52 17.02 18 57 1-5 11.00 22 47 5S 15.0 283.12 4 44-5 1.14 745 1537 5 Pt. lS 56 1 3*5*7 19 1 25.3 IO.99 22 41 45 16.1 284.14 5 11-7 1.13 745 1538

6 sb. 19 0 10.13 19 5 48.7 10.97 — 22 35 5 17.2 285.16 -{- 5 38-6 1.11 745 1539 7 nd. 19 4 6.69 19 10 11.7 10.95 22 27 58 18.4 286.18 6 5 -o I.09 744 15*0 8 pn. 19 S 3.24 10 1-4 34.2 10.93 22 20 24 19-5 287.20 6 30.9 1.07 744 1542 9 wt. 19 11 59.80 19 18 56.2 10.91 22 12 24 20.6 288.22 6 56-4 1.05 74B 1543 74B 10 śr. 19 15 50.36 19 23 1 7,7 IO.89 22 3 58 21.6 289.24 7 21.4 1.03 15 44

11 cz. 19 19 52.91 19 27 3&-7 10.87 — 21 55 6 22.7 290.25 + 7 45-8 1.01 742 15 46 12 pt. 19 23 49.47 19 31 59.2 IO.84 21 45 49 23.8 291.27 8 9.7 0.98 742 15 47 13 sb. 19 27 46.03 19 36 19-0 10.82 21 36 6 24.8 292.29 8 33-0 0.96 741 15 49 740 14 nd. 19 31 42.58 1940 38.3. 10.79 21 25 58 25-9 293-31 8 55-7 0-93 15 50 15 pn. 19 35 39*14 19 44 56.9 IO.76 21 15 2 5 26.9 294-33 9 17.8 0.91 739 15&2 1553 16 wt. 19 39 3 5 *7° 19 4 9 14.S IO.74 — 21 4 2 7 27.9 295-35 + 9 39-2 0.88 739 55 17 śr. 19 4 3 32.25 19 53 32-1 10.71 20 53 6 28.9 296.37 9 59-9 0.85 738 15 18 cz. 19 47 28.81 19 57 48.7 10.68 20 41 20 29.9 297-39 10 19.9 0.82 737 156’ 19 pt. 19 512 5.3 6 20 2 4.6 10.65 20 29 12 30.9 298.41 10 39.2 0.79 736 15 38 20 sb. 19 55 21.92 20 6 19.7 10.62 20 16 39 31.8 299.42 10 57.8 0,76 735 16on

2 1 nd. 19 5918.48 20 10 34.1 10,58 — 20 3 44 32.8 300.44 + 11 15-6 o .73 734 16M 16 03 22 pn. 20 315.03 20 14 47-7 10.55 19 50 27 33-7 301.46 11 32-7 0.69 733 23 wt. 20 711.59 20 19 0.5 10.52 19 36 48 34-6 302.48 11 49.0 0.66 731 16 05 730 16 °7 24 śr. 2 0 11 8,14 20 23 12.6 10.49 19 22 46 35-5 303-49 12 4.4 0.63 729 1609 25 cz. 2 0 15 4.70 20 27 23.S 10.45 19 8 24 36.4 304.51 12 19.1 P-59 72 . 26 pt. 2 0 19 1.26 20 31 34.2 10.42 — 18 53 40 37-3 3° 5-53 + 12 33.0 0.56 ? 1 6 10 720 27 sb. 20 22 57.81 20 35 43-8 10.38 lS 38 35 38.1 306.54 12 46.0 °-53 1 6 12 28 nd. 20 26 54.37 20 39 52.6 10.35 18 23 1 1 39-o 307-56 12 58.2 0.49 725 16ii 723 29 pn. 20 30 50.92 2 0 44 0.5 10.32 18 7 26 39-8 3° 8-57 13 9.6 0.46 1616 722 30 wt. 20 34 47.48 20 48 7-6 10.28 17 51 22 40.6 309-59 13 20.2 0.42 16 1? 720 31 śr. 20 38 44.03 20 52 13.9 10.24 — 17 34 59 41.4 310.60 + 13 2 9 -9- 0-39 I 6 I9

S ł 0 ń 3 e K s i ż y c 0 Dane dla fizycznych Średnia Średnia Odle­ zn« k-s głość obserwacji długość długość 2 Pro­ Abe- od w ęzła peri- ctf O mień racja górnego geum Ziem i Nulacja OT « P Bo Lo Data CU 0 " II R f i w Rektascenzji

) tr 0 0 0 1 0 .9832 8^95 16 18 20.82 + 2.2 — 3.1 44.2 174.32 190°23 - 0.08 11 0.9835 8.95 16 17 20.81 — 2.6 — 4.2 272.5 173.79 191.35 — 0.06 21 0.9841 8.94 16 17 20.80 — 7.3 — 5.2 140.8 173.26 192.46 — 0.05 31 0.9853 8.93 16 16 20.78 — 11.7 — 6.0 9.2 172.73 193.58 — 0.05 3

(I). Styczeń 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego II. (w średnie południe Greenwichskie).

Ti T3 'O ‘O Dzień Para- 0 a j Wzno­ 0 rd0 Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ laksa co 75 ci szenie pozio­ NJ ^ ^

roku CC S X P r TC 3 £ 0 Czas

początku U a Środk.-Eiir, h m s h m d łi m. h 111 0 , 0 0 / U 1440 536 1 1 5 19 16 + 18 5.2 80.29 — 5.02 15 26 56 40 23 2.4. 14.0 6 34 2 2 6 14 49 18 27.1 93.53 4-95 15 37 57 18 23 56.6 15.0 1531 * 725 3 3 7 l i 32 17 47-3 107.06 4.61 15 47 57 54 * * 16.0 163- 1739 8 io 4 4 8 8 34 16 5.0 120.83 3-99 15 55 58 25 0 51.7 17.0 850 5 5 9 5 12 13 24.9 134.77 3*13 16 1 58 49 146.6 18 0 1851 924 6 ó lo o 5S - f 9 56.8 148.83 2.07 16 6 59 5 2 40.8 19.0 2007 954 7 ii lo 55 4.6 5 53.8 162.94 — 0.87 16 8 59 14 3 33.9 20.0 2124 8 8 U 49 51 + 1 30.8 177.07 +0.38 16 9 59 17 4 26.1 21.0 22« 1021 10 49 9 9 12 43 39 — 256.8 191.18 1.61 16 8 59 14 517.7 22.0 2357 10 10 13 37 41 7 13.8 205.27 2.74 16' 7 59 7 6 9-5 23.0 — III7

J13 U 48 11 i i 14 32 27 — 11 5,7 219.31 + 3-70 16 4 58 56 7 2 0 24.0 228 12 12 15 28 11 14 18.7 233.29 4.43 15 59 58 41 7 55-5 25.0 1221 339 13 13 16 24 51 16 41.2 247.18 4.89 15 54 58 22 8 50.1 26.0 1301 446 I347 14 14 17 22 3 18 ■ 4.6 260.95 5-°7 15 48 57 59 9 45.4 27.0 546 15 15 18 19 5 lS 24.6 274.54 4.96 15 41 57 32 10 40.5 28.0 1441 6-38 I539 16 16 19 15 7 — 17 42.5 287.92 + 4.58 15 S2 57 1 11 34-6 29.0 721 1643 17 17 20 9 26 16 4-3 301.03 3.96 15 23 56 28 12 26.8 0.4 18 18 21 1 37 13 39'5 313.86 ' 3.14 15 14 55 55 13 16.6 1.4 757 1747 828 1855 19 19 21 51 34 10 39.2 326.41 2,19 15 5 55 23 14 4 .o 2.4 §65 20 20 22 39 31 7 14.5 3 38.7o 1.15 14 58 54 55 1449-2 3.4 20°o i 21 ■21 23 25 55 3 35*4 350.76 -|-o.o8 14 52 54 32 15 32.8 4.4 918 2 °4 941 22 22 0 11 19 + 0 9.1 2.66 — 0.99 1448 54 18 16 15.4 5-4 2207 1003 23 23 0 50 22 3 51-4 14.47 2.00 144 6 54 12 16 57-7 6.4 231° 1026 24 24 1 41 44 7 24.3 26.27 ,2.94 14 47 54 17 17 40.5 7-4 — 25 25 2 28 3 10 40.8 38.15 3.75 H 51 54 32 18 24 5 8.4 1051 0 13

1119 26 26 3 15 55 -}-13 33-2 50.21 — 4.41 14 58 54 57 19 10.4 9.4 116 H 27 27 4 5 47 15 53-2 62.52 4.88 15 8 55 32 19 58.6 10.4 52 218 28 28 4 57 56 17 31.5 75.16 5.13 15 19 56 14 2049.3 H *4 1231 319 29 - 29 5 52 19 18 18.7 88.17 5.12 15 32 57 2 21 42.4 12.4 1318 420 30 3° 648 34 18 7.0 101.57 4.84 15 46 57 50 22 37.4 13.4 14« 513

31 31 7 4 6 1 —[-16 51.9 115.36 — 4.28 15 58 58 37 23 33.2 14.4 1519 602

h h r£) Pełnia 3-go o 2.6 # Nów 17-go o 2.7 C Ostatnia kwadra 10-go o 0.9 J) Pierwsza kwadra 25-go o 4.0 h Księżyc najbliżej do Ziemi (perigeum) 8-go o 11.9 „ najdalej od „ (apogeum) 23-go o 13.4

Największa libracja zachodnia 17-go, wschodnia 29-go. (I)- Styczeń 1923. — Planety. iii.

W zno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie Data czenie helioc. kość Planeta proste ■ helioc.

płdn. w ich Odległość od od Ziemi Paralaksa a 8 X od Słońca .Odległość poziomowa Promień Promień tarczy Kulm. w Green- h m s 0 > h 111 U i/ 0 0 1 19 47 48 —23 15 13 8 2-7 7-1 1:246 334-7 — 6-7 0-387 6 20 19 43 — 21 19 13 20 2‘9 7*7 1-1-49 '— 5'4 Merkury 11 20 46 49 — 18 57 13 27 3-2 8*6 1-029 21-8 — 3-0 0-331 16 21 441 25 0-896 £ — 16 34 13 3-7 9-8 50-7 -l—o*4 0-313 21 21 7 20 — 14 53 13 8 4 "4 1 1 ‘ 5 0-768 82-o ŚM--0 0-308 26 20 51 59 — 14 30 12 33 4‘9 12’9 o'68o 112-9 -1—6*4 0-318 31 20 27 9 — 15 26 11 48 5-1 13‘4 0-657 140-9 I fe k fc r 0-341 1 15 53 7 — 15 57 9 13 20*0 20‘9 0-421 122-4 + 2-5 0-718 6 16 5 41 — ló 25 9 6 18'4 19-3 0-456 130-6 Ip2*8 0-718 Wenus 11 ló 20 20 — 17 0 9 1 17‘ 1 -■ . 0-492 138-7 + 3*o 0-718 16 16 36 44 — 17 40 8 57 15-9 Itr 6 0-529 146-8 ■ -i—3*2 0-719 2 21 16 54 37 — 18 20 8 55 J.4‘8 15V5 0-567 154-9 -H3'4 0-719 26 17 13 46 — 18 58 8 55 13‘9 I4‘ó 0-604 163-1 :.+ 3-4 0-719 31 17 34 1 — 19 31 8 55 13'1 1? *7 0-043 171-3 -H3'4 0-720 1 23 7 21 — 6 26 ló 27 3-1 5-8 1-519 24-3 — o-8 1-424 6 23 20 47 — 4 54 16 20 3*0 5'7 1*556 27*2 — 0-7 1-429 Mars 11 23 34 10 323 16 14 2-9 5'5 1-593 30-2 — o‘6 1-435 16 23 47 30 — 1 50 16 8 2-9 5'4 1-631 33‘1 — o‘5 1-440 ' 0 21 0 0 47 — 018 ló 1 2-8 5'3 1-668 36-0 — o*4 1-446 26 0 14 2 :■+ 113 15 55 2-8 c *2 1-705 38-9 — o-3 1-451 81 0 27 17 * ‘;s 44 15 4S 2-7 5*0 1-743 41-8 — 0*2 1-457

1 14 44 44 — 14 48 ■8 5 15*5 i -5 5-913 214-6 ||#1*2 5'437 Jowisz 11 14 50 49 — 15 14 7 32 15 '9 m 5-770 315-4 r+-l-2 5'436 21 14 56 8 % -—15 36 658 16-4 r ó 5-618 216-1 PUpt1'^ ■ S'434 31 15 0 32 —.15 53 6 23 16-8 l'Ó 5-458 216-9 -R -2 5'433 1 13 15 20 — 5 21 6 36 7'7 0-9 9’73 193-6 || ^ 2*5 9-62 Saturn 11 13 16 55 — 5 28 5 58 • 7-8 0-9 9'57 193-9 ."V 2-5 9-63 t> 21 13 17 52 — 5 3o 5 20 7'9 o'9 9-40 194-3 ' '+.2- 5 9-63 81 13 18 9 — 5 29 441 8-1 ro 9-24 194-6 H-2-5 9-63

1 22 48 56 — 8 21 16 8 i '7 0-4 20-55 342-9 — o-8 20*09 Uran 11 22 50 20 — 8 12 15 30 i '7 0-4 20-70 343'o — 0-8 20*09 V 21 22 51 58 — 8 2 14 52 ' i-6 0-4 20-82 343-1 — 0-8 20*09 31 22 53 47 — 7 51 14 15 l-ó 0-4 20-92 343'2 — 0-8 20*09 1 9 20 55 f c g i 5 42 242 1*2 o'3 29-30 136-6 H-0-2 30*08 Neptun 11 9 20 2 -i-i5 46 2 2 i ‘3 0-3 2 .;-2o 136-6 +0-2 30*08 tjt 21 9 19 1 - W15 51 1 22 1-3 o'3 29-14 136-7 -1-0-2 30*08 31 9 17 56 -4-15 56 041 i -3 o'3 2Q-10 136-8 -1-0*2 30*08

Pierścień Satu rn a: Dat* Wielka oś Mała oś M erk u ry może być dostrzegany wieczorami w drugim i trzecim tygodniu, przy dobrych warunkach atmosfery­ 16 39 6 8*2 cznych, nizko na połudn.-zachodzie. — W e n u s błyszczy na niebie wschodniem, jako zwiastunka świtu. — M ars Dnia 16-go w Warszawie, czas środk.-eurcp. widoczny wieczorami pod czworobokiem Pegaza w po­ Planeta Wschód Zachód Kulminacja staci czerwonej gwiazdy, szybko zmieniającej swe po­ h m h m h m łożenie pomiędzy innemi. — Jow isz widoczny nad Wenus 13 01 4 05 8 33 ranem, w pierwszych dniach miesiąca w złączeniu z a Mars 9 49 21 39 i 5 44 Jowisz 2 10 II 32 6 51 Librae. — S atu rn świeci w Pannie, może być obser­ Saturn 23 36 10 50 5 15 wowany późną nocą. Uran 9 26 20 08 14 47 5 :

IV. (I) Styczeń 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

P o c z ą te k K o n ie c Nr "cfi N azwa gw iazd y Kąt Kąt Kąt P Czas Czas Kąt U w a g i Uniwers. od od Uniwers. od od Wielkość bieg. zenitu bieg. zenitu h m 0 0 h m 0 0 186 1 318 B Tauri 5.7 0 51.0 82 42 * 55-4 276 235 187 1 130 Tauri 5.6 22 2.7 127 112 23 4-3 231 208 2 188 26 Geminorum 5.2 20 56.O 108 133 22 9.9 2 55 261 189 4 1 Caneri ó.o 5 57-3 65 25 6 39-3 318 280 190 5 g Leonis 5.1 20 7.8 84 I24 21. 6.6 301 339 191 6 48 Leonis 5.2 23 55-2 82 108 24 58.6 320. 335 192 83 Leonis 6.3 22 37.4 82 23 4-8 354 29 niewidzialne P. 7 45 W r., W l. 193 7 x Leonis 5.2 23 5.8 63 99 23 50.3 338 9 194 27 Y Tauri 3-9 15 12.1 121 158 16 2.6 208 240 195 27 70 Tauri 6.4 13 54.4 127 123 19 50.0 212 193 196 27 75 Tauri 5-2 20 43.8 52 23 21 48.7 294 258 197 ■27 9-' Tauri 4.2 -- ——— widzialne: P., Wr., WL 198 27 264 B Tauri 4.8 21 52.9 103 65 22 59.6 247 207 199 27 275 B Tauri 6-5 23 31.7 85 44 24 33-5 268 227 200 28 a Tauri (Aldebaran) l.l 0 46.4 44 4 1 28*3 310 271 201 28 j 111 Tauri 5-1 22 5.8 115 81 23 lo.o 243 204 202 29 1 117 Tauri 6,0 0 20.2 160 119 0 41.8 202 160 203 29 124 H' Orionis 5-7 18 43.6 71 96 l 9 57*9 286 290 204 29 292 B Orionis 6-5 2245.9 93 óo 23 56.2, 278 239

Zaćmienia księżyców Jowisza Konfiguracje księżyców Jowisza widoczne na ziemiach Polskich. 0 godz. 5 m. 15 cz. Uniw., w lunecie odwracającej.

Data i mo­ Data i mo­ Konfi­ 05 ment ment ta Konfi­ Konfi­ Konfi­ Konfi­ guracje guracje

Data guracje guracje Data A A Data guracje i faza i faza I zjawiska zjawiska i faza Księżyc1 Księżyc1 Księżyc Księżyc zjawiska) zjawiska d h 111 d h m 4- 5 57-9 1 p. 20 4 12.9 1 p. 1 J3124 7 4312J 13 3 2 J4 19 3J 142 25 4 1J3 7 6 6.4 11 p. 25 2 54.7 II k. 2 i 2J 4 3 8 4J12 44 32IJ4 20 324J 26 43J 12 8 2 27.6 III k. 3 24J 13 9 41J3 I15 J124 21 3421J 27 3421J 13 2 19,7 1 p. 4 4 i j 32 lo 42J13 ló 1J 234 22 43J12 28 32J 4 15 4 36.6 III p. 5 43 J 2 11 14J23 117 2J 134 23 41J 23 29 3J 124 15 6 24.7 III k. b 4 3 2 J 1 12 3J 124 18 JJ234 24 42J 13 30 1J 234 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi; Księżyce, oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają 31 2J 134 p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście się w odleglejszej od ziemi połowie orbity, względem Jowisza w cień Jowisza, względnie wyjście z cienia). z zachodu na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3, 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch pozorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Zjaw iska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi ze Strzelca do Koziorożca. Ziem ia w periheljum...... 2-go o 23h W enus w periheljum ...... 6 go o 8 Saturn w złączeniu z Księżycem ...... io-go o 2.7 Saturn 0.2 na pn. S a t u r n w kwadraturze ze S ło ń c e m ...... n -g o o 1 J o w is z w złączeniu z Księżycem ...... u -g o o 20.0 Jowisz 3.0 na pd. M e r k u r y w najw. odchyleniu wschód...... r3-go o 10 Merkury o 18.9 na wsch. o d © W e n u s w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 13-go o 12.8 Wenus o 0,5 na pd. M erkury w górnym węźle ...... 15-go o 23 M erkury w złączeniu z Księżycem ...... 18-go o 15.0 Merkury o 2.4 na pd. M erkury nieruchomy ...... 19-go o 19 M e r k u r y w p e r ih e lju m ...... 20-go o 13 Mars w złączeniu z Księżycem ...... 22-go o 7.6 Mars 0.5 na pn. W enus w najw. pdłn, szerok. helioc...... 28-go o 7 M erkury w dolnem złączeniu ze Słońcem ..... 29-go o 4 M erkury w najw. p<5łn. szerok. helioc...... 30-go o 20 S a t u r n n ieru ch o m y...... 30-go o 20 6

(II). Luty 1923. — Sionce © O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

"O ‘O Dzień Czas W zno­ C3 03 d Równa­ 'o gwiazdowy Zbo­ Dłu­ co szenie .2 ^ nie czasu J a w § cS czenie gość £ proste 1 g (czas średni i g . Zachód Greenwich si n w War 1 U mniej S-l S A £ D L prawdziwy) CU , Czas miesiąca tygodnia Srodt.-Eur. h m s h. 111 s s 0 j n U 0 m s s li m h m i ćz. 20 42 40.59 719 20 56 19 .4 10.21 — 17 18 18 42.1 311.62 + 13 38*8 0.35 1621 2 pt. 20 46 37.14 21 024.0 10.18 17 1 18 42.9 312.63 13 46.9 0.32 717 16 23 20 50 33.70 716 3 sb. 21 427.8 10.14 16 44 0 43-6 313-65 13 54-i O.29 16 25 4 nd. 20 54 30.25 21 8 30.8 10.11 16 26 24 44-4 314-66 14 0.6 0.25 714 16 27 5 712 pn. 20 58 26.80 21 12 33.0 10.08 16 8 31 45-1 315-68 14 6.2 0.22 1 6 ®

6 wt. 21 223.36 21 16 34-5 10.04 — 15 50 22 45-7 316.69 + 14 11.1 0.19 710 1 6 30

7 śr. 21 6 19.91 21 20 35.1 10.01 15 31 56 46.4 317-70 14 15-2 0.15 7 08 1632 8 cz. 21 10 16.47 21 24 34-9 9.98 15 13 U 47-1 318.71 14 18.5 0.12 7 06 1 6 34 9 Pt. 21 14 13.02 21 28 34.0 9-94 14 54 17 47-7 319.73 14 21.0 0.09 704 16-30 10 sb. 21 18 9.58 21 32 32.3 9.91 14 35 5 48.3 320.74 14 22.7 O.OÓ 703 16-38

11 nd. 21 22 6.13 21 36 29.8 9.88 — 14 15 38 48.9 321.75 + '1 4 23.7 0.02 701 1640 12 pn. 21 26 2.68 21 40 26.6 9-85 13 55 56 49-5 322.76 14 23.9 0.01 6 39 1642 13 wt. 21 29 59.24 21 44 22.6 9.82 13 36 1 50.1 323.77 14 23.4 0.04 6 57 16 13 14 śr. 21 33 55-79 21 48 17.9 9-79 13 15 53 50.6 324.78 14 22.1 0.07 m 1645 15 cz. 21 37 52.34 21 52 12.4 9.76 12 55 3 i 51.2 325-79 14 20.0 0.10 6 33 1617

16 pt. 21 41 48.90 21 56 6.2 9-73 — 12 34 57 51-7 326.80 + 14 17-3 0.13 651 1649 17 sb. 21 45 45-45 21 59 59.2 9.70 12 14 11 52.2 327.81 14 13-8 o .ló 6 50 16 31 18 nd. 21 49 42.00 22 3 51.6 9-67 11 53 13 52.6 328.82 14 9.6 0.19 6 48 16 53 6 19 pn. 21 53 38.56 22 743.2 9.64 11 32 4 53-1 329.83 14 4-7 0.22 40 1633 20 wt. 21 57 35-11 22 11 34.2 9.61 u 1045 53-6 330.84 13 59-1 0.25 6 43 1637

21 śr. 22 1 31.66 22 15 24.5 9.58 — lo 49 14 54-o 331.85 + 13 52.8 0.28 641 16 5S 22 cz. 22 5 28.22 22 19 14.1 9-55 10 27 34 54-4 332.86 13 45-8 0.30 6 30 17 00 23 1702 pt. 22 9 24-77 22 23 .3.0 9-52 lo 5 44 54-8 333-86 13 38.2 0.33 6 37 24 sb. 22 13 21.32 22 26 51.3 9-50 9 43 45 55-1 334-87 1.3 30.0 O.36 6 35 1704 25 nd. 22 17 17.87 22 30 39.0 9-47 9 21 38 55-5 335-87 13 21.1 O.38 633 17 06

26 pn. 22 21 14.43 22 34 26.0 9-45 — 8 59 22 55-8 336.88 + 13 11.6 O.4I 631 170S 22 25 10.98 27 wt. 22 38 12.5 9.42 8 36 57 56.2 337-88 13 1.5 0.43 629 17 28 śr. 22 29 7.53 22 41 58.4 9.40 8 14 26 56-5 338.89 12 50.9 O.4Ó 6 27 1712

S ł 0 ń c e Księżyc

Odle­ Dane dla fizycznych Średnia Średnia Q głość obserwacji długość długość Pro­ Abe- od w ęzła peri- mień racja Ziem i górnego geum Nutacja Nutacja Data P Bo Lo R Paralaksa poziom owa & II ' w Rektascenzji

>i t V II 0 0 0 0- S 10 0.9869 8.92 16 14 20.74 — 15.6 — 6.6 237.5 172.20 194.69 — 0.06 20 0.9889 8.90 16 12 20.70 — 19.0 — 7.0 105.8 171.67 195.80 — 0.08 7

(II). Luty 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego II. (w średnie południe Greenwichskie).

T3 ■o -O D z ie ń P a r a ­ ^ A rS W z n o ­ Ti 0 0 O Z b o ­ D łu - S z e r o ­ P r o - l a k s a '575 ‘5 m rt s z e n ie ES3 0 I5

r o k u CC 8 A | r 71 S g ® Czas m ie sią c a | p o c z ą t k u 0 & Środk.-Eur. h. m s ti m a Ł Dl h. m 0 ‘ 0 0 i li i U * 1 6 S0 i 32 8 4 3 52 + !4 34-1 12 9 .4 7 — 3.44 16 9 59 17 * * 15-4 722 2 33 9 4 1 27 11 20.3 14 3 .8 4 2-37 16 17 59 46 0 29.2 16.4 17« 1905 755 3 34 10 38 18 7 22.9 15 8 .3 6 — 1 .1 4 16 22 óo 3 1 24.5 17.4 g 25 4 35 11 34 22 + 2 58.2 1 7 2 .9 4 + 0 .1 8 l ó 23 60 7 2 18 .9 18.4 2 0 25 2 i i 4 5 36 12 29 48 — 1 36.2 1 8 7 .4 7 1.48 16 21 59 59 3 12 .5 19 .4 8 33

6 37 13 24 58 —- 6 2.4 201.89 + 2 .6 8 l ó 16 59 41 4 5-7 20.4 2 3 °2 9 22 952 7 38 14 20 15 10 4 .4 2 1 6 .1 4 3. 7o l ó 9 59 16 4 58.9 2 1.4 — 1024 8 39 15 15 55 13 28.3 2 3 0 .19 4 4 9 16 1 58 46 5 52.4 22.4 O18 130 110 2 9 40 ló 11 59 ló 3.1 244.02 4-99 15 52 58 15 6 4 6 .4 . 23.4 2 38 1145 10 41 17 8 17 17 41-0 2 5 7 .6 4 5-21 15 44 57 44 7 40-7 24.4

1235 1 1 42 18 4 21 — 18 18.3 271.03 + 5.14 15 35 57 13 S 34-9 25.4 3 S9 433 1 3 82 1 2 43 18 59 35 17 55-2 2 8 4.2 1 4.79 15 27 5Ó 43 9 28.2 2 6 4 5,8 1431 13 44 19 53 28 ló 36.1 2 9 7 .ló 4 .2 1 15 19 56 13 10 20.1 27.4 5 56 1 5 S6 14 45 20 45 36 1 4 2 8 .4 309.90 3-42 15 12 55 45 1 1 10.0 28 .1 29.4 15 4 ó 2 1 35 49 11 4 1.8 322.42 2.48 15 4 55 19 1 1 57.9 6 29 1 6 41

1740 16 47 22 24 14 — 8 2Ó.4 3 3 4 .74 + 1.44 14 58 54 55 12 43.7 0.7 6 67 722 IgSD 17 48 23 11 8 4 52.4 346.8 7 + 0.34 14 52 54 34 13 28.0 1.7 745 18 49 23 56 57 ~ 1 9-5 358.84 — 0.7Ó 14 48 54 18 14 1 1.0 2 .7 1 9 54 8 °8 19 50 0 42 12 + 2 33-9 10 .70 1.82 14 45 54 8 14 53-5 3.7 2 0 57 g 3° 20 5 1 1 27 25 6 10.0 22.50 2.79 14 44 54 5 15 36.1 4.7 2 2 °°

2 1 52 2 13 10 + 9 31.2 3 4 .3 1 — 3.Ó5 1 4 4 6 54 11 16 19.3 5.7 8 6‘ 2 3 02 920 22 53 3 0 0 12 30.5 4 6 .19 . 4 -3 Ó 14 50 54 26 17 3-8 6.7 — 95° O 0S 23 54 3 48 22 15 0.3 58.22 4.88 14 57 54 51 17 50.0 7.7 10^6 104 24 55 4 38 37 ló 52.8 70.48 5-20 15 6 55 27 18 38.4 8.7 2 04 25 56 5 3o 55 17 59-7 83.06 5-28 15 18 56 11 19 29.1 9-7 U 08

H 58 250 26 57 6 25 13 + 18 13 .3 ,96.01 — 5.09 15 32 57 2 20:21.9 10.7 1268 3 49 27 58 7 21 10 17 2 7.4 109.38 4.63 15 48 57 58 2 1 16.4 1 1 .7 14°6 434 28 59 8 18 ló 15 39-4 12 3 .2 0 3.89 16 3 58 53 22 II.9 12.7

h h. (v) Pełnia 1-go o 15.9 (§) Nów 15-go o 19.1 (J Ostatnia kwadra 8-go o 9.3 ]| Pierw sza kw adra 24-go o 0.1

h Księżyc najbliżej do Ziemi (perigeum) 4-go o 7.3 „ najdalej od „ (apogeum) 20-go o 8.3

Największa libracja zachodnia 12-go, wschodnia 26-go. (II)- Luty 1923. — Planety. m.

W zno­ Z bo­ Długość Szero­ szenie czenie Data helioc. kość Planeta proste helioc.

płdn. w ich Odległość od Ziemi Paralaksa Odległość a 8 ?. od Słońca

poziom owa P Promień Promień tarczy Kulm. w Kulm. w Green- h. m S 0 » li m a » 0 0 1 20 22 29 — 15 41 11 40 ■ 5-1 13'3 o'66o l4ó‘o 6'9 0*346 6 20 6 13 — 17 3 11 4 4-8 12'5 0-703 169-3 H-6-o 0*375 Merkury 11 20 3 5° — 18 6 10 42 4‘3 11-4 o-775 189-2 + 4’3 0-403 16 20 12 59 lo 31 10*3 0-856 206-5 0*427 - r — 18 39 3'9 -1- 2*5 21 20 29 58 — 18 40 lo 28 3'ó 9 "4 0-938 222-1 +0*7 0*447 26 20 51 59 — 18 8 10 31 3'3 8-7 1-014 236-6 -1-1*1 0*460 31 21 17 14 — 17 2 10 36 3-1 8-1 1-085 250-5 ■4- 2*8 0*466 1 17 38 11 — 19 37 850 12'9 13-5 0-650 172-8 -1- 3*4 0*720 6 i" 59 32 — 20 1 8 57 12-2 12*8 0-689 ISO’9 -t-3‘3 0*720 Wenus 11 lS 21 39 — 20 15 9 0 11‘6 12* 1 0-727 189-0 ~ 3-1 0*721 16 18 44 21 — 20 lS 9 2 ll-o 11-5 0-765 l 97;o -1-2*9 0*721 1 21 19 7 29 — 20 9 9 6 11-5 lo'9 0-804 205-1 H-2-6 0*722 26 19 3o 55 — 1948 9 10 10*0 10-5 0-842 213-1 -1- 2*3 0*723 31 19 54 32 — 19 13 9 14 9-6 10'0 0-879 221-1 H-l-9 0-723

1 0 29 56 4 - 3 2 15 47 2-7 5'0 i-75o 42-3 — 0"2 1-459 6 0 43 10 4 32 1541 2*6 4-9 1-787 45-2 — 0*1 1*465 Mars 11 0 56 25 -t- 6 0 15 34 2‘6 4-8 1-825 48-0 — 0*0 1*471 16 1 942 -1- 7 27 15 28 2-5 4'7 1-862 5o-8 + 0*1 1*477 d ' . ■ 21 1 23 2 -1- 8 52 15 21 2'5 4-6 1-898 53'5 + 0*1 1*484 26 1 36 25 -H lo 14 15 15 2-4 4-6 1-935 5ó"3 + o *3 1*490 31 1 49 51 H -ll 34 15 9 2-4 4‘5 1-971 59-o +0*3 1*497 1 15 0 56 — 15 54 6 19 i 6'9 l'ó 5-442 217-0 + 1-2 5‘433 Jowisz 11 15 4 13 — 16 6 5 43 17-4 1-7 5-28o 217-7 + 1*2 5-431 i>! 21 15 6 23 — ló 13 5 ó 17-9 i ’7 5-119 218-5 + 1-1 5-430 31 15 7 19 — ló ló 4 28 18-5 1-8 4-964 219-2 + 1*1 5*428.

1 13 18 9 — 5 29 4 37 8-1 r o 9-23 194-6 + 2-5 9*63 Saturn 11 13 17-42 — 5 23 3 57 8-2 r o 9-08 195-0 + 2*5 9-64 13 16 38 b 21 — 5 14 3 17 8'3 r o 8-95 195-3 + 2-5 9-64 31 13 14 59 — 5 2 2 36 8-4 r o 8-84 195-6 + 2*5 9-64

1 22 53 59 — 7 5o 14 11 l-ó o'4 20.93 343*2 — o*8 20*09 Uran 11 22 55 57 — 7 37 13 34 r ó 0-4 21’01 343*3 — o*8 20*09 V 21 22 58_ 1 — 7 24 12 56 r ó 0-4 21'0Ó 343*4 — o*8 20*09 31 23 0 9 — 7 11 12 19 r ó 0-4 21'08 34-3*5 — 0*8 20*09 1 9 17 50 + 15 56 0 37 i 3 o'3 29-10 136-8 + 0*2 30*08 Neptun 11 . 9 1643 + 16 2 23 53 1’3 o*3 29-10 136-8 + 0*2 30-08 21 9 15 38 + 16 7 23 12 1*2 o'3 29-13 I 3ó‘9 + 0*2 30*08 31 9 14 36 + 16 11 22 032 1-2 0-3 29-19 136-9 + 0*2 30*08

Pierścień S atu rn a: Data | Wielka oś | Mała oś M erkury zanurzony w światła przysłoneczne i nie­ 15 41-6 8'5 widoczny. — W enu s przyświeca jako Jutrzenka dość nizko na połudn.-wschodzie. — M a r s widoczny z wie­ Dnia 15-go w Warszawie, czas środk.-europ. czora jako czerwona gwiazdka pod czworobokiem Pe­ Planeta Wschód 1 Zachód Kulminacja gaza. Blask planety wciąż słabnie. — J o w i s z pod h m h m h m koniec miesiąca wschodzi już kolo północy, świeci Wenus 4 27 12 49 8 38 nizko. — S a tu rn wschodzi przed północą, widzialny Mars 8 24 21 46 15 °S Jowisz o 28 9 40 5 04 jako żółtawa gwiazda w Pannie. Saturn 24 37 8 53 3 17 Uran 7 30 l8 20 12 55 9

IV. (II) Luty 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw), i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

P o c z ą t e k K o n i e c

Nr. Nazwa gwiazdy Kąt Kąt Kąt Kąt Czas Czas U w a s od od od od Uniwers. Uniwers. Wielkość bieg. zenitu bieg- zenitu

h m 0 0 h m 0 0 205 29 Cancri 5.9 4 38.4 132 92 5 23*3 254 216 206 27 B Yirgmis 19 29.6 48 88 19 27 niewidzialne: 6.5 57.6 347 Wl. 207 96 Virginis 5 24 5 113 94 6 34-7 284 257 208 49 Librae 5.4 4 =7-7 108 117 5 43.8 280 276 209 179 B Tauri 5-9 19 44-5 128 9 2 20 34.7 217 i 78 210 130 Tauri 5*6 16 29.7 66 90 17 45.6 285 289 211 26 Geminorum 5.2 ló 23.Ó 66 98 17 33-3 292 315 212 1 Cancri b .o 2 0.6 50 9 2 33-5 335 296

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na ziemiach. Polskich. o godz. 4 m. 0 cz. Uniw., w lunecie odwracającej.

Data i mo­ Data i mo­ ment ment Konfi­ Konfi­ Konfi­ Konfi- Konli- guracje guracje

Data guracje guracje Data guracje P Data i i faza zjawiska zjawiska i faza' fi Księżyc Księżyc Księżyc Księżyc zjawiska zjawiska d h m d h m 1 3 5-5 11 p. 20 2 10.1 III k. 1 iJ 34 7 42 J13 13 4J32 19 31J24 25 432J1 1 5 28.8 II k. 21 0 41.8 I p. 2 J3124 8 412J3 14 2J 143 20 3J124 26 43 l j 5 2 27.4 I p. 20 0 6.9 II p. 3 3i 2J4 9 4J312 15 21J43 21 2J43 27 43J 12 12 420.5 I p. 26 2 29.6 II k. 4 32J14 10 43iJ 16 J l 324 22 21J43 28 42J3 lS 23 54.9 II k. 27 4 21.1 III p. 5 3J 42 11 432J1 17 3 iJ 24 23 4J 123 20 O 23.8 III p. 28 2 34.9 I p. ó 41J32 12 431J 2 18 32J14 24 413J 2 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi; Księżyce, oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają sie w odle- p. początek, k, koniec zaćmienia (wejście glejszej od ziemi połowie orbity, wzglede ni Jowisza z zachodu w cien Jowisza, względnie wyjście z cienia). na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3, i, odpowiadaja bliższej połowie orbity, ruch po- zorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Nazwa i numer Zboczenie przeciwsta­ Data proste Planety 5 wienia 1923 a Wielkość od Ziemi od Odległość Odległość Odległość od od Słońca

h m 0 t II. Luty 10 lo 30.0 + 1 4 23 1.56 2-55 V 1» 10 22.5 + 14 50 1.57 2.55 » 26 10 14.Ó + 1 5 14 1.58 2.56 Amfitri/te (29) 9.1 II. Luty 21 III. Marzec 6 10 7.0 + 1 5 34 l.ó l 3.56 r> 14 10 0.2 + 1 5 45 1.65 2.57 J? 22 9 54.9 + 1 5 48 1.70 2.58

Zjaw iska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi z Koziorożca do Wodnika. 0 W e n u s w najw. odchyleniu zachód...... 4-g° 0 7h Wenus o 46.9 na zach. od(£) S a t u r n w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 6-go o 9.0 Saturn 0.1 na pn. Jowisz w kwadraturze ze Słońcem ...... 7-go o 17 J o w is z w złączeniu z K się ż y ce m ...... 8-go o 6.6 Jowisz 3.6 na pd. M e r k u r y n ie ru ch o m y ...... 9-go o 21 W e n u s w złączeniu z K się ż y ce m ...... u -g o o 20.1 Wenus 2.0 na pd. Mars w górnym węźle ...... 13-go o M e r k u r y w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 13-go o 18.1 Merkury 2.3 na pd. Mars w złączeniu z Księżycem ...... 2o-go o 8.0 Mars 3.0 na pn. M erkury w najw. odchyleniu zachód...... 23-go o 5 Merkury o 26.7 na zach. od M erkury w dolnym węźle , ...... 23-go o 7 1 0

(III). Marzec 1923. — Słońce O O godzinie 12 czasu uniwersalnego I. (w średnie południe Greenwichskie).

T3 "O Dzień cd Czas W zno­ Równa­ AO Zbo­ Dłu­ W gwiazdowy szenie Ma nie czasu w czenie gość proste (czas średni . Zachód na na lh 1 na na w 1 Ł Greenwi ch i s mniej War

S A D L prawdziwy) Przemiana & , Czas m iesiąca tygodnia Srodk.-Eiir. 1 Przemiana h m s h 111 s S 0 i ii n 0 m s s h 111 h m 624 1714 i cz. 22 33 4.08 224543.8 9-38 —7 51 47 56.8 339.89 + 12 39.7 0.48 2 pt. 22 37 0.64 22 49 28.6 9-36 7 29 2 57.0 340.89 12 27.9 0.50 622 1716 620 3 sb. 22 40 57-19 22 5312.9 9-34 7610 57-3 341.90 1215.7 0.52 1718 1719 4 nd. 224453.74 22 56 56.7 9.32 6 43 12 57-5 342.90 12 3.0 o-54 618 5 pn. 22 48 50.29 23 040.1 9-3o 6 20 8 57-8 343.90 1149.8 0.56 616 1721 6 wt. 22 5246-84 23 423-0 9.28 —5 56 59 58.0 344-90 + u 36,2 0.5S 613 1723 7 śr. 22 56 4340 23 8 5.5 9.26 5 33 45 58.2 345-9° n 22.1 0.59 611 3 7 25 1?26 8 cz. 23 039.95 23 11 47-6 9.25 '5 10 27 58.4 346.90 11 7.7 0.61 608 1728 9 Pt. 23 4 36.50 23 15 29.4 9-23 4 47 4 58.5 347-90 10 52.9 0.62 606 10 sb. 23 833-05 23 19 10.8 9.22 4 23 38 58.7 348.90 10 37.8 0.64 604 1730 11 nd 23 12 29.60 23 22 51.'9: 9.20 — 4 0 8 58.8 349-90 + 10 22.3 0.65 602 1732 12 pn. 23 16 26.16 23 26 32.6 9.19 3 36 35 58.9 350.90 10 6.5 0.66 600 1733 557 13 wt. 23 20 22.71 23 30 13-1 9.18 3 12 59 59-0 351-89 9 50.4 0.6S 1735 555 14 śr. 23 24 19.26 23 33 53-3 9.17 2 49 22 59-1 352.89 9 34.0 0.69 1737 553 17 39 15 cz. 22 28 15.81 23 37 33-2 9.16 2 25 42 59-2 353.89 917.4 0.70 16 pt. 23 32 12.36 23 41 12.9 9.15 — 2 2 1 59-2 354-88 + 9 0.5 0.71 5 M 17 40 I742 17 sb. 23 36 8.92 23 44 52.4 9.14 1 38 19 59-3 355-88 8 434 0.72 548 G 1744 18 nd. 23 40 5.47 23 48 31.6 9-13 1 14 36 59-3 356.87 8 26,2 0.72 54 544 1746 19 pn. 23 44 2.02 23 52 10.7 9.12 0 5° 53 59-3 357-87 8 8.6 0-73 541 1747 20 wt. 23 47 58-57 23 55 49-6 9.12 0 27 10 59.'3 358.86 7 51.o 0.74 21 śr. 23 51 55-12 23 59 28.3 9.11 — 0 3 27 59.2 359-86 + 7 33-2 0.74 539 1749 1751 22 cz. 23 55 51-67 0 3 6.9 9.10 + 0 20 15 59-2 0.85 7 15.2 0.75 537 1752 23 pt. 23 59 48.22 , 0 645.4 9.10 0 43 56 59-2 1.84 6 57-1 0.76 534 24 sb. 0 3 44.78 0 10 23.7 9.10 1 7 35 59.1 2.83 ' 638.9 0.76 532 1754 ! 25 nd. 0 7 41-33 0 14 2.0 9.09 1 31 13 59-o 3.82 6 20.7 0.76 530 1751 26 pn. 0 11 37.88 0 17 40.2 9.09 + 1 54 48 58.9 4.81 + 6 2.4 0.76 5 28 1758 27 wt. 0 15 34-43 021 18.4 9.09 2 18 20 58.8 5.80 5 44.0 0.77 525 1759 28 śr. 0 19 30.9S 0 24 56.6 9.09 2 41 50 58.6 6.79 5 25.6 0.77 523 18 01 29 cz. 0 23 27.53 0 28 34.7 9.09 3 5 16 58-5 7.78 5 7-2 0.77 520 1803 30 pt. 0 27 24.09 0 32 12.9 9.09 3 28 38 58.3 8.77 4 48.8 0.76 518 18 04 31 sb. 031 20.64 0 35 5i-i 9.09 + 3 51 56 58.2 9-75 + 4 30.5 0.76 516 18 06

S ł 0 ń c e K s i M y c © S ci Średnia 0 Odle­ w ^ Dane dla fizycznych Średnia głość M O obserwacji długość długość •1—s ca Pro­ Abe- 0 od « s w ęzła peri- G3 ^ C3 0 mień racja -(-» <£ Ziemi 3 "S górnego geum

Data Oj O P Bo Lo 23 R ą II &

0 0 s 2 0.9912 8.88 16 10 20.65 —21.8 — 7.2 334.1 171.14 196.92 • 0.1! 12 0.9938 8.85 16 7 20.60 24.0 .i—7.2 202.4 170.61 198.03 —0.14 22 0.9966 8.83 16 4 20.54 —25.5 7.0 70.5 170.08 199.15 —0.18 II

(III). Marzec 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie)-

T3 Dzień Para­ ■0 ■o Wzno­ O 0 laksa cn szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ pi czenie gość kość mień pozio­ £ N i ś s proste

mowa W iek w Warszawie 'S 0 ^o 0 £ a. 5 X G reenw ich o M P r 71 Czas Czas Czas przejścia

Q< przez południk Srodk.-Eur. 1 m ieniąca1 li m s h 111 a h 111 h m 0 / 0 0 1 11 1 U 1 óo 9 15 55 + 12 51-2 137-44 — 2.90 16 17 59 44 23 7-3 13-7 1 5 19 5 15 * gól 2 6 i 10 13 40 9 10.9 152.03 1.68 16 28 60 24 * * 14.7 1 6 37 6 2 1758 3 11 11 13 4 52.1 166.88 — 0.34 16 34 60 50 0 3.6 15-7 6 22 4 63 12 8 31 -f- 0 12.8 181.87 + 1.04 16 37 60 58 0 59-2 16.7 19 20 6 52 722 5 64 13 5 42 — 4 26.9 196.84 2 *3 5 16 34 60 48 1 54-5 1.7-7 2042

752 6 65 14 2 57 — 8 47.1 211.68 + 3-49 16 27 60 24 2 49.8 18.7 2 2 02 7 66 15 020 12 30.5 226.27 4-38 16 17 59 47 3 45-2 19.7 2 3 18 8 S5 902 8 67 15 57 48 1 5 23-7 240.54 4.98 16 6 59 4 440.8 20.7 — g li 9 68 16 55 4 17 18.3 2 54-45 5-27 15 53 58 18 5 3ó-3 21.7 O29 JS3 10 69 17 5i 41 18 10.6 268.02 5.26 15 41 57 33 6 31-2 22.7 10 33 930 11 70 18 4 7 7 — 18 1.7 281.24 + 4.96 15 29 56 5o 7 24.9 23-7 l l s7 317 12 71 19 40 58 165 6 .1 294-15 4.42 15 19 56 13 8 10.9 24.7 1 2 26 3«7 1328 13 72 20 32 58 15 1-3 306.80 3-67 15 10 55 40 9 6.9 25-7 14S2 14 73 21 23 3 12 26.1 •319.22 2.76 15 2 55 11 9 54-8 26.7 431 500 15 36 15 74 22 11 24 9 20.0 331-45 1.74 14 56 54 48 10 40.7 27.7

16 75 22 58 18 — 5 52.4 343-53 + 0 .6 5 14 51 54 29 u 25.1 28.7 5 86 1 6 *° 549 17 76 23 44 10 — 2 12.5 355-49 — 0-45 14 47 54 14 12 8.3 29.7 1744 18 77 0 29 28 + 1 30-9 7-36 1-53 14 4 4 54 4 ■12 50.8 1.0 6 12 1848 034 19 78 1 14 40 5 9-7 19.18 2.54 1442 53 59 13 33o 2.0 1 9 51 20 79 2 0 14 8 35-9 30.98 3-43 14 43 54 0 14 16.2 3.0 6 " 2QSS

80 r? 23 21 2 46 3S + 11 41.8 42.82 — 4.19 14 45 54 8 15 0.1 4.0 2 1 54 81 7 52 22 3 34 14 14 20.0 54-73 4.76 144 9 54 23 15 45-3 5 -° 2255 82 23 4 23 19 16 23.1 66.77 5 • 13 14 56 54 47 16 32,3 6.0 824 2 3 54 g 03 24 83 5 14 3 17 43-7 79.02 5.28 15 5 55 20 17 21.0 7.0 — 949 25 ■ 84 6 6 26 18 1 5 .1 91-53 5-19 15 16 56 1 18 11.5 8.0 O48

1*0 26 85 7 0 1 7 + 17 51-9 104.38 — 4-83 15 29 56 51 19 3-6 9.0 10 42 ->26 27 86 7 55 20 16 30.5 117.62 4.22 15 45 57 47 19 56-9 10.0 l l 4* 0 08 28 97 8 51 15 14 10.6 131-30 3-34 16 0 58 45 20 51.1 11.0 125a O 29 88 9 47 44 10 56.0 145-43 2.24 16 ló 59 41 21 45.8 12.0 14 07 345 30 89 1044 37 6 55-8 159.99 — 0.97 16 29 60 30 22 40.9 13.0 1556 ■ 4 ‘8

31 90 11 41 55 + - 23.8 174-90 + 0 .4 0 16 39 61 6 23 36.6 14.0 1647 447 !

h h © Pełnia 3-go o 3.4 © Nów 17-go o 12.9 :Ę Ostatnia kwadra 9-go o 18.5 J Pierwsza kwadra 25-go o 16.7 h Księżyc najbliżej do Ziemi (perigeułfi) 4-go o 10.8 „ najdalej od „ (apogeum) 19-go o 20.4 Największa libracja zachodnia 12-go, wschodnia 27-go. 12

(III). Marzec 1923. — Planety. n i

W z n o ­ Z b o­ D ługość S z e ro ­ sz e n ie cz e n ie D ata h e lio c. k o ś ć P la n e ta p ro s te h e lio c.

płdn . w ich O d ległość od od Z iem i O d ległość a 8 P a ra la k sa x :. od S ło ń ca p o z io m o w a P Kulm. w Green­ Promień tarczy

h m s 0 ; > h 111 U ir 0 0 1 21 6 50 — 17 32 10 34 3-2 8-3 i-o57 244-9 — 2‘ 1 0-464 6 21 33 29 — 16 6 10 41 3 ‘o 7-8 i -1.2.4 258-7 — 3.6 0-467 Merkury 1 1 22 1 53 — 14 8 1049 2-8 7'4 1-184 272-6 — 5-0 0-462 16 22 31 36 — 11 38 10 59 2'7 7 'i 1-236 287-0 — 6'o 0-450 21 23 2 30 — 8 37 11 10 2*6 6-9 1-281 302-5 — 6-8 0-432 21 23 34 36 — 5 6 11 23 2-5 6'7 1-316 319-5 — 7-o 0-409 31 0 8 8 — 1 8 11 37 2-5 6-6 l'3 3 9 338-9 — 6-5 0-381

1 19 4 5 5 — 19 28 9 12 9 ‘ 7 10-2 0-864 217-9 + 2-1 0-723 6 20 8 45 — 18 46 9 16 9'3 9-8 0-902 225-9 + 1’7 0-724 Wenus 11 20 32 26 — 17 50 9 20 9.0 9 '4 0-939 233 9 + 1"3 0-724 16 20 56 1 — 16 41 9 24 8-6 9 0 0-976 241-9 + 0-8 0-725 Ó ■ 21 21 19 28 — 15 21 .9 28- 8-3 8-7 1-012 249-8 + 0-4 0-726 26 21 42 41 — 13 49 9 31 8-0 8-4 1-048 257-8 — o-l 0-726 31 22 5 4 1 — 12 8 9 34 7-8 8-1 1-083 265-7 — o-6 0-727

1 1 44 28 + 11 3 15 11 2-4 4 ’5 1‘957 5 7'9 + o ’3 1-494 6 1 57 57 + 12 21 15 5 2-4 4'4- 1'993 6o '6 , + ° " 4 l" 5oo 11 2 11 30 Mars + 13 36 14 59 2-3 4 '3 2-028 Ó3'3 + ° '5 1-507 16 2 25 8 + 14 49 14 53 2-3 4*3 2-064 65-9 + ° " 5 1-514 C' 21 2 3 8 5 2 + 15 58 14 47 2*2 4-2 2-098 68-6 -j-o -6 1-520 26 2 52 41 + 17 3 14 41 2'2 4'1 2-132 7 1 -2' 4 ° ' 7 1-527 31 3 6 36 + 18 5 14 35 2'2 4 ‘i 2-166 73-8 4 ° ' 8 r 5 3 3 1 15 7 14 — 16 16 4 35 18-4 r 8 4 '9 9 4 219-1 + r i 5-429 Jowisz 11 15 7 lo — 16 14 3 56 19-0 1-8 4-848 219-9 + r i 5-427 21 % 15 5 51 — 16 7 3 15 19 ‘5 1-9 4-716 220‘Ó + r i 5-425 31 15 3 2 2. — 15 55 2 34 20*0 1-9 4-603 221-4 + r i 5H 24

1 13 15 21 — 5 4 2 44 8-4 r o 8-86 195-6 + 2'5 9-64 Saturn 11 13 13 18 — 4 5o 2 2 8-5 1 ’0 8-76 195-9 + 2'5 9-64 21 13 10 51 1 21 8-6 r o 8-70 196-2 • b — 4 33 + 2-5 9-65 13 8 7 31 — 4 16 0 39 8-6 r o 8-66 196-5 + 2-5 9-65

1 22 59 43 — 7 14 12 27 i ‘6 0-4 21-08 — o -8 20*09 Uran 343*5 11 23 1 5 1 — 7 1 1 11 49 r ó 0-4 2l 'o 8 343-6 — o-8 20*09 21 V 23 3 57 — 6 48 11 12 r ó 0-4 21-05 3 4 3 '7 — o -8 20*09 31 23 5 59 6 35 10 35 r ó 0-4 2 0 '9 9 343-8 — o"8 20'09

1 9 14 48 - f 16 10 22 40 1*2 0-3 29-17 136-9 + 0’2 30*08 Neptun 11 9 13 51 + 16 15 22 0 1*2 o'3 29-25 137-0 ■ + 0-2 . 30*08 21 9132 + 16 19 21 20 1*2 0-3 29-36 0‘2 ' ' y 137-1 + 30*08 31 9 1 2 2 3 + 16 22 20 40 1*2 o'3 29-49- 137-1 -j-0'2 30*08

P i e r ś c i e ń S a t u r n a : Pata | Wielka oś | Mała oś M erkury niewidoczny, podobnie jak w lutym. — W enus jest gwiazdą poranną, ale poruszając się 1 6 4 3 - 0 8 -3 w niższych, niż Słońce, częściach ekliptyki, traci wiele Dnia 16-go w Warszawie, czas środk.-europ. na zwykłej świetności. — M ars widoczny na zacho­ Planeta Wschód Zachód Kulminacja dzie w ciągu kilku godzin wieczorowych, oddala się od h m h m . h m Ziemi. — Jow isz wschodzi przed północą, świeci Wenus 4 29 13 31 9 0 nizko w Wadze. — S atu rn wschodzi późnym wieczo­ Mars 7 0 5 ar 53 r4 29 rem, ku końcowi miesiąca już o zmierzchu; koło pół­ Jowisz 2 2 3 2 3, 1 2 7 48 nocy świeci dość wysoko w połudn.-wschodniej stronie. Saturn 19 35 6 S T r i S IJran 5 40 16 34 i r 0 7 * 1 3

IV. (III) Marzec 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 53).

P oczątek K o n ie c

Nr. Nazwa gwiazdy Kąt Kąt Kąt Kat U w a g i

Data Czas Czas od od Uniwers. Uniwers. od od Wielkość bieg. zenitu bieg. zenitu

h m 0 0 li m 0 213 2 48 Leonis 5.2 17 40.6 116 15»5 18 40.0 277 313 214 8 yj Librae 5-5 4 H -9 8^ 74 5 24.8 302 281 216 9 24 Scorpii 5.° 3 55-5 72 75 5 . 3-7 307 298 niewidzialne: P., 216 11 95 B Sagittarii 5-7 1 J7-3 39 76 1 54.7 32Q 1. 217 23 a Tauri (Aldsbaran) 1.1 15 5°*7 ' 33 24 ló 46.5 310 286 218 28 29 Cancri 5.9 1 11.7 123 84 1 59-9 262 225

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na ziemiach Polskich. o godz. 2 m. 45 cz. Uniw., w lunecie odwracającej.

u-, d As Data i mo­ Data i mo­ •N N W .p rt ment ment rt Konfi­ Konfi­ K onfi­ Konfi­ Konfi­ 'E guracje guracje c3 Data Data J zjawiska zjawiska fi Data guracje fi guracje fi guracje

d h m d h 111 5 2 4 1.9 11 29 23 4 .5-7 11 p . 1 42IJ 3 7 i 2 J34 13 43J12 19 3 21.4 J 25 32Ji4 7 4 2 7 .9 i j l 23 3-8 1 p . 2 4J 123 8 2J34 14 4Jl3 20 3J142 2Ó 321J4 0 8 22 56 3 1 3 13J42 9 J1234 15 42J13 21 1J234 27 3J412 16 o 49.2 1 4 3 2 J14 10 1J324 ló 4J23 22 2J134 28 i 4 J32 23 2 42.3 1 5 31J 4 11 324J1 17 41J32 23 J234 29 42J13 27 21 56.8 m 6 3JI 24 12 3412J 18 432ji 24 J324 30 4 iJ3 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi ; Księżyce, oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają 31 4J32 p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście się w odleglejszej od Ziemi połowie orbity, względem Jowisza w cień Jowisza, względnie wyjście z cienia). z zachodu na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3 , 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch pozorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo)

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data '0 Wznoszenie Nazwa i numer M Zboczenie przeciwsta­ Data proste Planety § wienia 1923 cc Odległość Odległość od Ziemi Odległość Odległość od od Słońca

h m 0 ; II. Luty 26 11 ló .l + 15 5° 1.36 2.35 III. Marzec 6 11 8-8 + ió 57 1.30 2.35 14 11 1.2 + 17 54 1.36 2.34 Westa (4) 6.5 III. Marzec 6 22 lo 54.2 — 18 38 1.38 2.33 30 | lo 48.3 + 1 9 7 1.42 2.32 IV. K w iecień 7 j 10 43.S + 1 9 19 1.48 2.31

Zjawiska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi z Wodnika do Ryb. Częściowe zaćmienie K siężyca ...... 3-go o 3.5 M erkury w afeljum ...... -...... 5~go o 13 o Saturn w złączeniu z Księżycem ...... 5-so o 15.7 Saturn o 0.2 na pn. Jow isz nieruchomy ...... 6-go o 1 Jowisz w złączeniu z Księżycem ...... 7-go o 14.9 Jowisz o 3.3 na pd. W e n u s w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 13-go o 16.6 Wenus o 2.8 na pd, M e r k u r y w złączeniu z K siężycem ...... 15-go o 20.2 Merkury o 3.8 na pd. Zaćmienie Słońca (niewidzialne w Polsce) . . . . 17-go o 12.4 M a r s w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 21-go ó 7.8 Mars o 4.7 na pn. S ł o ń c e wstępuje w znak B a r a n a ...... 21-go o 15.5 (równonoc) W e n u s w dolnym w ę z i e ...... 25-go 0 9 M erkury w najw. połudn. szerokości heliocentr. . . . 25-go o 22 1 4

(IV). Kwiecień 1923. — Słońce 0 O godzinie 12 czasu uniwersalnego (W średnie południe Greenwichskie).

'O •0 Di.ień ci C5 Czas W zno­ Rów na­ 0 gwiazdowy Zbo­ Dłu­ nie czasu w X szenie Ja u w czenie gość ‘5 proste (czas średni . Zachód na na l 11 .& sd Greenwich 1 1 la w War 1 \n o u mniej o S A Przemiana D CM L prawdziwy) bo £ Czas s Sroćik.-Eur.

li m s h m s s .0 1 u n O m s S li m li m 1' nd. o 35 17.19 0 39 29.4 9.10 + 4 15 10 58.0 10.74 + 4 1 2 .2 O.76 511 1808 2 pn. 0 39 13-74 0 4 3 7.8 9.10 4 38 20 57*8 11-73 3 54-° O.76 511 1 8 10 5 OS 3 wt. 0 43 10.29 0 4 6 4 6 .3 9.10 5 1 24 57.6 12.71 3 36-0 o,75 1 8 U 507 4 śr: 0 4 7 6.85 0 50 24.9 9.11 5 24 24 57-3 13.70 3 18.1 0.74 1 8 13 504 5 cz. O 51 3 4 °' 0 54 3-7 9,12 5 47 17 57.1 14.68 3 0.3 0.74 1 8 15 ic 6 pt- 0 54 59-95 0 57 42-7 9-13 + 6 10 4 56.8 15.67 + 2 42.8 0-73 5 02 1 8 7 sb. 0 58 50,50 1 1 21.9 9.14 6 32 46 56.6 16.65 2 25.4 0.72 500 1 8 18 458 8 nd. 1 2 53.06 1 5 1-4 9-15 6 5 5 20 5Ó.3 17.63 2 8.3 0,71 1 8 20 455 1822 9 pn. 1 649.61 1 841.0 9.16 7 17 48 5&.0 18.61 1 51-4 0.70 4 58 10 wt. 1 10 46.16 1 12 21.0 9.17 7 40 8 1 5 5*7 19.60 1 34-S_ 0.69 1823

11 śr. 1 144 3.71 1 16 1.2 9.18 ■ + 8 2 2 1 55-4 20:58 + 1 18.4 o,ó8 450 1 S 25 12 cz. 1 18 39.26 1 19 41.6 9.19 8 24 26 55-0 21.56 1 2.4 0.66 447 1827 445 13 pt. 1 22 35.82 1 23 22.4 9.20 8 46 22 54-6 22.54 , 0 46.6 0.65 1828 14 sb. i 26 32.37 1 27 3-5 9.22 9 8 9 54-3 23.52 0 31.2 0.64 443 1830 15 nd. 1 30 28.92 1 30 4 5 -d 9-23 9 29 48 53-9 24.50 0 .16.1 0.62 441 18 33 439 16 pn. 1 34 25.47 1 34 26.8 9.25 + 9 51 i; 53*5 25.48 ■f0 1-3 0.61 1 8 34 17 wt. 1 38 22.03 1 38 8.9 9.26 10 12 36 53*ł 26.45 — 0 13-1 . 0.59 436 1 8 36 434 18 . śr. 1 42 18.58 1 41 5.1,4 9.28 IP. 33 45 52.7 27-43 0 27.2 0.58 18 37 19 cz. 1 46 15.13 1 45 34-3 9.29 30 54 44 52.2 28,41 0 40.8 0.56 432 1889 430 20 pt. 1 50 11.69 1 49 17-6 9-31 11 15 32 5,1.8 29.39 0 54.1 0.54 1840 428 21 sb. 1 54 8.24 1 53 i-2 9-33 4 - u 36 9 51.3 30.36 — 1 7.0 o*53 18® 4 26 22 nd. 1 58 4-79 1 56 45-3 9.34 11 56 34 50.8 31-34 1 19-4 0.51 1844 2 2 1.34 424 23 pn. 2 0 39.S 9.36 12 16 47 5 ^ 0 32.31 i 31-5 0.49 1 8 « 421 24 wt. 3 5 57-9 ° 2 4 14.8 9-38 12 3649 49.8 33-29 1 4 3 -i 0.48 1847 25 śr. 3 9 54-45 2 8 0.2 9.40 12 56 37 49-3 34.26 1 54-3 0.4Ó 419J1849

26 cz. 2 13 51.00 2 1 1 46.0, 9-42 —f-13 ló 13 48.7 35.23 — 2 5.0 0.44 417 1850 27 Pt- 2 17 47.56 215 32.3 9-44 13 35 3ó 48.2 36.21 2 15,2 0.42 415 18 52 28 sb. 2 21 44.ll 2 19 19.1 9-46 13 54 4 $ 47.ó 37.18' 2 25.0 0.40 413 1854 29 nd. 2 25 40.66 223 6.4 9.48 14 13 41 47-o 38.15 2 34.2 0,38 411 1806 30 pn. 2 29 37.22 2 26 54.2 9.50 14 32 22 40.4 39.12 2 43-0 o.35 409 1858

Słoń K s i ę ż y c O Odle­ CO. Dane dla fizycznych Średnia | Średnia głość obserw acji długość | długość Pro­ Abe- od węzła peri- mień racja Ziem i ietf i tsj górnego geum fL, O R II

0.9994 8.81 16 2 20.48 -26.3 - 6,5 298.6 169.55 200.26 - 0.22 1.0023 8.78 15 59 20.42 -26.4 —5.9 166.7 169 02 201.38 -0.25 1.0051 8.75 15 56 20.37 -25.7 ! — 5.1 34.6 168.49 202.49 -0.28 15

(IV). Kwiecień 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

‘O Dzień Para­ A Wzno­ 0 laksa 02 szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ pozio­ 0 proste czenie gość kość mień 33 Ci mowa £ . Zachód T3 =3* A! w War 1 co o H o

a S Greenwich oa si X g r 7Z Czas Czas Czas przejścia m iesiąca a przez południk Środk.-Eur. i li m s h 111 d h m h 111 0 / 0 0 1 U * 1 1 <51 12 39 43 — 2 21.6 190.05 + 1 .7 6 16 4 4 6 l 24 * * 15.0 1 8 11 511 i 9 34 548 2 - 92 13 38 10 6 59-2 205.29 3.01 1643 ■ 6 l 21 0 32.9 ló.o 3 ■ 93 14 37 16 11 7.9 220.45 4-03 16 37 61 0 129,9 17-0 2055 620 65! 4 94 15 36 49 14 29.2 235-37 4.76 16 27 60 22 2 27.6 18.0 2212 ^38 5 95 16 36 20 16 50.3 249.93 5.16 16 13 59 33 3 25.5 19.0 2 3 22

8 26 6 96 17 35 7 — 18 4.9 264.06 + 5-24 15 59 58 38 4 22.8 2010 7 97 18 32 28 18 13,2 277-74 5.01 15 44 57 43 5 i8.s 21.0 O23 9 20 8 98 19 27 48 17 20.7 290.97 4-52 15 29 56 51 6 12.7 22.0 l 16 1 0 19 J 5 S 9 99 20 20.48 15 35-9 303.81 3-81 15 17 56 5 7 4-1 23.0 U 21 10 100 21 11 30 13 8.7 316.32 2.94 15 6 55 26 7 52-9 24.O 234 1223

11 101 22 0 7 — 10 8.9 328.56 + 1-95 14 5:8 54 54 8 39-3 25.0 3“ 1329 14=3 12 102 22.47 4 6 46.0 340.61 4-0.89 14 51 54 3° 9 23.8 26.0 33' 13 103 23 32 52 — 3 8.8 352.53 — 0.20 14 4:6 54 13 10 7.0 27.O 36 5 15ss 16 39 14 104 0 18 1 4 ~ 0 34-4 4.36 1.26 14 43 ■54 2 1049.5 28.0 4 17 4 3 9 15 105 1 3 4 4 15-7 16.16 2.27 14 42 53 57 11 31.8 29.O 1742

5 02 1845 16 106 1 48 30 + 7 4 7 -o 27.97 — 3.18 14 4 2 53 57 12 14.5 0.2 5 ?6 17 107 2 34 43 11 0.4 39.82 3-95 14 43 54 2 12 58.1 1.2 1947 18 108 3 2 2 ., 5 13 47-8 51-73 4^56: 14 46 54 13 13 42.9 2-2 5 54 204S 19 109 4 10 49 16 1.5 63-74 4.97 14 51 54 30 14 29.3 3-2 6“ 214’ 701 20 110 5 0 58 17 34-2 75-88 5-16 14 57 54 53 15 17-2 4.2 2246

7 4 4 21 l l l 5 52 28 + 18 19.4 88..20 — 5-U 15 5 55 23 16 6.6 5-2 23S7 22 U? 6 45 7 18 12.1 100.75 4 -S3 15 15 56 0 16 57.2 6-2 8 34 — gsi ()S 4 23 113 7 38 37 17 9-5 113.56 4.29 15 27 56 43 17 48-7 7.2 105 24 114 8 3 2 42 15 .11-3 126.70 3-53 15 41 57 33 18 40.8 8.2 103C 143 25 11.5 9 27 12 12 20.2 140.21 2.54 15 55 58 26 19 33-3 9-2 l l 43

216 26 116 10 22 4 + 842.2 154-14 — 1.38 16 10 59 19 20 26.3 10-2 1259 27 117 U -17 29 + 4 27-5 168.49 — 0.11 16 23 60 9 21 I9.9 11.2 1418 245 118 1 5 38 28 12 13 4 4 - --- '0 10.1 183.22 4 - 1.21 16 34 60 49 22 14.6 12.2 s - 14 29 119 13 U 7 4 52-5 198.25 2.47 1 6 4 1 61 14 23 10.8 13.2 1701 3 “3 30 120 ' * 415 14 9 51 9 19-2 213-47 3-5^ 164 3 61 21 ❖ * I4.2 1824

h h !§) Pełnia 1-go o 13.2 ® Nów 1 Ii-go o 6.5 fi Ostatnia kw adra 8-go o 5.4 5 Pierwsza kwadra 24-go o 5.3 h © Pełnia 30-go o 21.5 h Księżyc najbliżej do Ziemi (perigemn) 1-go o 21.4 „ najdalej od „ (apogeum) 15-go o 23.2 „ najbliżej do ,, (perigemn) 30-go o 8.4 Największa libracja zachodnia 8-go, wschodnia 24-go. 16

(IV). Kwiecień 1923. — Planety. iii.

W zn o ­ Z b o ­ D ługość S z e ro ­ szen ie cz e n ie h e lio c. k o ść D a ta P la n e ta p ro s te h e lio c .

płdn. w ich od od Z iem i O d leg ło ść O d le g ło ść P a ra la k s a a s %> od S ło ń c a p o z io m o w a Kulm. w Kulm. w Green- Promień tarczy

h m S 0 > h m // „ ■ 0 0 V 0 15 2 — 0 18 11 40 2-5 Ó-Ó 1-343 3 4 3 ‘2 — 6-3 0-375 6 0 50 38 + 4 8 1 1 5 6 2*5 6’6 1 '343 6-3 — 4-6 o-347 Merkury 11 1 28 3 4 - 8 47 1 2 13 2*5 6 ‘7 1-319 33"1 — 1-7 0-322 8 16 2 6 41 + 13 20 12 32 2-6 7-0 1-2Ó2 Ó3'3 + 1-9 0-309 21 2 4 4 53 + 17 23 12 51 2*8 7 ‘5 r i 7 3 94-8 + 5-2 0-310 26 3 20 14 + 20 34 13 Ó 3*1 8-3 r o ó i 1 2 4 ‘7 + 6-8 0-326 31 3 5o 29 + 22 43 1 3 1 7 3-6 9 ’4 0-942 151-1 + 6-8 0-352

1 22 10 ló — 11 4Ó 9 35 7*7 8-1 1-090 267-3 — 0-7 0-727 6 22 2 50 — 9 55 9 38 7*5 7-8 1-125 275-2 — l-l 0-727 Wenus 11 22 55 30 — 7 55 9 4 1 7-2 7-6 r i ó o 283-1 — 1-5 0-728 16 2 3 1 7 50 — 5 50 9 43' 7-0 7 ’4 1-193 291-0 — 1-9 0-728 9 21 23 40 2 — 3 39 9 4 6 6*9 7-2 1 -22Ó 298-9 — 2'3 0-728 26 0 2 8 — 1 2 6 9 48 .6*7 7-0 1-259 3 o6'8 — 2-6 0-728 31 0 24 12 + 0 50 9 51 6*5 6-8 1-290 3 i4 ”7 — 2-9 0-728

1 3 9 23 + 18 16 14 34 2*1 4 ‘ i 2-172 74-3 + o -8 1-534 6 3 3 24 + 19 13 14 28 2*1 4-0 2-205 76-8 + 0-9 1-541 Mars 11 3 37 31 + 2 0 5 14 23 2*1 m 2-237 7 9 ’4 + 0-9 1-547 16 3 51 44 + 2 0 53 14 17 2*1 3’9 2 208 81-9 + 1-0 1-553 Ćf- 21 4 6 1 + 2 1 36 14 12 2*0 3-8 2-299 84-4 + r i 1-560 26 4 20 22 + ' 22 15 14 ó 2*0 3-8 2-328 86-9 + r i 1-566 31 4 34 47 + -52 49 14 1 2'0 3'7 2-356 89-3 + 1-2 1-572

1 15 3 4 — 15 54 2 29 20*0 1’9 4'5 9 3 221-5 + 1-1 5 4 2 4 Jowisz 11 14 59 27 — 15 38 1 47 20*4 1'9 4-506 222*2 + 1-1 5-422 2 20*7 5-420 2 J-. 21 14 55 — 15 18 1 3 2*0 4-445 223-0 + 1-1 31 14 50 9 — 14 57 0 19 20*8 2*0 4-414 223-8 + 1-1 5 '4 l8

1 13 7 50 — 4 14 0 35 8-6 .r o 8-66 196-0 + 2-5 9-65 Saturn 11 13 4 5 9 — 3 56 2348 8-6 r o 8-65 196-9 + 2-5 9-65 h 21 1-3 2 11 --- 3 39 23 6 8*6 r o 8-68 197-2 + 2-5 9-66 31 12 59 34 --- 3 24 22 24 8*5 r o 8-74 197-0 + 2-5 9-66

1 23 ó 11 --- 6 34 10 31 1*6 0-4 20-98 3 4 3 '8 — o-8 20-09 Uran 11 ?3 8 5 --- Ó 22 9 54 1*6 0-4 20-90 344-0 — o-8 20-09 --- Ó 11 0-4 20-80 — o -8 20-09 V 21 23 9 50 9 ló 1*7 344-0 31 23 11 24 --- ó 2 8 38 i'*7 0-4 20-67 344-2 — 0-8 20-09

1 9 12 20 + 10 22 20 35 1-2 o'3 29-50 137'1 + 0-2 30-08 Neptun 11 9 11 54 + 16 24 19 56 1*2 0-3 29-65 137-2 + 0.2 30-08 W .. 26 9 11 40 + 10 25 19 16 1*2 o'3 29-81 137-2 + 0’2 3o 'o 8 31 9 11 40 + 162 5 18 37 1*2 0 ‘3 29-97 137'3 + 0-2 30-08

Pierścień Satu rn a: M e r k u r y 8-go przechodzi w okolice na wschód od Słoń­ ca, , wzbijając się coraz to wyżej nad ekliptykę, pod ko- 16 43 7 "6 niec miesiąca jest widzialny na tle blasków nieba wieczo­ row ego. — W enus stopniowo zbliża się pozornie do Dnia 16-go w warszawie, czas srodk.-europ. Słońca, widoczna na tle rannych zorz. — M ars jeszcze Planeta Wschód Zachód Kulminacja widoczny wieczorami, zachodzi w 33/4 — 3 godzin po Słoń­ h m h m m cu. — Jow isz wieczorami, wschodząc coraz to wcześniej, Wenus 3 48 14 5° 9 19 błyszczy nizko na połudn.-wschodzie, w gwiazdozbiorze 5 50 id as 1 01 Wagi. Zachodzi za dnia. — Saturn je st w przeciw sta- Saturn T7 19 4 Si 23 03 wieniu ze Słońcem, świeci całą noc, górując koło północy. Uran 3 40 14 42 <5 11 17

IV. (IV). Kwiecień 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i-Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

V) Początek Koniec 5 0 c K ąt Kąt, Kąt U w a g i Nr. 3 Nazwa gwiazdy Czas K ąt Czas 0 od od od od Uniwers. Uniwers. S bieg. zenitu bieg. zenitu

h m 0 0 h m 0 0 219 1 3- Virginis 4.4 22 4.1 81 94 23 2.3 327 328 220 2 96 Virginis 6.5 22 16.2 162 180 23 0.1 243 254 221 3 k Virginis 4*3 0 1.2 67 67 0 52.2 335 327 222 10 95 B Capricorni 5.9 146.3 45 78 2 45-7 294 321 223 19 Tauri 4.2 1911.2 117 76 20 0.9 23Ó *97

224 19 S-* Tauri 3.6 19 24.9 149 109 19 51 9 204 165 225 19 264 B Tauri 4.8 20 5.8 67 28 20 56.9 287 251

226 21 124 H' Orionis 5.7 20 55.4 31 3 5 ° 21 20.8 339 299 niewidzialne:

227 23 1 Cancri ó.o 18 26.1 133 106 19 29.4 253 219 228 30 6 B Librae 6.2 20 50.3 187 205 21 6.0 2I5 231

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na Ziemiach Polskich. o godz, 1 in. 15 cz. Uniw., w lunecie odwracającej,

Data i mo­ Data i mo- Konfi­ Konfi­ Konfi­ Konfi­ Konfi­ ment rnept guracje guracje guracje guracje guracje zjawiska zjawiska d 1l m ćl h m 4 o 8.7 III p. 23 20 52.7 II p. 4 3 2 J 1 J1324 12J43 42J13 3IJ24 4 l 53-9 III k. 23 23 12.3 I p. 4 321 J 3 2 J4 4J123 412J 3 2J134 6 2 21.6 II p. 30 23 2g.3 II p. 43J12 321J 4 4 i3 J 4 J 123 2IJ34 8 057.1 I p. 4 lJ2 3J 124 43 2J i 3 J2 4 JI234 15 2 50.5 I p. 2 j4 l3 13J 24 43J 12 32J14 1J324 16 21 18.8 I p. 12J 43 2 J i 34 431J2 3J24 324J1 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi ; Księżyce oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają się w odle­ p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście glejszej od ziemi połowie orbity, względem Jowisza z zachodu w cień Jowisza, względnie wyjście z cienia). na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3, 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch po­ zorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Zjawiska. Słoń ce w ciągu miesiąca przechodzi z Ryb do Barana. h o S a t u r n w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 1 go o 23.5 Saturn o 0.4 na pn. J o w i s z w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 3-go o 22.1 Jowisz o 3.2 na pd. Saturn w opozycji ze-słońcem ...... 7 -go o 15 M e r k u r y w górnem złączeniu ze S ło ń c e m ...... 8-go o 18 W e n u s w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 12-go o 19.4 Wenus o 1.7 na pd. M e r k u r y w górnym w ę ź le ...... 13-g0 0 22 M e r k u r y w złączeniu z K siężycem ...... 16-go o 23.4 Merkury o 4.4 na pn. M erkury w periheljum ...... • . . . iS-go o 13 M ars w złączeniu z Księżycem ...... 19-go o 6.6 Mars o 5.7 na pn. W e n u s w a fe lju m ...... ; ...... 28-go o 17 M e r k u r y w najw. półn. szerokości helioc...... 28-go o 20 S a t u r n w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 29-go o 7.4 Saturn o 0.6 na $11.

2 18

(V). Maj 1923. - Słońce © O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

T3 •O Dzień Czas W zno­ cd cd Równa­ cd Zbo­ Dłu­ €w gwiazdowy szenie nie czasu la w Ja czenie gość $ proste 1 g ¥ (czas średni I. I. Zachód Greenwich NJ H ® d w Wars CD N.- ^ U mniej Ł*NJ H S A D ęu L prawdziwy) P-4 Czas miesiąca tygodnia Srodk.-Eur. h m s h m s s 0 ł łl 11 0 m s S h m li m i wt. 2 33 33.77 2 30 42-5 9.52 + 14 50 49 45.8 40.09 — 2 51.2 0.33 407 1900 2 śr. 2 37 30.33 2 34 31-4 9-55 15 9 2 45.2 4.1.06 2 59.0 0.31 405 1901 3 cz. 2 41 26.88 2 38 20.8 9.57 15 26 59 44.6 42.03 3 6.1 0.29 404 1903 402 4 pt. 2 45 23.44 2 42 10.7 9-59 15 4 4 4 1 43-9 43.00 3 12 .7 0.26 19 05 400 5 sb. 2 49 19.99 2 4 6 1.3 9.62 16 2 8 43.3 43.97 318.7 0.24 1907

6 nd. 2 53 16.54 2 49 52.4 9.64 + 16 19 18 42.6 44-93 — 3 24.2 0.22 3 58 19 08 7 pn. 2 57 1.3.10 2 53 44-0 9.66 16 36 13 41.9 45.90 3 29.1 0.1Q 356 1910 8 wt. 3 1 9.65 2 57 36.3 9.69 16 52 51 41.2 46.87 3 33.4 0.17 354 19U 353 9 śr. 3 5 6.21 3 1 29.2 9.71 17 9 12 40.5 47.84 3 37-0 0.14 1913 10 cz. 3 9 2.76 3 5 22.6 9.74 17 25 16 39.8 48.80 3 40.2 0.12 351 1915 349 11 pt. 3 12 59.32 3 9 16.6 9.76 + 1741 3 39.1 49.77 — 3 42.7 0.09 191« 12 sb. 3 16 55.S7 3 13 11.3 9.79 17 56 32 38.3 50.73 3 44.6 0.07 347 1918 13 nd. 3 20 52.43 3 17 6.4 9.81 18 11 43 37-6 5i .7o 3 46.0 0.04 34B 1919 14 pn. 3 24 48.98 3 21 2.2 9.84 18 26 36 36.8 52.66 3 46.8 0.02 3 44 1921 15 wt. 3 2845.54 3 24 58,6 9.86 18 41 10 36.0 53.63 3 47.0 0.00 343 1923

16 śr. 3 32 42.09 3 28 55.5 9.8S + 18 55 25 35.2 54-59 — 3 46.6 0.03 341 1924 17 cz. 3 36 38.64 3 32 53-0 9.91 19 9 21 34-4 55.56 3 45-6 0.05 340 1926 18 Pt. 3 40 35.20 3 36 51.1 9-93 19 22 58 33.6 56.52 3 44.1 0.07 338 1927 19 sb. 3 44 31.76 3 40 49-7 9-95 19 36 15 32.8 57.48 3 42.1 0.10 337 1929 20 nd. 3 48 28.31 3 4 4 48.8 9-98 19 49 12 32.0 58.45 3 39-5 0.12 335 1930

21 pn. 3 52 24.87 3 4848.5 10.00 + 20 148 31.1 5 9 4 1 — 3 36.4 0.14 3 34 1932 22 wt. 3 50 21.42 3 52 48.7 10.02 20 14 4 30.2 60.37 . 3 32.7 0.l6 333 19 33 23 śr. 4 0 17.98 3 56 49-4 10.04 20 26 0 29.4 61.33 3 28.6 O.lB 331 19»1 24 cz. 4 4 14.53 4 0 50.6 10.06 20 37 34 28.5 62.29 3 23.9 0.20 330 1936 .25 pt. 4 8 11.09 4 4 52-4 10.08 20 48 47 27.6 63.25 3 18.7 0.22 389 1937 328 26 sb. 4 12 7.65 4 8 54.6 10.10 + 20 59 39 26.7 64.21 — 3 13-1 O.24 1939 27 nd. 4 16 4.20 4 12 57.2 10.12 21 10 8 25.8 65-17 3 7-0 0.26 327 1940 28 pn. 4 20 0.76 4 17 0.4 10.14 21 20 16 24.9 66.13 3 0.4 0.28 326 1941 29 wt. 4 2 3 57-31 4 2 1 4.0 10.16 21 30 2 23.9 67.09 2 53-3 0.30 325 1942 30 śr. 4 27 53-87 4 2 5 8.0 10.18 21 39 25 23.0 68.05 2 45.8 0.32 324 1943

31 cz. 4 31 50.43 4 29 12.5 10.20 + 21 48 26 22.1 69.01 — 2 37.9 0.34 323 19®

S ł 0 ń c e I s i ? ż y c O 0 Odle­ *> Dane dla fizycznych Średnia t»cS > Średnia głość obserwacji długość ■ .£. M — 2 Pro­ Abe- długość O od ca g w ęzła ■3 0 mień racja peri- 1 % Ziem i górnego geum Data R P Bo Lo * a II £ > n 0 '0 1 1.0077 8!73 15 54 20.31 — 24.3 — 4.1 262.5 167°96 203”60 — 0.29 11 1.0102 8.71 15 51 20.26 — 22.2 — 3.0 130.3 167.43 204.72 — 0.31 21 1.0123 8.69 15 50 20.22 — 19.4 — 1.9 358.0 166.90 205.83 — 0.31 31 1.0140 8.68 15 48 20.19 — 16.0 — 0.7 225.7 166.37 206.95 — 0.30 19

(V). Maj 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego II. (w średnie południe Greenwichskie)

T3 T3 .2 *0 -O Dzień Para­ '3 S x i A -S Wzno­ O 0 laksa cc Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ ^ *> J4 cti szenie pozio­ CD > N 53O czenie gość kość mień £ ° a proste m owa (X) .5* w Warszaw ie 'o3 W N £ _

k :u d h m ll ILI h m s 0 t 0 0 t n 448 1 121 15 9 54 — 13 9-1 228.69 + 4 .4 1 16 39” 61 8 0 8.5 15.2 1945 2 122 1 6 1 0 49 ló 3.8 243-75 4-93 16 31 60 37 1 7-4 16.2 2.101 5 28 0 1 S 3 123 1 7 1 1 4 8 17 51-2 258.49 5 -ii 16 18 59 51 2 6.9 17.2 2209 700 4 124 18 11 46 18 26.9 272.80 4.97 16 4 58 57 3 5.8 18-2 23os 8 05 5 125 19 9 45 17 54-6 286.62 4-54 15 48 57 59 4 2.8 19.2 2356

907 6 126 20 5 8 — ló 23.2 299.96 + 3-§7 15 32 57 2 4 57-0 20.2 — QS 5 7 127 20 57 42 14 . 4.0 312.84 3.02 15 18 56 11 5 48.2 21.2 10 13 ^08 U 19 8 128 21 47 38 11 8.8 325-34 2.05 15 7 55 27 6 36-3 22.2 J30 1224 9 129 22 35 24 7 48.4 337-54 + 1.01 14 57 54 52 7 22.0 —9 0'X * 9— g o i 10 130 23 21 34 4 12.0 340-52 — 0.06 14 50 54 26 8 5-7 24.2 13"

11 131 0 6 48 — 0 28.1 1-37 — 1.11 14 45 54 9 S 48.4 25-2 223 143» 2 * 5 12 132 0 51 43 + 3 15-8 13-16 2.10 14 43 54 1 9 30-5 26.2 1533 307 13 133 1 36 54 6 52.1 24.96 3.00 14 43 53 59 10 12.9 27.2 16s« 3 -H1 1 7 S9 14 134 2 22 53 10 13.1 36.80 3-78 14 44 54 4 10 56.2 28.2 3 5 7 15 135 3 10 3 13 10.7 48-73 4-39 14 47 54 15 11 40.7 29.2 1841

I 942 16 136 3 58 39 + 15 36-7 60.78 — 4.81 14 51 54 30 12 26.8 0.6 4 » » 17 137 4 48 47 17 22.9 72.97 5.02 14 56 54 50 13 14-6 1.6 5 01 2041 2136 18 138 5 4 o 17 18 22.2 85-30 5.00 15 3 55 14 14 3.8 2.6 5 42 19 139 6 32 51 18 29.3 97.81 4-74 1 5 1 1 55 42 14 54-3 3.6 629 2224 7 24 20 140 7 26 4 17 41-3 110.51 4.24 15 20 56 15 15 45-3 4.6 2308

g26 21 141 8 19 32 -(-15 58-3 123-43 — 3-52 15 29 56 51 10 36.6 5-6 2345 22 142 9130 13 23.3 136.60 2.60 15 40 57 32 17 27.9 6.6 933 — Q 23 143 10 6 25 10 2.3 150.06 1.51 15 52 58 14 18 19.1 7.6 1043 18 1158 24 I44 10 59 57 ;6 4-1 163-84 — 0.32 16 4 58 58 19 10.ó 8.6 O 49 25 145 11 53 59 "l- 1 39-8 177-96 + o.Q3 16 15 59 39 20 2.8 9.6 1315 l 16

1 4 3 26 I46 12 4 9 1 — 256.2 192.41 + 2.14 16 25 60 14 20 56.3 10.6 1434 1 5 65 27 147 13 45 31 7 26,8 207.16 3-23 16 31 60 38 21 51.5 11.6 2 11 1 7 1 6 2 48 28 148 14 43 47 11 33-0 222.10 4.12 16 34 60 49 22 48.8 12.6 29 149 15 43 46 U 55.3 237.11 4.72 16 33 60 43 23 47.8 13.6 1834 3 ‘8 60 21 400 30 150 16 44 54 17 17-0 252.03 5.00 16 27 * ‘ * 14.6 1948

449 31 151 17 46 11 — 18 28.0 266.7] + 4-94 16 17 59 44 0 47.6 15.6 2053

h h C Ostatnia kwadra 7-go o 18.3 ]J Pierwsza kwadra 28-go o 14.4 KJ Nów 15-go o 22.6 © Pełnia 30-go o 5.1 h Księżyc najdalej od Ziemi (apogeum) 13-go o 4.8 „ najbliżej do „ (perigeum) 28-go o 15.8 Największa libracja zachodnia 6-go, wschodnia 22-go. 20

(V). Maj 1923. — Planety. i i i .

Wzno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie czenie Data helioc. kość Planeta proste helioc.

płdn. w icli od od Ziem i Odległość Odległość a 5 Paralaksa X od Słońca

poziomowa P Promień Promień tarczy Kulm. wGreen- h in s 0 { h m a 0 0 1 3 50 29 + 22 43 13 17 3’6 9'4‘ 0-942 151-1 +6-8 oł352, .6 4 13 56 + 23 51 13 21 4-0 10-0 0*828 173 ’ 7 4 -5’7 0*381 Merkury 11 4 29.25 +24 4 13 16 ■ 4-6 12*1 0-727 193-0 +4-0 0*408 16 4 36 13 +23 29 13 3 5"2 I3'ó o-6 45 209-9 4-2-1 0*432 a ; " 21 4 34 34 -j-22 13 12 42 ' 5'7 15-0 0-587 225-2 + 0-3 0*450 26 4 2 6 29 + 20 28 12 14 6-o 15'9 °‘555 239'5 — 1-5 0-402 31 4 15 52 4~18 3 f 11 44 ó'i 1Ó'0 ć>'5 51 253*3 — 3-1 0*467 1 0 24 12 + 050 9 51 6*5 6-8 1*290 314'7, — 2-9 0*728 6 ' 0 46 19 + 3 7 9 53 ó'4 ó-7 l ' 32l 322-7 — 3-1 0*728 Wenus 11 1' 8 33 + 523 9 56 6-2 Ó'5 1‘SS1 330-6 — 3‘3 0*728 16 1 3° 57 + 7 37 9 58 6*1 6-4 1-380 33^*5 —,3'4 0-728 9 21 1 53 3ó + 9 47 lo 1 6*0 6'2 1*408 346*4 — 3*4 0*727 26 2 ló 33 + 11 53 lo 4 5'8 ó'l 1-436 354*4 3*4 0*727 31 2 39 52 + 13 52 lo 8 5'7 6*o 1-462 2*3 — 3*3 0-726

1 4 34 47 + 22 49 H i 2*0 3*7 2-356 8 )*3 -j-l *2' 1-572 6 4 49 14 + 23 17 13 56 2 0 3'7 2-384 91-8 4_1’3 i -578 Mars 11 5 3 44 + 23 41 13 51 1-9 3'6 2-411 94-2 +1-3 1-583 16 5 18 16 + 24 0 13 46 l '9 3-6 2-436 96-6 + 1-4 1'589 € O 21 5 32 47 + 24 13 13 40 i '9 3-6 2’4ÓO 99-0 + 1-4 1‘5'H 26 5 47 18 + 24 22 13 35 1'9 3'5 2-484 101-4 + i '5 ' l ’6oo 31 6 1 46 + 24 25 13 30 1-9 3' 5 2-505 103-7 + 1*5 1-605 1 14J50 9 — 14 57 O 19 20*8 2*0 4-414 223*8 + r i 5-418 Jowisz 11 14 45 7 — 14 35 23 30 20-8 2*0 4-412 224*5 + r i 5--M7 21 14:40 17 • — 14 14 22 46 20*7 ■ 4-440 225-3 + r i 5-415 31 14,35 58 — 1356 22 2 20*4 2*0 4'497 220*1 + r i 5'413 1 12 59 34 — 3 24 22 24 8'5 ro 8-74 197*6 + 2*5 9-ó.ó Saturn 11 ■12 57 17 — 3 11 2143 8'5 i-o 8-82 197-9 + 2*5 9-66 b 21 12 55 2Ó - — 3 1 21 i 8-4 i-o 8*93 198-2 + 2*5 9-66 31 12 54 6 — 255 20 21 8-2 ro 9-06 198*5 4 -2*5 9-67 1 2 3 1 1 2 1 — 6 2 8 38 i '7 o'4 20*67 344*2 ■ — o*8 20*09 Uran 11 23 12 44 — 5 54 8 0 1-7 0-4 20-53 344*3 — o*8 20*09 ■' V , 21 23 13 50 — 5 47 7 22 i '7 0-4 20-37 344'4 — o*8 20*09 31 23 14 39 — 542 6 44 1-7 0-4 20*21 344'5 — o*8 20*09

1 9 114 0 + ló 25 18 37 1'2 o'3 29-97 137-3 4-0*2 30*08 Neptun 11 9 11 5 2 + 16 24 17 58 1 ‘2 0-3 30-14 137-4 i-o*2 30-08 21 9 1 2 1 7 , + 16 2 2 17 19 1'2 4-0*2 30*08 : '- f o-3 30-31 137-4 1 .9 12 55 4-1 620 16 40 r.i o-3 30-47 137-5 4-0*2- 30*08 Pierścień S a tu r n a : Data ! YYielka oś | Mala oś Merkury widoczny na tle zorzy wieczorowej w pierw­ szej połowie miesiąca, najlepiej w środku pierwszej de­ 16 42 J? 6*9 k a d y . — W enus widoczna na wschodzie przed wzej- Dnia 16-gd w Warszawie, czas środk.-eurcp. ściem Słońca. — Mars stopniowo ogarniany przez Planeta j Wschód | Zachód Kulminacja światła zorzy wieczorowej, znika wśród nich w końcu h m h m h m m iesiąca. — Jowisz w przeciwstawieniu ze Słońcem, Wenus 2 53 16 15 9 34 jest widoczny przez całą noc, jako świetna biała gwiazda ; M ars 4 56 21 46 13 21 na początku drugiego tygodnia w złączeniu, po raz .To flisz 22 44 17 57 3 35 drugi w tym roku, z a Librae. Saturn 15 10 2 50 20 58 U ran 1 44 12 50 7 17 21

IV. (V), Maj 1923

Zakrycia gwiazd przez Księżyo dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (.Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

'O Początek Koniec j ; O Nr. : 73 Nazwa gwiazdy M Kąt Kąt Kąt Kąt % Czas Czas U w a g i od od od Uniwers. Uniwers. oh 5 bieg. zenitu bieg. zenitu

h ' m 0 0 h m 0 0 i229 1 2!2 B Librae 6.4 i 54.6 94 66 2 561.7 294 260 250 1 ■tj Librae 5.5 33 16.4 59 64 24 6.0 332 328 231 2 24 Scorpii 5.0 21 6.8 59 8q 21 52.6 327 352 232 24 83 Leonis 6.3 22 49.8 78 39 23 38.8 322 283 233 24 ~ Leonis 5.2 23 31.. 3 90 51 24 >3-3 308 269 234 m . 96 Virginis 1 6.5 19 45-3 16 5 173 20 29.3 240 240 235 27 Yirginis 4.3 21 32.3 69 58 22 25.4 331 312

Zaćmienia Księżyców owisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na Ziemiach' Polskich. o godz. 23 m. .45 cz CJniw., w lunecie odwracającej. WE | WCEj Data i mo­ Data i mo­ c Konfi­ 3 Konfi­ Konfi­ Konfi­ a Konfi­ ment ment cS guracje guracje guracje

Data guracje zjawiska zjawiska fi Data fi guracje

d li m <1 h m , 1 i 5.9 I p. 18 19 ,'59*ó I k. 1 43J2 7 3124J 13 23J14 19 41J32 25 J2143 2 19 34.3 I P- 182022.2 I I k. 2 42J13 8 3JU 2 14 312J4 20 423J1 26 1J234 9 21 43.3, I I I k. 25 21 53.Ó I k. 3 42-1J3 9 2J134 15 3J142 21 4 3 i2 j 27 23J14 9 23 37-S'i I k.( 25' 22 59.2 I I k . 4 4J123 10 21J34 16 4J 22 43J12 38 321J4 17 1 3i .i I k.j 5 41J32 11 J 1234 17 421J 3 23 431J2 29 3J124 17 1 11.5 111 k. 6 432J1 12 1J324 18 4 Jsi3 24 2J43 30 31J24 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi; Księżyce oznaczone cyframi i, 2, 3, 4, poruszają 31 2J134 p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście się w odleglejszej od Ziemi połowie orbity, względem Jowisza w cień Jowisza, względnie wyjście z cienia). z zachodu na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3, 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch pozorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Zboczenie Nazwa i numer przeciwsta­ Planety Data proste wienia 1923 a 0 W ielkość od od Ziemi Odległość od Słońca Odległość

h m 0 1 V . Maj 9 15 39-7 — 11 46 I.4 0 2.42 V 17 15 32.1 — 11 20 I.4 0 2.41 P a rte n o p e (11) 9.1 V . M a j 16 n 25 15 24-4 — 10 59 I.40 2.40 V I . Czerwiec 2 15 17-3 — 10 45 I .4 2 2.39 10 15 11.3 — 10 39 1*45 2.38 V) 18 15 6.8 — 10 43 1.49 2.37

Zjaw iska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi z Barana do Byka. li o J o w is z w złączeniu z K s ie ż y c e m ...... i-gp o 4.2 Jowisz o 3 o na pd. Jowisz w opozycji ze Słońcem ...... 5'-g° o 14 M e r k u r y w najw. odchyleniu wschód...... 5-go o 17 Merkury o 21 1 na wsch. od (£) W e n u s w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... - 13-go o 0.6 Wenus o 0.9 na pn. M e r k u r y w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 17-go o 6.2 Merkury o 6.3 na pn. M erkury nieruchomy ...... 17-go o 22 M a rs w złączeniu z Księżycem ...... 18-go o 4.1 Mars o 6*o na pn. W enus w najw. połudn. szerokości helioceutr. . . , 21-go o 5 M e r k u r y w dolnym w ę ź l e ...... 22-go o 7 Saturn w złączeniu z Księżycem ...... 26 go o 14.4 Saturn o 0.4 na pn. Jow isz w złączeniu z Ksieżycem ...... 28-go o 9.3 Jowisz o 2.9 na pd. M erkury w dolnem złączeniu ze Słońcem ..... 29-go o 3 2 2

(VI). Czerwiec 1923. — Słońce © O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie). r.

Ti •0 Dzień Czas Wzno­ Równa­ a O Zbo­ Dłu­ W gwiazdowy szenie nie czasu w czenie g ość h- Zachód proste (czas średni 3 « . na na l h 1 CD Greenwich na l h w War mniej S Przemiana S A D Przemiana L prawdziwy) P-, Czas m iesiąca tygodnia ------Środk.-Eur.

m h 111 s li s s 0 , ,, 0 m s s h m h 311 i Pt. 4 35 46.98 4 33 17.5 10.22 +2157 4 21.1 69.96 — 2 29.5 0.36 322 1046 2 sb. 4 39 43-54 4 37 22.8 10.23 22 5 20 20.2 70.92 2 20.7 0.38 3 ai 19 47 3 nd. 4 43 40.10 4 41 28.6 10.25 221312 19.2 71.88 2 1 1 .5 0.39 320 1048 4 pn. 4 47 36-65 4 45 34-8 10.27 22 20 41 18.2 72-84 2 1.9 0.41 319 1949 319 5 wt. 4 51 33.21 4 49 41-3 10.28 22 27 46 17.2 73-79 1 5 i -9 0.42 19 w 6 318 śr. 4 55 29.76 4 53 48-2 10.30 + 2 2 34.28 16.3 74-75 — 1 41.6 0.44 1951 7 cz. 4 59 26.32 4 57 55-5 10.31 22 40 47 15.3 75-71 1 30.8 0.45 3 17 19 52 8 317 pt. 5 3 22.88 5 2 3.0 IO.32 22 46 41 14.3 76.66 1 19.8 o -47 19 53 9 sb. 5 7 19.43 5 6 10.9 IO.34 22 5 2 12 13.3 77.62 1 8.5 0.48 3 16 19 5 4 10 nd. 5 11 15.99 5 10 19.1 10.35 22 5 7 1 8 12.3 78.58 0 56.9 0.49 316 1965

11 pn. 5 15 12.55 5 14 27.5 IO.36 + 2 3 2 1 u .3 79-53 — 0 45.0 0.50 315 19 55 3 15 12 wt. 5 19 9-10 5 18 36.2 10.37 23 6 19 10.2 80.49 0 32.9 0.51 19 36 13 śr. 5 23 5-66 5 22 45.0 IO.38 23 lo 13 9.2 81.44 0 20.6 0.52 3 15 19 57 14 cz. 5 27 2.22 5 26 54-1 IO.38 23 13 42 8.2 82.40 — 0 8.1 0.52 315 19 57 314 15 pt. 5 30 58.78 5 31 3-3 IO.39 23 16 4 7 7.2 S3.36 + 0 4 -5' 0.53 1958 3I4 16 sb. 5 34 55-33 5 35 12.6 IO.39 + 23 19 27 6.2 84.31 + 0 : 7-3 0.54 19 59 3 14 17 nd. 5 38 51.89 5 39 22.1 I0.40 23 21 42 5.1 85-27 0 30.2 o-54 19 59 314 18 pn. 5 42 48.44 5 43 31.6 I0.40 23 23 33 4.1 86.22 043.1 o -54 19 69 314 19 wt. 5 46 45.00 5 47 41-2 IO.40 23 24 59 3.1 ' 87.18 0 56.2 o-54 201 20 śr. 5 5041-56 5 51 50-7 IO.40 23 26 0 2.0 88.13 1 9.2 0.54 314 201no 21 cz. 5 54 38.12 5 56 0.3 10.40 + 23 26 36 1.0 89.08 -+-1 22.2 0-54 314 20«i 22 pt. 5 58 34-67 6 ó 9.9 I0.40 23 26 48 0.0 90.04 1 35-2 0.54 3 14 2001 315 23 sb. 6 231-23 6 4 19.4 10.40 23 26 34 1.1 90.99 1 48.2 0-54 20»! 24 nd. 6 6 27.79 6 82S.S 10.39 23 25 56 2.1 91.95 2 1.0 o-54 315 2001 3 15 25 pn. 6 10 24.34 ó 12 38.2 IO.39 23 24 54 3-1 92.90 2 13.8 0-53 20 01

26 wt. 6 14 20.90 6 16 47.4 10.38 + 23 23 26 4-2 93-85 -t-2 26.5 0.52 316 20 °1 27 śr. 6 18 17.46 6 20 56.4 IO.38 23 21 34 5-2 94.81 2 39-o 0.52 316 2001 28 cz. 6 22 14.01 6 2 5 5-4 10-37 23 19 17 6.2 95-76 2 51.4 0.51 317 2001 29 pt. 6 26 10.57 6 29 14.2 IO.36 23 16 35 7.2 96.71 3 3-& 0.50 317 2001 30 sb. 63 0 7.13 6 33 22.7 10.35 23 13 29 8.3 97.66 3 15-6 0.50 318 2001

S ł 0 ń c e K s i 5 ż y c Odle­ Dane dla fizycznych Średnia Średnia głość obserw acji długość długość Pro­ Abe- od węzła peri­ mień racja Ziemi górnego gemn Nutacja Nutacja ©

Data P Bo Lo Paralaksa II R poziomowa j

$ ■ w Rektascenzji

n > M n 0 0 0 0 0 s 10 1.0154 8.67 15 47 20.16 — 12.1 >4-0.5 93.4 165.84 208.06 —0.29 20 1.0163 8.66 15 46 20.14 - 7.9 g p .7 321.0 165.32 209.17 —0.28 30 1.0167 8.66 15 45 20.13 - 3.4 • 2.8 188.6 164.79 210.29 —0.26 2 3

(VI). Czerwiec 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

Tl T3 'O •0 Dzień Para­ A Wzno­ , « laksa C/J 0 szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ Oj s czenie gość kość mień pozio­ 0 is Si •+-> p proste m owa % w Wa szawie OS?-o £ a s X TL G reenw ich o ^ P r Czas Czas Czas przejścia miesiąca 1 Q< przez południk Środk.-Eur. h m s li m h m 0 1 0 0 <3 h m * n 545 i 152 18 4 6 21 — 18 26.0 281.02 + 4-57 16 4 58 57’ 1 46.8 16.6 2 V lH 2 153 19 44 20 17 16.9 294.89 3-94 15 49 58 3 244.1 17.6 2232 649 755 3 154 20 39 28 15 11.9 308.28 3.11 15 34 57 9 3 38.3 18.6 2 3 09 4 155 21 31 38 12 24.3 321.21 2.14 15 20 56 18 4 29.2 19.6 2 3 39 gaś 5 156 22 21 6 9 6.7 333-77 1.09 15 8 55 33 5 1 7 .1 20.6 — 1 0 10

6 157 23 8 25 — 5. 30.5 346.00 -[-0.02 14 58 54 57 6 2.3 21.6 O06 l l 16 7 158 23 54 17 — 1 44-8 358.00 1-03 14 51 54 30 6 45-8 22.6 O29 12is> 323 8 159 0 39 24 4- 2 2.3 9.85 2.03 14 4 7 54 14 7 28.3 23.6 O51 I I 426 9 lóo 1 24 28 5 43-5 21.66 2.93 14 45 54 7 8 10.6 24.6 l 13 136 10 161 2107 .9-11.6 33-48 3-71 14 45 54 9 8 53-4 25.6 1529 901 11 162 2 56 52 + 12 18.9 45.40 — 4-32 1448 54 19 9 37-4 26.6 1631 229 12 163 3 45 8 14 57-5 57-44 4.76 14 52 54 35 10 22.9 27.6 1733 3OI 8 13 164 4 35 5 16 58.9 69.66 4.98 14 58 54 56 11 10.4 28.6 1 S3 339 14 165 5 26 41 18 14.9 82.06 4-97 15 5 55 21 11 59-6 29.6 1080 425 15 166 6 19 37 18 38.9 94.66 4-72 15 12 55 4-9 12 50.4 1.0 2022

16 167 7 13 23 + 18 6.7 107-45 — 4-23 15 20 56 18 13 42.0 2.0 5 18 21 08 018 2148 17 168 8 7 25 16 37-7 120.44 3.51 15 29 56 49 14 33.9 3 -o 724 18 169 9 1 15 14 15.0 133.61 2.60 15 37 57 19 15 25.5 4.0 2 2 23 8 33 19 170 9 54 39 u 5.1 146.98 1-53 15 4 6 57 5 o 16 16.7 5 -o 2254 946 20 171 10 4 7 39 7 17-1 160.55 — 0.35 15 54 58 21 17 7-4 6.0 2 3 2 2

21 172 11 40 35 + 3 2.4 174.34 + 0.86 16 2 58 50 17 58.2 7.0 l l 01 2 3 4S 22 173 12 33 56 — 1 26.2 188.36 2.04 16 9 59 17 ] 8 49.6 8.0 12 ls — 23 174 13 28 15 5 53.8 202.60 3.12 16 15 59 39 19 42.2 9.0 1335 O15 24 175 14 2 4 5 10 4.3 217.03 4.01 16 20 59 55 20 36.7 10.0 14“ O** 25 176 15 21 42 13 40.6. 231.61 4-65 16 21 60 1 21 33-2 11.0 1611 116 l 72

h h (J Ostatnia kwadra 6-go o 9.3 \ Pierwsza kwadra 21-go o 20.8

,® Nów 14-go o 12.7 J @ Pełnia 28-go o 13.1

h Księżyc najdalej od Ziemi (apogeum) 9-go o 18.5 „ najbliżej do ,, (perigeum) 25-go o 13.5

Największa libracja zachodnia 3-go, wschodnia 18-go.

I 2 4

(VI). Czerwiec 1923- — Planety. iii.

W zno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie Data czenie helioc. kość Planeta proste helioc.

płdn. w ich od od Ziemi Odległość a 8 Paralaksa X Odległość od Słońca

poziomowa i Promień Promień tarczy Kulm. w Kulm. w Green­

li m s 0 > li m U 0 0 1 4 13 51 - f i 8 20 113 8 6*0 15-9 o*554 256*0 — 3*4 0*467 6 4 6 l l + J7 2 1 1 1 1 5*7 15-1 0-583 269*8 — 4*7 0*463 Merkury 11 4 4 30 + 16 33 10 50 5 ’2 ' 13*8 0-636 284*1 — 5*9 0*453 £ 1(3 4101 + 16 53 10 35 4'7 12*4 0-708 299*4 — b*7 0*436 21 4 22 53 + 17 54 10 28 4-2 11’0 o-797 316*1 — 7*o 0-414 26 4 42 55 + 19 22 10 28 3'7 9*8 0-898 335*o — 6-7 0-386 31 5 lo 3 + 21 1 10 36 3'3 8'7 r o o ó 356*8 — 5*4 0*358

1 2 44 34 + 14 15 10 9 5'7 6*o 1*467 3*9 — 3*2 0-726 6 3 8 23 + 16 5 1013 5'6 5*9 1*492 1:1*9 — 3*1 0-726 Wenus 11 3 3240 + 17 45 10 17 5*5 5-8 1*5-16 19*9 — 2*8 0-725 IB 3 57 24 + 19 15 10 22 5'5 5'7 1-539 .27*8 — 2*5 0 724 9 21 4 22 35 + 20 32 10 28 5'4 5'6 1-501 35*8 — 2-2 0-724 26 4 48 12 + 2 1 35 10 34 5'3 5-6 1*581. 43*8 — 1-8 0*723 31 5 14 10, + 22 24 10 40 5'2 5‘5 1*600 51*9 — 1*4 0*722 1 6 4 40 + 24 25 13 29 i '9 3'5 2-510 104*2 + 1*5 1*606 6 6 19 5 + 24 22 13 24 1-8 3*5 2-530 lo6*6 + 1-6 l*6li Mars 11 6 33 26 + 24 14 1318 1-8 3*5 2-550 108*9 + 1-6 1*616 16 6 47 42 + 24 2* 1313 1-8 3'4 2-568 111-2 + 1-6 i'62o 0 21 7 1 53 + 23 44 13 7 r8 3*4 2-584 113*5 + 1*7 1*625 26 7 15 57 + 23 22 13 2 1-8 3*4 2*599 115*8 + 1*7 1*629 31 7 29 54 +22 56 12 56 1-8 3-4 2-613 l lS ‘ 1 + i 1 1-633 1 14 35 34 — 13 54 2158 20-4 1*9 4*504 226*1 + 1*1 5'413 Jowisz 11 14 32 8 — 13 40 2 115 20*0 1*9 4*589 22Ó'9 + l-o 5'4H % ' 21 14 29 42 ~13 31 20 34 19-6 1*9 4*695 227-7 + 1-0 5-409 31 14 28 2; — 13 27 19 53 19-1 r 8 4*820 228-4 + l-o 5*407

1 12 54 0 — 2 55 2017 8'2 l'’0 9*o7 io8'6 + 2"5 9-67 Saturn 11 12 53 13 — 253 19 37 8-1 i-o 9*22 198-9 + 2*5 9*67 1) 21 12 53 12 — 2 55 18 57 7'9 0*9 9*37 199*2 + 2*5 9-67 31 12 53 44 — 3 1 1819 7-8 0-9 9*54 199'5 + 2*5 9-68 1 23 14 43 — 5 42 6 40 1-7 o*4 20'20 344*5 — o-8 20’09 Uran 11 23 15 14 — 5 39 6 1 1-7 0-4 20-03 341*6. — o*8 20*09 V 21 2315 26 — 5 38 5 22 1 1 °*5 19-86 344*7 — o-8 20*09 31 23 15 21 — 5 39 4 42 1*7 o*5 19-70 344*8 — o*8 20*09

1 9 12 59 + 16 19 16 36 1'2 ° '3. 30*4 9 ' 137-5 + 0*2 30*08 Neptun 11 9 13 49 + 16 15 15 58 1 "2 0-3 30*63 137*5 + 0*2 30*08 V 21 9 14 5o + 16 11 15 20 1*2 0*3 3o*77 137*6 + 0*2 30*08 31 9 15 59 + 16 6 14 41 1*2 0-3 30*88 137*7 + 0'2 30-09

Pierścień S atu rn a: Data Wielka oś I Mała oś Merkury tonie wśród blasków świtu. — W enus 16 4 °'4 6-4 widoczna na wschodzie, przez czas krótki przed wzej- ściem Słońca. — Mars w sąsiedztwie Słońca, niedo­ Dnia 16-go w Warszawie, czas środk.-europ. stępny. — Jowisz przechodzi przez południk wie­ Zachód Kulminacja czorem, źachodzi po północy, świeci niewysoko w po­ h 111 h m 1 m bliżu cc Librae, od której oddala się na zachód. — Wenus 2 08 17 48 9 58 Saturn może być obserwowany w pierwszej poło­ Mars 4 24 21 14 12 49 Jowisz I5 39 1 25 20 30 wie nocy. Saturn 13 04 0 4 0 . 18 53 Uran 23 38 ro 52 5 l7 2 5

IV. (VI)f Czerwiec 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

P o c z ą t e k j K o n ie c Nr. 1 N a z w a gw iazd y K ąt K ąt K ąt K ą t Czas Czas U w a g i fi od od od od Uniwers. Uniwers. Wielkość bieg. zenitu bieg. zenitu

h 111 0 0 h m 0 0 236 1 d Sagittarii 5-0 21 44.0 130 160 22 35.8 228 25.3 237 6 X Aąuarii 3.8 0 13.9 80 116 1 24.O 243 272 238 22 91 G Virginis 6.5 19 H o 145 126 20 13.4 261 234 239 24 22 B Librae 6.4 20 20.6 150 139 21 14 3 247 227

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza wi&©cxiie na Ziemiach. Polskicli o godz. 22 m. BO cz. Uniw., w lunecie odwracającej. O 03 Data i mo­ Data i mo­ ■£S3 N t» Konfi­ cS Konfi­ -2 Konfi­ có Konfi­ ii ment

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Zboczenie Nazwa i numer przeciwsta­ proste Planety Data wienia 1923. cc W ielkość od od Ziemi Odległość Odległość 1 od Słońca . h m 0 > VL Czerwiec 18 18 49.8 + 23 4 2.5^ 3.32 26 18 43.4 + 23 7 2.55 3.32 VII. Lipiec 4 18 36.7 + 22 52 2.55 3.33 P allas (2) 9.1 VII. Lipiec 1 12 18 30.2 +22 19 2.56 3.34 „ 20 18 24.1 4-21 28 2.58 3.35 28 18 18.9 + 20 22 2.60 3.36

Zjaw iska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi z Byka do Bliźniąt. 1 ii M erkury w afeljum ...... i-go o 12 M e r k u r y n ie r u c h o m y ...... lo-go 0 6 o W e n u s w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 12-go o 7.9 Wenus o 3.5 na pn. M erkury w złączeniu z Księżycem ...... 12-go o 21.8 Merkury o 0.7 na pn. M a rs w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 15-go o 23.9 Mars o 5.6 na pn. S a t u r n n ie ru c h o m y ...... 17-go o 23 M erkury w złączeniu z Wenus...... 21-go o 16.4 Merkury o 2.6 na pd. M erkury w najw. połudn. szerok. helioc...... 21-go o 21 Słońce najwyżej ...... ' ...... 22-go o i i . i Saturn w złączeniu z Księżycem ...... 22-go o 20.6 Saturn o 0.1 na pn. M erkury w najw. odchyleniu zachodniem ...... 23-go o 5 Merkury o 22.6 na zach. od (•) Jowisz w złączeuiu z Księżycem ...... 24-go o 14.2 Jowisz o 3.1 na pd. 26 ■ I (VII)./I l ( f \ Lipiec■ ■ ■ J1923. A — Słońce 1. r O---V O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

Dzień Czas Wzno­ cd cd Równa­ Zbo­ Dłu­ gwiazdowy szenie l a nie czasu Zachód w czenie gość Wschód proste (czas średni

g na l h 1. i * PB CD Greenwich mniej S A D & Ł prawdziwy) Przem iana £ _ Czas miesiąca [ tygodnia Srodk.-Eur.

h m s li m s S 0 f tf n 0 IU s S h m h ni 318 i nd. 6 34 3-6 S 6 37 3 1 .1 IO.34 + 23 9 59 9-3 98.62 + 3 27.4 0.49 20 °o 2 pn. 6 38 0.24 6 4 1 39.2 10 34 23 6 4 I0.3 99-57 3 39-o O.48 319 20 00 320 3 wt. 6 4 1 56. So 6 4 5 4 7 .1 10-32 23 1 45 11-3 100.52 3 50.3 0.47 2 0 ° ° 320 I 959 4 śr. 6 45 53-35 6 49 54-8 io '3l 22 57 2 12.3 101.48 4 1-4 0.4Ó 321 59 5 cz. 6 4 9 49.91 6 54 2.1 10-30 22 51 55 13-3 102.43 4 12.2 0.44 19 322 1958 6 pt. 6 53 46.47 6 58 9.2 10.29 + 22 46 24 14-3 103.38 + 4 22.7 0.43 323 7 sb. 6 57 43.02 7 2 15 .9 10.28 22 40 29 15-3 104.34 4 32-9 0.42 19 ' 8 nd. 7 1 39-58 7 622.3 10.26 22 34 11 16.3 105.29 4 42-7 0.40 3 24 19 57 9 pn. 7 5 36.14 7 10 28.4 10.24 22 27 29 17.2 106.24 4 52.2 0.39 325 19 56 326 10 w t . 7 9 32.69 7 14 34-0 10.23 22 20 24 18.2 107.20 5 1-3 0.37 19 56 327 11 śr. 7 13 29.25 7 18 39-2 10.21 + 22 12 56 19.2 108.15 + 5 10.0 °-35 19 55 I954 12 cz. 7 17 25-80 7 22 44.1 10.19 22 5 5 20.1 109.10 5 1S.3 0.34 3 28

13 pt. 7 21 22.36 7 2648.5 10.17 21 56.51 21.0 ] 10.06 5 26.1 0.32 3 29 19® 14 sb. 7 25 18.92 7 30.52.4 10.16 21 48 14 22.0 111.01 5 33-5 0.30 330 19 52 331 IB nd. 7 29 15.47 7 34 55-8 10.13 21 39 16 22.9 111-97 5 40-4 0.28 1951 16 pn. 7 33 12.03 7 38 58.8 10.11 rł-21 29 55 23.8 112.92 + 5 46.8 0.26. 333 I 950 17 wt. 7 37 8.59 7 43 1.2 10.09 21 20 12 24.8 113.88 5 52.6 0.23 334 1948 336 18 śr. 7 41 5-14 7 47 3-2 10.07 21 10 7 25-6 114-83 5 5S.0 0.21 1948 336 1947 19 cz. 7 45 1.70 7 51 4-5 10.05 20 59 41 26.5 115.78 ) 6 2.8 0.1.9. 20 pt. 7 48 58.25 7 55 5-3 10.02 20 48 54 27.4 116.74 6 7.1 o .ió 337 19 40 21 sb. 7 52 54-81 7 59 ' 5-6 10.00 + 20 37 45 28.3 117-69 + 6 10.7 0.14 339 1915 22 nd. 7 56 51-36 8 3 5-2 9.97 20 26 16 29.2 118.65 ,6 13.8 0.12 340 19® 342 I942 23 pn. 8 0 47.92 8 7 4-3 9-95 20 14 26 30.0 119.60 6 16.4 0.09 24 wt. 8 444.48 8 1 i 2.8 ■ 9*9.2 20 2 16 30.8 120.56 6 18.3 0.07 343 19*i 344 939 25 śr- 8 - 8 41.03 8 1 5 ,o.ó 9.90 19 49 46 .31-7 121.51 6'19.6 0.04 I

26 cz. 8 12 37.59 8 18 57.9 9.87 + 1 9 3 6 5 6 32-5' 122.47 + 6 20.3 0.02 346 1938 27 pt. 8 ló 34.14 8 22 54.6 9 -8.5 19 23 47 33-3! 123.42 ó 20.5 0.01 347 1937 28 sb. 8 20 30.70 8 26 50.7 9.82 19 10 18 34-1 124,38 . 6 20.0 0.03 349 1935 8 24 27.25 350 1933 29 nd. 8 30 46.2 9.80 18 56 31 34-9 125-33 6 19.0 0.06 1932 30 pa. 8 28 23.Sl 8 3441-1 9.78 18 42 24 35-6 126.29 6 17-3 0.08 3 82 353 31 wt 8 32 20.36 8 38 35-4 9-75 + 18 27 59 36-4 127.24 + 6 15.0 0.11 1931

0 S ł ń c e Księżyc ' n5 Odle­ CC_* ^cd Dane dla fizycznych Średnia Średnia , y s W ^ cd m głość obserw acji długość długość c ■—a ^3 ^ ° Pro­ Abe- od £ B węzła peri- 0 % g . 2 mień racja Ziemi cd si górnego geum 3 ęz

Data P Bo Lo R &s § | II ' £ t n 0 0 s 10 1.0167 8.66 15 45 20.13 + 1.2 + 3 .9 56.3 164.26 211.40 —0.25 20 1.0162 8.66 15 46 20.14 + 5 .6 + 4 .8 284.0 163.73 212.52 —0.24 30 1.0152 8.67 15 47 20.16 + 9 .9 + 5.7 151.7 163.20 213.63 —0.24 27

(VII). Lipiec 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

13 T3 0 ■O Dzień Para­ rCj A W zno­ O O szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ laksa cn ca cd 1 ^ N o 3 proste czenie gość kość mień pozio­

a Czas przejścia a przez południk Środk.-Eur. h m s 0 , 0 0 li m d h m li m 042 1 182 21 12 11 — 13 44-2 316.30 + 2.32 15 32" 57 0 218.1 17.0 2140 2 183 22 3 37 10 34-3 329.22 1-25 15 19 56 14 3 8.4 18.0 2208 751 3 184 22 52 34 7 0.5 341.78 + 0 ,1 5 15 8 55 33 3 55.7 19.0 2233 869 4 185 23 39 36 — 3 13-9 354.04 — 0.94 14 59 54 59 440.7 20.0 2256 1005 5 186 0 25 23 -f~ 0 3Ó.3 0,07 1.97 14 52 54 34 5 24.1 21.0 2318 l l 09 2340 6 187 110 40 + 422.1 17.96 — 2.90 1448 54 19 6 6.8 22.0 12IS 7 188 1 56 6 7 56-5 29.79 3-/0 14 47 54 14 6 49-4 23.0 — 1316 8 189 2 42 21 11 12.3 41.66 4-34 14 48 54 19 7 32.8 24.O O04 1419 9 190 3 29 56 14 2.3 53-64 4.80 14 52 54 33 8 17^5 25.0 O31 1521 10 191 4 19 14 16 18.2 65-79 . 5-05 14 58 54 55 9 4-o 2Ó.0 l 01 1622

11 192 5 10 22 + 17 52.0 78.15 — 5-07 15 5 55 23 g 52.6 27.0 l 37 172° 12 193 6 3 12 lS 35-8. 90.76 4-85 15 14 55 56 1043.1 28.0 9 1 9 1815 3 0 9 1904 13 194 6 57 20 18 23.5 103.63 4-38 15 24 56 30 11 35.1 29.0 40B I 947 14 195 7 52 n 17 12.ó 116.74 3.67 15 33 57 4 12 27.9 0.5 15 196 8 47 5 15 4-5 130.09 2-75 15 42 57 36 13 20.7 1*5 51S 2054

16 197 9 41 37 + 12 , 4-9 143.64 — 1.66 15 5o 58 5 14 13.1 2.5 6as 2058 735 17 198 10 35 33 8 23.6 157-35 — 0.45 15 56 58 29 15 4.8 3-5 2128 2154 18 199 u 28 59 4 - 4 12.7 171.22 +0.79 ló 2 5849 15 56.0 4-5 860 19 200 12 22 17 — 0 13.8 185.20 2.00 16 6 59 4 ló 47.1 5 -5' lO07 2221 22^0 20 201 13 15 56 441.0 199.29 3.10 1.6 8 59 15 17 38.8 6.5 1 1 21

21 l^io 202 14 10 28 — 8 53-7 213-47 +4.02 16 10 59 20 18 3 14 7-5 2380 23 6S 22 , 203 15 6 19 12 36.6 227.70 4.69 16 lo 59 20 19 25.8 8.5 136(i 23 204 ló 3 36 15 35-1 241.95 5-07 16 9 59 15 20 21.7 0.5 1508 — 24 205 17 2 5 17 36.6 256.16 5-14 ló 5 59 3 21 18.7, 10.5 16so O33 120 25 206 18 1 7 lS 32.6 270.27 4.,90 ló 0 58 45 22 15.9 11.5 1722

26 207 18 59 45 — 18 20.3 284.21 + 4-37 15 53 58 19 23 12.2 12.5 1816 215 * 316 27 208 19 57 0 17 3-4 297.91 3.60 1545 57 48 * * 13.5- 19uo 423 28 209 20.52 8 14 50.9 311-33 2.64 15 35 57 12 ■ 0 ó.ó 14.5 193T 29 210 2144 49 11 54-9 324-43 1.56 15 25 56 34 0 58.3 15-5- 2009 5 8 2 211 30 22 35 4 8 28.6 337-21. +0.42 15-14 55 5^ 1 47-2 16.5 2Q36 641

212 23 23 ló 748 31 — 4 44-3 349-70 — 0.72 15 5 ' 55 22 2 33*7 .17*5 2 100

h łi C Ostatnia kwadra 6-go o 1.9 5 Pierwsza kwadra 21-go o 1.5 # Nów 14-go o 0.7 © Pełnia 27-go o 22.5

h Księżyc najdalej od Ziemi (apogeum) 7-go o 11.8 „ najbliżej do „ (perigemn) 22-go o 1.9 Największa libracja zachodnia 1-go, wschodnia 14-go, zachodnia 29-go. 28 (VII). Lipiec 1923. — Planety. iii.

W z n o ­ Z b o ­ D łu g o ś ć S z e r o ­ s z e n ie c z e n i e h e lio c . k o ś ć D a t a P l a n e t a p r o s t e h e lio c .

p łd n . w i c h od od Z ie m i O d l e g ło ś ć P a r a l a k s a O d l e g ło ś ć a 5 X od S ł o ń c a

p o z io m o w a > . Kulm. wCrreen- Promień tarczy

h ra s 0 > Ji m 0 1 5:1 0 3 + 2 1 1 10 36 3‘3 .8-7 r o o ó . 356*8 — 5*4 0*358 6 5 44 12 + 2 2 30 10 50 3-0 7*9 1 '] 10 22-1 — 3*9 0-331 Merkury 11 6 24 46 + 2 3 2,6 11 11 ą-8 7 1-215 51*1 + ° *5 0-313 n 16 7 9 46 + 2 3 27 11 36 2'6 6-8 1*291 S 2 ’4 * + 4 *o 0-308 21 7 55 5.3 + 2 2 20 12 3 2‘5 6-6 1*332 1 13*3 ,. + 6*4 0-3,1) 26 8 39 56 + 2 0 13 12 27 2‘5 6-6 1*341 141-2 i, .H-7-0 0-341 31 9 20 13 + 1 7 22 12 48 2-5 6;ó 1'324 165-2 + 6-2 0*369

1 5 14 10 + 2 2 24 10 40 "M 5'5 i'6 o o 51*9 — 1*4 0*722 6 5 40 27 + 2 2 57 I0 4 7 5-2 5*4 1-618 59*9 — 0-9 0-722 Wenus 1 1 6 6 57 + 2 3 1 4 10 53 5 ' i 5'4 1*635 67-9 — 0-5 0-721 16 ó 33 30 + 2 3 1 3 11 0 5‘1 5'3 1*650 76-0 +0"(.) 0-720 9 . 2 1 7 0 6 + 2 2 56 11 7 5 'o 5*3 1-664 84-0 + o *5 0-720 26 7 26 33 + 22 22 11 14 5'P 5'2 i ’6 7ó 92*1 + o *9 0 -719 31 7 5 2 4 6 + 2 1 31 11 20 5‘° 5 ’2 1-687 100-2 + 1*4 0-719 1 7 2g 54 + 22 56 12 56 1-8 3'4 2-6 13 118 *1 + 1*7 1*633 6 7 43 43 + 22 25 12 50 1-8 . 3'4 2-626 120-3 + 1*8 1-63 7 Mars 1 1 7 57 23 + 21 50 1 2 4 4 1-8 3*3 .2-637 122-6 + 1*8 1-640 16 8 10 56 + 21 11 1 12 38 1-8 3*3 2-646 124-8 + 1-8 1*644 d 8 24 19 2 1 + 20 28 12 31 ' 1-8 3*3 2-654 12 7-1 + 1-8 1*647 26 8 37 34 + 1 9 4 2 12 25 1-8 3*3 2-660 129-3 + 1-8 1-650 31 8 50 39 + 18 52 1 2 1 8 1-8 3*3 2-665 131*5 ' + 1*8 1-652

! i 14 28 22 — 13 27 19 53 19'1 1-8 4-820 228-4 + 1-0 Jowisz 5*407 i i 14 28 13 — 13 29 1 9 1 4 18" 5 1*8 4-958 229-2 + 1-0 5*405 2 1 % 14 29 14 13 37 18 35 l8-o i* 7. 5' 1°5 230-0 + 1-0 5*403 31 14 31 22 13 5° 1 7 58 17'5 1*7 5*257 230-7 + 1-0 5*400

1 12 53 44 — 3 1 1 8 1 9 7-8 0-9 9*54 + 2-5 g-68 Saturn 199*5 1 1 12 54 51 — 3 11 17 40 7'7 0-9 9-70 199*9 : + 2*5 9-68 2 1 12 56 33 9*87 200'2 g-68 t> — '3 24 17 3 7*6 o ;9 + 2’5 31 12 58 47 — 3 41 1 6 20 7-5 0*9 10-02 200-5 + 2'5 9-68

1 23 15 21 — 5 39 4 4 2 i '7 o *5 19-70 344*8 — 0-8 20-09 Uran 11 23 14 58 — 5 42 4 3 1-8 o *5 19*55 344*9 — o-8 20-09 ¥ 21 23 14 i g — 5 47 3 23 1'8 o *5 19-42 345’° — 0-8 20-09 31 23 13 24 — 5 53 2 43 1'8 o *5 19-30 345*2 — o-8 20*09

1 9 15 59 + 16 6 14 4 1 1'2 0*3 30-88 137*7 + 0 - 2 30-09 Neptun 11 9 1 7 1 5 + 16 0 14 3 r ą o *3 30-97 137*7 + 0-2 30-09 Y 21 9 18 37 + 15 54 13 25 1'2 0*3 31-04 137-8 + 0*2 30*09 31 9 2 0 3 + 1 5 4 7 12 48 1 '2 o *3 3 l*oS 137*8 + 0-2 30*09

Pierścień Satu rn a: Data | Wielka oś | Mała oś

16 384 6-4 M erkury niewidoczny, — W enus świeci gwiazdą poranną, wschodząc 0 godzinę wcześniej od Słońca. — Dnia -ge w Warszawie, tzas śrotlk.-europ. 16 M ars koło Słońca niewidoczny. — Zmrok zastaje Planeta \ Wschód Zachód | Kulminacja J o w isza niezbyt wysoko na niebie, już na zachodniej li m h m h m półkuli. — S a tu rn widzialny wieczorami na zacho­ Wenus 2 17 18 55 10 36 dniej półkuli. Mars 4 09 20 19 12 14 Jowisz 13 38 23 22 18 30 Saturn 11 11 22 45 16 58 Uran 21 41 s 53 3 19 IV. (VII). Lipiec 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (I/w) i Wilna (Wl) patrz str. 50—52

P o c z ą t e k K o n ie c

Nazwa gwiazdy Kąt Kąt Kąt Kąt Czas Czas od od Uniwers. Uniwers. od od bieg. .zenitu bieg. zenitu li ni o 240 30 81 Aąuarii 6.4 21 57.2 47 : 46.9 298 321

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na Ziemiach Polskich. o godz. 2L m. 30 cz. Uniw., w lunecie odwracającej.

Data i mo­ !*-. c3 Data i mo­ •NI N £» c3 cS ment ment "rt Konfi­ Konfi­ Kon fi | : Konfi- Konfi­ S-S i guracje guracje q zjawiska W-A zjawiska Data guracje i guracje Q guracje d h m 3 20 2 2 .6 I k. 1 1J234 7 4J123 13 2lj43 19 3 ji4 25 43J2 10 22 17.3 I k . 2 23J4 8 4 i J23 14 J2l43 20 2IJ 34 26 43 J2 i 21 19 56.6 I I k . 3 3J14 9 423J1 15 i J234 21 J 42I 3 27 42IJ 3 26 20 35-5 I k . 4 3IJ4 2 lo 43 2 J ló 2 3 JI4 22 4iJ23 28 4 ji3 28 20 13.6 I I p . 5 423J1 11 431J 2 17 32J 4 23 42J1 29 14J23 ó 421J3 12 432J 1 18 31J24 24] 432i j 30 2J314 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi ; Księżyce, oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają 31 321J4 p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście się w odleglejszej od Ziemi połowie orbity, względem Jowisza w cień Jowisza, względnie wyjście z cieniai. z zachodu na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry ], 2, a, 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch pozorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Nazwa i numer Zboczenie przeciwsta­ proste Planety Data wienia 1923 a 5 Wielkość Odległość Odległość od od Ziemi Odległość od od Słońca

h m u i VII. Lipiec 20 21 2.Ó — 28 36 1.95 2.96 „ 28 20 55.8 — 29 27 1.96 2.96

oo VIII. Sierpień 5 20 48.4 — 30 11 1.97 2.96 C eres (1) VIII. Sierpień 2 „ 13 20 41.2 — 30 46 1.99 2.97 » 21 20 34.6 — 31 11 2.03 2.97 „ 29 20 29.O — 31 25 2.09 2.97

Zjawiska. S łoń ce w ciągu miesiąca przechodzi z Bliźniąt do Kata. li 0 M e r k u r y w złączeniu z W e n u s ...... 4-go o 14.6 Merkury o 0.8 na pd. Ziem ia w afeljum ...... 6-go o o S a t u r n w kwadraturze ze S łoń cem ...... 6-go o 19 •Jow isz n ieruchom y ...... 7 ~go o 20 M e r k u r y w górnym w ę ź l e ...... io-go o 21 W e ilu s w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 12-go o 16.5 Wenus o 4.6 na pn. M e r k u r y w złączeniu z K siężycem ...... 13-go o 4.1 Merkury o ^.o na pn. M a rs w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 14-go o 18.1 Mars ” o 4.7 na pn. M e r k u r y w p erih elju m ...... ]5-g° o 12 Wenus w górnym węźle ...... 16-go o 12 S a t u r n w złączeniu z - s ię ż y c e m ...... 20-go o 3.2 Saturn o 0.3 na pd. J o w is z w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 21-go 020.2 Jowisz o 3.4 na pd. M erkury w złączeniu górnem ze Słońcem . . , . . 22-go o 10 M erkury w najw. północ, szerokości heliocentr. . . . 25-go o 19 M erkury w złączeniu z Marsem...... 2ógo o 2.3 Merkury 00.6 na pn. 3 0

(VIII). Sierpień 1923. — Słońce 0 O godzinie 12 czasu uniwersalnego (W średnie południe Greenwichskie),

t3 -O 0 Dzień Czas Wzno­ od Równa­ cd .£3 rd £ O 0 gwiazdowy Zbo­ Dłu­ nie czasu od ^ 02 od szenie l a ESJ w czenie gość £ proste (czas średni Greenwich na l h i § w Warszawie ist-t mniej N> R

S A Przemiana D Ph L prawdziwy) h P „ Czas

m iesiąca tygodnia Srodk.-Eur. li m s li m s s 0 > ,f 11 0 m s li m h 111 1 śr. 8 36 16.92 8 42 29.1 9.72 + 18 13 16 37-2 128.20 + 0 12.2 0 .13 355 19 29 356 2 cz. 8 40 13.47 8 46 22.2 9.70 17 58 15 37-9 129.16 6 8.8 0.16 1927 358 1925 3 Pt- 8 44 10.03 8 50 14.8 9.68 17 42 57 38.6 130.11 6 4.8 0.18 359 4 sb. 8 48 6.58 8 54 6.7 9.65 17 27 21 39-4 131.07 6 0.2 0.20 1921 4 01 1922 5 nd. 8 5 2 3.14 S 57 58.1 9.63 17 11 28 40.1 132.03 5 5 5 -0 0.23 20 6 pn. 8 55 59-69 9 1 48.9 9.60 -f-16 55 18 40.8 132.99 + 5 49-2 0.25 403 19 404 18 7 wt. 8 59 56-24 9 5 39-1 9.58 16 38 51 41.4 133-94 542.8 0.28 1 9 406 8 śr. 9 3 52.80 9 928.7 9.56 16 22 9 42.1 134-90 5 35-9 0,30 1 9 17 U 9 cz. 9 7 49.35 9 13 17-8 9.53 16 5 11 42.8 135.86 5 28.4 0.32 4 7 1915 409 10 pt. 9 11 45-91 9 17 6.2 9-51 15 47 57 43-4 136.82 5 20.3 ; 0.35 1913 411 11 sb. 9 15 42.46' 9 20 54.1 9.48 1 5 30 28 44.0 137-78 + 5 U -7 0.37 1911 412 12 nd. 9 19 39-02 9 2 4 4 1 .5 9.46 15 12 4 4 4 4 --ó 138.74 5 2.5 O.4O 19 414 13 pn. 9 23 35-57 9 28 28.3 9-44 14 54 45 45.2 139.70 4 52.7 0.42 19 07 415 1905 14 w t. 0 27 32.12 9 32 14.5 9.41 14 36 32 45:8 140.66 442.4 O.44 417 1902 15 śr. 9 31 28.68 9 36 0.2 9.39 1 4 1 8 5 46.4 141.62 4 31.5 O.46 419 1900 16 cz. 9 35 25.23, 9 39 45-3 9-37 + 13 59 25 47.0 142.59 + 4 20.0 0.49 17 pt. 9 39 21.781 9 43 29.8 9-34 13 40 31 4 8.0 0.51 420 18 58 47-5 143-55 422 18 sb. 9 43 18.341 9 47 13-9 9-32 13 21 24 48.0 18 5G 144.51 3 55-5 0-53 423 19 nd. 9 47 14.89 9 50 57-4 9-30 13 2 5 48.6 145-47 3 42-5 0-55 18 54 425 ] 8 52 20 pn. 9 51 11.44 9 54 40.4 9.28 12 42 33 49.1 146.43 3 28.9 0.58

21 wt. 9 55 ‘ S.boj 9 58 22.8 9.26 —|— 12 22 49 49.6 147.40 + 3 14.8 0.60 427 18 50

22 śr. 9 59 4-55 10 2 4.8 9 24 12 2 54 50.0 148.36 3 0.3 0.b2 428 18 48 430 23 cz. 10 3 1.10 10 5 46.4 9.22 11 42 47 ' 50.5 149-32 245.2 0.64 18 46 24 pt. 10 6 57.66 10 9 27.4 9.20 11 22 29 51.0 150.29 2 29.8 0.66 432 18 « 25 sb. 10 10 54.21 10 13 8ło 9.18 1 1 2 0 51-4 151-25 2 13.8 0.67 433 18 4i 435 26 nd. 10 14 50.76 10 16 48.2 9.16 -{-10 41 21 51.8 152.22 + 1 57-5 0.69 1839 437 27 pn. 10 18 47.32 lo 20 28.0 9-15 10 20 32 52.2 153.18 1 40.7 0.71 1837 28 w t. 10 22 43.87 10 24 7.4 9-13 9 59 32 52.7 154.15 1 23,6 0.72 438 1835 29 śr. 10 26 4o.42{ 10 27 46.5 9.12 9 38 24 53-0 155.11 1 6.0 0.74 440 1832 30 cz. 10 30 36.98; 10 31 25.2 9.10 9 1 7 6 156.08 0 48.2 441 1830 j 53-4 0-75 443 31 pt. lo 34 33-5.3 10 35 3-5 9.09 T" 8 55 38 53-8 157.04 + 0 30.0 0.76 1828

S ł 0 ń c e Księżyc

, Odle­ Dane dla fizycznych Średnia Średnia 0 głość obserw acji długość długość Pro­ od Abe- węzła peri- CS mień racja Ziemi górnego g e u m Nulacja O Paralaksa P Bo Lo II R poziomowa 1 1 w Rektascęnzji

■'V * ; ;/ /) 0 0 0 0 0 S 9 1.0138 8.68 15 48 20.19 + 13.8 + 6.4 19.4 162.67 214.74 —0.25 19 1.0120 8.70 15 50 20.23 + 1 7 .3 + 6.8 247.2 162.14 215.86 —0.26 29 1.0098 8.71 15 52 20.27 + 2 0 .3 + 7 .2 115.1 161.61 216.97 —0.29 31

(VIII). Sierpień 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego II. (w średnie południe Greenwichskie).

Ti -a ‘O *0 D Para­ JS Wzno­ 0 laksa CO ■8 szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ cS pozio­ '$■ NI Cj proste czenie gość kość mień .s* mowa W iek w Warszawie od od g. Greenwich 2 roku a 8 X P. r u Czas Czas Czas przejścia przez przez południk początku 1 s* Środk.-Eur. h m s li ni a li m ti m 0 1 0 1 n t U 1 213 0 9 56 — 0 52.8 1.93 — 1.80 14 57 54 52 318.3 18.5 2 1 2s 8M 958 2 2H 0 55 42 + 2 56.7 13.96 2.78 14 51 54 31 4 1.6' 19.5 2 146 H»2 3 215 1 4 1 1 3 6 36.6 25.86 3.63 1448 54 18 444.5 20.5 22OR 4 216 2 27 8 9 59.6 37.72 4-33 1447 54 15 5 27.5 21.5 2233 12 06 I307 5 217 3 14 0 12 58.9 49.61 4.84 14 49 54 23 6 11.4 22.5 23oa I408 6 21-8 4 2 19 + 1 5 27.2 61.61 — 5-14 14 54 54 41 6 50.8 23.5 2334 7 ■ 210 4 52 22 17 16.8 73-81 5.22 15 1 55 8 7 44-1 ,24,5 — 1501 0>s 8 220 5 44 15 18 20.2 86.25 5.o6 15 11 55 42 8 33-4 25.5 16M 9 221 ó 37 48 18 30.3 98.99 . 4-6 5 15 22 56 23 9 24 6 26.5 O59 1655 J54 10 222 7 32 36 17 42.3 112.05 3.99 15 33 57 6 10 17.2 27-5 1741 Igas 11 223 8 28 4 + 15 54.8 125.44 — 3.09 15 45 57 4- 8 11 10.6 28.5 257 12 224 9 23 39 13 i i . 2 139.13 2.00 1556 58 27 12 4.2 o.ó 405 i8 5S 13 225 10 18 58 153.08 — 0.77 ló 4 58 59 12 57-4 1.0 5 xa 1939 9 39-4 (535 14 22Ó n 13 51 5 31.6 167.24 -f-o.52 16 11 59 22 13 50.2 2.0 1958 15 227 12 8 27 + 1 2.9 1S1.52 l.8o. 16 14 59 35 14 42.7 3.0 752 2025 910 16 228 13 3 3 3 30.l 195.87 + 2.97 16 15 59 39 15 35-2 4-0 20r» 17 229 13 58 4 7 50.6 210.22 3.96 16 14 59 34 ló 28.3 5-0 1029 2123 18 230 14 53 51 11 42.6 224.51 4.69 16 11 59 23 17 22.3 6.0 l i 46 2155 19 231 15 5° 33 14 51-8 238.70 5.14 16 6 59 6 18 17-3 7.0 13”° 2233 20 232 1648 4 17 6.6 252.76 5.27 16 0 58 45 19 13-1 .8.0 14“ 23”

21 233 17 45 58 — 18 19.2 266.66 + 5.09 15 54 58 21 20 Q. 1 9.0 15“ u— 22 234 18 43 3 5 18 26.2 280.36 4.62 15 47 57 56 21 4.6 10.0 1610 0 °8 23 235 19 40 8 17 29.8 293.86 3.90 1-5 39 57 28 21 58.5 H.o 1657 loe 24 236 20 35 0 15 36.Ó 307.13 2.98 15 3i 56 58 22 50.4 12.0 1736 210 25 237 21 27 47 12 56.6 320.16 1.92 15 23 56 27 23 39-9 13.0 Igoo 3 t7

26 238 22 18 27 — 941.6 332.95 +0.78 15 15' 55 57 H: * * -14.0 1888 4.25 27 230 23 7 13 6 3.6 345.51 — 0.37 15 6 55 27 0 27.1 15.0 1003 533 28 240 23 54 27 — 213.8 357.84 1.49 14 59 55 0 1 12.4 ló.o 1926 639 744 29 241 0 40 39 + 1 37-7 9.98 2.53 14 53 54 37 1 56.4 17.0 1949 30 242 1 26 23 5 22.1 21,97 3-44 14 48 54 20 2 39-5 18.0 2 0 '1 846

31 243 2 12 12 -f- 8 51.6 33.86 — 4.19 1446 54 n 3 22.6 19.0 203“ 052

h h C Ostatnia kwadra 4-go o 19.4 J Pierwsza kwadra 19-go o 6.1 # Nów 12-go o 11.3 © Pełnia 26-go o 10.5 h Księżyc najdalej od Ziemi (apogeum) 4-go o 6.4 „ najbliżej do „ (perigeum) 16-go o 10.0 Największa libracja wschodnia 10-go, zachodnia 24-go. 3 2 (VIII). Sierpień 1923. — Planety. ni.

Wzno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie czenie helioc. kość Data Planeta proste helioc.

płdn. wich od od Ziemi Odległość Odległość Paralaksa a 8 A ' | od Słońca poziomowa Promień Promień tarczy Kulm. w Kulm. w Green­ h ni s 0 > h m 0 0 1 9 27 40 ." B ić 45 12 52 2-5 ó'7 1-319 169-6 + 5*9 o*375 6 lo 3 9 w l i 24 13 7 2*6 6'9 1-281 189-4 + 4*3 0-403 Merkury 11 10 34 50 + 0 53 13 19 2-7 7'i 1-233 20Ó'7 + 2*5 0-428 1(5 11 3 18 -4- 6 19 13 28 2-8 1-178 222-3 + o’6 : $ 7'5 o-447 21 11 28 52 -+7251 1 3 34 3'o 7’9 r u ń 236-8 — l-l 0-460 26 11'51 40 — 0 26 13 37 3-2 8-4 1-049 250'6 — 2-8 0-466 31 12 11 31 32 6 13 37 3'4 9-0 0-978 264-4 — 4*2 0-465

1 7 57 59 + 2 1 19 1 1 2 2 5’° 5-2 i *689 101-8 + 1 * 5 0-719 6 8 23 49 + 2 0 10 11 28 4'9 5'2 1-699 109-9 + 1'9 0-719 Wenus 11 8 49 17 -I-18 46 11 34 4'9 5-2 1-707 118-1 +2*3 0-719 16 9 14 19 + 1 7 9 U 39 4‘9 5'i 1-713 126-2 + 2-Ó 0-718 . ¥ Ul 9 38 55 -+=15 20 11 44 4'9 5'1 1-718 134*3 + 2'9 0-718 26 10 3 ó ■813 20 11 48 4 -g 5'i 1-722 142-4 +3*1 0-71.9 31 10 26 52 - h l l 11 U 52 4 ’9 5’i 1-725 150*6 + 3*3 0 7 1 9

1 8 53 15 =1-18 42 12 17 1-8 3'3 2-666 132-0 + i - 8 1*653 6 9 6 10 ' + 1 7 48 12 10 i '7 3'3 2-669 134-2 + 1 - 8 1-655 Mars 11 9 18 56 -I-16 52 12 3 1-7 3'3' 2-670 136-4 + 1 -8 1-657 11 56 1-7 2-670 138-6 ■ :,-f 16 9 31 34 + 1 5 53 3‘3 + 1 - 9 1*659 € 21 9 44 4 -+-14 51 11 49 1-7 3*3 2 "668 140-8 4 - 1-8 1-661 26 9 56 27 + 1 3 47 11 42 1-8 3*3 2-664 143-0 + 1 - 8 1-662 31 10 8 42 - h l 2 40 1-8 2-659 - K r 8 i '664 ' U 34 3'3 145*2 1 14 31 39 — 13 51 17 54 17'4 i ‘7 5-272 230-8 -j- 1 "0 5 *4-00 Jowisz 11 14 34 57 — 14 10 17 18 ló'9 r ó 5-426 231-6 + 1-0 5*398 % 21 14 39 13 — 14 32 16 43 1ó'5 ró 5-576 232-4 + 1-0 5*396 31 14 44 23 — 14 58 ló 9 l ó ’ l i'5 5-721 233'1 + 1 "0 5*394

1 12 59 2 — 3 42 ló 22 7'4 o-g 10-04 2oo-6 + 2-5 9-68 Saturn 11 13 1 49 — 4 2 15 46 7'3 0-9 10-19 200-9 + 2'5 9-69 1} 21 13 5 1 — 424. 15 9 7*2 0-9 10-32 201-2 + 2-5 9*69 31 13 8 36 — 4 47 14 34- 7*1 o-g 10-44 201-5 4-2-5 9'69

1 23 13 18 — 5 53 2 39 1*8 o’5 19-29 345*2 —o-8 20*09 Uran 11 23 12 lo — 6 1 1 58. 1*8 °*5 19-20 345*3 — 0-8 20-09 ¥ 21 23 10 52 — 6 9 1 18 1'8 o'5 19-13 345*4 — o-8 20-09 31 23 9 2Ó — 6 18 0 37 1-8 0-5 19-09 345*5 — 0-8 20-09

1 9 20 11 + 15 47 12 44 1*2 0-3 31*09 137*9 —|— 0' 2 30-09 Neptun 1 1 9 21 39 + 15 40 12 6 1 ’2 0-3 31-10 137*9 + 0-2 ■ 30-09 0 2 1 9 2 3 7 + 15 33 11 28 1*2 0 3 31-08 138-0 + 0-2 30-09 31 9 24 33 + 15 27 lo 50 1*2 0 3 31-04 138-0 + 0-2 30-09

Pierścień Satu rn a; Data Wielka oś Mala oś M erkury wychylony daleko na wschód od Słońca, zachodzi jednak wcześnie i niewidoczny. — W enus 16 36-6 6 7 na początku miesiąca jeszcze widoczna jako Jutrzenka Dnia 16-go w Warszawie, czas śiodk.-europ. przez czas krótki przed wzejściem Słońca. — Mars Planeta Wschód Zachód Kulminacja na początku miesiąca w złączeniu ze Słońcem, niedo­ h m h m h m stępny. — Jowisz świeci wieczorami na południowym zachodzie, coraz to bardziej ogarniany blaski W enus 3 35 18 55 11 15 przez Mars 4 00 19 04 11 32 nieba zachodu. — Saturn stopniowo roztapia się .Towisz 11 5o 21 24 16 37 w blaskach zorzy wieczorowej. Saturn 9 21 20 45 15 03 Uran 19 38 6 46 1 14 3 3

IV. (VIII). Sierpień 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

P o c z ą t e k K o n ie c

Nr. Nazwa gwiazdy Kąt K ąt Czas Kąt Kąt, U w a g i Data Czas od od od od Uniwers. Uniwers. ^ ^ ielkość bieg. zenitu bieg. zenitu

h m 0 0 h m 0 0 M l 6 81 Tauri 5.5 ———— __ __ widzialne: Lw., Wl. 242 6 85 Tauri 6.0 22 36.9 74 110 23 30.3 262 301 243 7 111 Tauri 5.1 23 25.4 49 85 24 I0 .4 293 342 244 8 117 Tauri 6.U 0 55-8 l l 5 *55 144.6 225 266 245 9 292 B Orionis 6.5 1 8.3 98 i 37 2 2.8 252 293

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na Ziemiach Polskich. o godz. 20 m. 15 cz. Uniw., w lunecie odwracającej.

Data i mo­ Data i mo­ Konfi­ Konfi­ Konfi­ Konfi­ ment ment, o3 "tri 3ci 3cS Konfi­ zjawiska zjawiska fi guracje fi guracje n guracje fi guracje fi guracje

d h m 3 1941.8 I II p. 1 3J124 7 23i 4J 13 4 2 Ji 3 19 IJ 234 25 42 J 3 11 18 54.0 I k. 2 3J24 8 34J12 14 4213J 20 Ji3 4 26 41J23 3 21J 4 9 431J 2 15 34J21 21 213J4 27 4J2l3 4 Ji3 4 lo 42J 16 31J42 22 3J214 28 4213J 5 1J234 11 42 ji3 17 23J14 23 3iJ42 29 43J1 6 2J314 12 41J23 18 2J 34 24 234J1 30 431J2 Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi ; Księżyce oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają 31 432J1 p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście w cień Jowisza, względnie wyjście z cienia). z zachodu na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3., 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch pozorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Zboczenie Nazwa i numer przeciwsta- Planety Data proste I wienia 1923 a

Wielkość 8 od od Ziemi Odległość Odległość od od Słońca

li m 0 » V III. Sierpień 13 22 24.5 — 13 55 1.06 2.06 „ 21 22 19.5 — 15 59 1.04 2.05 „ 29 22 13.7 — 18 4 1.03 2.03 Hebe (6) 7.4 V III. Sierpień 25 IX. Wrzesień 6 22 8.0 — 20 0 1.04 2.02 , W 22 3.1 — 21 41 1.06 2.01 , 22 2l 59.6 — 23 2 ; 1.08 2.00

Zjawiska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi z Raka do Lwa. J o w is z w kwadraturze ze Słońcem ...... 3-go o 13 M ars w złączeniu ze Słońcem...... 8-go o 20 W enus w złączeniu z Księżycem ...... 1 i-go o 22.1 Wenus o 3.8 na pn. M a rs w złączeniu z K się ż y ce m ...... 12-go o u .o Mars o 3.4 na pn. M e r k u r y w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 14-go o 1.4 Merkury o 0.6 na pn. S a t u r n w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 16-go o 12.1 Saturn o 0.7 na pd. M a rs w najw. półnoeri. szerokości heliocentr...... 17-go o 8 J o w is z w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 18-go o 5.1 Jowisz o 3.8 na pd. M e r k u r y w dolnym w ę z i e ...... 18-go o 6 Wenus w periheljum ...... 19-go o o W enus w złączaniu z M arsem ...... 23-go o 16.0 Wenus o 0.1 na pn. Zaćmienie K siężyca (w Polsce niewidzialne)...... 26 go o 10.7 M erkury w afeljum ...... 28-go o 12

3 3 4

(IX). Wrzesień 1923. — Słońce 0 O godzinie 12 czasu uniwersalnego (W średnie południe Greenwichskie),

T3 •O Dzień Czas Wzno­ cd Równa­ £ O

j Zbo­ gwiazdowy szenie Dłu­ nie czasu cd ^ CO W 1 czenie gość

proste (czas średni . Zachód na na l 11 Greenwich na 1 Ł 102 « rM mniej w War 1

S Przemiana A D Przemiana L prawdziwy) £ , Czas tygodnia

1 m1 iesiąca Srodk.-Eur.

h m s ll 111 s s 0 > n 0 m s s b in h m 1 sb. 10 38 30.08 10 38 41.6 9.08 + 8 34 3 54-2 158.01 + 0 1 1 .5 0.78 445 18 26 2 nd. 10 42 26.63 1042 19.3 9.06 8 12 19 54-5 158.98 — 0 7.3 0.79 447 1 8 24 3 pn. 10 46 23.18 10 4 is 56.8 9.05 7 5o 27 54-8 159-95 0 26.4 0.80 449 18 21 wt. 4 10 50 19.74 10 49 34-o 9.04 7 28 27 55-1 160.92 0 4 5 .7 0.81 4 50 1819 5 śr. 10 54 16.29 452 10 53 ii-o 9.03 7 6 20 55-4 161.89 1 5-3 0.82 1817 6 cz. lo 58 12.84 10 56 47-.8 9.02 4-644 6 55-7 162.86 — 1 25.1 0.83 454 1811 7 pt. 11 2 9-39 u 024.3 9.02 6 21 46 56.0 163.83 1 45-1 0.84 4 55 1812 8 sb. 11 6 5-95 11 4 0.7 9.01 5 59 18 56-2 164.80 2 5.3 0.84 457 1810 9 nd. 11 10 2.50 11 7 36.9 9.00 5 36 45 56.5 165.77 2 25.6 0.85 459 18 07 10 pn. 11 13 59-05 11 11 12.9 9.00 5 14 6 56.7 166,74 2 46.2 0.86 500 18® 11 wt. n 17 55.6o 11 14 48.8 8.93 + 4 51 22 56.9 167.72 — 3 6.8 0.86 502 18 03 12 11 2152.15 śr. 11 18 24.5 8.98 4 28 33 57-1 168.69 3 2 7.7 0.87 50.1 1800 13 cz. 11 25 48.71 11 22 0.1 8.98 4 5 39 57-3 169.66 3 48.6 0.87 505 1758 14 pt. 11 29 45.2ó 11 25 35.6 8.98 3 42 41 57-5 170.64 4 9-6 0.88 507 1756 15 sb. 1133 41-81 11 2j 11.1 8.97 3 19 39 57-0 171.61 4 30.8 0.88 5 08 1754 16 nd. l l 37 38.36 11 32 46.4 8.97 + 2 56 34 57-8 172.59 — 4 52.0 0.88 510 1751 17 pn. l l 41 34.91 11 36 21.7 8.97 2 33 25 57-9 173-56 5 13.2 0.89 5 12 17® wt. 18 l l 45 31.47 u 39 57-o 8.97 2 10 13 58.0 174-54 5 34-5 0.89 514 1746 19 śr. 11 49 28.02 11 43 32-3 8.97 1 46 58 58.1 175-52 5 55-8 0.89 515 1744 20 cz. 11 53 24-57 11 47 7-5 8-97 1 23 42. 58.2 176.49 6 17.0 0.89 5 w 1712 21 Pt. 11 57 21.12 11 50 42.8 8.97 + 1 023 58.3 177-47 6 38.3 0.88 5 18 1739 22 12 sb. 1 17.67 11 54 18.2 8.97 ■ 0 37 3 58.4 178.45 6 59-5 0.88 520 17 37 23 nd. 12 5 14-22 u 57 53-7 ,8,98 + 9 1 3 42 58.4 179-43 7 20.6 0.88 522 1735 24 pn. 12 9 10.78 12 1 29.2 8.9S — 0 941 58.4 180.41 7 41-6 0.87 523 1732 25 wt. 12 13 7-33 12 5 4-9 8.99 0 33 4 58-4 181.38 8 2.4 0.87 g 25 1730 26 śr. 12 17 3-88 12 840.7 9.00 — 0 56 27 58-5 182.36 — 8 23.2 0.86 526 1728 cz. 12 21 0.43 27 12 12 16.7 9-00 1 1 9 51 58.4 18 3 .3 5 8 43.7 0.85 528 1725 28 pt. 12 24 56.98 12 15 53-0 9.01 14314 58.4 184-33 9 4.0 0.84 530 1723 29 sb. 12 28 53-54 12 19 29.4 9-02 2 6 36 58.4 185.31 9 24.2 0.83 532 1721 30 nd. 12 32 50.09 12 23 6.0 9.03 2 29 57 58.3 186.29 9 44-0 0.82 533 17 18

S ł 0 ń c e Księżyc

Odle­ Dane dla fizycznych Średnia Średnia 0 głość obserwacji długość długość Pro­ Abe- od w ęzła peri- mień racja Ziem i górnego geum Data Nuiacja R Paralaksa P Bo Lo poziomowa II

a ' w Rektascenzji

„ > t> „ 0 0 0 s 8 1.0074 8.74 15 54 20.32 + 22.7 + 7.2 343.0 161.08 218.09 — 0.32 18 1.0051 8.76 15 57 20.37 + 24.6 + 7.1 211.0 160.55 219,20 — 0.35 28 1.0018 8.78 15 59 20.43 + 25.8 +6.8 79.0 160.02 220.31 — 0.39 _ 35

(IX). Wrzesień 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie),

13 -O Dzień Para­ Wzno­ -dO szenie Zbo­ D łu­ Szero­ Pro­ laksa ^4 Tfl ss proste czenie gość kość mień pozio­ ci mowa . Zachód 1 w Wa CU ■g g 3

° U a S X TE Greenwich O ^ r Czas Czas Czas przejścia m iesiąca przez przez południk Srodk.-Eur. li m s h m O 1 O 0 l U r U d h ni ł* m i 244 2 58 37 + 115 9 .0 45-71 — 4-77 14 46 54 11 4 6.0 20.0 2 1 ° 2 1054 2 245 3 46 5 14 37-4 57-59 5-14 1448 54 20 4 50.5 21.0 2133 1155 3 246 4 34 58 16 39-9 69.58 5-29 14 54 54 40 5 36.5 22.0 2208 12 54 4 247 5 25 28 17 59-7 81.76 5-21 15 2 55 9 6 24.1 23.0 225‘ 1 3 62 5 248 6 17 35 18 30.0 94.18 4.88 15 12 55 48 7 13-6 24.O 2 3 40 14“

ti 249 7 11 10 + 18 5.6 106.93 — 4-31 15 25 56 34 8 4-8 25.0 _ 153s 7 250 8551 1643.0 120.05 3-51 15 39 57 25 ' 8 57-2 2Ó.0 O38 1616 8 251 9 1 13 14 22.5 133-57 2.48 15 53 58 17 9 50-5 27.O 143 1652 9 252 9 56 55 11 S-6 147.48 — 1.29 ló 6 59 5 10 44.1 28.0 2S5 1737 10 253 10 52 42 7 10.7 161.75 +0.02 16 17 59 45 11 37-9 29.O 4 ‘1 1757

5 30 11 254 11 48 34 + 242.7 176.30 + 1-35 ló 25 60 14 12 31-8 o.ó 18 28 12 255 12 44 39 — 1 57-9 191.03 2.61 16 28 óo 28 13 25-9 1.6 650 1864 13 256 13 41 10 6 32.2 205.82 3-70 16 28 60 27 14 20.5 2.6 8 18 19?4 14 14 38 20 10 41.2 220.56 16 24 óo 12 15 15.9 931 19 60 257 có 4-53 3-6 O 15 258 15 36 11 235-14 5-07 16 17 59 47 16 12.0 4.6 10 49 2033 '

16 259 16 34 31 — ló 39.7 249.48 + 5-28 16 8 59 14 17 8.5 5-6 12 02 2 1 16 1308 17 260 17 32 52 18 7.9 263.53 5 -1 ó 15 58 58 38 18 5.0 6.6 2205 1407 18 2Ó1 18 30 35 18 30.0 277.27 4-75 15 48 58 0 19 0.5 7.6 2 3 01 1456 19 2Ó2 19 27 0 1748.2 290.72 4.09 15 38 57 23 19 54-5 8.6 — 20 263 20 21 38 ló 9.2 303.88 3-23 15 29 56 48 20 46.2 9.6 1586 O03

21 264 21 14 11 — 13 42-2 316.78 + 2,21 15 20 56 16 21 35-7 lo.6 1 6 “ 108 164° 22 265 22 441 lO 38.0 329.45 + 1.10 15 12 55 46 22 23.0 11.6 2 14 23 266 22 53 22 7 7-6 341-92 — 0.04 15 4 55 1Q 23 8.4 12.6 1 706 3 2 1 427 24 267 23 40 36 — 3 21.7 354-22 1.16 14 58 54 55 23 52,5 13-6 1 7 30 * I753 532 25 268 0 2ó 52 + 0 29.7 6.36 2.21 14 52 54 35 *' * 14-6

26 269 1 12 38 + 4 17-4 18.38 — 3.16 1448' 54 18 0 35-7 15.6 1 8 15 037 27 270 1 58 24 7 52.8 3-0-31 3-95 14 45 54 7 1 18.7 16.6 I g 3 8 741 28 271 2 44 37 11 8.2 42.17 4-57 14 43 -54 2 2 2.0 17.6 1904 g .4 29 272 1 3 31 39 13 56.2 54.02 5.00 14 44 54 4 2 46.I 18.6 1 9 3S 945 30 2 7 3 1 4 19 47 ló 10,0 65.90 5-21 14 47 54 15 3 31.2 19.6 2O00 1045

h h g Ostatnia kwadra 3-go o 12.8 | Jt Pierwsza kwadra 17-go o 12.1 # Nów 10-go o 20.9 || © Pełnia _ 25-go o 1.3

h Księżyc najdalej od Ziemi (apogeum) 1-go o 0.9 „ najbliżej do „ (perigeum) 12-go o 22.4 „ najdalej od „ (apogeum) 28-go o 17.4

Największa libracja wschodnia 7-go, zachodnia 20-go.

3* 36

(IX). Wrzesień 1923. — Planety. iii.

W zno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie czenie Data helioc. kość Planeta proste helioc.

płdn. wich Odległość od od Ziemi a 8 Paralaksa Odległość X od Słońca poziomowa s Promień Promień tarczy Kulm. w Kulm. w Green­ h m s 0 ’ ll 111 0 ó 1 12 15 5 — 3 59 13 36 3'5 9-1 0-963 267-1 0-464 6 12 30 34 — ó 28 9-9 13 32 3-8 0-888 281-3 — 5‘7 o'455 Merkury 11 12 41 3 — 8 ló 13 23 4'1 lo ‘8 o-8ll 296-3 — 6-5 0-440 16 12 44 33 — 13 7 11-9 312-7 v. 9 5 4'5 0-738 — 7‘° 0-418 21 12 38 55 — 8 27 12 41 4'9 13-0 0-679 331-1 — 6-8 0-392 26 12 24 11 — 6 7 12 7 5'l 13'5 0-651 352-3 — 5;8 0-363 31 12 6 21 — 2 38 11 30 5'o 13' 1 0-673 16-9 — 3-6 0-336 1 10 31 35 + 1045 11 53 4'9 5'i 1-725 152-2 + 3'3 0-719 6 10 54 58 + 8,2-7 11 57 4'9 5‘i 1-726 160-3 4 -3'4 0-719 Wenus 11 1118 4 - f ó 3 12 0 4‘9 5'i 1-725 168-4 +3-4 0-719 16 11 40 59 3 35 12 3 4'9 5-1 1-723 176-5 4- 3'3 0-720 9 21 12 3 46 + 1 4 12 ó 4‘9 m 1-720 184-6 4- 3-2 0-720 26 12 26 31 — 1 29 12 10 4‘9 5'i 1-716 192-7 4- 3-0 0-721 31 1249 19 — 4 1 12 12 4'9 5M 1-711 200-8 4~2'8 0-722 1 10 11 9 + 12 27 11 33 1-8 3:-3 2-658 145-6 4-1-8 1-664 6 10 23 ló + 11 18 11 25 1-8 3*3 2-651 147-8 4-1-8 1-665 Mars 11 10 35 19 + 10 8 11 17 1-8 3'3 2-642 150-0 4-1-8 1-665 16 10 47 16 + 8 5Ó 11 10 1-8 3’3 2-631 152-2 4-1-8 1-666 c f 21 10 59 8 + 7 43 11 2 r8 3'4 2-619 154-4 4-1-8 l ‘ó66 26 U 10 57 + 6 29 10 54 r8 3'4 2-605 156-6 4 1-8 1-666 31 11 22 42 + 5 J4 10 4Ó 1-8 3'4 2-589 158-7 4-1-7 1-6.66

1 16 6 l ó 'o 14 44 57 — 15 1 1 5 5’735 233-2 +0-9 5-394 Jowisz 11 14 50 59 — 15 30 15 33 15-7 f S 5-869 234-0 +0-9 5-391 21 — 16 1 % 14 57 43 15 0 15-3 i ’5 5-991 234-8 + o'9 5-389 31 15 5 4 — 16 34 14 28 1 5' 1 1-4 6-099 235-5 + 0-9 5-386

1 13 8 58 — 4 50 14 30 7'i 0-9 10-45 2o l 'ó 4 - 2-5 9-69 Saturn 11 13 12 54 — 5 15 13 55 7-1 0-8 10-54 201-9 4- 2-5 9-70 21 b 13 17 5 — 5 42 13 20 7-0 0-8 10 'Ó2 202-2 4 - 2-5 9-7o — ó 9 31 13 21 27 12 45 7-0 o-8 10-67 202’5 4- 2-5 9-7o 1 23 9 18 — 6 19 0 33 1-8 0'5 — o-8 20'09 Uran 19-09 345-5 11 23 7 49 — 628 23 48 1-8 0-5 19-09 345-6 — o-8 20-09 21 23 6 21 — 6 38 23 7 1-8 o'5 19-11 345'7 — o-8 20-0) 31 23 4 57 — 6 46 22 26 1-8 o'5 19-16 345-8 — o-8 20-09 1 9 2441 + 15 26 10 46 1*2 0-3 31-04 138-0 + 0-2 30-09 Neptun 11 9 26 3 + 15 20 10 ;.-8 1-2 0-3 30-96 138-1 + 0-2 30-09 21 9 27 19 4 -1-5 14 9 30 1'2 °'3 30-87 138-2 + 0-2 30-09 31 9 28 27 + 15 9 8 52 1'2 0-3 30-75 138-2 + 0'2 30-09

Pierścień S a tu r n a : nata | Wielka oś Mała oś

16 35 '5 7 "3 M e r k u r y niewidoczny. — W en:u s w stadjum przeo­ Dnia 16-go w Wa'szawie, czas środk.-europ. brażania się w g-wiazdę wieczorną, niewidoczna. —

Planeta Wsrhód Zachód i Kulminacja M ars w sąsiedztwie Słońca i niewidoczny. — J o ­ b. m h m h m w isz stopniowo znika na tle zorzy wieczorowej. — Wenus 5 17 ' 18 01 11 39 Saturn ukryty wśród blasków nieba zachodniego. Mars 3 54 17 38 10 46 Jowisz 10 12 19 32 14 52 Saturn 7 38 18 48 13 13 Uran 17 34 + 38 2 z 04 37

IV, (IX). Wrzesień 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw), i Wilna (Wl) patrz str. 5^— 52).

P o c z ą t e k

Nr. Nazwa gwiazdy K ąt Kąt K ą t Kąt Czas Czas U w a g i od od od od Uniwers. Uniwers. bieg. zenitu bieg- zenitu o h m 246 48 Tauri 6.3 2.1 3-7 39 23 57.4 289 329 247 T Tauri 3.9 i 18 6 50 84 2 29.6 278 303 248 61 B Capricorni 5.9 17 38.0 68 85 55-9 367 2/1 249

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na ziemiach Polskich. godz. 18 m. 45 cz. Uniw., w lunecie odwracającej.

Data i mo­ P ata i ino- ce g3 Konfi­ Konfi ■ cS Konfi­ Konfi­ 03 Konfi­ ment . ment o3 cs i? ta zjawiska zjawiska P guracje a guracje a guracje p guracje o guracje £- £NI

1 214J 3 7 32J14 13 431J2 19 32J 14 25 2J134 2 J 24-3 8 21J34 14 43J1 20 31J 24 26 23J4 3 J234 9 J1423 15 421J3 21 3J214 27 341J2 4 21J34 10 4J23 16 4 J2 I3 22 213J4 28 4 3 J2 i 5 32J 14 11 421J3 17 41J23 23 J l3 4 29 4213J 6 31J24 12 432J1 18 2J43 24 1J234 30 4J13 Księżyce oznaczono cyframi rzymskieini; Księżyce, oznaczone cyframi 1, 2, 3, 4, poruszają się w odle­ p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście glejszej od ziemi połowie orbity, względem Jowisza z zachodu w cień Jowisza, względnie wyjście z cienia). na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2;- 8, 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch po­ zorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Nazwa i numer Zboczenie przeciwsta­ Data proste Planety S wienia 1923 a Wielkość 1 1 Odległość ! Ziemi od 1 Odległość 1 od Słońca h m 0 1 IX. Wrzesień 22 0 53.0 —4 3 1.24 2.24 30 o 45.9 —4 43 1.24 2.23 X. Październik 8 0 38.3 ~ 5 17 1.24 2.22 Metis (9) 8.5 X. Październik 4 , 16 0 30.8 —5 43 I.24 2.21 „ 24 0 24.2 ~ 5 57 1.27 2.20 Xf. Listopad 1 0 19.1 ~ 5 56 1.30 2.19

Zjawiska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi ze Lwa do Panny. 0 M erkury w najw. odchyleniu wschód...... 2-go o 23** Merkury o 27.2 na wsch. od O W e n u s w najw. półn, szerok heliocentr...... io-go o o M a r s w złączeniu z K siężycem ...... io-go o 3.1 Mars o 1.7 na pn. W enus w górnem złączeniu ze Słońcem ..... io-go o 10 Zaćmienie M oń ca (w Polsce niewidz.)...... io-go o 20.5 W e n u s w złączeniu z K się ż y ce m ...... io-go o 21.7 Wenus o 0.9 na pn. M erkury w złączeniu z Księżycem ...... 12-go o 11.o Merkury o 6.7 na pd. S a t u r n w złączeniu z K się ż y ce m ...... 13-go o 0.3 Saturn o 1.0 na pd. J o w is z w złączeniu z K siężycem ...... 14-go o 18.2 Jowisz o 4.0 na pd. M e r k u r y n ieru ch om y...... 16-go o 2 M erkury w najw. południ szerok. helioc...... 27-go o 20 Mars w afeljum ...... 22-go o 5 S ło ń c e wstępuje w znak Wagi (równonoc)...... 24-go o 2.1 M erkury^w dolnem złączemu ze Słońcem .... 29-go o 4 38

(X). Październik 1923. — Słońce Q O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

T3 •O Dzień Czas W zno­ a C Równa­ cd A d „ Zbo­ Dłu­ P . O gwiazdowy szenie .2 3 nie czasu 09 £ w 5 CS czenie gość proste (czas średni 1 g

0 1. Zachód Greenwich ® l a IS3 ^ w War CD fi mniej fi S A Ph D & L prawdziwy) Ah „ Czas m iesiąca tygodnia Srodk.-Eur. b. m s h 111 s , s 0 l » 11 0 m s s h m li m i pn. 12 3646.64 12 26 43.0 9.04 — 2 53 17 58.3 187.27 — 10 3.6 0.81 535 1716 2 wt. 12 4 0 4 3 .19 12 30 20.2 9.06 3 16 35 58.2 188.26 10 23.0 0.S0 5 86 1714 3 śr. 12 44. 39.74 12 33 57.8 9.07 3 39 52 58.1 189.24 10 42:0 0.78 5 38 1711 540 4 cz. 12 48 36.29 12 37 35.6 9.08 4 3 5 58.0 190.23 11 0.6 0.77 1709 542 5 pt. 12 52 32.84 12 4 11 3 .9 9.10 4 26 16 57-9 191.21 11 19.0 0.76 1.707 543 6 sb. 12 56 29.40 12 4 4 52.5 9.11 — 4 49 24 57-7 192.20 — 113 6 .9 0.74 1704 7 nd. 13 025.95 12 48 31.5 9-13 5 12 28 57-6 193.19 115 4 .5 0.72 5 45 1702 547 1700 8 pn. 13 4 22.50 12 5210.9 9-15 5 35 29 57-4 194-17 12 11.6 0.71 9 wt. 13 8 19.05 12 55 50.7 9.17 5 58 25 57-2 195.16 12 28.4 0.69 5 48 1658 5 50 10 śr. 13 12 15.61 12 59 30.9 9.18 6 21 17 57-0 196.15 12 44.7 0.67 16 56 552 11 cz. 13 16 12.16 13 3 li.ó 9.20 — 6 4 4 3 56.8 197.14 — 13 0.5 0.65 1653 554 12 pt. 13 20 8.71 13 6 52.8 9.22 7 6 4 4 56.6 198.13 13 15.9 0.63 1651 13 sb. 13 24 5.26 13 10 34-5 9.24 7 29 20 56.3 199.12 13 .30.8 0.61 555 16® 557 14 nd. 13 28 1.82 13 14 16.6 9.26 7 51 49 56.1 200.11 13 45-2 0-59 16 47 559 15 pn. 13 31 58.37 13 17 59-3 9.29 8 14 11 55-8 201.10 13 59-1 0-57 1644 6 00 16 wt. 13 35 54-92 13 21 42.5 9.31 — 8 36 27 55-5 202.09 — 14 12.5 0-55 1642 17 śr. 13 39 51-47 13 25 26.2 9-33 8 58 35 55-2 203.09 14 25-3 0.52 6 02 1640 604 18 cz. 13 43 48.02 13 29 10.5 9.36 9 20 35 54-8 204.08 14 37-6 0.50 1637 6 06 19 pt. 13 47 44-58 13 32 55-4 9-38 9 42 27 54-5 205.07 14 49.2 0.47 1635 6 07 20 sb. 13 51 41.13 13 3640-8 9.41 10 4 11 54-1 205.07 15 0.3 0.45 1633

21 nd. 13 55 37-68 13 40 26.9 9-43 — 10 25 46 53-8 207.06 — 15 10.8 0.42' 609 1631 22 pn. 13 59 34.24 13 44 13-6 9.46 10 47 11 53-4 208.06 15 20.6 0.40 Gu 1628 23 wt. 14 3 30.79 13 48 1.0 9.49 11 8 2 7 53-o 209.05 15 29.8 0-37 613 1626 614 1624 24 śr. 14 7 27.34 13 51 49-1 9-52 11 29 33 52-5 210.05 15 38.3 o-34 25 cz. 14 11 23.90 13 55 3t-8 9-54 11 50 28 52.1 211.04 15 46.1 0.31 6 1 6 1622 gis 26 pt. 14 15 20.45 13 59 27.3 9.58 — 12 11 12 51.6 212.04 — 15 53-1 0.28 1620 6 20 27 sb. 14 19 17.00 14 3 17-5 9.61 12 3 .1:46 51-1 213.04 15 59-5 0.25 1618 28 nd. 14 2 3 13-56 14 7 8.4 9.64 12 52 7 50.6 2I4.04 16 5.1 0.22 6 22 1616 29 pn. 14 27 10 .1 1 14 11 0.1 9.Ó7 13 12 17 '50.2 215.04 ló 10.0 0,19 623 1614 30 wt. 1 4 3 1 6.66 14 14 52.6 9.70 13 32 14 49.6 216.03 16 14.1 0.15 625 1613

31 śr. 14 35 3-22 14 1845.9 9-74 — 13 51 58 49.1 217.03 — 16 17.4 0.12 627 16 u-

S ł 0 ń c e KsiiM y c

Odle­ Dane dla fizycznych Średnia Średnia © głość obserw acji długość długość Pro­ Abe- od w ęzła peri- mień racja Ziemi górnego geum Nutacja

Data P R Paralaksa Bo Lo poziom owa II

a w Rektascenzji

, u n II 0 0 0 0 0* ' s 8 0.9990 8.81 16 2 20.49 + 26.4 + 6.3 307.0 159.49 221.43 — 0.42 18 0.9961 8.83 16 5 20.55 + 26.2 + 5.6 175.1 158.96 222.54 — 0,45 28 0.9933 8.86 16 8 20.61 + 25.3 + 4.7 43.3 158.43 223.66 — 0.48 39-

(X). Październik 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego 11. (w średnie południe Greenwichskie).

S M nd u kO ■o Dzień Para­ '3 "3 jd r=1 A Wzno­ O 0 laksa CG szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ cd g pozio­ a " | .0 tS3 O proste czenie gość kość mień a a g & mowa Es 'w » 8 S w Warszawie o g o 0 O ; n t n li m 1 274 5 913 + 1743-2 77:87 — 5-19 14 52 54 34 4 17-7 20.6 20ib i i 4" 2 1 1 2 36 2 275 5 59 59 18 29.8 90.00 4-95 15 0 55 4 5 5-7 21.6 30 3 276 6 51 59 18 24.9 102.36 4.48 1 5 1 1 55 42 5 55-o 22.6 2228 1 3 a6 14 09 4 277 7 45 2 17 25.2 115.03 3-77 15 24 56 30 6 45.ó 23.6 2 3 24 5 278 8 38 53 15 29.5 128.07 2.86 15 38 57 24 7 37.2 ,2.4.6 — 144S

6 279 9 33 20 + 12 39.7 141.54 — 1.76 15 54 .58 21 8 29.4 25.0 O31 1 5 23 143 7 280 10 28 19 9 1.4 15 5 4 6 — 0.52 16 9 59 17 9 22.3 26.6 1 5 64 301 8 281 11 23 52 4 44-8 169.83 + 0 .7 8 16 23 60 7 10 15.7 27.6 1 6 22 421 16 51 9 282 12 20 8 + 0 4-5 184-59 2.07 16 33 60 45 11 lo .0 28.6 g « 10 283 13 17 22 — 44 1 -1 199.63 3-24 16 39 61 7 12 5-3 0.2 1 7 21

7 06 I753 1 1 284 14 15 45 — 9 10.8 214.80 + 4 .1 8 16 40 61 10 13 1-9 1.2 18 ‘28 1 2 285 15 15 15 13 4 -° 239.93 4-83 16 36 60 55 13 59-8 2.2 8*8 13 286 16 15 31 16 2.9 244.86 5-15 16 27 60 23 14 58.4 3-2 946 19u lbi.8 14 287 17 15 53 17 55-7 259 4 7 5.12 16 ló 59 41 15 57-i 4.2 1 9 58 15 288 18 15 29 18 37-7 273-68 4-77 16 2 58 52 16 54-7 5-2 1201 2064

1256 2154 16 289 19 13 27 — 1.8 11.2 287.46 + 4 .1 5 15 49 58 2 17 50-4 6.2 13 38 2250 17 290 20 9 10 1643.8 300.83 3-33 15 36 57 14 18 43-4 7.2 18 291 21 2 23 14 26.0 313-82 2-35 15 24 56 30 19 33-6 8.2 1415 — 19 292 21 53 10 11 29.1 326.50 1.28 15 13 55 51 20 21.2 9.2 1445 O06 lis 20 293 22 41 52 8 4-3 338.92 + 0 .1 7 15 4 55 18 21 6.7 10.2 1 5 11

I535 21 294 23 28 57 — 4 21.8 351-15 — 0.93 14 57 54 52 21 50.7 11.2 2 1S 1558 3 23 22 295 0150 — 0 31.3 3-23 1.97 14 51 54 31 22 33.8 12.2 428 23 296 1 0 32 + 3 18.4 15-21 2.91 14 47 54 15 23 1Ó.5 13 .2 1620 24 297 1 4 6 5 6 58.9 27-13 3-72 14 44 54 4 23 59.6 14.2 1642 532 * 6 35 25 298 2326 10 22.1 39.00 4-36 144 2 53 58 * * 15-2 1701

26 299 3 18 55 + 13 20.2 50.86 — 4.81 14 42 53 58 0 43-3 1Ó.2 1736 1 8 06 27 300 4 6 4 7 15 45-6 62.73 5.05 1 4 4 4 54 3 1 28.1 1 7 .2 83S 931 28 301 4 55 48 17 31-5 74-65 5-07 14 47 54 U 2 14.1 18.2 1842 1925 29 302 5 45 56 18 32-1 86.65 4.87 14 52 54 33 3 1 4 19.2 10SM 30 303 6 37 1 18 42.8 98.79 4 4 5 14 59 55 0 3 49-8 20.2 2014 1 1 22

1207 31 304 7 28 50 + 18 0.8 1 11.11 — 3.82 15 9 55 36 4 39-1 2 1.2 2 1u

h li C Ostatnia kwadra 3-go o 5.5 1 Pierwsza kwadra 17-go o 20.9 # Nów 10-go o 6.1 © Pełnia 24-go o 18.4 h! Księżyc najbliżej do Ziemi (perigeum) 11-go o 3.7 „ najdalej od „ (apogeum) 26-go o 2.6 Największa libracja wschodnia 5-go, zachodnia 17-go. 40 (X). Październik 1923. — Planety. ni.

Wzno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie czenie kość Data helioc. Planeta proste helioc.

płdn. wich Odległość od od Ziemi Paralaksa Odległość

a 8 X od Słońca

poziomowa P Promień Promień tarczy Kulm. w Kulm. w Green­ J J h m s 0 ’ łi m U // 0 0 1 12 6 21 — 2 38 11 30 5-o 13-1 0-673 16-9 — 3'6 0-336 6 11 56 20 4 -oić 11 0 4‘4 ll-ó o-755 45'3 — 0-3 0-315 Merkury 11 12 0 56 + 111 1045 3-8 10'0 0-88l 76-3 ■f-3'4 0307 16 12 18 36 + 02 1043 3‘3 , 8-6 1‘021 107-5 -j—6" 1 0-315 ' : i C 21 1244 .5 — 2 31 10 48 2-9 7'7 1-149 136-1 + 7‘o 0-336 26 13 13 9 — 5 44 10 58 2'7 7'o 1-253 160-9 4-6-4 0-364 31 13 43 34 — 9 9 11 8 2-5 ó'ó 1-332 182-0 + 5*o 0-392

1 12 49 19 — 4 1 12 12 4‘9 5’1 1-711 200-8 +2-8 0-722 6 13 12 15 — 6 31 12 16 4'9 5*2 1-704 2o8'8 +2-5 0-722 Wenus 11 13 35 36 — 858 12 19 po 5’2 1-696 216-8 -{-2*1 0-723 16 13 58 55 — 11 20 12 23 5'o 5*2 1-687 224-8 4 -1-8 0-724 ' .9 ; 21 14 22 46 —13 35 12 27 5'o 5*2 1-677 232-8 + 1-3 0-724 26 14 47 4 — 15 42 12 32 5'o 5-3 l"666 240-8 + o '9 0-735 31 15 11 51 — 17 40 12 37 5'i 5*3 1-654 248-7 -j-0'4 0726

1 II 22 42 4 - 5 14 lo 46 1.8 3'4 2-589 158-7 + 1*7 1-666 6 11 34 26 + 3 58 10 38 1-8 3‘4 2-572 160-9 + i '7 1-665 Mars 11 11 46 8 -j- 242 10 30 1-8 3'4 2-553 163-1 + 1’7 1-664 16 11 57 48 126 10 22 1-8 3'5 2-532 165-3 + 1-7 1-663 G* 21 12 9 29 + 0 9 10 14 l '9 3'5 2-510 167-5 -f-l-6 1-662 26 12 21 10 — 1 8 10 6 i ‘9 3‘5 2-486 169-7 4 - l‘ć l"66o 31 12 32 52 — 225 9 58 1-9 3-6 2-461 171-9 4-1 "6 1-658

1 15 5 4 — 16 34 14 28 15*1 1-4 6-099 235-5 + 0-9 5-386 Jowisz 11 15 12 57 — 17 7 13 56 14'8 ■ 1'4 6-190 236-3 +0-9 5-384 % 21 15 21 16 — 17 40 13 25 14'7 1*4 6-263 237-1 + o"9 5-382 31 15 29 56 — 18 13 12 55 14'6 1*4 6-317 237-9 +0-9 5-379 1 13 21 27 — ó 9 12 45 7-0 o'8 10'67 202-5 + 2-5 9-70 Saturn 11 13 25 57 — 6 36 12 10 To 0'8 10-70 202*9 + 2-5 9"7o 21 1 13 30 31 7 3 n 35 7-0 o-8 10-70 203--2 + 2-5 9-71 31 13 35 3 — 7 29 11 0 7-0 o-8 10-68 203*5 +2-5 9-71

1 23 4 57 — 646 22 26 1-8 0'5 19-16 345*8 — o-8 20*OQ Uran 11 23 3 41 — ó 54 21 46 1-8 0*5 19-25 345-9 — 0-8 20-09 ¥ 21 , 23 237 — 7 0 21 5 1-8 °*5 19-35 346-0 — 0-8 20-09 31 23 1 46 — 7 5 20 25 1-8 o‘5 19-48 346-1 — 0-8 20-09 1 9 28 27 + 15 '9 8 52 1*2 0-3 30-75 138-2 H-0‘2 30-09 Neptun 11 9 29 27 + 15 4 8 14 1-2 0-3 30-61 138-3 -i-o-a 30-09 | / 21 9 30 ló + 15 0 7 35 1-2 o'3 30-46 138-3 + 0-2 30-09 31 9 30 53 + 14 58 6 57 1-2 0-3 30*30 138-4 -f-0'2 30-09

Pierścień S a t u r n a : Data | Wielka oś | Mała oś Merkury widoczny od drug-ieg-o tygodnia nizko na 16 35'1 81 wschodzie, na tle nieba porannego ; pod koniec mie­ Dnia 16-go w Warszawie, czas środk.-europ. siąca coraz to trudniej. — Wenus, jak we wrześniu, Planeta Wschód j Zachód Kulminacja niewidoczna. — Mars zaczyna się ukazywać przed h m h m . h m wzejściem Słońca. — Jowisz zachodzi wnet po Wenus 6 55 17 03 11 59 Słońcu i prawie niewidoczny. — Saturn w złączeniu Mars 3 46 16 10 9 58 ze Słońcem i niewidoczny. Jowisz 8 48 17 46 13 i 7 Saturn 6 0 16 56 11 28 Uran 3+ 2 34 21 02 41

IV. (X). Październik 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

'O Początek Koniec O Nr o3 Nazwa gwiazdy M K ąt Kąt K ąt O) Czas Czas K ąt U w a g i fi od od od od Uniwers. Uniwers. iś bieg. zenitu bieg. zenitu

h m 0 0 h m 0 0 251 4 162B Geminorum 5-7 2 SS-3 118 r5r 4 10.8 250 267 252 20 81 Aąuarii 6.4 19 35-4 26 28 20 37.6 284 274 253 20 Uranus 6,1 22 59.2 54 24 24 5-7 261 225 254 21 24 Piscium 6.1 widzialne: P_, W r., W l. 255 24 39 B Arietis 6.5 18 10.ó 58 96 19 19.2 258 292 256 24 64 Ceti 5.8 23 3 3 23 18 24 2.9 291 272 257 27 70 Tauri 6.4 17 31.8 28 65 18 22.8 305 345 258 27 71 Tauri 4.6 17 56-4 120 159 18 35.9 213 253 259 27 &1 Tauri 4.2 18 57-4 67 108 19 58.6 265 306 260 27 Tauri 3-6 18 57.Ć 88 I 2Q 19 58 6 243 284 261 27 264 B Tauri 4.8 20 8.9 38 80 21 3.9 291 330 262 27 85 Tauri 6.0 widzialne: P., WL 263 27 275 B Tauri 6.5 21 50.5 55 91 23 3-7 274 303 264 27 « Tauri (Aldebaran) 1.1 23 25.2 44 66 24 38.0 288 291 265 28 111 Tauri 5.1 22 35.0 153 188 22 55-3 185 218 niewidzialne: Lw. 266 niewidzialne P., 29 115 Tauri 5.3 0 27.6 16 34 1 3.o 327 335 W r., W l. 267 29 124 H1 Orionis 5.7 22 2.2 146 18 7 22 34.3 201 241 208 30 110 B Geminorum 6.2 20 7.8 9 1 129 21 4.4 265 305 269 31 2 B Cancri 6.0 22 I.I io3 144 23 1.1 262 304 270 31 5 Cancri 5-9 23 29.3 109 150 24 35-6 259 297

Zaćmienia księżyców Jowisza Konfiguracje księżyców Jowisza widoczne na ziemiach Polskich. o godz. 17 m. 80 cz. Uniw., w lunecie odwracającej. Bata i mo­ Dafca i mo­ c3 c3 ment Konfi­ Konfi­ Konfi­ Konfi­ 8 Konfi­ s i l ment ta "cS o3 zjawiska zjawiska fi guracje fi guracje fi guracje fi guracje guracje a - * fi d h m 18 16 26.0 II k. 1 4 1J 2 3 7 2 J 1 3 4 13 321J 4 19 4 3 T2 2^ 3j l 4 2 42J 13 8 1J 2 3 4 14 42J 31 20 4321J 26 3 i J 24 J 3 4 213 9 2J 134 15 41J 23 21 4 2 J 3 1 27 32 J 4 4 3 4 J 2 10 21J 34 ló 4 J 213 22 IJ 4 2 3 28 23j i 4 5 3j 4 i 2 l l 3J 124 17 4 2 1 J 3 23 J 2 i 4 3 2Q IT 2 4 3 0 2 31J 4 12 3J24 18 4 3 J 21 24 2 i J34 Jowisz przy Księżyce oznaczono cyframi rzymskiemi: Księżyce, oznaczone cyframi i, 2, 3, 4, poruszają p. początek, k. koniec zaćmienia (wejście się w odleglejszej od ziemi połowie orbity, względem Jowisza w cień Jowisza, względnie wyjście z;cienia). z zachodu na wschód (w lunecie odwracającej na prawo). Cyfry 1, 2, 3, 4, odpowiadają bliższej połowie orbity, ruch pozorny względem planety ze wschodu na zachód (na lewo).

Zjaw iska, Słońce w ciągli miesiąca porusza się w gwiazdozbiorze Panny. M erkury w górnym węźle ...... 6-go o 2 ih M erkury nieruchomy...... 7 go o 12 o M a r s w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 8-go o t8.8 Mars o o .in a p d . M e r k u r y w złączeniu z K siężycem ...... 9-go o 2.1 Merkury o 1.0 na pd. W enus w złączeniu z Saturnem ...... 9-go o 5.8 Wenus o 1 4 na pd Saturn w złączeniu z K siężycem ...... ,0-go o 15.4 Saturn o 1.2 na pd' W e n u s w złączeniu z Księżycem ...... io-go o j8.o Wenus o 2 8 na pd. M e r k u r y w p e rih e lju m ...... n -g o o ii J o w is z w złączeniu z Księżycem ...... *. . 12-go o 11.4 Jowisz o 4.2 na pd baturn w najw. p<5łn. szerok. helioc...... 13-go o 12 M erkury w najw. odchyleniu zachód...... 14-go o 17 Merkury o 18.1 na zach od O ba tur n w złączeniu ze Słońcem ...... I7-go o ii M erkury w najw. półn. szerok. helioc...... 21-go o 18 M e r k u r y w złączeniu z S a tu rn e m ...... ^o-go o o Merkury o 0.7 na pd. 4 2

(XI). Listopad 1923. — Słońce 0 O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

T3 T3 ■O -o Dzień Czas Wzno­ 03 Równa­ CC ,£! Zbo­ Dłu­ O gwiazdowy szenie CC 43 nie czasu S ctf w czenie gość is tsj proste I g (czas średni

S A D Przemiana L prawdziwy) & Ph Czas miesiąca 1 tygodnia Sroctk.-Eur.

li m s h m s S 0 1 n 0 jn s s h m h. m i CZ. 14 38 59.77 14 22 39.9 9.77 — 14 11 30 48.5 218.04 — 16 19,9 0.09 629 1 6 * 2 pt. 1442 56.32 14 2Ó 34.8 9.80 14 30 48 4&.0 219.04 16 21,5 0.05 631 1607 3 sb. 14 46 52.88 14 30 30.5 9.84 1449 51 47-4 220.04 ló 22.4 0.02 6 32 16 03 4 nd. 14 50 4943 14 34 27-o 9.87 15 841 46.8 221.04 ló 22.4 0.02 6 34 1603 5 pn. 14 54 45-99 14 38 24.3 9.91 15 27 15 46.1 222.04 16 21,6 0.05 6 3 0 1 6 «i l 6oo 6 w t. 14 58 42.54 14 42 22.5 9.94 — 15 45 35 - 45-5 223.05 — 16 20.0 0.08 6 38 7 śr. 15 3 39.10 14 46 21.6 9.98 16 3 38 44.8 224.05 16 17.5 0.12 6 40 1558 6 42 8 cz. 15 6 35.65 14 50 21.4 10.01 16 21 26 44.2 225.06 ló 14.2 0.1Ó 15 66 644 15 55 9 Pt. 15 10 32.20 14 5432.2 10.05 16 38 57 43-5 226.06 ló 10.0 0.19 10 sb. 15 14 28.76 U 58 23.7 10.08 16 56 12 42.8 227.07 16 5.0 0.22 646 15 53

11 nd. 15 18 25.31 15 226.1 10.12 — 17 13 9 42.0 228.07 — 15 59-2 0.26 6 * 15&1 050 1550 12 pn. 15 22 21.87 15 629.3 10.15 17 29 48 41-3 229.08 15 52.5 0.30 13 wt. 15 26 18.42 15 10 33-4 10.19 1 7 4 6 9 40.5 230.08 15 45.0 0-33 651 1518 14 śr. 15 30 14.98 15 U 38.3 10.22 18 2 12 39-7 231-09 15 36.7 0.36 Ir'3 15 47 15 cz. 15 34 H -53 15 18 44.0 10.26 '18 17 55 38.9 232.10 15 27-5 0.40 S 56 15 4& 657 16 pt. 15 38 8.09 15 22 50.6 10.29 — 18 33 20 38.1 2 3 3 -H — 15 17.5 0.43 15 44 639 17 sb. 15 4 2 4.64 15 26 57.9 10.32 18 48 24 37*3 234.12 15 6.7 0.47 15 43 700 18 nd. 1 5 4 6 1.20 15 31 6.1 10.36 19 3 9 36.4 235-12 14 55-1 0.50 15« 702 1540 19 pn. 15 41 57-76 15 35 15.1 10.39 19 17 32 35-6 . 236.13 14 42.6 0.54 704 I539 20 wt. 15 53 54-31 15 39 25.0 10.43 19 31 36 34-7 237-14 1429.4 0.57 705 21 śr. 15 57 50.S7 15 43 35-6 10.46 — 19 45 17 33-8 238.15 — 14 15-3 0.60 lS 3’ 707 1536 22 cz. 16 1 47.42 15 47 47-0 10.50 19 58 38 32.9 239.16 14 0.4 0.04 709 1535 23 pt. 16 5 43.98 15 51 59-3 10.53 20 11 36 32.0 240.17 13 44-7 0.67 24 sb. 16 9*40.53 15 56 12.3 10.56 20 24 12 31.0 241.18 13 28.2 0.70 710 1534 712 1533 25 nd. 16 13 37-09 16 ,0 26.1 10.59 20 36 25 30.1 242.19 13 11.0 0.74 714 1533 26 pn. 16 17 33-65 ló 440.7 10.62 — 20 48 16 29.1 243-21 — 12 53.0 0.77 715 27 wt. ló 21 30.20 16 1 8 5&.0 10.66 20 59 43 28.2 244.22 12 34-2 0.80 15 31 717 28 śr. 16 25 26.76 16 13 12.1 10.69 21 10 47 27.2 245-23 12 I4.7 0.83 15 30 718 29 CZ. 16 29 23.32 ló 17 28.9 10.72 21 21 26 26.2 246.24 U 54,4 0.86 1529 720 30 pt. 16 33 19-87 16 21 4Ó.4 10.75 21 31 42 25.2 247.26 U 33-4 0.89 1529

S ł o ń c e K s i ; ż y c

Odle­ Dane dla fizycznych Średnia Średnia © głość obserwacji długość długość Pro­ Abe- CC od w ęzła peri- mień racja ctf Ziemi górnego geum P Bo Lo Nutacja a R Paralaksa II poziomowa 1 w w Rektascenzji

ł t> ł> 0 0 0 0 0 s 7 0.9908 8.88 16 10 20.66 + 23.6 + 3.7 271.4 157.90 224.77 — 0.49 17 0.9885 8.90 16 12 20.71 + 21.0 H-2.5 139.6 157.37 225.88 — 0.50 27 0.9865 8.92 16 14 20.75 + 17.8 - *-1.3 7.8 156.84 227.00 — 0.49 4 3

(XI). Listopad 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

CC ^ T3 1 Dzień -O I -o W zno­ Para­ 0 a ^ r-j «Trj3 ,;r 0 O 1 O szenie Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ laksa cd 3 N 0 t> j N .cS* -ł-3 3 mowa ■s ; £ w Warszawie 03 ° o 9 a S X 3 ® § O ^ P r TL S "g a 0 a Czas 1 Środk.-Eur. h m s O , O O 1 i> 1 n 11 m d Łt m h m 1 305 8219 + 16 25.3 123.70 — 2.99 15 21 56 19 5 29.0 22.2 22u 12-i7 2 306 9 13 50 13 57-7 136.62 1.99 15 35 57 10 6 19.3 23.2 23*' 1321 3 307 10 6 54 10 41.9 149.94 — 0.85 15 50 58 b 7 lo .l 24.2 —. 1363 4 308 11 0 31 ó 45.1 163.70 +0.37 16 5 59 3 8 1.4 25.2 O34 l 42a 5 309 11 55 1 + 2 17.5 177-95 1.61 16 20 59 58 8 53-7 26.2 151 1449

6 310 12 50 50 — 2 2Ó.2 192.64 rt-2.78 16 33 óo 44 9 47-3 27 2 3,0 1517 7 311 13 48 20 7 7-6 207.70 3.78 16 41 61 15 10 42.8 28.2 433 1547 8 312 14 47 45 11 25-3 222 99 4-53 1645 ól 28 11 40.4 29.2 556 16a° 9 313 154853 14 57-6 238.33 4.96 1643 61 20 12 40.0 0.9 7 >s 1659 8»6 10 314 ló 51 6 17 26.5 253.53 5.03 16 35 60 53 13 40.7 1.9 n 45

11 315 17 53 ló — 18 41.2 268.40 + 4-75 ló 24 óo 10 14-41.3 2.9 947 1839 12 3 ló 18 54 7 18 40.0 282.84 4-18 16 g 59 17 15 40.3 3-9 10” 1940 19 34 13 317 52 17 29.8 296.78 3-37 15 54 58 20 16 36.4 4-9 l l 38 20’6 14 318 20 48 3 15 22.2 310.24 2.40 1.5 38 57 23 17 2Q.2 5-9 12‘6 2154 15 319 21 40 30 12 30.9 , 323.24 1-33 15 24 56 31 18 18.6 6.9 12so 2302

16 320 22 30 16 — 9 8.9 335-86 +0.23 15 12 55 45 j 19 5-2 7-9 1317 _ 17 321 23 17 53 5 27.5 348.19 — 0.85 15 1 55 8 19 49-7 8.9 13*1 O09 18 322 0 4 3 — 1 36.6 0.29 1.88 14 53 54 39 20 32.9 9.9 140* l 15 19 323 0 49 27 + 2 15.4 12.25 2.81 14 48 54 18 21 15.4 10.9 l 4 sa 0 20 1448 20 324 1 34 42 ó 0.4 24.13 3-6i 14 44 54 5 21 58.0 11.9 3 24

21 225 2 20 22 t 9 30.7 35.98 — 4-2-4 14 42 53 59 22 41.3 12.9 1511 427 22 32Ó 3 6 52 1238.5 47.84 4 7o 14 42 53 58 2 3 25.7 13.9 1537 520 23 327 3 54 32 15 ló.o 59-73 4-94 14 43 54 2 * * * 14.9 1607 6"1 24 328 4 43 28 1715.7 71.69 4-98 14 46 54 12 0 11,5 15.9 1641 7

26 330 ó 24 39 4 - 1 8 56.5 95.84 — 4.38 14 55 54 46 1 46.9 17.9 18»9 9 i0 27 33ł 7 16 18 18 29.3 108.09 3-77 15 2 55 n 2 36.1 18.9 1903 1007 28 332 8 8 10 17 8.9 120.51 2 97 15 U 55 42 3 25.6 19.9 201,4 1049 29 333 9 0 1 14 57-3 133.13 2.01 15 21 56 18 4 15.2 20.9 2109 l l 25 30 334 9 5146 11 58.8 146.01 0.93 15 3 : 57 1 5 4-7 21.9 22°s l l &8

h ll c Ostatnia kwadra 1-go o 20.8 $ Pierwsza kwadra 15-go o 9.7 • Nów 8-go o 15.5 © Pełnia 23-go o 13.0

h Księżyc najbliżej do Ziemi (perigeum) 8-go o 15.0 „ najdalej od „ (apogeum) 22-go o 2.9

Największa lib racja wschodnia 3-go, zachodnia 15-go. 4 4

(XI). Listopad 1923. — Planety. HI-

Wzno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie czenie Data helioc. kość Planeta proste helioc.

płdn. w ich Odległość od od Ziem i Odległość a Paralaksa

8 X od Słońca

poziomowa P Kulm. w Kulm. w Green­ | Promień | tarczy li m s 0 ’ h m U 0 1 13 49 43 — g 49 11 11 2'5 6*5 1’345 185*8 + 4’7 0*398 6 14 20 43 — 13 7 11 22 2-4 6" 3 1*397 203*5 + 2-8 0-423 Merkury 11 14 52 1 — 16 10 U 34 2-3 6*2 1*430 219*4 + 1*0 0*444 16 15 23 43 — 18 52 11 46 2-3 6*1 1*447 234*0 — o*8 0*458 21 15 55 55 — 21 12 1158 2-3 6*1 1*448 248*0 — 2*5 0-465 26 16 28 44 — 23 5 12 u 2-3 6*1 1*436 261-7 — 4*o 0*466 31 17 2 10 — 24 30 12 25 2-4 6*2 1*409 275*7 — 5’2 0*460 1 15 16 52 — 18 2 12 38 5'1 5*3 1*652 250-3 + o *3 0*726 6 15 42 16 — 19 45 12 44 5-1 5'4 1*639 258*3 -- 0*1 0-726 Wenus 11 ló 8 11 — 21 14 12 50 5-2 5'4 1*025 206*2 ;>“ °'ó 0-727 16 ló 34 35 —22 29 12 56 #2 - i*óio 274*1 — 1*1 0*727 ć 21 17 1 23 — 23 27 13 4 5‘3 5'5 1*594 282*0 — 1'5 0*728 26 17 28 31 — 24 8 13 11 5'3 5*6 1'577 289*9 — 1*9 0*728 31 17 55 52 — 24 30 1319 5'4 5'ó 1*560 297-8 — 2*3 0*728

1 12 35 13 — 2 40 9 56 i ’9 3'6 2*45ó 172*3 + 1'5 1*658 6 12 46 58 — 3 56 9 48 1'9 3'ó 2*428 174*5 4 l *5 1*656 Mars 11 12 58 40 — 5 n 940 i '9 3'7 2*400 176*2 + 1*5 1*654 16 13 10 37 — 6 26 9 33 2'0 3*7 2*369 179*0 + l ‘4 1*651 c f 21 13 22 32 — 7 39 9 25 2-0 3*8 2*338 181*2 + 1*4 1*648 26 13 34 32 — 8 51 9 17 2'0 3*8 2*305 183*4 + 1*3 1*645 31 13 46 38 — 10 2 910 2-1 3*9 2*271 185*7 + 1*3 1*642

1 15 30 49 — 18 ló 12 52 H '5 1’4 6*321 237’9 + 0*9 Jowisz 5*379 11 15 3947 — 18 48 12 21 H '5 1'4 6*352 238*7 + o*9 5*376 -K 21 15 48 56 — 19 18 n 51 14'4 1*4 6*361 239*5 + o*8 5*374 31 15 58 10 — 1947 112 1 14'5 1'4 ó*349 240-3 + o*8 5*371 1 13 35 3o 7 32 10 57 7'o o'8 10*67 203*5 + 2*5 9*71 Saturn 11 13 39 58 — 7 57 10 22 7'P o*8 10*02 203*9 + 2*5 9*71 21 t> 13 44 15 — 8 20 947 7'1 o*8 io *55 204*2 + 2*5 9*72 31 13 48 10 — 8 42 912 7-2 0*9 10*45 204*5 + 2*5 9*72

1 23 1 42 — 7 5 20 21 1-8 o*5 19*50 346*1 — 0*8 20*09 Uran 11 23 1 9 — 7 8 19 41 1-7 0'5 19*65 34ó*2 — o*8 20*09 V 21 23 0 54 — 7 10 19 2 1-7 0*4 19*81 346*3 — 0*8 20*09 31 23 0 59 ' — 7 9 18 23 i -; 0*4 19*98 346*5 — 0*8 20'09 1 9 3° 5ó + 14 57 6 53 1-2 0*3 30*28 138*4 + 0*2 30*09 Neptun 1 1 9 31 19 + 14 56 6 14 1'2 0*3 3o*il 138*5 4-0*2 30*09 ty 2 1 9 31 29 + 14 55 : 5 35 1*2 o*3 29*94 138*5 +0*2 30*09 31 931 25 + 14 56 4 55 1'2 o*3 29*77 138*6 +0*2 30*09

Pierścień S atu rn a: Data | Wielka oś | Mała oś M erkury prawie niewidoczny. — W enus ukazuje 16 35'5 9 '1 się na krótko wieczorami, wcześnie zachodząc. — Dnia 16-go w Warszawie, czas środk.-europ. M ars widoczny nad ranem w gwiazdozbiorze Panny ; Planeta. \ Wschód j Zachód Kulminacja na początku 3 dekady w złączeniu z a Yirginis. — h m h m h m Jow isz tonie wśród promieni słonecznych. — S a ­ Wenus 8 36 16 28 12 32 turn zaczyna się ukazywać rankami w drugiej poło­ Mars 3 37 14 41 9 °9 wie miesiąca. Jowisz 7 24 16 0 I I ; 42 Saturn 4 19 15 01 9 40 Uran 13 32 0 28 18 58 4 5

IV. (XI). Listopad 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 52).

P o cząt ek K on iec

Nr. Nazwa gwiazdy Kąt Kąt Kąt, Kąt U w a g i

Data Czas Czas od od od TJniwers. Uniwers. od Wielkość bieg. zenitu bieg. zenitu

li m O 0 li m 0 0 niewidzialne: 271 2 19 Leonis 6.4 23 52.9 43 83 24 24.3 340 20 WL 272 2 R Leonis (var.) 4.6 23 47-5 80 120 2443.2 303 343 273 12 190 B Sagittarii 5.4 15 51.4 80 64 17 2.6 264 239 1 274 18 10 Ceti 6.4 22 20.0 48 18 23 26 9 266 230 275 21 39 B Arietis 6,5 2 33-0 120 81 3 26.0 211 172 276 21 85 Ceti 6.3 21 8.7 18 20 22 2.7 297 286 niewidzialne 277 23 179 B Tauri 5.9 14 54-3 90 15 44-0 277 316 : 55 P. 278 23 48 Tauri 6-3 1856-5 122 160 1944.6 205 239 279 23 ■; Tauri 3.9 21 144 IÓO 22 11.7 185 193 niewidzialne: 43-4 Lw. 280 24 70 Tauri 6.4 1 36 7 j35 101 2 22.6 209 172 281 24 75 Tauri 5.2 3 i6-3 47 6 4 9-3 302 2Ó0 282 24 9-1 Tauri 4.2 —— _ _ widzialne: P., Wr., Lw.. Wl. 283 24 264 B Tauri 4 8 4 i6-4 98 57 5 15.7 253 '2 13 284 26 74 B Geminorum 6.2 i8 53-o 80 121 19 52.6 272 314 285 28 90 B Cancri 6.3 21 25.Ó 127 169 22 20.5 245 286

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Zboczenie Nazwa i numer przeciwsta­ Planety Data proste wienia 1923 a S W ielkość Odległość od Ziemi Odległość od Słońca

b m 0 XI. Listopad 9 3 56.2 — 1 34 1.03 2.00 ,, 17 3 50.1 — 2 28 1.04 2.00 „ 25 3 44-4 ' 3 2 1.05 1.99 K loło (97) 9.0 X I. Listopad 13 X II. Grudzień 3 3 38.5 —3 14 1.06 1.09 „ 11 3 33.7 —3 3 1.09 1.98 „ 19 3 30.3 — 2 30 1.12 1.98

X I. Listopad 17 4 20.9 + 4 49 1.62 2.58 „ 25 4 13*9 + 4 23 1.63 2.58 Letycja (39) 9.1 X I. Listopad 27 X II. Grudzień 3 4 6.8 + 4 7 1.64 2.59 * U 4 0.2 + 4 3 1.68 2.60 „ 19 3 54-6 + 4 i i 1.73 2.61 , 27 3 5o-3 + 4 30 1.79 2.62

Zjawiska. Słońce w ciągu miesiąca przechodzi z Wagi do Niedźwiadka. h o W enus w złączeniu z Jowiszem . . •...... 4-go o 20.2 Wenus o 0.8 na pd. W e n u s w dolnym w ęźle...... 5-go o 2 Mars w złączeniu z Księżycem ...... 6-go o 10.3 Mars o 1.8 na pd. S a t u r n w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 7-go o 7.8 Saturn o 1.4 na pd. M erkury w złączeniu z Księżycem...... 8-go o 5.5 Merkury o 3.9 na pd. J o w is z w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 9-go o 7.7 Jowisz o 4.3 na pd. W enus w złączeniu z Księżycem...... 9-go o 15.8 Wenus o 5.3 na pd. Merkury w dolnym węźle ...... H-go 0 5 M e r k u r y w górnem złączeniu ze S ło ń c e m ...... i6-go o o M e r k u r y w złączeniu z J o w is z e m ...... 20-go o 5.9 Merkury o 1.4 na pd. J o w is z w złączeniu ze S ło ń c e m ...... 22-go o 22 M e r k u r y w a fe lju m ...... 24-go o 11 4 6

(XII). Grudzień 1923. — Słońce Q O godzinie 12 czasu uniwersalnego (w średnie południe Greenwichskie).

T3 O Dzień Czas Wzno­ rt rt Równa­ d -g gwiazdowy Zbo­ Dłu­ cc szenie nie czasu .3 5 , w Zachód czenie gość a os proste 1 g (czas średni . na na l h

Greenwich 1 N M m n iej ,w War

S A fi D Przemiana L prawdziwy) Cu , Czas tygodnia Srodk.-Eur. miesiąca1

h m s h m s S 0 , rt 11 0 m s s h m h m 1 sb. 1Ó47 16.43 ló 26 4.7 10.78 “ 21 41 32 24.1 248.27 — 11 11.7 0.92 721 1528 2 nd. 16 41 12.98 ló 30 23.6 IO.80 21 50 59 23.1 249.28 10 49.4 0.94 723 1527 3 pn. 16 4 5 9.54 ló 34 43.2 10.83 22 0 0 22.0 250.30 10 26.4 0.97 724 1527 4 wt. 16 4 9 6.10 16 39 3.4 10.8Ó 22 8 35 21.0 ‘251.31 lo 2.7 1.00 725 15 16 53 2.66 '5 śr. 16 4 3 24.2 10.88 22 16 45 19.9 252.33 9 38.4 1.02 727 152fi

6 cz. 16 56 59.21 16 4 7 4 5 .6 10.91 — 22 24 29 18.8 253.35 — 9 13.6 1.05 728 15 25 7 pt. 17 0 55.77 16 52 7.6 10.93 22 31 47 17.7 254.36 8 48.2 I.07 729 15 25 8 sb. 17 4 52.33 16 56 30.1 10.95 22 38 39 16.6 255.38 8 22.2 1.09 731 15 24 9 nd. 17 8 4 8 .8 8 l? 0 53.o 10.97 2245 4 15.5 256.39 7 55-8 1.11 732 1524 10 1712 45.44 733 pn. 17 5 16.5 10.99 2251 2 14.4 257.41 7 29.0 1.13 1524 11 17 16 42.00 734 wt. 17 9 40.3 11.00 — 22 56 33 13.2 258.43 — 7 1-7 1-15 1524 12 śr. 17 20 38.55 17 14 4-6 11.02 23 1 3 6 12.1 259.44 6 34.0 1.16 735 1523 13 cz. 17 24 35.11 17 18 29.2 11.04 23 6 13 11.0 260.46 6 6.0 1.18 7 3G 1523 14 pt. 17 28 31.67 17 22 54.1 11.05 23 10 22 9.8 261.48 5 37-6 1.19 737 1523 15 sb. 17 3-2 28.23 17 27 19.3 11.06 23 14 3 8.6 262.50 5 8.9 1.20 738 1523

16 nd. 17 36 24.78 17 31 44.8 11.07 — 23 17 16 7-5 263.51 — 4 40.0 1.21 739 1524 17 36 10.4 740 17 pn. 17 40 21.34 11.08 23 20 2 6.3 264.53 4 10.9 1.22 15 24 18 wt. 17 44 17.90 17 40 36.3 11.09 23 22 19 5-1 265.55 3 41.6 1.23 741 1524 19 śr. 17 48 14.46 17 +5 2.4 11.09 23 24 8 4.0 266.57 3 12.0 1.23 741 i 5 21 20 cz. 17 52 11.01 17 49 28.6 11.10 23 25 29 ■ 2.8 267.59 2 42.4 1.24 742 1525 21 Pt. 17 56 7-57 17 53 54.9 11.10 — 23 26 22 1.6 268.60 — 2 12.7 1.24 743 1525 22 18 0 4.13 17 58 21.3 743 sb. 11.10 23 2647 0.4 269.62 1 42.9 1.24 1525 23 nd. 18 4 0.69 18 2 4 7.7 11.10 23 26 43 0.7 270.64 1 13.0 1.24 744 15 36 24 pil. 18 7 57-24 18 7 14.1 11.10 23 26 11 1.9 271.66 0 43.2 1.24 744 1527 25 18 11 53.80 74^ wt. 18 11 40.5 11.10 23 25 11 3.1 272.08 ~~ 0 13.3 1.24 1527

26 śr. 1815 50.36 18 16 6.8 11.10 — 23 23 42 4-3 273.70 ■f- 0 16.5 1.24 745 1528 27 cz. 1819 46.92 18 20 33.1 l l . l o 23 21 45 5-4 274.72 0 46.2 1.24 745 1529 28 pt. 18 23 43.47 18 24 59.3 11.09 23 19 20 6.6 275.73 1 15.8 1.23 745 1529 29 sb. 18 27 40.03 18 29 25.3 11.08 23 16 27 7-8 276.75 1 45.2 1.22 745 1530 18 33 51.1 30 nd. 18 31 36.59 11.08 2313 6 9.0 277.77 2 14.5 1.22 7 45 1531

31 pn. 18 35 33.14 18 38 16.8 11.07 — 23 9 17 10.1 278.79 + 243.6 1.21 745 1532

S ł 0 ń c e K s i ę ż y c .—, N O ° Odle­ - ^ cn > Dane dla fizycznych Średnia Średnia .2-5 03 głość ,0 obserw acji długość 0 rt Pro­ Abe- długość rt od 03 £ węzła 4-> rt 0 mień racja pen- i 3 rt Ziemi górnego cz n geum £ w Q R Cu 0 P Bo Lo • g II t*

) 11 0 7 0.9851 8!93 16 16 20.78 +13°9 + 0.0 236.0 156°31 228.11 —0*48 17 0.9839 8.94 16 17 20.80 + 9.5 — 1.2 104.2 155.78 229.23 —0.46 27 0.9833 8.95 16 17 20.82 + 4.8 —2.5 332.5 155.25 230.34 —0.44 47

(XII). Grudzień 1923. — Księżyc C O godzinie 12 czasu uniwersalnego II. (w średnie południe Greenwichskie)

TJ T3 ‘O -O Dzień Para­ r=J Wzno­ O laksa 0 Zbo­ Dłu­ Szero­ Pro­ i! aj szenie pozio­

11 345 20 27 23 — ló 31,3 305.13 + 2.54 15 58 58 3ó 15 17 9 3-4 10 ‘3 1 9 34 Q 12 346. 2122 46 13 50.5 318.72 1-45 15 42 57 38 16 10.7 4-4 1 50 2044 2 1 65 13 347 22 u 55 10 32.3 331.84 + 0 .3 1 15 27 56 43 17 0.0 5-4 ll21 14 348 23 4 1 7 6 50-4 344.53 — 0.81 15 14 55 53 17 46.3 6.4 li47 2 3 U3 15 349 23 5132 — 2 56.9 356.89 1.86 15 2 55 12 18 30.6 7-4 1 2 10 ---:

16 35o 0 37 28 + 0 59.0 8.99 — 2.81 14 54 54 40 19 13.5 8.4 12 32 0 0R 17 351 1 22 47 4 49-o 20.93 3.62 14 48, 54 18 19 56.1 9.4 1264 l 13 18 352 2 812 8 26.0 32.78 i 4.26 14 44 54' ó 2o 39.0 10.4 1 3 16 217 3.20 19 353 2 54 18 11 42.7 44.62 4 72 14 43 54 2 21 22.8 11.4 13 41 20 354 3 41 32 14 31.8 56.50 4.98 14 44 54 6 22 8.0 12.4 14 0 422

21 355 4 30 10 16 45-7 68.46 — 5.02 14 47 54 ló 22 54.8 13.4 14« 523 1 5 20 22 356 5 20 13 18 16.9 80.53 4.84 14 52 54 32 23 43.1 14.4 622 * 716 23 357 6 11 29 18 59.2 92.72 4.43 14 57 54 52 * * 15-4 16 05 2 4 358 7 3 36 18 48.2 105.06 3.82 15 3 55 15 0 32.6 Ib.4 1 6 67 goe 25 359 7 5*5 2 17 42.5 117.55 3.01 15 10 55 41 1 22 7 17.4 1 7 se g 50 360 igoo 26 8 48 21 + 15 43-7 130.21 — 2.04 15 18 56 9 2 12.8 18 4 9 28 361 27 9 40 16 i 2 56.7 143.04 — 0.95 15 26 56 40 3 2.6 19.4 2008 10°‘ 362 28 10 31 46 9 28.7 156.09 +0.21 15 35 57 13 3 52.0 20.4 2 1 19 10 3" 29 363 11 23 6 5 28.7 169.37 1.38 15 45 57 48 441.0 21.4 22sa 10 57 30 364 12 14 4 4 + 1 7.ó 182.93 2.50 15 55 5824 5 3o.l 22.4 2 3 47 ll22

31 365 13 7 16 — 3 22.3 196.79 + 3.49 16 5 59 0 ó 20.1 23.4 — 1 1 4S

h h H Ostatnia kwadra 1-go o 10.2 I 5 Pierwsza kwadra 15-go o 2.6 Jfl Nów 8-go o 1.5 |' ;

(XII) Grudzień 1923. — Planety. iii.

Wzno­ Zbo­ Długość Szero­ szenie czenie Data helioc. kość Planeta proste helioc.

płdn. wich od od Ziemi Odległość Paralaksa

a s Odległość od od Słońca poziomowa /X ' ■K Kulm. w Kulm. w Green­ Promień Promień tarczy h m s 0 » h m )/ u 0 0 1 17 2 10 — 24 30 12 25 2-4 6*2 1*409 275-7 — 5-2 0-460 6 17 36 5 — 25 22 12 39 2-4 6*4 1*367 290*3 — 6*2 0-447 Merkury 11 18 lo 6 — 25 40 12 54 2-5 6*7 l*3lo 306-7 — 6-g 0-427 £ 16 18 43 29 — 25 21 13 7 2-7 7'i 1*234 323-6 — 7*o 0-403 21 7.7 19 14 55 — 2425 13 19 2-9 1-139 343'6 — 6*3 o*375 26 19 41 54 — 22 57 13 26 3*3 8*6 1-025 6*8 — 4-6 0*346 31 20 0 4 — 21 12 13 24 3'7 9*8 0-897 33*7 — 1-7 0*322 1 17 55 52 — 24 30 13 19 5'4 5*6 l*56o 297*8 — 2*3 C728 6 18 23 18 — 24 34 13 26 5'4 5'7 1-541 305-7 — 2*6 0-728 Wenus 11 18 50 40 — 24 19 13 34 5’5 5’8 1-522 313-6 — 2-9 0-728 16 19 17 51 — 23 45 13 42 5'6 5*8 1*502 321-5 — 3*1 0-728 9 21 19 44 42 — 22 53 13 49 5‘7 5'9 1*481 329‘5 — 3-3 0'728 26 20 11 7 — 21 45 13 55 5-8 6*o 1*459 337-4 — 3*4 0*728 31 20 37 2 — 20 20 14 2 5-8 6-1 i '437 345-3 — 3*4 0-727 1 13 46 38 — 10 2 9 10 2-1 3*9 2*271 185*7 + i ’3 1*642 6 13 58 49 — u 11 9 2 2’1 3'9 2-235 187*9 + 1*2 1*638 Mars 11 14 11 6 — 12 18 8 55 2*1 4*0 2*199 190-2 + 1-2 1-635 16 14 23 30 — 13 23 8 47 2’2 4*1 2-1Ó1 192-5 + 1-1 1-631 c f 21 1436 1 — 14 26 8 40 2‘2 4-1 2*122 194-7 + 1*0 1-627 26 1448 38 — 15 26 8 33 2*2 4*2 2*082 197-0 + 1-0 ■ 1-622 31 15 1 24 — 16 23 8 26 2*3 4'3 2*041 199-3 +0-9 1-618

1 15 58 10 — 19 47 11 21 14*5 1*4 6-349 240*3 +o*8 ' l Jowisz 5 37 11 16 7 23 — 20 13 10 51 14*6 1'4 6-315 241*1 +o*8 5-368 % 21 16 16 29 — 20 37 10 20 14-7 1'4 6-260 241*8 +o*8 5*366 31 16 25 23 — 20 58 9 5o 14*9 1*4 6*184 242*6 +o*8 5'3ó3 1 13 48 19 — 8 42 9 12 7-2 0*9 10*45 204-5 + 2-5 9-72 Saturn 11 13 52 4 — 9 1 8 36 7-2 0*9 10*34 204-8 + 2*5 9-72 t) 21 13 55 26 — 9 18 8 0 7*3 0*9 10*20 205-2 + 2-5 9-72 31 13 58 20 — 9 31 7 24 7*4 0*9 10*05 205*5 + 2*5 9"73 1 23 1 0 — 7 9 18 23 1*7 0*4 19-98 346-5 — o*8 20*09 Uran 11 23 1 22 — 7 6 17 44 i '7 0*4 20-15 346-6 — o*8 20'09 V 21 23 2 4 — 7 1 17 5 1*7 o*4 20-32 346-7 — 0-8 20’09 SI 23 3 4 — 654 l ó 27 1*7 0*4 20-48 346-8 — 0*8 20*09

1 9 31 25 + 14 56 4 55 1*2 0*3 29*77 138*6 + 0*2 30*09 Neptun 11 9 31 9 . + 14.57 4 16 1*2 0*3 29*61 138*6 + 0.2 30*09 y 21 9 3o 39 + 14 59 3 36 1*2 o *3 29-47 138-7 + 0*2 30-09 31 9 29 59 + 15 3 2 56 1*2 0*3 29-34 138-8 + 0*2 30*09

Pierścień Saturna; Merkury widoczny w końcu miesiąca na tle nieba Data { W>e2ica oś | Małą oś wieczorowego w razie wyjątkowo czystego nieba. — >» Wenus widoczna coraz to lepiej wieczorami na po- 16 36 6 I0‘0 łudn.-zachodzie. — Mars wschodzi przed świtem, bie­ Dnia 16-go w Warszawie, czas środk.-eurcp. gnie szybko na wschód przez gwiazdozbiory Panny Planeta Wschód Zachód Kulminacja i W agi. — Jowisz ku końcowi miesiąca zaczyna się h m h m h m ukazywać rankami na połudn.-wschodzie. — Saturn Wenus 9 32 17 04 13 18 widoczny na wschodzie w rannej porze, w pierwszych Mars 13 i8 3 28 8 23 dniach miesiąca w złączeniu z Marsem. Saturn, świe­ Jowisz 6 02 14 22 xo 12 Saturn 2 38 13 10 7 54 cący wyżej, zostaje wyminięty przez szybciej się poru­ Uran 11 33 22 27 17 0 szającego Marsa. 4 9

IV. (XII). Grudzień 1923.

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Krakowa (zakrycia dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl) patrz str. 50— 53).

vO P 0 czątek Koniec O Nr. Nazwa gwiazdy -tu Kąt Kąt Kąt Kąt Uwagi

Data O) Czas Czas od’ od od od Uulwers. Uniwers. s bieg. zenitu bieg. zenitu

h na 0 0 h m 0 0 widzialne : P., 286 1 44 Leonis 5.9 W r , W l. 287 2 80 Leonis 6.4 widzialne : Wr., Lw., Wl. 288 5 95 Yirginis 5.4 3 I7-9 162 198 3 55.4 241 274 289 14 317 B Aąuarii .6-3 18 36.9 32 10 19 38.1 278 2 49 290 18 389 B Ceti 6.3 21 9.3 68 44 22 28.1 253 220 291 20 179 B Tauri 5.9 23 6.2 120 QO 24 2.0 212 176 292 21 48 Tauri 6-3 3 37-7 130 91 4 17.1 219 182 293 21 318 B Tauri 5-7 22 56.2 94 72 24 15.6 253 220 294 24 74 BGeminorum 6.2 3 4-9 12 4 84 4 4-2 250 208 295 25 f Geminorum 5-3 2 45.6 55 21 3,35.1 328 290 296 26 90 B Cancri 6.3 5 7-9 140 100 5 59.5 251 210

Zaćmienia Księżyców Jowisza Konfiguracje Księżyców Jowisza widoczne na Ziemiach Polskich. 0 godz. 7 m. 0 cz. Uniw.. w lunecie odwracającej. 0 ^ Data i mo­ Data i mo­ a3 .JSJ N ^ ■SI N 03 o3 Konfi­ Konfi­ Kon fi Konfi­ rt Konfi­ ment ment aj' 33 ' r h-? te 03 guracje

Data guracje guracje Data guracje zjawiska zjawiska 3 Data n guracje 3 -

1 t 13 19 J i 243 25 4 lj2 2 0 0 8 14 m'o 20 21J43 26 4jl2 3 S 0 3 9 15 & w 21 42J31 27 412J3 0 . 22 4 £ 10 ►Ę W 16 £ fc* 4 3 ij2 28 24J13 5 £3 11 17 23 43J21 29 31J 42 b 12 18 1.1324 24 432.1 30 3J124 31 32J4

Efemerydy najjaśniejszych małych planet dla okresu ich przeciwstawienia.

Data Wznoszenie Nazwa i numer Zboczenie przeciwsta­ proste Planety Data wienia 1923. a s Wielkość od od Ziemi Odległość Odległość Odległość od od Słońca

h m 0 XII. Grudzień 11 6 20.8 + 18 33 1.10 2.08 V) 19 6 13.3 + 18 45 1.10 2.08 27 6 4.9 + 19 2 1.09 2.08 Niza (44) 8.9 XII. Grudzień 24 35 5 56.8 + 19 21 1.10 2.08 n 43 5 49.7 4-19 42 1.13 2.07 n 51 5 44-3 + 2 0 5 1.16 2.07

Zjawiska. Słoń ce znajduje sio kolejno w gwiazdozbiorach Niedźwiadka, Wężownika i Strzelca. h o M a rs w złączeniu, z Saturnem...... 2-go o 7.7 Mars o 1.5 na pd. Saturn w złączeniu z Księżycem . . . . ; . . . . 4-go o 23.0 Saturn o 1.7 na pd. M a rs złączeniu z K s ię ż y c e m ...... '5-go o 1.4 Mars o 3,3 na pd J o w is z w złączeniu z K s ię ż y c e m ...... 7-go o 5.0 Jowisz o 4.4 na pd. M erkury w złączeniu z Księżycem...... 8-go o 22.8 Merkury o 6.8 na pd. W e n u s w a fe lju m ...... 9-go o 9 W e n u s w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 9-go o 17.2 Wenus o 5.5 na pd. M erkury w najw połudn. szerok. helioc...... 14-go o 20 Słońce najniżej...... 22-go 020.9 M erkury w najw. wschodniem odchyleniu . , . . . 27-go o 16 Merkury o 19.8 na wsch. od (•) W enus w najw. połudn. szerok. heliocen...... 3*-go o 22 S a t u r n w złączeniu z K s i ę ż y c e m ...... 32-go o 10.8 Saturn o 2.0 na pd.

4 50

Zakrycia gwiazd przez Księżyc dla Poznania (P), Warszawy (Wr), Lwowa (Lw) i Wilna (Wl).

(I.) Styczeń 1923.

-S :s Czas uniwersalny Kąt od bieguna Kąt od zenitu Nr. 05 Nazwa gwiazdy Ę ,S go­ o dzina1 P Wr [ Lw Wl P Wr Lw Wl P Wr Lw Wl h m 111 m m 0 0 0 0 0 0 O 0 186 1 318 B Tauri 5'i p.* 0 5o'8 49*2 54'° 49'9 77 75 79 67 40 37 38 32 187 1 130 Tauri 5'& P- 21 54'4 61*3 69-7 64" 3 118 118 128 110 118 113 118 100 2 188 26 Geminorum 5'2 P- 20 52'5 58-0 62-2 65*1 100 102 110 96 118 124 131 109 ** 189 4 1 Cancri 6'o 6 3&'i 34‘7 38'3 27-6 322 323 322 331 285 287 2S9 298 190 5 Ę Leonis 5/i k. 21 6-o 8'7 9-9 12*1 308 307 298 314 345 343 335 346 191 7 48 Leonis 5’2 k. 0 52'9 5ó'9 Ó3-5 5ó’5 325 328 323 342 342 342 333 351 192 7 83 Leonis 6*3 k. 23 —— 6-7 — — — 356 ——— 3o — 193 7 i Leonis 5‘2 k. 23 43-7 47‘5 5 3' 3 — 350 35° 341 — 20 19 11 — 194 27 ■f Tauri 3*9 P* 15 10'0 H '5 18-1 21-3 IH 116 127 113 146 150 161 141 195 27 70 Tauri 6/4 P- 18 45‘ó 52'9 Ó3'4 5ó‘5 121 118 130 112 123 i i 4 120 102 196 27 75 Tauri 20 46-4 5'2 P- 41’3 49'2 54‘5 43 44 52 33 19 0 20 5 197 27 9-1 Tauri 4*2 P- 20 54‘7 6o'2 — 53*6 152 152 — 136 126 123 — 108 B Tauri 198 27 264 4*8 P- 21 47-8 50-2 56-8 50-3 97 96 102 87 64 Ó1 63 54 199 27 275 B Tauri 6'5 P- 23 2ó-g 29-3 3 3 '5 28'0 81 78 M-$ śi 71 43 39 41 34 200 0 28 « Tauri (Aid.) 1*1 P- 0 44'9 4ó’5 47'9 49-3 40 37 42 21 2 359 346 W » V 1*1 k . 1 24'2 22‘Ó 2ó'9 12'4 3H 318 313 333 277 281 275 299 201 28 111 Tauri 5*1 P- 21 57'9 Ó2'3 70'6 62-S 109 109 114 99 80 78 78 67 202 29 117 Tauri ó#o P- 0 10‘8 lo '9 19H 3'1 152 147 155 134 113 108 113 98 1 203 29 124 H Orionis 5*7 P- 18 43'7 48-4 49'3 57'6 Ó2 64 73 57 87 85 93 71 204 29 292 B Orionis 6*5 P- 22 39-8 44‘7 5o’6 47'4 87 86 91 77 59 55 56 47

(II.) Luty. 205 1 29 Cancri 5*9 P- 4 34*7 34'3 37'& 29-7 130 128 130 122 92 91 90 87. 206 4 27 B Virginis 6‘5 k . 19 5 i'i 51 "9 58-2 — 8 5 347 — 45 42 26 — 207 7 96 Virginis ó'5 k . 6 27*2 32-8 39'1 3-2-7 286 287 284 290 263 261 254 264 208 9 49 Librae 5*4 k . 5 3Ś‘4 44-6 50-3 49'o 282 283 282 288 281 279 274 281 209 23 179 B Tauri 5-9 P- 19 34‘7 39’1 48-2 36-8 119 119 128 109 88 85 90 77 210 25 130 Tauri 5*6 P- 16 3o-7 34'9 35'* 44’5 57 59 68 53 82 80 88 65 211 26 26 Geminorum 5*2 P- 16 25'5 29'o 27'3 38-9 57 59 68 52 88 91 101 77 212 28 1 Cancri 6-o 1 58-2 6 o P- ‘4 &2'0 62-3 46 41 45 27 7 2 5 352 *) p. = początek zjawiska. **) k. = koniec zjawiska. 51 (III.) Marzec,

-4«-* 's •1 Czas uniwersalny Kąt od bieguna Kąt od zenitu Nr. cd Nazwa gwiazdy Q 1 JO- p dżina Wr Lw Wl P Wr | Lw Wl P Wr Lw Wl

i h ni m ni m 0 0 0 0 to O O O 213 % 48 Leonis 5’2 p- 17 41-5 42-8 42*2 47’° 108 109 117 102 145 146 156 135 214 g 7) Librae 5‘5 k. 5 17'8 22’Ó 30-2 24'6 304 305 302 308 288 z86 278 2S7 215 9 24 Scorpii 5'o k. 4 57'° 62'8 óg'8 65‘7 310 311 308 314 305 3°3 296 304

216 11 95 B Sagittarii 5‘7 k. 1 - 5 3 ’ 8 55'o — — 338 333 — 9 5 — 217 23 a Tauri (Aid.) n P- 15 53‘8 58-3 56-3 75‘9 20 32 35 3 13 11 20 346 r> » w k. 16 33'4 4°-4 53*5 32-2 323 321 308 341 307 299 279 321 218 28 29 Cancri 5‘9 P- 1 8"2 7-8 io ’8 2'S 122 120 122 115 85 83 83 81 1

(IV.) Kwiecień1.

219 1 9- Virginis 4"4 P- 22 1-3 7:3 lo-6 17-3 78 74 77 61 92 84 84 66

» 1 „ » k. 22 5ó’7 60-3 66’4 59‘3 3 2 9 333 332 345 333 333 329 343 220 2 96 Virginis 6*5 k. 22 57'7 64-2 67-2 72-6 245' 249 247 259 257 258 254 264

221 2 •/. Virginis 4"3 P- 23 57'5 Ó4'Ó 68'g 74-8 65 S i 63 48 69 61 60 43

0 D 3 » n k. 46-2 49'9 56-1 47-8 337 341 339 352 332 333 327 343 222 10 95 B Capricorni 5*9 k. 2 44'9 48-6 49’2 55’2 298 298 294 302 325 323 319 323 223 19 3-1 Tauri 4'2 P- 19 6-3 6'4 lo-g 1-4 113 110 114 102 74 71 74 66 224 19 r- Tauri 3‘6 P- 19 18-1 17-1 22-8 8-S. 141 138 144 126 103 100 104 91 225 19 264 B Tauri 4-8 P- 20 3'9 4-0 5'6 1-8 63 61 65 52 26 25 27 18 226 21 124 H1 Orionis 5*7 P- 20 55-4 6o-i 58'6 — 23 15 23 — 344 337 343 — 227 23 1 Cancri 6ło P- 18 18-1 ■32-6 30'ó 22*1 128 126 130 117 105 100 98 91 228 30 6 B Librae 6*2 P- 20 43'7 43"7 47-6 41"9 | 180 172 175 158 200 190 192 173

(V.) Maj.

229 1 22 B Librae 6-4 k. 2 5°'7 53‘9 59'7 52-1 298 297 293 299 268 265 257 268

230 2 r; Librae 5’5 k. 0 0’2 4'2 io-8 4'5 334 337 334 345 334 333 3 26 339

231 2 2 4 Scorpii 5'° k. 21 5°'9 52-4 54‘8 50-9 33° 334 331 350 356 358 354 11

232 24 83 Leonis 6’3 P- 22 4 5 ‘3 47'5 51-6 45'6 77 75 77 70 41 38 38 36 233 24 ■c Leonis 5-2 P- 23 17-1 18-1 22*0 15-2 88 87 90 83 52 5o 50 48 234 27 96 V irginis 6-5 P- 19 40-8 4 3 '2 48-5 4 4 ’i 162 157 160 !4 7 172 164 164 150 .235 27 -/_ Virginis 4'3 P- 21 2 7 ‘7 34'4 39'5 41-1 67 63 65 55 59 52 50 42

(VI.) Czerwiec%

236 1 d Sagittarii l'o k. 22 36-8 41-2 41-3. 50'7 230 233 230 238 254 255 252 256

237 6 X Aąuarii 3-8 p. 0 l 6 ’l 18-4 l6'2 2 5 ’7 77 77 ’8o 75 111 110 U 5 104 2S-6 27-8 246 242 247 276 273 269 269 » » *» V k. 1 25‘4 37'3 247 238 22 91 G yirginis 6' 5 P- 19 7-1 11*2 18-1 10-9 144 141 H 3 134 129 123 121 115 239 24 22 B Librae 6-4 P- 20 14-1 18’3 25'4 19-6 148 145 147 140 I4O 134 131 126

4 * 5 2

(VII.) Lipiec.

3 :s .s Czas uniwersalny Kąt od bieguna Kąt od zenitu Nr. 03 Nazwa gwiazdy 3 Ł P Wr Lw Wl P Wr jW Wl P Wr Lw IWl h m m iu ni 0 0 0 0 0 0 0 0 240 30 81 A ąuarii 6*4 k. i22 43-3 49'3 53'6 57'2 305 302 294 3°3 329 323 315 320 |

(VIII). Sierpień ■ 241 6 81 Tauri 5-5 k. |22 — — 52'0 6o'o 237 237 274 271 242 6 85 Tauri 6fo k. |23 34'4 33'B 273 36-7 267 264 259 266 304 301 299 301 243 8 111 Tauri 5*1 k. 0 12.9 12-5 9-3 15-0 300 297 290; 298 336 334 330 333 244 8 117 Tauri 6*o k. 1 50-2 49'7 43-8 55-6 233 229 221 2 3 11 272 268 263 267 245 9 292 B Orionis 6*5 k. 2 7-0 6-5 2-3 !l*2 258 255 248 257 296 294 290 293

(IX.) Wrzesień • 246 2| 48 Tauri 6*3 k. 23 57-3 6o-ó 60-9 67-1 298 293 285 295 336 330 324. 328 24 7 3 Y Tauri 3*9 P- 1 22‘3 .24-2 21-3 33-5 41 46 54 43 73 76 85 69 » 5? >» k. 2 25-9 32-5 36-4 39-5 287 283 273 287 313 305 294 301 248 20 61 B Capricorni 5*9 P- 17 37'o 41-8 43-6 50-1 65 66 69 64 83 81 84 74 249 23 9 Aąuarii 4*4 P- 19 47'8 50-8 48-5 59'6 18 23 30 22 39 41 47 35 250 28 389 B Ceti 6-3 k. 3 12-3 i8-ó 19-4 20-6 236 234 225 241 209 206 193 213 (X.) Październi k. 251 '4 162 B Geminor. 5‘7 k. 4 1 9-1 14-9 16-8 22-9 258 258 250 266 278 271 262 274 252 20 81 A ąuarii 6*4 P- 19 37'° 39'9 39'o 4&'7 16 22 31 21 19 23 29 17 253 20 Uranus 6-1 P- 22 56-9 59-5 Ó2‘i 61-3 45 49 58 45 19 21 26 1.7 254 21 24 Piscium 6*1 P- 22 29-6 39'5 — 38-7 124 133 — 126 105 111 — 104 255 24 39 B Arietis 6*5 P- 18 14'5 I5'ó i6'o 22-8 53 55 60 55 89 91 98 86 256 24 64 Ceti 5’8 k. 23 51-1 60-3 70-8 61-3 305 300 287 307 293 282 264 288

257 27 70 Tauri 6'4 k. 18 24-2 24-6 23-6 28-0 3 13 309 301 311 351 347 -341 347 258 27 71 Tauri 4*6 k. 18 42-4 4o-8- 33-9 45-3 220 217 209 218 257 2^5 250 254 259 27 1‘)-1 Tauri 4*2 P- 18 62-0 61'4 56*8 66-3 61 63 69 63 99 102 111 99 » » » k. 20 1-3 2-8 o-i 9-1 271 268 262 269 310 306 303 304 260 27 Q'2 Tauri 3*6 P- 18 61 -2 61 -2 58-7 65-8 83 86 92 85 121 125 134 122 288 ». » » k. 19 62-1 62-9 58-8 69-4 249 246 239 247 284 280 282 261 27 264 B Tauri 4*8 k. 21 3’2 7-4 8'5 13'4 300 295 286 297 337 331 323 328 262 27 85 Tauri 6-o k. 21 i,9'3 — — 25-4 183 — — 176 218 T- 206 263 27 275 B Tauri 6-5 k. 23 0-7 6-7 10-3 14-4 283 279 270 283 310 302 292 297 264 27 a Tauri (Aid.) l-i P- 23 28-4 31-8 29-7' 42-6 33 37 48 33 54 55 65 43 » 2S w n k. 0 28-3 35'8 437 40-5 299 295 286 302 306 297 283 299 265 2S 111 Tauri 5'i k. 23 7-1 8'o — 20.5 204 198 — 204 235 227 — 226 366 ■2E 115 Tauri ’5'3 k. 1 — — 13-1 — — — 322 — — 323 — 267 2{ 124 H1 Orionis 5'7 k. 22 43-0 43-0 29-9 54'i 2 15 210 185 213 252 247 224 244 268 3( 110B Geminor 6'2 k. 21 8-1 7-8 4'i 1 ! 0 272 268 262 271 310 307 304 308 269 3] 2 B Cancri Ó"0 k. 23 4-1 3'5 2-2 j ro 270 267 259 271 309 306 300 307 5 3

(XI.) Listopad.

5 i ‘S ■3 i1 Czas uniwersalny Kąt od bieguna Kąt od zenitu Nr. Nazwa gwiazdy ra i go­ s . P Lw Wl P | Wr Lw Wl P Wr Lw Wl Q l dzina Wr h m m m m 0 0 0 0 0 VoJ 0 0 270 1 5 Cancri 5*9 k. 0 37’1 40-4 39*0 47-7 267 265 257 271 303 300 294 302

271 3 19 Leonis 6-4 k. 0 16-S 20'7 27-1 — 0 354 336 — 38 32 16 — 272 3 R Leonis (var.) 4'ó k. 0 43'o 45'o 45'3 47-8 312 309 301 317 35o 34Ó 342 352 273 12 190 B Sagittarii 5'4 P- 15 46-4 -5i '4 5&'7 55'0 75 77 83 77 64 62 64 61 274 18 10 Ceti 6-4 P- 22 l8'2 21-1 23-1 24-0 38 42 52 37 11 33 20 9 27B 21 39 B A rietis 6-5 P- 2 27-1 27-7 33'4 22'4 112 112 119 102 76 75 79. 67 276 21 85 Ceti 6-3 P- 21 15'7 i 6‘7 n-8 27'9 2 11 24 4 5 11 22 358 277 23 179 B Tauri 5'9 k. 15 — 46; 3 42-9 49-1 — 280 276 282 — 317 314 317 278 23 48 Tauri 6*3 k. 19 5o-4 51'7 45-2 60-9 216 211 199 213 249 242 232 239 136 279 23 Y Tauri 3'9 P- 21 31-0 39'9 — 44'8 127 133 — 127 147 149 —

20-2 — 202 197 — 205 211 202 — 202 V V n 5? k. 22 23-1 3 S'8 6-4 21'1 26-3 27-2 29-8 216 221 210 230 182 186 196 280 24 70 Tauri k. 2 1 7 1 281 24 75 Tauri 5'2 k. 3 62-8 63'5 59'5 55-ó 308 310 304 323 269 271 262 288 282 24 S-1 Tauri 4-2 P- 3 m ii 25-6 39’8 16-4 152 149 165 133 115 111 123, 98 196 200 185 216 158 161 181 V 5) » n k. 3 50-1 54'o 49'9 58'9 143 283 24 264 B Tauri 4-8 k. 5 16-5 13’3 15‘9 9'0 258 259 255 267 220 221 216 232 284 26 74 B Geminorum 6*2 k. 19 55'3 5ó*3 5 3 '8 u 1-6 279 275 268 262 318 3H 310 299 286 28 90 B Cancri 6'3 k. 22 24-5 25-8 22-0 33-2 253 252 242 257 291 290 282 292

(XII.) Grudzieri .

286 1 44 Leonis 5'9 k. ! 1 5'o 8*3 23-3 220 220 233 252 252 259 227 287 2 80 Leonis 6-4 k. 6 — 14-4 1 t i 26-4 — 224 219 242 — 217 205 288 5 95 Virginis 5’4 k. 3 58-3 6i'4 59'4 ó9’ó 24S 251 245 263 281 282 277 290 289 14 317 B A ąuarii 6-3 P- 18 3T2 39'3 39-6 42'8 21 26 37 23 1 4 12 357 290 18 389 B Ceti 6-3 P- 21 5'3 lo'ó 15-0 i 5'7 59 62 70 57 40 39 42 33 291 20 179 B Tauri 5‘9 P 22 59'3 65-0 75'6 646 117 118 128 109 91 89 94 81 292 21 48 Tauri 6-3 P- 3 33'4 32'5 36-2 25-8 125 122 127 112 87 84 90 78 66 67 293 21 318 B Tauri :5'7 P- 22 49-9 56-3 Ó2'7 61'3 85 87 94 79 69 56 294 24 74 B Geminorum 6'2 k. 4 0'0 2'1 ó'3 °'5 253 256 253 264 214 216 210 227 299 296 25 f Geminorum 5‘3 k. 3 27-3 28’0 3Ó'5 15‘8 332 337 332 358 296 291 323 226 296 26 90 B Cancri 6-3 k. 5 53'8 5 7' 3 6l '3 5 5'4 252 255 253 263 214 215 212

UWAGA. Ponieważ znikanie oraz ukazywanie się słabych gwiazd przy jasnym brzegu Księżyca nie da się dokładnie obserwować, w powyższej tablicy uwzględniono tylko te zja­ wiska, które zachodzą przy ciemnym brzegu Księżyca, jeżeli gwiazda jest mniejsza, niż 4,5 wielkości. Dla gwiazd ponad 4.5 wielk. podano momenty zniknięcia nawet przy jasnym brzegu, ale pominięto momenty ich ukazania się przy tym brzegu. Dla gwiazd pierw­ szej wielkości podano jednak zawsze oba momenty. 5 4

Zaćmienia- W foku 1923 zajdą 2 zaćmienia Słońca: obrączkowe — 17 marca i całkowite — 10 września, oraz 2 zaćmienia Księżyca, oba częściowe: 3 marca i 26 sierpnia. W Polsce widoczne będzie tylko częściowe zaćmienie Księżyca 3 marca.

I. Częściowe zaćmienie Księżyca 3 marca 1923 r. widoczne w Polsce. Czas uniwers. Kąt od bieg. Kąt od zen. h m w Warszawie. Księżyc wchodzi w półcień 3. III, 7923 r. I I2-6 0 0 Księżyc wchodzi w cień „ „ „ 227*8 54 22 Środek zaćmienia „ „ „ 331-8 Księżyc opuszcza cień „ „ „ 4 35'S 340 304 Księżyc opuszcza półcień „ „ „ S 50-8 Wielkość zaćmienia = 0-376 średnicy Księżyca.

II. Obrączkowe zaćmienie Słońca 17 marca 1923 r., niewidzialne w Polsce. Pas obrączkowego zaćmienia rozpocznie się w Ameryce Południowej na północ od Ziemi Ognistej i przejdzie następnie przez Ocean Atlantycki do południowej Afryki. W Afryce pas ten przetnie pustynię Kalahari, przejdzie na północ od Transwaalu przez Mozambik, dalej przez północną część Madagaskaru, kończąc się na północ od wysp Maskareńskich. Czas Długość Szerokość uniwersalny Zach. od Green. 9 li 111 0 * 0 * Początek zaćmienia na kuli ziemskiej i i i . 192 3 r . 9 50-4 56 43 — 3 8 5 Początek centralnego zaćmienia 5) 55 11 5*5 7 6 1 3 — 5 ° 49 Centralne zaćmienie w lokalne południe ii ii 12 24-1 3 5° — 36 40 Koniec centralnego zaćmienia 55 ii 14 23-8 3°3 20 — 15 25 Koniec zaćmienia na kuli ziemskiej ii ii 15 38-9 322 29 ~ 2 3 9

III. Częściowe zaćmienie Księżyca 26 sierpnia 1923 r. niewidzialne w Polsce. Wielkość zaćmienia = o-168 średnicy Księżyca.

IV. Całkowite zaćmienie Słońca 10 września 1923 r. niewidzialne w Polsce. Pas całkowitego zaćmienia rozpocznie się na południe od Kamczatki i przejdzie następnie przez Ocean Wielki do Ameryki Północnej. W Ame­ ryce pas ten przejdzie przez południową część Stanu Kalifornia, północną część Meksyku, półwysep Yucatan, kończąc się w Małych Antyllach na północ od Yenezueli. Czas Długość S zerok ość uniwersalny Zach. od Green. h m 0 ' 0 * Początek zaćmienia na kuli ziemskiej t o . I X . 19 2 3 r. 1 8 1 4 - 3 188 9 + 3 6 5 1 Początek centralnego zaćmienia ii 55 ii 19 16-9 205 4 2 -+ -4 8 1 6 Centralne zaćmienie w lokalne południe ii ii ii 2 0 30*2 128 16 -t- 3 7 58 Koniec centralnego zaćmienia 55 55 55 2 2 1 7 * 4 63 51 + I 3.43 Koniec zaćmienia na kuli ziemskiej 55 55 55 2 3 19-9 80 3 x + 2 15

Dziesiąte części minuty w momentach, podanych w tablicach, mogą mieć zna­ czenie tylko przybliżone, gdyż przy dzisiejszym stanie nauki zaćmienia — podobnie jak zakrycia gwiazd przez Księżyc — nie dają się jeszcze teoretycznie przewidywać z tak znaczną dokładnością skutkiem niezupełnie regularnego biegu Księżyca. 5 5

Gwiazdy. — Współrzędne średnie a 1923.0 i 3 1923.0

W iel­ Wznosz. Prze­ Boczny Prze­ Ro- Nr. kość miana Zboczenie miana czny Nazwa gwiazdy proste roczna ruch roczna 8 1923.0 ruch Typ mg. a 1923.0 własny Aa widma AS własn, .Barwa |

h ui s s S 0 , ,, ,, a Andromedae A ndrom edy 2.15 0 4 24.2 + 3.10 -+0.011 H-28 39 55 -+19.9 — 0.161 Aop 1.8 P Cassiopeiae K a sjo p ei 2.42 0 5 3-5 + 3.19 -+0.068 4-58 43 30 4-19.9 — 0.18 F 5 3-1 ■f Pegasi P egaza 2.87 0 916.1 -I-3.09 -+0.000 4-1445 20 -{-2o.o — 0.01 \m 2.1 a Kassiopeiae K a sjop ei 2.1— 2.6 0 36 7.6 + 3-39 -+-0.006 4"5ó 655 4- 19.8 — 0.03 \ Ko 5-3 P Ceti W ieloryba 2.24 0 39 43-5 + 3.01 4-0.016 — 18 24 33 + 19.S -hO.04 Ko 5-9 j Cassiopeiae K a sjo p ei 2.25 0 52 2.8 -I-3.60 4-0.004 +60 18 0 +-19,5 — 0.00 Bop 2.1 P Andromedae A ndrom edy 2-37 1 5 24.9 H-3-35 +0.015 4-35 12 46 4-19.1 — 0.11 Ma 6.4 8 Cassiopeiae K a sjo p ei 3.°— 3-1 1 2o 45.8 +3.91 -1-0.040 4-59 5° 8 4- 18.8 — 0.04 A5 3-o p Arietis B a ra n a 2.72 1 50 22.9 -V- 3-31 -1-0.007 4-20 25 56 -HI7.7 — 0.11 A5 2.7 y Andromedae A ndrom edy 2.28 1 59 9.9 H-3'67 -I-o.004 4-41 57 39 4- 17-3 — 0.05 Kp 5-3 a Arietis B a ra n a 2.23 2 249.7 —ł—3 ■ 3 8 -1-0.014 4-23 5 57 4- 17.1 — 0.14 K 2 5.5 a Ceti W ieloryba 2.82 2 5815.1 -+*3-13 — 0.001 4- 3 47,19 4-14:2 — 0.08 Ma 6.5 p Persei Persei/sza 2.3— 3-5 3 3 9-1 4- 3.90 H-0.001 +-40 39 36 4-14.0 — 0.00 BS 1.9 a Persei p er sen sza 1.90 3 18 49-0 4 -4.27 4- 0.003 4-49 35 18 4- 12.0 — 0.03 F5 3*5 7) Tauri B yk a 2.96 3 42 54-2 4- 3.5Ó + 0.002 4-23 52 5 4- 11.2 — 0.05 B5 3-2 ę Persei P ersetiszu ' 2.qi 3 49 17-2 4- 3.77 + 0.001 + 3 1 39 22 4 -10.8 — 0.01 BI 3-1 e Persei P erseiisza 2.96 3 5240.9 4-4.02 + 0.002 -i—39 47 19 4-10.5 — 0.03 B l 2.2 a Tauri B yk a 1.0,6 4 31 30.0 4-344 + 0.005 -Hlt> 21 20 4- 7-4 — 0.19 K5 6.1 l Aurigae W oźnicy 2.90 4 51 58.6 3.91 + 0.001 + 33 2 44 -4 5-8 — 0.02 K2 ó-3 P Eridani K ry d a n u 2.92 5 4 3.8 4 -2.95 — 0.0Ó6 — 5 u 6 4- 4-8 — 0.08 A2 3.2 P Orionis O rjona 0-34 5 10 50.2 -H2.88 + 0.000 — 8 17 22 -4 4-3 0.00 BSp 0.9 a Aurigae W oźnicy 0.21 5 10 59-9 4-4*43 + 0.008 4-45 55 17 4 -. 3.8 — 0.43 G 3-2 y Orionis O rjona 1.70 5 21 0.0 4-3-22 — 0.000 4 - 6 16 52 4- 3.4 — 0.02 B2 1-3 p Tauri B yk a 1.78 5 21 25.4 4- 3.79 +0.003 4 28 32 38 4- 3-2 — 0.18 B8 1.1 p Leporis Z ająca 2.96 5 24 56-8 +2.57 -ho.000 — 20 49 12 + 3-0 — 0.09 Go 8 Orionis O rjona 2.48 5 28 4.3 4- 3-06 0.000 — 0 21 18 -1- 2.8 — 0.00 B 1.9 « Leporis Z ająca 2.69 5 29 20.0 j p .65 -ho.ooo *7 52 35 + 2.7 +0.00 Fo 3-o 0 Orionis Orjona. 2.87 5 31 40.0 4- 2.93 -ho.ooo — 5 57 34 + 2.5 — 0.00 Oe5 3-o s Orionis Orjona. 1-75 5 32 18.3 •4- 3.04 -ho. 000 — 1 15 0 + 2-4 — 0.00 Bo 1.8 ę Tauri B yk a 3.00 5 33 2.5 4 - 3*59 -ho.001 + 2 1 549 + 2.3 — 0.03 B3 1.6 Z Orionis O rjona 1.91 5 36 52.4 -1-3.03 + 0.001 — 1 58:56 2.0 — 0.01 Bo 1.8 % Orionis O rjona 2.20 5 44 6.3 +-2,85 ~r 0.000 — 9 41 45 4- 1.4 — 0.00 Bo 2-7 a Orionis O rjona 0.5— 1.1 5 51 0.2 4- 3.25 -f 0.002 -+■ 7 23 38 -I- 0.8 -4-0.01 Ma 6-3 P Aurigae W oźnicy 2.3— 2.4 5 53 52.8 4-4.40 — 0.004 -1-44 56 28 4- 0-5 — 0.01 Aop 1-7 ś- Aurigae W oźnicy 2.71 5 54 28.2 4-4.o9 +0.005 -1-37 12 31 4- 0.4 — 0.09 Aop 1.8 p CanisMajoris P sa Wielk. 1.99 6 19 18.5 -1- 2.64 — 0.000 — 17 55 0 ~ 1.7 0.00 B l 1.9 Nazwy gwiazd: y Pegasi-A lgenib, p Persei-^/jfoż, a. Tauri-Aldebaran, p Orionis-ifó^, a Aurigae-C a fella , y Orionis-Bellatri.y, a Orionis-Beteigen.se. Gwiazdy podwójne. 'O 0 -+-> Wielkość o n3 Wielkość as N Nazwa gwiazdy gwiazd Nazwa gwiazdy gwi azd 0 Aut. Aut. Epoka składów. Epoka składów. ^S *5ti gwiazd

śi Nr. katal. Odległość O Kąt pozyc. 0 0 10 y Andromedae 3 5 IO.4 64 1919 25 P Leporis 2.7-1-10 3 2 Q0 Boss 16 Z Persei 2.8— 9.3 13 208 Boss 28 1 Orionis 2.9— 7-7 11 141 Boss 17 e Persei 3 - 8 8.9 10 1916 31 Z Orionis 2.0— 4.2 2 .S 1 Sói 1922 21 p Orionis 0.3 6.7 9-5 202 1922 35 9- Aurigae 2.7— 7.2 2.6 334 1922

Gwiazdy zmienne: a Cassiopeiae zmienia blask nieregularnie; S Cassiopeiae — typu Algoła? p Persei (Algol) — zmienna z perjodem 2d.87; a Orionis — nieregularna; P Aurigae — zmienna typu Algola z perjodem 3a.96. 56 1 W iel­ Wznosz. Prze­ Roczny Prze­ Ro­ oS Zboczenie cl, B Nr Nazwa gwiazdy kość proste miana ruch miana czny roczna S roczna mg. « własny 1923.0 ruch £ • 2 1923.0 Barwa Acc Ad własn, h 111 s s s 0 > ” ,, 37 ■j Geminorum B liźn iąt 1.93 6 33 15-9 + 3-47 -I-0.003 + 1 6 27 58 — 2.9 — 0.05 Ao 1.8 38 a Canis Major. P sa Wielk. — 1.58 6 41 45-4 -4-2.64 — 0.037 — 16 36 34 - 4.8 — 1.21 Ao 0.6 39 s Canis Major. Psa Wielk. 1.63 6 55 35-9 +2.36 0.000 — 28 51 59 - 4.8 +0.00 B l 40 5 Canis Major, P sa Wielk. 1.98 7 5 15-6 -4- 2.44 — 0.001 •— 26 16 12 - 5.6 + 0 .0 0 F8p 41 vj Canis Major. P sa Wielk. 2-43 7 21 2.9 + 2.37 — 0.001 — 29 9 7 — 6.9 + 0 .0 1 Bop 42 p Canis Minor. P sa M ałego 3.09 7 22 58.6 4-3.26 — 0.003 + 8 26 44 — 7-1 — 0.04 B8 2.1 43 a Geminorum B liźn iąt 1.99 7 2941.3 -(-3-83 — 0.013 -1-32 3 33 — 7-7 — 0.08 Ao l.S 44 a Canis Minor P sa M ałego 0.48 7 35 16.3 + 3.14 — 0.047 -1- 5 25 24 — 9.1 — 1.03 F5 2.4 45 P Geminorum B liźn iąt ,1.2-1 7 40 3ó-4 + 3-67 — 0.047 + 28 12 48 — 8.6 — 0.05 Ko 4.2 46 P Argus Okrętu Ar go 2.88 8 4 15-9 + 2-56 — 0.006 --24 453 — 10.3 + 0.05 F5 47 i Ursae Major. W. Niedź-w. 3.12 8 53 56*7 + 4-12 — 0.044 + 48 20 42 — 14.0 — 0.25 A5 3.3 48 a Hydrae H y d ry 2.1Ó 9 23 48.3 + 2-95 — 0.001 — S 19 27 — 15.5 + 0.03 K 2 6.0 49 a Leonis L wa 1.34 lo 4 16.4 +3.20 — 0.017 + 12 20 39 — 17-5 — 0.00 B8 1.4 50 'f1 Leonis Lina 2.61 10 15 43.8 + 3.29 -4-0.021 -1-20 13 54 — 18.0 — 0 .15 Ko 5-o 51 P Ursae Major­ W. Niedźnts. 2.44 lo 57 12.4 + 3,64 +0.010 + 5647 44 — 19-3 + 0.03 Ao 1.8 52 ce Ursae Major. W. N iedźw. 1-95 10 58 59.4 + 3-72 — 0.017 + 62 10 1 — 19.4 — 0.07 Ko 4.9 53 b Leonis L wa 2.58 11 10 l.p + 3.19 -4-0.011 + 20 56 45 — 19.7 — 0.14 A 2 2.8 54 P Leonis L wa 2.23 1145 8.0 + 3.06 — 0.034 + 15 0 9 — 20.1 — 0.12 A2 2.5 55 7 Ursae Major. W. Niedźiio. 2.54 11 4947-3 + 3-17 +0.011 -4- 5.4 7 22 — 20.0 + 0.00 Ao 1.8 56 1 Corvi K ru k a 2.78 12 11 50.6 —j—3-08 — 0.011 — 17 652 — 20.0 + 0.02 B8 3-1 57 8 Corvi K ruka 3.11 12 25 52.7 + 3:10 — 0.015 — 16 5 13 — 20.1 — 0.14 Ao 3-5 58 P Corvi K ru k a 2.84 12 30 20.3 + 3-15 — 0.001 — 22 58 16 — 19.9 — 0.06 G5 5-9 59 Yirgitiis m. P a n n y śr. 2.91 12 37 45-5 + 3-94 — 0.038 — 1 1 39 — 19.8 + 0.01 Fo 4-1 60 $ Ursae Major. W. N iedźw. 1.68 12 50 38.8 +2.65 +0.014 + 5 6 22 39 — 19.6 — 0.01 Aop 1-7 61 12 Canum venat. P sów go ń . 2.90 12 52 25.7 + 2.81 — 0.020 + 3 8 4 4 2 — 19.5 + 0.05 Aop 2;o 62 s Virginis P a n n y 2-95 12 58 20.6 -4-2.99 — 0.018 + 1 1 22 22 — 19.4 +0.02 Ko 4.9 63 ę1 Ursae Majoi- W. Ń iedśw . 2.40 13 2049.7 ■4-2.42 +0.014 ■+55 19 38 ■—18.8 — 0.03 Ap 1.9 64 cc Yirginis P a n n y 1.21 13 21 8.0 + 3 .16 — 0.003 — 1045 36 — 18.8 — 0.03 B 2 1-5 65 7] Ursae Major. W. N iedźw. 1.91 13 44 30.5 -4-2.37 — 0.012 + 4 9 41 49 — 18.0 — 0.02 B3 1-5 66 tj Bootis WoUtrza 2.80 13 51 i-i •+2.86 — 0.004 + 1 8 46 59 — 18.1 — 0.36 Go 3-9 67 a Bootis W olarza 0.24 14 12 8.9 -4-2.74 — 0.078 4-19 34 58 — 18.8 — 2.00 Ko 4.6 68 ■f Bootis Wol-arza 3.00 14 28 58.7 +2.42 — 0.009 + 3 8 3840 — 15.8 + 0.15 Fo 2-5 69 s Bootis JVolarza 2.59 14 41 37-5 -1-2.02 — 0.004 + 2 7 23 53 — 15-3 + 0.01 Kop 4.8 70 a Librae W agi 2.90 14 46 36-9 —t—3-3 2 — 0.008 — 15 43 22 — 15-1 — 0.07 A 2 3-3 71 p Ursae Minor .11. Mi/ dź w. 2.24 14 50 54.8 — 0.20 — 0.008 + 7 4 28 13 — 14.7 + 0 .0 1 K 5 6-3 72 p Librae W agi 2.74 15 12 51.6 +3.23 — 0.006 — 9 5 59 — 13-4 — 0.03 B8 2.4

Nazwy gwiazd: a Canis Majoris-<9«rte, a Geminorum-Cffj/or, a Canis Minoris-PrW cyon, p Geminorum-M llu x , a Leonis-R cgu lu s, a Ursae-Majoris--0 *

Wielkość Wielkość Nazwa gwiazdy gwiazd Nazwa gwiazdy gwiazd Aut. Aut. Epoka

składów. Epoka

gwiazd składów. gwiazd Nr. Nr. katal. Odległość Kąt pozyc. Odległość Kąt pozyc. ll Nr. ll katal.| „ 0 0 39 e Canis Majoris i-5— 9 8 - ló l Boss 52 a Ursae Majoris 1.7 — 10 0.6 284 Boss 43 k Geminorum 2 — 2.8 4.6 215 1922 59 Y Virginis 3.6— 3-7 5.6 323 1920 44 a Canis Minoris 0.2 2.8 Boss 61 12 Canum Vena,tic. 3-2— 5-7 19.6 226 1899 47 1 Ursae Majoris 3-1— 9 8.5 35- Boss 63 ę Ursae Majoris 2.1— 4.2 14.0 150 1897 5U y Leonis 2.6--: 3.8 3.8 116 1919 69 s Bootis 2.7— 5-1 2-7 331 1921 57 1 B o­ W iel­ Wznosz. Prze­ Boczny Prze­ miana czny Nr Nazwa gwiazdy proste Zboczenie miana kość roczna ruch roczna 8 1923.0 ruch Typ

cc własny Barwa mg. 1923.0 widma A a A8 własn.

h ni s s s 0 > !’ 73 a Coronae Bor. K oron yP łn . 2.31 15 3 1 2 5 .6 + 2 .5 4 + 0 .0 0 9 + 26 58 23 — 12 .2 — 0 .10 Ao 2.3 74 a Serpentis Wąża 2.75 15 40 28.4 + 2 . 9 5 + 0 .0 0 9 + 6 40 1 — 11-4 +0.04 Ko 5.5 75 n Scorpii Niedźwiadka 3.00 15 54 U -3 -f- 3.62 — 0.002 — 25 53 38 — 10.5 — 0.04 B 2p — 76 8 Scorpii Niedźwiadka 2.54 15 55 46.6 + 3-54 — 0.001 — 22 24 14 — 10.4 — 0.04 B lp — 77 p1 Scorpii Niedźwiadka 2.90 16 0 57.4 + 348 — 0.001 — 19 35 45 — lo.o — 0.03 B l — 78 8 Ophiuchi Wąźownika 3.03 16 10 18.5 + 3-14 — 0.003 — 3 29 50 — 9-4 — 0.15 Ma 6.7 79 y] Draconis Smoka 2.89 16 22 56.7 +0.81 — 0.003 + 61 41 18 — 8.2 +0.06 65 4.9 80 a Scorpii Niedźwiadka 1.22 16 24 41.0 4-3.68 — 0.001 — 26 15 45 — 8.1 — 0.03 Map 8.0 81 P Herculis H erk ulesa 2.81 ló 26 54.5 4-2.58 — 0.007 + 21 39 23 — 7-9 — 0.02 Ko 5-o 82 t Scorpii Niedźwiadka 2.91 1631 5-1 + 3-73 ■—0.001 — 28 3 28 — 7-6 — 0.03 Bo 83 Z, Ophiuchi Wąźownika 2.70 16 32 55.0 + 3’3o + 0.001 — 10 24 44 — 7-4 + 0.02 Bo 2.8 84 ę Herculis H erk ulesa 3-oo 16 38 23.0 + 2.30 — 0.036 + 31 44 29 — 7-o +°-39 Go 4-3 85 t) Ophiuchi Wąźownika 2.63 17 5 57-6 + 3-44 +0.002 ~15 37 51 — 4.6 + 0.00 Ao 4.0 86 8 Herculis H erk ulesa 3.16 17 n 52.1 +2.46 — 0.002 + 245545 — 4-3 — 0.16 Ao 2.5 87 P Draconis Smoka 2.99 17 2841.5 + 1.35 — 0.002 + 5? 21 28 — 2.7 +0.0,1 Go 5-1 88 a Ophiuchi Wąźownika 2.14 17 31 21.6 + 2.78 +0.008 + 12 36 54 — 2.7 — 0 23 A 5 2.7 89 P Ophiuchi Wąźownika. 2.94 17 39 40.1 + 2.96 — 0.003 + 4 35 54 — 1.6 +0.15 Ko 5-4 90 Y Draconis Smoka 2,42 17 54 49.1 -+1-39 — 0.001 + 51 29 50 — 0.5 — 0.02 K5 6.4 91 8 Sagittarii S trz elca 2.84 18 16 3.9 + 3-84 +0.00.3 — 29-51 44 + 1.4 — 0.03 Ko — 92 X Sagittarii S trz elca 2.94 18 23 13.1 + 3-70 — 0.004 — 25 '27 56 + 1.8 — 0.19 Ko — 93 a Lyrae L u tn i 0.14 18 34 19.9 + 2.03 4-o.oiŚ +38^42 4° + 3-3 +0.28 Ao 1.2 94 a Sagittarii S trz elca 2.14 18 50 29.5 + 3-72 +0.000 — 26*23 38 + 4-3 — 0.06 B3 — 95 ę Sagittarii S trz elca 2.71 18 57 42.8 +3.82 — 0.002 — 29.59 29 + 5-o +0.00 A2 '— 96 ę Aąuilae O rla 3-02 19 1 52.2 + 2'76 — o.ool + 13 44 52 + 5-2 — 0.10 Ao 2.9 97 tc Sagittarii S trz elca 3.02 19 5 n . i + 3-57 ---0.001 — 21 8 50 + 5.6 — 0.04 F2 4.6 98 8 Gygni Łabędzia 2.97 19 42 34-1 + 1 88 -+0.005 + 4 4 56 31 + 8.7 +0.04 Ao 2.6 99 f Aąuilae Orła 2.80 19 42 35-9 + 2.85 +0.001 + 10 25 29 + 8.7 0.00 K 2 6.3 100 a Aąuilae Orła 0.89 1947 1.6 + 2.93 +0.036 + 8 39 50 + 9-4 +0.38 A5 2.6 101 t Gygni Łdbądzia 2.32 20 19 27.9 + 2.15 +0.000 +40 0 34 + 1 1*5 0.00 F8p 4.1 102 a Gygni ŁabeLdzia 1 -33 20 38 48.4 + 2.04 +0.000 +45 0 16 + 12.8 — 0.00 A 2p 2.1 103 s Cygni Ł abędzia 2.Ó4 2043 5.7 + 2.43 +0.029 +33 40 5^ + 13.4 + 0-33 Ko 5-5 104 a Cephei C efeusza 2,60 21 16 44.6 + 1-43 + 0.021 + 6 2 15 32 + 15.2 +0.05 A5 3-o 105 s Pegasi P egaza 2-54 21 40 24.2 + 2.95 + 0.002 + 9 31 16 + 16.4 0.00 Ko 6.4 106 8 Capricorni K oziorożca 2.98 21 42 47.6 + 3-31 + 0.018 — 16 28 39 + 16.3 — 0.29 A5 3.9 107| a Aąuarii W odnika 3-19 22 1 49.8 + 3-°8 + 0.001 — 0 41 40 + 17-4 — 0.01 Go 4-9 108 Yj Pegasi P egaza 3-lo 22 39 23.4 + 2.81 +0.001 + 29 49 5 + 1 8.S — 0.03 Go 5-o

Nazwy gwiazd : a Goronae Borealis-G em m a, cc Scorpii-A ntares, a Lyrae-V ega, a A ąui- laż-A ttair, a Gygni-D eneb.

Gwiazdy podwójne. ‘O Wielkość C3 i o ^ Wielkość ° N Nazwa gwiazdy gwiazd ŁJS.™ Nazwa gwiazdy gwiazd -wo t!a ® g ,2 £ składów. T3 bB składów. W O__ O__

P Scorpii 2.6— 5-5 14 25 Boss ę Herculis 2 .8 — 6.5 1.6 81 Boss 7) Draconis 2.7— 8 5-4 143 Boss S Herculis 3.0— 8.1 12.8 198 1914 a Scorpii i —7.1 3.2 275 1916 8 Cygni 3-o— 7-9 1.8 274 1921 58

Ro­ W iel­ Wznosz. Prze­ Roczny Prze­ oj miana Zboczenie czny Ęs Nr. Nazwa gwiazdy kość proste ruch miana roczna S 1923.0 roczna ruch 3 mg. a 1923.0 własny cq A a AS własn.

h in s s ś 0 > tt 109 a Piscis Austr. R yb Pol. 1.29 22 53 23-9 + 3-32 -H o .025 30 1 5° 4-19.0 — 0 .16 A3 110 jS Pegasi P egaza 2.6 1 23 0 2.3 + 2-91 -I-0 .0 15 + 2 7 39 53 + 19.5 + 0 .14 Ma 6.6 111 a Pegasi P egaza 2-57 23 0 55.4 + 2.99 -H o .004 + 1 4 4 7 2 6 + 19.3 — 0.04 Ao 2.4

Gwiazdy biegunowe północne.

112 « Ursae Minor. M . Niećlżw. 2 .3 — 2.4 1 33 11-9 + 30.57 -1-0 .0 15 + 8 8 53 34 + 18.4 -HO.00 F8 3-9 113 £ Ursae Minor. M . N iedźw. 4.40 16 53 4 8 .1 — 6.23 -H o.001 -H82 9 59 — 5-7 -H O .o l G 5 5-8 114 8 Ursae Minor. M . N iedźw. 4-44 17 57 4-3 — 19.50 -HO.002 -+-86 36 51 — 0.2 -HO. 06 A 2.6

Zaobserwowane paralaksy.

Odległość Odległość od Słońca od Słońca Nr. Nazwa gwiazdy Paralaksa Nr. Nazwa gwiazdy Paralaksa w latach w latach świetlnych świetlnych

2 p Cassiopeiae +0.074 44 54 P Leonis +0.084 39 3 T Pegasi +0.082 40 63 ę1 Ursae Majoris +0.037 88 8 § Cassiopeiae — 0.013 64 a Virginis — 0.012 10 Y Andromedae + 0.007 466 67 a Bootis +0.075 43 11 a Arietis +0.044 74 80 a Scorpii +0.029 112

18 a Tauri -Ho.073 45 84 Z Herculis -HO.143 23 21 P Orionis + 0.007 466 88 a Ophiuchi -4-0.074 44 22 cc Aurigae •+ 0.066 49 90 7 Draconis -H0.055 59 33 a Orionis -H0.030 109 93 a Lyrae -HO.094 35 34 p Aurigae + 0.021 155 100 a Aąuilae + 0.218 15

38 a Canis Majoris + O.376 9 101 T Gygni + 0.055 59 43 a Geminorum + 0.0*5 72 102 a Cygni — 0.004 44 a Canis Minoris + 0.324 10 103 s Cygni — 0.049 45 p Geminorum + 0.064 51 109 a Piscis Austr. + 0.138 24 49 a Leonis + 0.033 99 112 a Ursae Minoris +0.045 ' 72 50 y l Leonis — o.oló

Nazwy gwiazd: Piscis A.usXrdMs-Foma/haut, a Pee&si-Jfar&ai, a Ursae Minoris- P ola ris.

Gwiazdy podwójne.

W ielkość Nazwa gwiazdy gwiazd Aut.

składów. Epoka oc Ursae Minoris — gwiazda zmienna ty­ gwiazd Odległość Nr. Nr. katal. Kąt Kąt pozyc. pu ę Geminorum. Okres zmienności 3a.97.

112 a Ursae Minoris 0 P o la ris 1.9— 9-5 18” 215 Boss m

W spółrządne pozorne gwiazd. (W momencie przejścia górnego przez południk Greenwich),

1923 1. cc And 2. p Cas 3. 7 Peg 4. a Cas 5. p Cet 6. \ Cas Czas uniwers. a 3 cc 8 CC d a 8 cc 3 a 3 h m o ( hm 0 , hm 0 , h m 0 , h m hm 0 , 0 4 + 28 39 0 5 + 58 43 0 9 + 14 45 0 36 + 56 6 0 39- 1 8 2 4 0 52+ 60 17 rlCl s a 8 s a 3 I. Styczeń 0.7 24.3 63 4-1 4ó” 16.0 23” 8.5 '69 43-2 43” 4.1 75” 30.6 23-9 59 3-2 42 15.7 20 7.6 66 42.8 43 3-0 73 III. Marzec 1.6 23.6 54 2.6 35 154 16 6.9 óo 42.6 42 2.2 66 31.5 23-7 50 2.6 27 15.5 14 6.8 52 42.5 38 1.9 58 IV. K w iecień 30.4 24.1 48 3-3 21 15.9 15 7.3 46 42.8 32 2.4 52 V. Maj 30.3 24.9 49' 4.6 19 1Ó.7 lS 8.4 43 43.5 ' 26 3-5 48 VI. Czerw iec 29.2 25.9 54 6.0 21 17.6 23 9.7 45 444 19 5 49 VII. Lipiec 29.2 26.9 61 7-4 28 18.5 29 11.1 51 45-3 14 6.5 54 VIII. Sierpień 28.1 27-5 68 8.4 .37 19.1 35 12.1 59 46.1 12 7.8 62 IX. W rzesień 27.0 27.8 75 8.8 47 19.4 39 12.7 69 4Ó.5 14 8.4 72 X. Paździer. 26.9 27.8 79 8.6 56 19.4 42 12.7 78 46.6 17 8.6 81 XI. Listopad 25.8 27-5 82 8.0 62 19.2 42 12.3 84 46.4 21 8.2 88 XII. Grudzień 25.7 27.1 81 7-1 64 18.8 41 11.6 87 46.0 24 7.4 92 seco tgS 1.14 + o-55 1.93 + 1.65 1.03 —j— 0.26 1.79 + 1.49 1.05 — 0.33 2.02 + 1.75

7. P And 8. 8 Cas 9. '3 Ari 10. 1 And 1 1 . a Ari 12. a Cet Gc 8 a O CS 5 ■ a O CC 8 a 8

ll 111 ° T hm 0 , h m 0 , h m O , hm 0 , li m 0 , 1 5 + 35 12 12 0 + 5 9 49 1 50+ 20 25 1 59+41 57 2 2 + 23 5 2 58 + 3 47 S s s s s I. Styczeń 0.8 25-5 53 ' 47-3 81” 23.5 57 11.0 46 50.4 57" 15-9 11 30.7 24.9 51 46.3 80 23.1 55 10.4 45 49.9 56 3-5-5 9 III. Marzec 1.6 24-5 46 45.4 75 22.6 B2 9-7 41 49-5 53 15.0 8 31.5 243 41 45.0 67 22.4 5o 94 36 49.2 50 14.6 8 IV. K w iecień 30.4 24.6 38 45-3 60 22.5 48 9.5 31. 49-3 49 lł.Ó 0 V. Maj 30.4 25.4 37 4-6.3 56 23.1 5° lOtl 29 49-8 49 14.9 13 VI. Czerwiec 29.3 26.4 40 47-7 56 23.9 53 11.1 . 30 50-7 52 15.6 17 VII. Lipiec 29.2 27.4 45 40.3 60 24.9 •58 12.3 33 51-6 57 10.4 23 VIII. Sierpień 28.1 28.3 52 50.6 67 25-7 63 13-3 39 52.5 62 17-3 27 IX. W rzesień 27.0 28.8 59 51-5 76 26.3 68 14.1 46 53.1 67 18.0 29 X. Paździer. 27.0 29.0 65 51.8 86 26.7 71 14.5 53 53-5 70 18.5 29 ■ XI. Listopad 25.9 28.9 69 51.6 93 26.7 73 145 58 53*6 i 3 18.7 27 XII. Grudzień 25.8 28.5 70 50.9 98 26.5 73 14-3 61 534 ,73 18.7 25, secS tg8 1.22 + 0.71 1.99 + 1-72 1.07 + 0.37 1.34 + 0.90 1.09 + 0.43 1.0!) + 0.07

13. p Per 14. a Per 15. y] Tau 16. t Per 17. s Per 18. a Tau

a 5 CC S a 3 ! a 5 . cc S a 8 hm 0 , ll 111 O , hm o , h 111 0 i h m 0 , h 111 ' 0 , 3 3 + 40 39 3 1 8 + 4 9 35 3 42+ 23 51 3 49+31 39 3 52+39 47 4 31+16 21 s s s s Styczeń 21 I. 0.9 10.5 38” 50.7 55-4 Ól 18.6 20 42.4 18” j 31-2 13” 30.8 10.0 39 50.1 23 55-° 61 18.2 20 42,0 20 3i-o 12 III. Marzec 1.7 9.3 37 49.3 22 54-5' óo 17.6 19 41^3 19 30.5 11 31.6 8.8 34 48.6 18 54.0 58 17.1 17 40.7 17 30.0 10 IV. K w iecień 30.5 8.6 29 48.4 12 53-8 57 16.8 15 404 13 29.7 10 V. Maj 30.4 9.1 26 48.8 8 54-0 56 17.1 13 40.7 10 29.7 11 VI. Czerwiec 29 4 9.9 26 49-7 5 54-7 .57 17.7 13 41.4 8 30.2 13 VII. Lipiec 29.3 11.0 28 50.9 6 55.6 60 18.7 14 42.4 9 31-0 l ó VIII. Sierpień 28.2 12.1 32 52.2 9 56.5 64 19.7 17 43-5 11 31.9 18 IX. W rzesień 27.1 13.0 37 53-3 15 57-4 67 20.6 21 44-5 15 32.7 20 X. Paździer. 27.0 13-7 42 54-1 21 58.0 69 21.3 24 45-3 20 33-5 21 XI. Listopad 26.0 14.0 47 54-6 27 58.5 7i 21.8 27 45.8 24 34-0 21 XII. Grudzień 25.9 13-9 51 54-5 32 58.5 72 21.9 30 46.0 28 34-2 20 secS tgS 1.32 + 0.86 1.54 + 1-17 1.09 —j— 0.44 1.18 + 0.62 1.30 + 0.83 1.04 + 0.29 m

W spółrzędne pozorne gwiazd. (W momencie przejścia górnego przez południk Greenwich).

1923 19. 1 Aur 20. p Eri 21. P Ori 22. a Aur 23. Ori 24. p Tau Czas uniwers. cc s a 8 a 8 a 8 a 8 a 8 ii m 0 > b m 0 , h m 0 > li ni 0 1 li m 0 . h m 0 , 4 51 + 33 2 5 4 -- 5 1 1 510 — 817 510+ 45 55 5 20 + 6 16 5 21+28 32 S >1 s. s S s I. Styczeń 0.9 óo.l 38 5.0 17 51-4 34’ 61.7 l l ” 61.2 41 26.8 3o 30.8 59-9 40 4.8 21 51.2 39 61.5 15 61.1 39 26.7 31 III. Marz.ec 1-8 59-3 40 4-3 23 50.7 41 60.9 17 60.7 38 26.2 32 31,7 58.7 39 3.8 23 50.2 40 60.1 16 6 VI 38 25.6 31 IV. Kwiecień 30.6 58.3 37 3-4 21 4.9.8 38 59.5 13 59.8 39 25-2 30 V. Maj 30.5 58.3 35 3-4 17 49.7 34 59.5 8 59.7 4-1 25.1 28 VI. Czerwiec 29.4 58.8 34 3-7 11 50.0 28 59.9 5 60.0 44 25.5 28 VII. Lipiec 29.4 59-6 34 4*3 6 50.6 22 6a.8 3 60.6 48 26.2 28 VIII. Sierpień 28.3 60.6 35 5-1 2 51-4 18 62.0 2 61.4 5o 2 7 .I 29 IX. Wrzesień 27.2 61.6 37 6.0 1 52.3 17 63.2 4 62.3 52 28.1 30 X. Paździer. 27.1 62.5 39 6.7 3 5 3-° 19 64.3 6 63.1 51 29.O 31 XI. Listopad 26.0 63.2 41 7-3 7 53*6 24 65.2 10 63.7 48 | 29.7 32 XII. Grudzień 25,9 63.5 44 7.6 11 53-9 - 29 65.6 14 64.1 46 30.1 33 secS tgd 1.19 + 0.65 1.00 — 0.09 1.01 — 0.15 1.44 + 1.03 1.01 + 0.11 1.14 + 0.54

25. P Lep 26. b Ori 27. a Lep 28. 1 Ori 29. s Ori 30. ę Tau cc 8 a 5 a 0 a b os. 8 a 8

h m 0 T li 111 0 » h m 0 1 h m 0 , h m 0 » ll 111 0 , 5 24 -2 0 49 5 28 — 021 5 29 -1 7 52 5 3 1 - 5 57 5 3 2 - 1 14 5 33 + 21 5 a S ,, S ,, s ., s 11 s ff s I. Styczeń 0.9 58.0 25 5-5 29 2 1.3 48 4 1.2 4 6 19.Ó 71 3.9 40 30.9 57-9 31 5-4 32 21.1 54 4 1 .1 50 19-5 • 75 3.8 40 III. Marzec 1.8 57-4 34 5.0 34 20.6 57 40.6 52 19.0 77 3.3 40 31.7 56.7 34 4.4 34 20.0 56 4 0 .1 52 18.5 77 2.8 39 IV. Kwiecień 30.6 56.3 3o 4.0 33 19 .6 53 39-7 50 •3.1 75 2.3 39 V. Maj 30.5 56 .1 25 3-9 30 19.4 48 39.5 46 18.0 72 2-3 39 VI Czerwiec 29.5 56-4 17 4.2 25 19.7 41 39-8 4 1 18.2 67 2.6 39 VII. Lipiec 29.4 56.9 lo 4.8 21 20.2 34 40.4 36 18.S 63 3.2 41 VIII. Sierpień 28.3 57-7 5 5-6 18 2 1.0 30 4 1 .1 32 19 .6 59 4-1 42 IX. WTrzesień 27.2 58.6 4 6.4 16 2 1.9 28 42.0 3 1 20.4 58 5-o 43 X. Paździer. 27.1 59-4 7 7.2 18 22-7 31 42.8 32 2 1.2 60 5-8 43 XI. Listopad 26.0 60.0 13 7-9 21 23-3 37 43.4 37 2 1.9 63 6.6 43 XII. Grudzień 26.0 60.3 20 8.2 25 23-6 44 43-8 42 22.2 67 7.0 42 secS tgS 1.0 7 — 0.38 1.00 — 0.01 1.05 — 0.32 1.01 — 0.10 1.00— 0.02 1.07 + 0.39

31. ę Ori 32. 7. Ori 33. a Ori 34. p Aur 35. -9' Aur 36. p CMa cc 8 a 8 a 8 a 8 a 8 cc 8

h ni O i h m O 1 h m 0 1 h 111 0 , h m 0 , li m 0 . 5 36 - 1 5 8 5 44 - 9 41 5 50 + 7 23 5 53+44 56 5 54 + 3 7 12 619 -1 7 54 s ,, s ff s >> S ,, s s it I. Styczeń 1.0 53-6 68 7-5 57 6 1.4 28 54.6 20 29.8 22 19.9 72 30.9 53-5 71 7-4 62 6 1.4 25 54.6 24 29.8 25 19.9 78 III. Marzec 1.8 53.1 73 7 0 65 6 1.0 24 54.o 27 29.3 27 19.4 82 31.7 52.6 73 6.4 65 60.4 24 53.2 27 28.6 27 18.8 82 IV. Kwiecień 30.6 52 .1 72 6.0 63 60.0 25 52.6 .25 28.1 26 18.3 80 V. Maj 30.5 52-0 68 5-8 58 59.9 27 52.4 21 27.9 23 18 .1 76 VI Czerwiec 29.5 52.3 64 6.0 53 6 0 .1 30 52.7 18 28.2 21 18.2 69 VII. Lipiec 29.4 52-8 59 6.6 47 60 .7 33 53.5 15 28.9 19 18.6 63 VIII. Sierpień 28.3 53-6 56 7-3 43 6 1.4 35 54.5 13 29.8 18 19.3 58 IX. Wrzesień 27.2 54-4 54 8.1 42 62.3 36 55.7 13 30.9 18 20.1 56 X. Paździer. 27.1 55-2 56 9.0 44 6 3 .1 35 56.9 14 3 1.9 19 2 1.0 58 XI. Listopad 26.1 55.9 60 9.6 48 63.8 33 57.8 17 32.8 21 2 1.5 64 XII. Grudzień 26.0 56.3 64. 10.0 54 64.3 30 58.5 21 3 3 4 23 22.2 71 secS tgS 1.00 — 0.04 l.O l — 0 .17 l.ol + 0.13 1.41 + 1.00 1.2 6 4 - 0 .76 1.05 — 0.32 61

W spółrzędne pozorne gwiazd. (W momencie przejścia górnego przez południk Greenwich).

1923 37. 7 Gem | 38. a CMa i 39. s CMa i 40. 8 CMa j 41. 71 CMa | 42. P CMi Czas uniwers. | a S ( a 8 i a O |j a. 8 j a 8 { a 8 li m o , ll 111 h m 0 , ' h 111 0 s h 111 0 , h 111 O 1 6 33+ 16 27 6 41--1636 6 55- 28 51: 7 5 - 2616 7 21 — 29 9 7 22 + 8 26 d s U s ll s // 1 s „1 S a S „ I. Styczeń 1.0 17.3 4 S 4.0.6 ■ 47 3 755 69 i| 17.1 22 4-5 15 59-8 33 30.9 17-3. 47 46.6 53 37-5 77 17.2 : 2p 4 -7 ; 24 60.0 31 III. Marzec 1.8 16.9 47 46.2 .57 37-1 82 16.8 35 4 .3 3 o 59.8 ." 30 31.7 16.4 47 45-6 59 36.5 84 16.2 37 3.7 32 59-3 30 IV. Kwiecień 30.7 15.9 , 47 45-1 57 35-9 83 15 .6 36 3-1 31 58-8 31 V. Maj 30.6 15-7 48 44.8 53 35.5 78 15 .2 ' 31 2.6 27 58.5 32 VI. Czerwiec 29.5 15 .8 49 4 4 -9 ' 47 3 5 4 7 i 15 .2 24 2.5 20 58.5 34 VII. Lipiec 29.4 16.3 5o 45-2 41 35.7 63 1 5 .5 17 2.8 13 58.8 30 VIIT. Sierpień 28.3 1 7 . 51 45-9 36 36 .4 57 16.0 1 1 3-3 6 59-4 38 IX. Wrzesień 27.2 17 .8 51 46.7 34 37.2 54 16.8 8 4-1 3 b o .2 38 X. Paździer. 27.2 18 .7 5o 47-5 36 3 8 .1 56 1 7 .7 10 5.0 4 6 1.0 36 XI. Listopad 26.1 19 .6 .48 48.3 42 38.9 62 1,8,6 16 5-9 lo 6 1.9 32 XII. Grudzień 26.0 20.2 46 48,8 49 39 5 70 1 9 2 24 6.5 19 6 2.6 28

secS tgS 1.0 4 + 0.30 1.0 4 — 0.30 1 .1 4 - - 0 . 5 5 1 .1 2 - - 0.49 1 .1 5 — 0.56 1.0.1 + 0.15

43. a Gem 44. a CMi ; 45. p Gem 46. p Arg 47. ł UMa i 48. a Hya a 8 ' a 8 | a s a 8 a 8 a 8 h m 0 1 li m o . h m O , h m O / h m 0 , h m. O , 7 29 + 32 3 7 35 + 5 25 7 40+ 28 12 8 4 -24 4 8 53+ 48 20 9 2 3 - 819 d ' s H s 11 s ll s n s 11 s n I. Styczeń 1.0 4 2 .6 20 17 .5 14 37.7 36 17.3 59 57-7 26 49-3 32 31.0 4 2 .9 22 17 .8 1 1 38.0 37 1 7 .6 67 58.4 39 49-8 38 III. Marzec 1.9 4 2 .7 24 17 .6 9 37.8 39 1 7 .4 73 5 8 .5 35 49.9 43 31.8 4 2 .1 26 ■1 7 .1 9 37-3 41 16.9 77 58.0 40 49.6 45 IV. Kwiecień 30.7 4 1.5 27 16.6 10 36.7 41 16.3 77 57-2 43 49.2 45 V. Maj 30.6 4 1.2 26 16.3 12 36.3 4 1 15 .9 73 56.6 42 48.8- 43 VI. Czerwiec 29.5 .4.1.1 25 16.3 14 36.3 40 15 .7 68 56.2 39 48.5 40 VII. Lipiec 29.5 4 1 .5 23 16 .5 17 36.6 39 15 .8 61 56.3 34 48.5 36 VIII. Sierpień 28.4 4 2 .1 20 1 7 .1 18 37-2 37 16.2 55 56.7 28 4 8 .7 33 IX. Wrzesień 27.3 43.0 18 17.8 18 38.0 35 16.9 52 57-6 22 4 9 -2- 32 X. Paździer. 27.2 44.0 16 18 .7 16 39-0 32 17.8 53 58.7 17 49-9 33 XI. Listopad 26.1 45.0 14 19 .5 12 40.0 3o 18 .7 58 60.0 14 50.8. 37 XII. Grudzień 26.1 45-9 14 20.2 8 40.8 29 19 .5 66 6 1.2 13 51-7 44. secS tg3 1 .18 + 0.63 1.00 + 0.10 1 .1 4 + 0.54 1.10 - 0.45 1.50 + 1 .1 2 l . o l — 0 .15

49. a Leo 50. fł Leo 51. p UMa 52. a UMa 53. 8 Leo 54. S Leo a 8 a 8 a 8 a 8 a 8 a 8

hm 0 , h m 0 1 hm o , h m 0 , hm 0 , h m 0 , 10 4 + 1 2 20 10 15+ 20 13 10 57+ 56 47 10 58+ 62 9 1110+ 20 56 11 45+ 14 59 d s 11 s n s n £ 11 s U s n I. Styczeń 1.1 1 7 .1 30 44.3 43 12 .4 25 59-3 42 1.2 35 8.1 63 31.1 1 7 .7 26 4 5 .1 41 13 .6 27 60.8 44 2.0 32 9.0 58 III. Marzec 2 0 1S.0 25 4 5 .4 41 14.3 33 6 1.5 + 1 2-5 32 9-5 ' 57 31.9 17.8 26 45.3 43 1 4 .! 41 6 1.4 55 ■ 2-5 35- 9.7 59 IV. Kwiecień 30.8 17 .5 28 44.,9 46 13 .6 47 60.7 66 2.3 38 9-5 61 V. Maj 30.7 1 7 .1 30 44-5 48 12.8 50 59.6 6? 1.9 4 1 9.2 64 VI. Czerwiec 29.7 16.8 31 44-2 49 12.0 5o 58.7 68 1.6 43 8:8 67 VII. Lipiec 29.6 16 .7 32 44-0 49 U -5 45 58.0 63 1.3 43 8 .5 ' 67 VIII. Sierpień 28.5 16.8 32 4 4 .1 47 H -3 3 8 57-8 55 1.2 41 8.4 66 IX. Wrzesień 27.4 17.2 30 44-5 44 1 1 .7 29 58-2 46 1.4 37 8.5 64 X. Paździer. 27.3 17 .8 2 0 45.2 39 12 .5 20 59.1 ' 36 2.0 31 8.9 59 XI. Listopad 26.2 18.8 21 4 6 .1 33 13.8 12 60.6 29 2.8 . 25 9.6 5*2 XII. Grudzień 26.2 19.7 15 47.1 28 15.4 9 6 2.4 25 3-8 19 10.6 4-6

sec? tgS 1.0 2 + 0.22 1.0 7 + 0 .37 1.83 + 1-53 2.14 + 1.89 1.0 7 + 0 .38 1.0 4 + 0.27 62

Współrzędne pozorne gwiazd. (W momencie przejścia górnego przez południk Greenwich).

1923 i 55. 7 UMa 56. -f Crv 57. 3 Crv 58. p Crv 59. 7 V ir m 60. s UMa Czas uniwers. 1 a 3 1 a 3 a 3 | a 8 j a b a b h in 0 1 [ h m 0 1 ii m 0 , 1 ll 111 0 > h m 0 1 I hm 0 . 1149-1-54 6 1 2 1 1 - -17 6 12 25 - 1 6 5 12 30 - 2 2 58 12 3 7 - 1 1 12 50+56 22 d II _ s II s n s s s n I. Styczeń 1.2 46.8 65 50.9 47 52.8 7 20,5 s” 45-4 37’ 37.6 24 31.1 48.1 65 51.8 •fS ' 53.7 13- 21.5 14 46.3 43 39-1 22 HI. Marzec 2.1 49.0 70 52.4 59 54 4 19 22.1 21 46.9 47 40.2 25 IV. Kwiecień 1.0 49.2 77 5 2.6 64 5 4-7 24 22.5 20 47.2 49 40.7 33 30.9 4S.8 85 52.6 66 54-6 26 22.4 30 47.3 48 40.6 41 V. Maj 30.8 48.1 89 52.3 66 544 26 22.2 31 47,1 46 40.0 48 VI. Czerwiec 29.7 47-4 91 52.0 65 54-1 25 21.9 30 46.8 44 . 39.2 51 VII. Lipiec 29.6 46.7 88 j 51.6 62 53*7 22 21.5 27 46.4 42 38.4 49 VIII. Sierpień 28.6 46.3 81 51.4 59 53*5 19 21,2 24 46.2 41 37-7 44 IX. Wrzesień 27.5 46.4 73 51.4 56 53-4 17 21.1 20 46.1 41 37-4 36 X. Paździer. 27.4 46.9 63 51-7 55 53.7 ló 21.4 18 49.3 43 37.6 25 XI. Listopad 26.3 48.0 54 52.4 58 54-4 18 22.1 20 46.9' 48 38.4- 15 XII. Grudzień 26.2 49.4 48 ■ 53-4 63 55-3 24 23.1 24 47.9 54 39-8 7 sec8 tgo 1.71 + 1.38 1.05 — 0.31 1.04 — 0.29 1.09 — 0.42 1.00 — 0.02 1.81 + 1.50

6 1 .12CVn sq. 62. e Vir 63. ę 1UMa 64. a Vir 65. v] UMa 66. fi Boo a 3 a 3 1 a 8 a 0 a 6 a 3 łi m 0 r h m 0 1 h m 0 1 h 212 O , h m 0 1 hm 0 y 12 52+38 43 12 58 + 11 22 13 2 0 + 5 5 1 9 13 21 - 1 0 45 1 3 4 4 + 4 9 41 13 51+18 46 a s ,, s s „S s II II s n n I. Styczeń 1.3 25.0 51 20.3 19 43.3 24 7.8 29 29.2 38 0.4 57 31.2 26.1 48 212 14 49.7 21 8.7 35 30.4 34 1.3 51 III. Marzec 2.1 27.0 49 22.0 1 12 50.9 24 9-5 40 31.6 35 2.2 49 IV. Kwiecień 1.0 27.4 54 22.3 12 51.5 30 9-9 43 32.2 41 2.7 51 30.9 27.4 61 22‘.4 15 51.6 39 10.1 44 32.4 49 2.9 55 V. Maj 30.9 27.1 66 22.2 18 51.1 46 10.0 44 32.1 57 2.9 59 VI. Czerwiec 29 8 2.6.6 70 21.Q 21 50.4 50 9.8 43 31-5 62 2.6 63 VII. Lipiec 29.7 26.1 70 21.6 23 49.6 5o 94 41 30:8 63 2.2 65 VIII. Siemień 28.6 25.6 67 212 23 48.8 46 9.0 39 30.1 60 .1.8 65 IX. Wrzesień 27.5 25.4 60 21.1 21 48.3 38 8.8 37 29.6 53 1-5 62 X. Paździer. 27.4 25.6 52 21.3 ló 48.4 28 9.0 38 29.6 43 . 1-5 57 XI. Listopad 26.4 2Ó.3 43 ■21.9 10 49.0 17 9-5 40 30.0 33 1-9 49 XII. Grudzień 26.3 27o 35 22.7 3 50.2 9 10.4 45 31-1 24 2.7 42 sec8 tgS 1.28 +;o.8o 1.02 4- 0.20 1.76 + 1-45 1.02 — 0.19 1/5:5 + i-i8 1.06 + 0.34

67. a Boo 68. y Boo 69. s Boo 70. >. Lib 71. p UMi 72. p Lib a a a a 3 I 3 8 i • s ! K 8 1 a 3 h 111 0 t1 hm 0 r h m 0 r h m 0 f 1) h id. 0 f h m 0 r 1412+19 34 14 28 +38 38 14 41+27 23 14 46 -1 5 4314 50-j-74 27 1 5 1 2 - - 9 5

d s tt s ,, s „ S n S n s n I. Stycznia 1.3 8.1 56 57*4 34 36.3 ■50 36.2 12 50.2 63 50.8 51 31.2 9.0 5° 58.5 28 37-3 44 37-2 16 52,7 58 ■5i -7 55 III. Marzec 2.2 9.9 47 5.9-5 27 38.2 42 38.0 21 55-3 58 52.6 59 IV. Kwiecień 1.1 10.5 49 60.2 31 38.9 45 38.7 24 57-2 64 53-3 61 V. Maj 1.0 10.7 53 60.5 38 39.3 50 39-1 '25 58.0 73 53-8 62 30.9 10.7 58 60.5 45 39-3 56 39.3 26 57-5 83 54-o 61 VI. Czerwiec 29.8 10.5 62 60.2 51 30.1 62 39-2 25 56.0 89 53.9 59 VII. Lipiec 29.7 10.1 64 59.6 54 38.7 65 ' 38.9 24 53.9 92 53-7 58 VIII. Sierpień 28.7 9.6 64 59-0 . 53 38.2 65 38.4 22 51.6 89 53-2 56 IX. Wrzesień 27.6 9-3 61 58.5 48 37-7 ól 38.0 21 49.6 83 52.8 55 X, Paździer. 27.5 9.2 56 58.3 40 37.5 55 37-9 20 48.4 73 52.6 56 XI. Listopad 26.4 9.6 48 5S.6 31 37-8 47 38.2 21 48.4 61 52.8 58 XII. Grudzień 26.3 'lo.3 .40 594 21 38.5 38 38.9 25 49.8 51 53-4 62 secS tgS 1.00 +* 0.36 1.28 + 0.80 1.13 + 052 1.04 -- 0.28 3.74 + 3.60 1.01 — 0.16 63

W spółrzędne pozorne gwiazd. (W momencie przejścia górnego przez południk Greenwich).

1923 73. cc CrB 74. a Ser j 75. 7z Sco 76. 3 Sco 77. Pl Sco 78. 8 Oph Czas uniwers. ' a 5 cc 8 i a 8 a 3 a 3 a 3

h m o f b 111 0 ,1 h in 0 1 h m 0 , li m 0 1 h m 0 1 15 31+26 58 15 40 + 6 39 1 5 5 4 — 2553 1555 — 2224 16 0 - 19 35 1 6 1 0 - - 3 29 d s a »ł s % s >» s >) s JJ I. Styczeń 1.4 24-3 23 27-3 66 10.3 24 45-5 2 56.3 34 17 .4 42 31.3 25.2 l ó 28.2 60 1 1 .2 27 46-5 4 57-2 37. 18.2 47 III. Marzec 2.2 2 6 .2 13 29 .1 57 12.2 30 47-4 8 5 8 .1 40 19 .1 50 IV K w iecień 1.1 27.0 14 29.8 56 13-1 33 48.3 10 59.0 42 1.9.9 51 V. Mai 1-0 27-5 20 30.3 59 13 7 36 4 S.9 12 59-6 44 20.5 50 31.0 2 7 .7 2Ó 30.6 63 14 .1 37 49-3 1 3 ó o.o 44 20.8 , 48 VI. Czerwiec 29.9 2 7.6 32 30.6 67 14.2 38 49.4 14 60 .1 44 20.9 45 VII. Lipiec 29.8 27.2 30 3°-3 69 13-9 39 4 9 .1 14 59.8 44 20.7 43 VIII. Sierpień 28.7 2Ć.7 38 29.9 7,1 13-4 38 48.6 13 59-4 43 20.3 42 IX W rzesień 27.(5 2 6 .1 35 2 9.4 70 12 .9 36 4 8 .1 12 58.9 42 19.8 41 X. Paździer. 27.6 25.8 3o 2 9 .1 68 12 ,6 34 4 7.8 10 58.5 41 19-5 43 XI. Listopad 26.5 35.9 22 29.2 63 1 2 .7 33 4 7 .9 10 58.6 41 19-5 45 XII Grudzień 26.4 26.4 13 29.8 57 13.3 34 48.5 l l 59-2 43 20.0 5o sęe.3 tsS 1 .1 2 + 0 51 1.0 1 + 0 .12 1 1 1 — 0.48 1.08 — 0 .41 1.06 — 0 ,36 1.00 — 0,06

79, 7] Dra 80. a Sco 81. 13 Her 82. % Sco 83. Z Onh 84. t Her a Q a 3 CC 3 CC 0 a 3 a 8

h m 0 , h m 0 , 1 h m 0 , h m 0 1 h m 0 t h m 0 , 16 22 + 61 41 16 2 4 - 2615 16 2 6 + 2 1 39 16 31 - -28 3 16 32- 10 24 16 38 + 31 44

d 8 n -8 m s 11 s M s ,, s tl I. Styczeń 1.4 53-8 16 39 .7 32 53*1 27 3.8 15 53-8 35 2 1.4 32 31.3 55-% 8 40.6 34 53-9 20 4.7 16 54.6 38 22.2 24 III. Marzec 2.2 56.5 4 4 1.6 36 54.8 16 5.7 18 55-5 41 23.1 20 IV. Kwieciń 1.2 57.9 7 4 2.5 39 55 .7 16 6.7 21 56-3 43 24.O 21 V. Maj 1.1 .58.9 14 43-3 4 1 56.3 2 1 7-4 23 57-o 42 24.7 26 31.0 59-3 24 43-7 42 56-7 27 7.9 24 57-5 41 25-1 34 VI. Czerwiec 29.9 59.0 33 43-9 43 56.8 33 8 .1 26 57-6 39 25.2 41 VII. Lipiec 29.8 58.1 39 43-7 44, 56.5 38 7-9 26 57.5 38 24-9 47 VIII. Sierpień 28.8 56.8 41 43-2 44 56.0 40 7.5 26 57.o 37 24-3 5o IX. Wrzesień 27.7 55-5 38 4 2.7 42 55-4 3 ) 6 .9 25 56.5 36 23.6 49 X. Paździer. 27.6 54.4 32 42.3 4 1 55-o 35 6-5 24 56 .1 37 23.1 44 XI. Listopad 26.5 54-0 21 42.3 40 54-9 29 6.5 22 56 .1 38 23.0 37 XII. Grudzień 26.4 54-3 10 42.8 40 55-3 21 7.0 22 5 6 .6 41 23.3 27

secS 2.11 + 1.86 1.12 — 0.49 1.0 8 + 0 40 1 .1 3 - 0.53 1 .0 2 - - 0.18 1.18 + 0.62

85. 7) Oph 86. S Her 87. p Dra 88. a Opli 89. p Oph ! 90. T Dra a 0 ( « 3 a 3 a a cc 8 CC 3

h m 0 , h 111 0 > h m 0 , h m 0 , li m 0 , h 111 0 1 17 5 - 15 37 1711 + 24 55 17 28 + 52 21 17 3 1 + 1 2 36 17 39 + 4 35 17 54+51 29 S d s 1, 11 s 11 s s i' s I. Styczeń 1.4 56-3 4 1 50.6 50 39-2 32 20.1 61 38.7 62 46.9 56 31.4 57-o 43 51-3 42 40.0 23 20.8 55 39.3 56 4 7 .5 47 III. Marzec 2.3 57-9 46 52 .1 38 4 1 .1 17 2 1.6 51 40.1 53 48.5 40 IV. Kwieciń 1.2 58.8 47 53-0 38 42-3 17 22.4 50 4 1.0 52 49.7 40 V. Maj L l 59-6 47 53.8 42 43-4 23 23.2 53 4 1 .7 55 50.8 44 31.0 60.1 46 j 54-3 49 44.0 31 23.8 58 4 2.3 59 51-5 53 VI. Czerwiec 29.9 60.4 45 54-5 56 44.1 41 24.0 64 4 2 .6 64 51-8 63 VII. Lipiec 29.9 60.3 44 54-3 62 43.7 49 23.9 69 4 2.6 68 51.5 71 VIII. Sierpień 28.8 59.9 43 53-8 65 4 2.9 54 23.6 72 42.2 7o 50.7 77 IX. Wrzesień 27.7 59-4 43 53.2 65 4 1.8 54 23.0 72 4 1 .7 70 49-7 78 X. Paździer. 27.6 58.9 43 52.6 62 40.9 5o 22.5 70 4 1.2 69 48.7 75 XI. Listopad 26.5 58.8 43 52.4 55 40-3 42 22.3 65 4 1.0 65 4 8 .1 68 XII. Grudnia 26:5 59-2 45 52.7 4 7 40.4 31 22.5 1 59 ■41.2 60 48.0 57. secS tg3 1.0 4 — 0.28 1.10 + 0.46 1.64 + 1.30 1.0 2 + 0.22 1.00 + 0.0S 1.61 -|- 1.26 64

W spółrzędne pozorne gwiazd. (W momencie przejścia górnego przez południk Greenwich).

1923 91. 8 Sgr . X Sgr 92 93. cc Lyr 94. 0 Sgr 95. 1 Sgr l i 5 Aql Czas uniwers. a 1 a II oc 0 1 a 8 cc 8 1 a 5 l i a 8 h m 0 1 1) ra 0 h m 0 h m 0 ll h m 0 rII h m 0 . 18 16- 29 51 18 23 -25 Tl 18 34+38 42 18 50- -26 23 18 57- 29 5i#191 + 13 44 tl u S a s II s n I. Styczeń 1.5 2.2 35 | 11-5 47 18.2 48 27.8 30 41.0 22 50.8 61 2.8 31.4 34 ! 12.1 47 18.6 30 28.3 29 41.6 21 51.2 55 JIL Marzec 2.3 3-7 33 12.9 47 19.4 33 29.1 28 42.4 19 51.9 50 IV. Kwiecień 1 2 4-7 33 13.9 47 20.4 31 30.0 27 43-3 18 52.7 49 V. Maj 1.2 5-7 33 14-8 46 21.3 35 31.0 26 44-3 ló 53.5 52 31.1 6.5 33 15.Ó 45 22.1 42 31.8 25 45-2 ló 54.3 57 VI. Czerwiec 30.0 7.0 34 45 22.5 51 32.4 25 45-8 ló 54.8 64 VII. Lipiec l6l l ll 29.9 7-1 35 16.2 46 22.5 60 32.6 26 46.1 17 54-9 70 VIII. Sierpień 28.8 6.8 37 15.9 47 22.0 66 32.4 27 45-8 19 54-7 ■74 IX. Wrzesień 27.7 6.2 37 15-4 48 21.3 68 31.9 28 45-3 21 54.2 76 X. Paździer. 27.7 5.6 37 14.8 48 20.5 67 31-3 44-7 21 53-7 75 XI. Listopad 26.6 5-3 36 14.5 47 20.0 61 3l-o 28 44-3 20 53.3 71 XII. Grudzień 26.5 •5.5 34 14.7 47 20.0 53 31.0 27 44.4 19 63.2 66 secS tgo 1.15 - 0 .57 l . l l — 0.48 1.28 + 0.80 1.12 — 0.50 1.16 — O.58 1.03 — 0.24

97. Ti Sgr 98. 8 Cyg 99. y Aql 100. Aql 101. T Cyg 102. a Cyg a a ! a 0 a 8 cc 8 cc 8 a 8 li m 0 , h m 0 , h 111 0 , h m 0 > h m 0 > h m O ł 19 5 - 21 8 19 42 4-44 56 19 42+10 25 19 47 + 8 39 2019 + 40 0 20 38 + 45 0 1 9 ■* s 11 S n s „ s tt s 7/ I. Styczeń 1.5 9-5 43 32.5 43 346 37 0.2 58 26.5 46 . 47.1 30 31.4 10.0 43 32.7 34 34-9 32 0-5 53 26.6 38 47.0 21 III. Marzec 2.4 10.7 43 33-3 26 35-4 28 1.1 50 27.0 - 30 47-5 12 IV. Kwiecień 1.3 11.6 42 34-3 22 3Ó.2 27 1.8 49 27.9 26 48.3 8 V. Maj 1.2 12.5 40 35-3 24 37-o 29 2.7 51 28-9 27 49-3 8 31.1 13-3 38 36-3 30 37*8 34 3-5 56 29.9 33 50.4 13 VI. Czerwiec 30.0 13-9 37 37-o 39 38.5 40 4.1 63 30.6 41 51.2 21 VII. Lipiec 29.9 14.2 37 37-2 49 38.7 46 4-4 68 30.9 51 51.6 31 VIII. Sierpień 28.9 14.0 37 36-9 57 38.6 5° 4.3 72 30.8 59. 51.6 40 XI. Wrzesień 27.8 13-5 38, 36.2 62 38.2 52 3-9 74 30.3 64 51.0 47 X. Paździer. 27.7 13.0 39 35-3 63 37-6 52 3*4 74 29.5 66 50.2 5o XI. Listopad 26.6 12.6 39 34-6 59 37-2 49 2.9 71 28.8- 64 49-5 48 XII. Grudzień 26 5 12.6 39 34-2 52 37-1 45 2,8 67 28.4 58 48.9 42 secS tgS 1.07 — 0.39 1.41 -|- 1.00 1.02 + 0.18 l.o l + 0.15 1.31 + 0.84 1.41 + 1.00

103. s Cyg 104. a Cep 105. e Peg 106. 3 Cap 107. a. Aqr 108. i\ Peg oc a a 0 a S a 8 a 8 oc 8 h m 0 1 li m 0 1 h m 0 r h m 0 1 h m 0 } h m 0 1 20 43+33 40 2116+6215 21 40 + 9 31 2142- 16 28 2 2 1 — 0 41 22 39+29 48 s a a s 1) S W"J s tt s 1! I. Styczeń 1.6 4-5 64 43-2 49 23.3 23 46.4 39 48.8 38 22.C) 75 31.5 4.6 56 42.8 40 23.2 19 46.3 39 48.8 40 22.6 70 III. Marzec 2.4 4-9 49 43-o 30 23.5 15 4 6 ,6 38 48.9 4 1 22.6 64 IV. Kwiecień 1.3 5-7 ' 45 44.0 24 24'o 14 4 7 .1 35 49-4 4 1 23-0 59 6.6 V. Ma; 1.3 46 45-4 22 24.7 16 47-9 31 50.1 38 23.7 58 31.2 7-5 51 47.0 25 25.6 21 48.8 26 51.0 33 24.0 61 VI. Czerwiec 30.1 8.3 59 48.2 33 2(%4 27 49-7 21 51.8 27 25.6 68 VII Lipiec 30.0 8.8 68 48.9 43 27.0 33 5o.4 19 52.5 22 26.4 76 VIII. Sierpień 28.9 8.7 76 48.S 54 27-3 38 50.6 18 52.8 19 26.8 84 )X. Wrzesień 27.8 5.3 Si 48.1 62 27.1 41 Sa-S 20 52.7 18 26.7 90 X. Paździer. 27.8 7-7 84 47.0 .68 26.7 42 50.1 22 52.4 18 26.4 94 XI. Listopad 26.7 7-1 ■82 45-7 68 26.3 41 49-7 24 51-9 20 25.9 95 XII. Grudzień 26.6 6-7 76 44-6 64 2.5-9 38 49-4 25 51.6 22 25-5 93 secS tgS 1.20 + 0.67 2.15 + 1.90 1.01 + 0.17 I.04 — 0.30 1.00 — 0.01 1.15 + 0.57 65

1923 109. a PsA [j 110. P Peg 111. a Peg Czas uniwers. cc 5 jj a O a 3

l l 131 0 1 h m 0 > h m 0 7 22 5 3 - 301 23 0 + 2 7 39 23 0 + 1 4 47 d s ff S „ ,s f, I. Styczeń 1.7 22.8 5« 2.0 .63 54-9 32 31.6 22.6 57 1.6 58 54-7 28 III. Marzec 2.5 22.6 53 1.6 52 54-7 2 + IV. K w iecień 1.4 2 2 .y +7 j.9 4,8 54-9 23 V. Maj 1.3 23.6 +0 ■ 2.5 47 55-5 23 31.3 24-5 34 3 -4 SO 56.4 37. VI. Czerwiec 30.2 25.6 30 4.4 56 57-3 33 VII. Lipiec 30.1 2 6.4 28 5-2 63 58.1 39 -

26,9 29 OC VIII. Sierpień 29.0 5.7 7 i 4 IX. W rzesień 27.9 2 7,0 33 5-7 77 58.6 50 X. Paździer. 27.9 26.7 37 5 ■ 5 81 58.4 52 XI. Listopad 26.8 26 3 82 58.0 51 o a 4 1 5-° XII. Grudzień 26.7 Cl 42 4.6 80 57-6. 49

secS tgo 1.16 — 0.58 1 ■13 + 0.52 1.03 + 0.36

Gwiazdy biegunowe północne.

1923 112 a C M i 113. s U M i , 114. 0 U M i 1923 112. a U M i 113. s U M i 114 % UMi Czas Czas uniw. a cc 0 1 a urn w. O a 0 X 5 1 “ h O h 0 h 0 h 0 li 0 ll 0 1 + 8 8 16 + 8 2 17 + 8 6 1 + 8 8 16 + 82 17 + 8 6 1. VII. Styczeń Lipiec m s ! ’ n rn s. l 11 m s > n m s , ,, lii S 1 II Ul s 1 u 0 d5 34 O.I 53 50 53 37-9 9 59 56 42.0 3 6 5 7 9.5 33 45-6 53 58 53 5 2 -6 10 16 5 7 1 7 • 7 37 6 10.5 33 49-3 ■ 51 38.6 56 42-5 54 19.5 56.8 '9 5 M 19 15-7 9 20 5 38.1 51 39-6 53 K 43-7 50 29.5 34 7-9 20 50 .1 2 r 13,2 11 26.8 40.8 30.5 5 1 51 4 5.6 47 VIII. v II. Sierpień luty - 8.5 34 J8.6 53 22 53 4^-6 1 0 22 57 10.1 37 13 9.5 33 ‘ 5-9 53 50 53 4 - 2 9 49 ,56 48.O 3 6 45 18.5 28.6 ■ 24 4 7.0 23 6.7 15 19.5 5-9 48 43.8 47 j 5 1 -o 43 28.5 37.6 27 45-3 2 3 3-0 17 Ul. IX. ta m 'Siiffiień 1.5 3 * 5 7 -1 53 46 53 45*4 9 47 56 54*3 36 41 7.5 34 45-7 53 29 53 43*5 10 23 56 59.0 37 '7 11.5 49-8 44 47 47 , 57*9 40 17,5 52.4 33 4 1.8 23 54-8 18 21.5 44-5 4 i 48.6 47 i57 T*6 40 27.5 57-8 36 40.0 22 5°-5 18 31.5 4 1 . i 38 ,5 0 .i 49 | 5-2 40 X. IV. Październik Kwiecień 7 5 35' >-7 53 40 53 38-4 10 20 56 46.3 37 17 10.5 32 39-8 53 35 5 3 5 1 • 5 9 5 ° 57 8.7 36 41 17.5 3-9 44 36.8 18 42.2 16 20-5 40.9 3 1 52,6 53 1 1 ,9 43 27.5 4-3 47 35-4 16 38.3 15 44.0 28 30.5 53-6 55 ; 14-6 ■ 45 XI. V. Listopad Maj 6.5 35 3 0 5 3 ,5 1 53 34.2 1 0 1 3 ' 56 34-8 37 13 J0.5 32 49-0 53 2 6 53 5 4 - 9 58 57 16.9 36 48 16.5 34 59-8 55 3 3 *2 ro 3 ; .6 11 20.5 55-7 2 3 ■54*6 10 1 | 18.6 5 0 26.5 54-8 58 3 2 -5 7 28.9 8 3 0 5 33 3-9 21 54-7 5 ; 19.7 53 XII. VI. 1 Grudzień Czerwiec 1 6.5 34 48.1 54 1 53 3 2 ,t 10 3 56 26.9 37 5 9.5 33 J-3-2 53 2° 53 5 4 -fł- 10 8 5 7 20.2 36 56 16.5 39-9 3 32.0 9 59 3 5 *5 1 19.5 23.5 19 54-2 11 | 20.0 3 7 0 26.5 30.4 5 3 2 .2 55 24.7 36 58 29.5 34-4 18 53*5 14 | x9 ' 2 3 36,5 19.8 7 32.8 ' 52 24.8 55 secS tgS 5 1 ,7 6 + 51.74 7-34 + 7.27 16.93+16.90 66

Przybliżone wartości azymutów i wysokości Gwiazdy Biegunowej a Ursae Minoris.

(a n ) dla p0 = 67'0"

0 1 O 0 !} ■ 0 O ) 0 1 0 0 1

OC O OC 49 51 Sl 52 X 1 50 53 54 1 55 56 65'.0 | 66'.0 i 67'.0 II ! i Ii Ul 1 ; ; 1 1. 111 0 0 — 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 -f- +• 65.0 66.0 6.7.0 -f- 24 0 20 8.9 9-1 ■ 94 9.5 9-7 9-9 10.2 10.5 10.7 64.8 05.7 66.7 23 40 40 17.8 18.2 18.5 -18.9 194 19.8 20.4 20.9 21.5 64.0 65.0 66.0 20 0 1 — 26.5 27.1 27.6 28.3 28.9 29.5 30.4 31.1 31.9 + 4 - 62.8 63.7 64.7 4- 23 0 20 35.o 35-7 3Ó-5 374 38.2 39-1 40.1 41.1 42.2 61.1 62.0 63.0 22 40 40 43.2 44-2 45-1 4-6’. J ' 47-1 48.3 49-5 5°>8 52.1 58.9 59.8 60.7 20 2 0 — ?!•! 52.1 53-2 544 55-7 57.1 58.5 59.8 61.6 + 4 - 56,3 57.2 58.0 -j- 22 0 58.6 20 59-8 61,0 62.4 63.8 654 67.0 68.6 70.5 53.2 54.1 54-9 21 40 40 66.9 65.5 68.3 69.8 714 73-2 74-9 76.8 78.7 49.8 50.5 51.3 20 3 0 — 72.0 734 75-0 76.6 78-5 80.3 82.3 84.4 86.7 + -h 46.0 46.7 47.4 + 21 0 20 77.8 79-5 81.2 83.0 84.8 86.8 88.8 91.2 93.6 41.8 42.4 43-1 20 40 84.9 40 83.0 S6.7 88.6 90.5 92.5 94-9 97.4 100.0 37.3 3 7 -8 38.4 20 0 4 — 87.8 89.6 914 93-3 95-6 97.6 100.0 102.7 1054 + + 32.5 33-0 33-5 + 20 0 20 01.7 93.5 95-5 07.6 99-8 102.2 104.7 107.3 110.1 27.5 27-9 28.3 19 40 40 94.9 96-7 98,8 101.0 I033 105.7 108.2 110.9 113.8 22.2 22.6 22.9 20 S 0 97-3 99-3 101.3 103.5 105.8 10S.3 III.O U 3-7 iió .ó -f- + 16.8 17-1 17-3 + 19 0 20 -o 101.0 103,1 105.3 107.7 110.2 112.8 118.7 99 115.7 11.3 11-5 u -7 18 40 40 100.0 102.0 104.1 106.3 108.7 111.2 U 3-S 116.7 119-7 4 - 5-7 5.8 5.8 + ,20 6 0 — 100'] 102.2 104.3 106.5 108.9 111.4 114.0 116.9 119-9 + 0.0 0.0 0.0 18 0 20 99-6 101.6 103.6 105.8 108.1 110.6 113-3 116.1 119.0 — 5.7 5.8 5.8 - 17 40 40 98.2 100.2 102.3 104.5, 106.7 IO9.I 111.7 114.5 11/4 11.3 11.5 11.7 20 0 — 7 — 96.1 98.0 100.1 102.2 104.4 I06.8 109.3 112.0 114.8 + 16.8 17-1 17.3 — 17 0 20 93-4 95-2 97-1 99-1 101.3 103.6 106.0 108.7 111.4 22.2 22.6 22.9 16 40 40 89.9 91.6 93.6 9541 97-5 99-7 102.1 104.6 107.2 27.5 27-9 28.3 20 8 0 - 85.7 87.4 89.1 91.0 93-o 95-1 97o 99-7 102.2 + — 32 5 ' 33-0 33-5 — 16 0 20 81.0 82.5 84.2 85.9 87.8 89.7 91.8 94.0 96.4 37-3 37-8 384 15 40 40 . 75-6 77.0 78.6 80.-2: 81.9 83-7 85-8 87.8 90.0 41.8 42-4 43.1 20 9 0 — 69.7 71.1 72.4 73-9, 75-5 77-1 78.9 80.9 82.9 -+ — 46.0 46.7 47.4 — 15 0 20 63.3 64.4 Ó5-7 67.1l 68.5 70.0 71.6 73-3 75-3 49-8 5o.5 51-3 14 40 40 56.4 5^-5 58.6 59-8. 61.0 62.1 63.8 654 67.0 53.2 54-1 54-9 20 10 0 — 4-9-0 49.9 50.9 52-1) 53-2 54.3 55-5 56-9 58.3 -f~ — 56.3 57.2 58.0 — 14 0 20 41.4 42.2 43-1 44-9 45-9 46.9 48.0 49-2 58.9 59-8 60.7 13 40 40 33-5 34-1 34.8 35-5; 3,9.3 37-1 37-1 38.8 39-9 61.3 62.0 63.0 20 11 0 — 25.3 25.8 26.3 26.9, 27-4 28.0 28.6 294 3o.l + — 62.8 63-7 64.7 — 13 0 20 17.0 17-3 17.6 18.0 18.4 18.8 19-3 19-7 20.2 64.0 Ó5.0 66.0 12 40 40 8.5 8.7 8.9 9-lj 9-3 9-5 9.6 9.8 10.1 64.8 65-7 66.7 20 12 0 — 0.0 0.0 0.0 0.0 ; 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 -j—— 65.0 66.0 67.0 — 12 0

P/P0 P/Po o, 48 52 56

65 45 0.981 ■ 66 20 0.990 0 • 0.0 — 0.0 - 0.0 24 5o 0.983 25 0.991 2 0.2 0.2 0.2 22 55 0.984 30 0.993 4 0.5 0.6 0.7 20 66 o 0.985 35 0.994 6 o.1 0.8 1.0 18 5 0.986 40 0-995 8 0.5 0.6 0.7 16 10 0.988 45 0.996 10 0.2 0.2 0.2 14 66 15 0.989 66 50 0.998 12 -.0.0 — 0.0 ■ 0.0 12

Azym ut an = p/Po . ( an ), h = ? + b + c (9... Szerokość), p = 90°— S, p0 = 90° — 80 = 67'0". Planety w roku 1923.

Napisał St. Struzik. Merkury z powodu swej blizkości do Słońca, rzadko tylko może f>yć dostrzegany gołem okiem. Najodpowiedniejszą ku temu porą są okresy największych jego odchyleń od Słońca; świeci on wówczas jako gwiazda pierwszej wielkości. W okresie najw. odchylenia wschodniego widać go na zachodzie wieczorami; przy najw. odchyleniu zachodniem — o świcie, na wschodzie. W poszczególnych najw. odchyleniach warunki widzialności bywają zresztą bardzo rozmaite, w zależności od wielkości odchylenia, odległości Merkurego od Słońca, jego szerokości oraz pory roku. Czytelnik znajdzie w Roczniku, na III. str. każdego miesiąca, informacje co do możliwości dostrzeżeń tej planety. W enus może odbiegać od Słońca dalej niż Merkury, od którego jest bez porównania świetniejsza, dzięki większym rozmiarom i silniej­ szemu albedo. Jasność W. jest tak wielka (w wielkościach gwiazdow}rch zawarta pomiędzy — 3-2 a — 4-2), że, z wyjątkiem okresów bezpośredniego sąsiadowania planety ze Słońcem, planeta bywa stale widoczna nieuzbro- jonem okiem w biały dzień. W r. 1923 Wenus znajduje się wogóle w warunkach do obserwacji niekorzystnych; względnie najlepiej dostrzegana być może na początku roku. W pierwszych miesiącach roku Wenus świeci, jako Jutrzenka, przed wschodem Słońca. Na początku stycznia przedstawia się w lunecie jako sierp, podobny do Księżyca po ostatniej kwadrze, poczem jasność roz­ szerza, się na coraz to większą część tarczy, lecz wskutek rosnącej równo­ cześnie odległości od Ziemi blask planety stale przygasa. Odległość kątowa od Słońca wzrasta i masimum osiąga 4 lutego, planeta wschodzi w tym dniu około 3 godzin przed Słońcem, jednak warunki obserwacji nie są dogodne, gdj^ż Wenus znajduje się wtedy nisko na południowej półkuli nieba. Odtąd począwszy, odległość jej kątowa od Słońca wciąż maleje, wreszcie w sierpniu planeta ginie w promieniach Słońca. W listopadzie znów pojawia się jako Gwiazda Wieczorna, blask jej szybko wzrasta i pla­ neta z każdym dniem dłużej pozostaje nad horyzontem. Mars w ciągu całego roku znajduje się również w niekorzystnych do obserwacyj warunkach, przeważnie w sąsiedztwie Słońca. Na początku roku jest widoczny po zachodzie Słońca w gwiazdozbiorze Wodnika, posuwa się szybko w kierunku wschodnim, przyczem jest dopędzany przez posuwające się w tym samym kierunku, lecz z większą szybkością, Słońce; W maju widoczny jest tylko na tle zorzy wieczornej i w końcu miesiąca zanurza się w promieniach Słońca. W październiku ukazuje się przed wschodem Słońca i przebiega gwiazdozbiór Panny. Błyszczy, jako gwiazda :2-ej wielkości, właściwem sobie, czerwonawem światłem. Oglądany w lunecie, 68 przedstawia tarczę o średnicy około ąn. Wschodzi coraz to wcześniej,, przyczem blask jego i wielkość pozorna rosną. Odległość od Ziemi stale maleje i osiągnie minimum w czasie opozycji w sierpniu 1924 roku (będzie to opozycja najkorzystniejsza z wszystkich w ciągu XIX. i XX. stulecia, w czasie której średnica pozorna planety wzrośnie do 25”). Jowisz znajduje się na południowej półkuli nieba, wskutek czego- świeci stale w niewielkich wysokościach. Jest zatem w warunkach nieko­ rzystnych dla obserwacyj.

Droga Jowisza w roku 1923.

Na początlm roku Jowisz wschodzi około godziny 21lv po północy (czasu lokalnego) i świeci spokojnetn, żółtawem światłem, nieco na północ od gwiazdy

D roga Saturna w roku 1923.

Na początku roku wschodzi około północy i posuwa się bardzo powoli w kierunku wschodnim, w dniu 30 stycznia jest nieruchomy i następnie, zmieniwszy kierunek, biegnie przyśpieszonym ruchem w kierunku zachod­ nim, zachodzi coraz to wcześniej, odległość kątowa od Słońca rośnie, a ró­ wnocześnie maleje odległość od Ziemi. W dniu 7 kwietnia Saturn jest w opozycji ze Słońcem, odległość jego od Ziemi wynosi 8'65 jedn. planet :średnica biegunowa tarczy 17". Wschodzi o zachodzie Słońca i zachodzi o wschodzie, jest zatem dostępny dla obserwacyj w ciągu całej nocy, o północy osiąga największą wysokość, która dla miejscowości w środ­ kowej Polsce wynosi ,34°. Odtąd począwszy, ruch planety pomiędzy gwia- 7Q

zdatni staje się coraz to powolniejszy i wreszcie w połowie czerwca pla­ neta zatrzymuje się i następnie zawraca, podążając przyśpieszonym ruchem.: w kierunku wschodnim, zbliżając się przytem ustawicznie do Słońca.. W lipcu i sierpniu widzialny jest już tylko na tle zorzy wieczornej, i we wrześniu niknie wśród blasku przysłonecznego. Po złączeniu ze Słońcem, w połowie października, przechodzi na zachodnią stronę Słońca i, pod. koniec listopada może być odszukany na tle zorzy porannej, świecąc niecof na wschód od gwiazdy « Virgi>ris; pod koniec listopada dopędza go Mars, i grudnia odległość kątowa planet jest najmniejsza i wynosi tylko i 0'3- W grudniu wschodzi w drugiej połowie nocy i coraz to wcześniej. , Warunki widzialności pierścieni Saturna polepszają się obecnie z roku na rok. W roku 19.21 płaszczyzna pierścieni przeszła przez Słońce i 3 razy spotkała się z Ziemią, począwszy od sierpnia 1921 r., Słońce oświetla pół­ nocną, do Ziemi obecnie zwróconą, stronę pierścieni. Na początku roku. pierścienie przedstawiają się jako wydłużona elipsa, której oś duża jest prawie 5 razy większa od małej i w ciągu stycznia prawie nie zmienia, się; od początku lutego aż do połowy czerwca, w związku ze zbliżaniem się Ziemi do płaszczyzny pierścieni, widzimy je .w postaci elipsy nieco- się wydłużającej. Od czerwca aż do końca roku, stosunek osi dużej do małej, stale się zmniejsza i w grudniu oś duża jest 3-6 razy większa od , małej,.

Droga Urana w roku 1923.

Uran jest już na granicy widzialności dla oka nieuzbrojonego,, w lunecie przedstawia się jako tarczą tak mała, że tylko w wyjątkowych warunkach atmosferycznych 1 przy pomocy najlepszych, lunet można zau­ 71

ważyć na niej jakieś szczegóły, jego 4 księżyce przedstawiają się jako gwiazdki 15 wielkości. W roku 1923 Uran przebywa w gwiazdozbiorze Wodnika i zbliża się do punktu odsłonecznego, jest zatem dla przecię­ tnego oka niewidoczny, może być jednak odszukany już przy pomocy lornetki teatralnej. W pierwszych dniach roku można go odszukać przy pomocy lunety krótko po zachodzie Słońca tuż obok gwiazdy X Aąuarii, z każdym dniem jest trudniejszy do odszukania; w marcu przechodzi na zachodnią stronę Słońca i ukazuje śię przed jego wschodem, lecz dopiero w lipcu można pokusić się .0 wyszukanie go przy pomocy małych lunet. Świeci wtedy nieco na zachód od gwiazdy 96 A q u a rii i posuwa się przyśpieszonym ruchem w kierunku zachodnim. W dniu 8 października jest w opozycji ze Słońcem, w tym czasie jest całą noc dostępny dla obserwacyj, prze­ biega na zachód od cp A q u a rii jako gwiazda 6 wielkości i jest łatwy do odszukania, gdyż w tej okolicy nieba znajdują się tylko małe gwiazdy teleskopowe. Następnie, aż do końca roku, widoczny jest po zachodzie Słońca, w ciągu coraz to krótszego czasu, a w grudniu już tylko w pierw­ szej połowie nocy. Neptun może być dostrzeżony tylko przy pomocy lunet, ukazują­ cych gwiazdy 8 wielkości.

Droga Neptuna w roku 1923.

W ciągu bieżącego roku, najlepsze warunki są w miesiącu lutym, w którym to czasie Neptun jest w opozycji ze Słońcem, i całą noc dostępny dla obserwacyj, Świeci wysoko w gwiazdozbiorze Raka, i, posłu­ gując się mapką, przedstawiającą jego drogę, można go z łatwością odszu­ kać już przy pomocy lepszej lornetki pryzmowej. W lecie jest niewidoczny i ukazuje się znów późną jesienią przed wschodem Słońca, świecąc w gwia­ zdozbiorze Lma w okolicy gwiazdy 7 Leonis...... MIKOŁAJ KOPERNIK. Geneza odkrycia heljocentrycznej budowy świata napisał prof. dr. L. Eirkenmajer.

>...qui mihi in mentem venerit, ut contra receptam opinionem Mathematicorum, ac propemoduin contra com m unem sen sum , ausus fuerim imaginari aliquem motum terrae....«

(»...skąd przyszło mi to na myśl, ażebym sprzecznie z utartem mniemaniem matematyków, jakoteź niemal wbrew powsze­ chnemu świadectwu zm ystów, śmiał wyobrażać sobie jakiś ruch ziem i....«), (Kopernik w dedykacji do papieża Pawła III-go),

W 450-tą rocznicę urodzin Mikołaja Kopernika godzi się, zaiste, odświeżyć pamięć na niektóre wydarzenia jego życia obywatelskiego i naukowego, a zwłaszcza na główne momenta w tym wielkim akcie jego twórczości, który go postawił w rzędzie najgłębszych myśli­ cieli całej ludzkości. Taki właśnie zamiar i przeznaczenie ma niniejszy szkic, okolicznościowy i dorywczy... Narosła do znaczniejszych rozmiarów literatura Kopernikańska, zwłaszcza dawniejsza, przybrała była, jak wiadomo, kierunek dość jedno­ stronny. Sporna długi czas kwestja przynależności narodowościowej wielkiego astronoma do tej, albo do tamtej rodziny ludów, zaprawiała, jeszcze do bardzo niedawna, wszystkie jego biografje tak znacznym balastem krytycznym i polemicznym, zapełniała je tylu różnymi szcze­ gółami jego życia powszedniejszego, że na pytanie najważniejsze: jakości genezy i historji wielkiego odkrycia, nie starczyło już piszącemu ni miejsca, ni czasu, a może i... zmysłu. Możnaby to jednak do pewnego stopnia usprawiedliwić trudnością przedmiotu. Przedsta­ wienie dziejów któregokolwiek kierunku twórczej myśli ludzkiej należało bowiem zawsze i należy do zadań niełatwych, zwłaszcza gdy chodzi o naukowe zdobycze i odkrycia, dokonane przez ludzi niezwykłych, wyjątkowych i jakby... opatrznościowych. Dziejopis, badacz, analizą historycznej, nie zawsze wyraźnej tradycji, oraz jej krytyką, zdoła sięgnąć w takich razach najczęściej tylko do pewnego kresu, poczem nie pozostaje mu nic innego, jak tylko wyrzeknąć: »Ignoranms

Na zapytanie często wypowiadane: w jaki to sposób Kopernik doszedł był do wiekopomnego swojego odkrycia, dawniejszy jego biograf potrafił tylko na domysł dać taką lub inną odpowiedź, najczęściej nie­ trafną, sam bowiem arcymistrz mówi w swem dziele bardzo mało o tej sprawie pomrocznej. To też i wyobrażenia pod tym względem bywały u różnych biografów bardzo rozbieżne. Jedni przypisywali to odkrycie wieloletnim, pilnym ' obserwacjom zjawisk na niebie, natomiast inni mozolnym a pomysłowym obliczeniom astronomicznym, jedni uważali je za następstwo jakoby chwili natchnienia, inni wreszcie widzieli w niem owoc długotrwałych rozmyślań i spekulacji filozoficznych. Prawdziwy stan rzeczy byłby zapewne na zawsze pozostał zagadką, .gdyby nie szczęśliwe dwa wydarzenia: ocalenie i odnalezienie auto­ grafii nieśmiertelnego dzieła1), a powtóre wydobycie na jaw znaczniej­ szej ilości drukowanych ksiąg, będących niegdyś prywatną własnością wielkiego astronoma, a obfitujących w liczne, krótsze lub dłuższe własno­ ręczne jego zapiski naukowej po ich okładkach i marginesacha). Miał bowiem Kopernik zwyczaj — dla dzisiejszego badacza i biografa nie­ oceniony — czytywania wszelkich ksiąg, treści zresztą najróżniejszej, z piórem w ręku, gotowem do równoczesnego powierzania czystym w nich miejscom nasuwających się mu spostrzeżeń i uwag, będących w związku z osnową drukowanego obok tekstu. Treść owych ksiąg jest bardzo różna: są między niemi historyczne, geograficzne, matema­ tyczne, lekarskie, są pisma klasyków starożytnych, są nawet teologiczne traktat)-, wszystkie mniej albo więcej obfitujące w zapiski ręki Koper­ nika, dobrze nam znanej. Z pośród nich najważniejsze, to dwa paleotypy: astronomicznych Tablic Alfonsa JC-go, króla Kasty lji (powstałych w 1251 r.) w wydaniu weneekiem 1492 r., oraz Elementu geomełrji Euklidesa w pierwszem ich wydaniu łacińskiem (Wenecja 1.482 r.), obydwa kupione przezeń za studenckie pieniądze jeszcze w Krakowie

*) W bibljotece fideikomisu hr. Nostitza na Małej Stronie w Pradze Czeskiej. a) Z wyjątkiem dwócli albo trzech ksiąg, rozdanych-przyjaciołom »ciepią jeszcze l-ękąs wszystkie inne własnego księgozbioru, w liczbie przeszło 30-tu, przeznaczył był Kopernik (-j- 1543) testamentem bibljotece Kapituły warmińskiej, do której jako kanonik, należał przeszło 40 lat. Tam wcielone, pozostawały owe księgi aż do 1626 r., kiedy to ^podczas wojny trzydziestoletniej wojska Gustawa Adolfa splądrowawszy całe niemal Pomorze i Warmię, zrabowały wszelkie kosztowności kościelne, malowidła i całą bibljotekę, a wraz z nią także księgozbiór Kopernika, uprowadziły jako łup wojenny z Krauenbnrga do Szwecji, przeważnie do Upsali, gdzie też najznaczniejsza część ksiąg »Kopernikań- skich« dotychczas dotrwała. Kilka z pośród nich wydobyli na jaw, lat temu przeszło pięćdziesiąt, profesorowie toruńskiego gimazjum Leopold Prowe i Maksymiljan Curtze. Autor niniejszego artykułu, podczas trzykrotnego swojego pobytu w Szwecji (1897, „1908 i 1911) wykrył szczęśliwie ponadto jeszcze 22 innych takich ksiąg, które z Frauen- burga zawędrowały wówczas do szwedzkich bibljotek w linkoping, Strangnas, a zwła­ szcza w 1'psali. 74 podczas jego tam studjów (1491 —1495), obydwa pełne własnoręcznych, niezawsze zrozumiałych jego zapisek, obliczeń i tablic, będących, jak to już dawniej wykazaliśmy 1), w najściślejszym związku z pochodem jego myśli twórczej, z genezą, a wogóle z historją jego odkrycia. Wielki ten akt myśli Kopernika nie był bowiem dziełem jednej jakoby chwili, lecz owszem miał i ma swoją liistorję. Jako materjał do odtworzenia jej ma historyk przed sobą wprawdzie znaczną mnogość, ale też i przeważnie drobniutkich okruchów myśli, maleńkie a różno­ rodne jakby kamyczki, z których dopiero należało mu złożyć kształtną mozaikę. Obecnie, dzięki szczegółowym poszukiwaniom, opartym 11 a całości jakkolwiek przekazanej trady^cji dziejowej, przedstawia się nam ta liistorja już z dostateczną wyrazistością, w związku chronolo­ gicznym i przyczynowym. Oto główne etapy myśli Kopernika, krytycznej i twórczej, w streszczeniu jak najzwięźlejszem. W Krakowie, podczas swoich studjów na uniwersytecie Jagielloń­ skim, spostrzegł był, jako 22-letni scholar, w 1494 r. albo w następnym, pewną głęboko ukrytą sprzeczność rozumową w Ptołemeuszo- wym mechanizmie geocentrycznym, przyjmowanym wówczas powszechnie za prawdę. Istotę owej sprzeczności wyłuszęzymy niebawem. Zaniepo­ kój ony^tem spostrzeżeniem badał i niejako odważał różne inne szcze­ gół}- i twierdzenia owoczesnej szkolnej doktryny astronomicznej i — znalazł inne jeszcze jej niedostatki,, nieprawdopodobieństwa i utajone sprze­ czności. Wszystko, co wiemy o tem najpierwszem stadjum twórczości Kopernika, składa się razem na wniosek, że w owej to epoce krakow­ skiej (1491--1495) odgrywały rolę argumenty prawie wyłącznie rozu­ mowe, logiczne i że następstwem takich rozważań było zrazu zdzi­ wienie, potem niedowierzanie, później stopniowa utrata ufności w praw­ dziwość geocentrycznego mechanizmu, wzrosła niebawem aż do zupełnej niewiary i do zaprzeczenia jego prawdziwości., Opuszczając Kraków, w lecie albo w jesieni 1495 r. Kopernik był już przekonany, że ta astronomja, której po szkołach uczą, jest tylko karykaturą prawdy. Boloński okres (1496 do wiosny 1500 r.) życia Kopernika zaznacza się w historji wielkiego odkrycia poszukiwaniem odpowiedzi na własne jego zapytanie, ażali także dostrzegane zmysłami (sensu) fakta na niebie, a więc zjawiska, zaprzeczą owej doktrynie szkolnej tak samo. jak przeczy im rozum fratio), który już wpierw wykrył nagromadzone w niej sprze­ czności 2). Spełniając wolę swojego wuja, opiekuna i dobrodzieja, Łukasza

1) W obszerniejszej naszej pracy p. t. Mikołaj Kopernik, Część I., Studja i mą- terjały biograficzne, Kraków, 1990,., w kilku rozdziałach, 2) Sam Kopernik zeznaje na kilku miejscach swoich pism, że taka właśnie była kolejność jego dociekań: najprzód ratiom, tj. krytyką logicznych błędów i niedo­ statków starej doktryny astronomicznej, a dopiero później seńsu, zmysłami, a więc obserwacją zjawisk na niebie. Waczenrode, warmińskiego biskupa, udał się był nasz młody uczony (w 1496 r.) do Bolonji na naukę prawa kanonicznego, do czego, mówiąc nawiasem, dusza jego bynajmniej nie lgnęła, zaprzątnięta niemal wyłącznie myślą rozplątania, zapomocą faktów, dostrzeżonych już dawniej nieprawdopodobieństw i powikłań w starej doktrynie astronomicznej; To też widzimy w Bolonji znacznie u niego rozwiniętą czynność obser- watorską, wspólnie z profesorem nauk matematycznych tamtejszego imiwersytetu, Dominikiem Marją Novara z Ferrary. Dostrzeżeń takich, badawczych, była podobno ilość znaczniejsza, ale już jedno z pośród nich, parallaktyczne: zakrycie gwiazdy oc Tauri przez księżyc, stosun­ kowo wczesne, bo wykonane już dnia 9 marca 1497 r., przekonało ogtar tecznie naszego kanonistę- astronoma o błędności t. zw. ekwantów, a tern samem o nieprawdziwości Ptolemeuszowej teorji geocentrycznej. Wówczas to ukończył się był U Kopernika okres krytyki i negacji;, a rozpoczął się okres poszukiwań za afirmacją, ażeby na miejsce nie* prawdziwej, a w myśli już zwalonej rudery, obmyśleć plan nowej, prawdziwej budowli astronomicznej. Poszukiwania te, a zarazem usiło­ wania zastąpienia dawnej doktryny czemś lepszem, rozpoczęły się, jak to sam wielki astronom rzetelnie oznajmia1), od tego, że postanowił — co też i niebawem wykonał — zapuścić się w lekturę różnych, jakie tylko zdoła nagromadzić, pism, starożytnych autorów, w celu przeko7 nania się, czy też może nie istniały kiedy dawniej jakie wyobrażenia o budowie świata, od Ptolęmeuszowych odmienne?... I oto, jak sarn zeznaje, wyczytał nasamprzód u Cieerona -) wzmiankę, że niektórzy Pytagorejczycy, Hiketas, Ekfantos i inni byli zdania, jakoby ziemia jakiś ruch mogła posiadać, a następnie u Plutarcha podobną, również o Pytagorejczykach wiadomość3). To i tamto było dlań dostateczną podnietą, ażeby także samemu o możliwości ruchu ziemi zacząć rozmyślać. Nie znamy wprawdzie osnowy x gościnnych« podobno, wykładów publicznych, które Kopernik w r. 1500, podówczas blisko 28-letui, jako Profcssor Mathematum miewał w Uniwersytecie rzymskim, w Sapienzy, »?'// magna scholcisticorum fre.qu.entw et Corona magnoru-m Yirorum et Artificum m koc doctnnae .gen.er.ef.,. możemy jednak twierdzić niemal na pewne, że odnosiły ;się one właśnie do wykrytego przezeń jeszcze wT Krakowie b ł ę d u r o z 11 m owego, do logicznej sprzeczności w Ptó- lemeuszowym mechanizmie świata. Błąd ów, będący jakgdyby grzechem pierworodnym całej teorji geocentrycznej, polegał na tem, że jej twórcy, przyjąwszy za naczelną w przyrodzie zasadę (Arystotelesowską): ruchów

1) W liście dedykacyjnym do papieża Pawła Iii-go. 2) W. piśmie Academicarum quaestionum libri duo, 4, 39. 3) Plutarch, a raczej Pseudo-Plutarch, De placitis philosophorum, 3, 13. 76 wyłącznie jednostajnych, oraz wyłącznie po kole, wprowadzili »milcz- kiem« do owego mechanizmu pewne koła fikcyjne, nazwane ekwantami, po których obwodzie ruch, uważany przez nich za niby to jednostajny, w rzeczywistości był jednak niejednostajny1). To właśnie sprzeniewie­ rzenie się własnej zasadzie naczelnej, w Ptolemeuszowej teoiji głęboko ukryte, a nawet dla dzisiejszego znawcy dawnej astronomji nie zaraz widoczne, tę to sprzeczność przesłanek i wniosków wykrył nasamprzód Kopernik i, zanim jeszcze faktami obserwacyjnemi ją potwierdził, wy­ ciągnął z niej wniosek nieunikniony: zaprzeczył, sam jeden p r z e-; c i w k o wszystkim, prawdziwości szkolnej doktryny. Czy wówczas w Rzymie, w jubileuszowym roku 1500-nym, konstrukcyjne myśli przyszłego twórcy »wiekuistej astronomji« -), były już skrystalizowane w tym stopniu, iżby mógł był publicznie, z uniwersyteckiej katedry Sapienzy, ogłaszać przeciwne świadectwu zmysłów, trudne do uwie­ rzenia swoje odkrycie, nie śmiemy utrzymywać. Chwila naj pierw­ szego błysku idei heliocentrycznej w umyśle Kopernika nie daje się ustalić z pożądaną dokładnością nawet jeszcze obecnie, kiedy to, dzięki odnalezieniu książek, będących niegdyś jego własnością, z mnó­ stwem krótszych lub dłuższych notat jego ręki, rozsypanych tam po ich okładkach i marginesach, zdołaliśmy głębiej wniknąć w szczegóły ■duchowej pracowni genialnego męża. Z wszystkiego, co w tej mierze wiemy dotychczas, zdaje się przecie wynikać, że już wcześnie, bodaj czy nie w Krakowie, »przylatywały« doń takie myśli na chwilę i wkrótce odlatywały, ażeby później, jak to bywa częstokroć, znowu powrócić... Wszak piękne, a bardzo ciekawe pisemko Cicerona, Sen Scifiona, w którem — jak wiemy — Kopernik nie mało znalazł podniety do twórczych swoich rozmyślańa), wszak Somnium Scijńon-is .bywało nieraz czytane, komentowane z katedry przez mistrzów głównej Szkoły kra­ kowskiej podczas pobytu w niej Kopernika ! Stanowczy jednak przełom w jego myślach krytycznych i twórczych nastąpił dopiero w latach 1497 ‘ w dwóch następnych. Poręcza nam to z jednej strony owa; wspomniana tutaj już raz, słynna jego obserwacja bolońska, wieczorem

') Wprawdzie kąty (anomalie) wzrastają tam proporcjonalnie do czasn, ale mając 'wierzchołki w środku ziemi (uważanej za nieruchomą w pośrodku wszechświata) poza środkiem koła unoszącego (deferensa) nie mogą być kątami środkowymi, ale są rnirno- środkowymi. 2) «Astronomia perpetua«, tak ją nazwał Jerzy Joachim Rhetyk, młody profesor Uniwersytetu w Wittemberdze, a gość i wielbiciel Kopernika w Warmji w latach *539—IS4 I- B) W piśmie tem Cicero opowiada, jakoby Scipio (Africanus) w swojem widzeniu seimem miał m. i. obiedwie planety wewnętrzne, Merkurego i Wenerę, uważać za stałych i nieodstępnych towarzyszów (

1) Revolutiones, I, cap. io; 2) Mówię o tem szczegółowo w pracy Niccolb Copernico e l’ Unwersitd di Padora , tworzącej część w3^dawnictwa p. t. Omaggio del Accademia Polacca di Scienze e L etterc air Universitadi Padova nel settimo cen.tena.rio del la- sua fondazione., Cracowia ię22, p. 177— 274. 78

Zaznaczmy wreszcie i podkreślmy jeszcze jeden należący tu szczegół, przez biografów wielkiego naszego rodaka przeoczony, a co najmniej niedoceniony. Kompozycja wspomnianego aparatu była u Kopernika dziełem nie mniejszej zaiste przenikliwości i mistrzostwa, jak ów naj- pierwszy błysk twórczej jego myśli, natchnionej blizkiem przeczuciem prawdy. Nie dość bowiem było zwalić dawną ruderę astronomiczną, nie dość było ogólnikowo podać zasadę heliocentryczną, nowego urządzenia świata planetarnego, nie dość... Potrzeba było nadto stary geocentryczny mechanizm w ten sposób przekształcić, iżby nowy, helio- centryczny, nawet w najdrobniejszych swoich szczegółach zdawał sprawę ze wszystkich, pozornie tak powikłanych zjawisk na niebie i to nie- tylko jakościowo, lecz owszem także ilościowo. Zaprawdę miał prawo ten arcymistrz i architekt, po skończeniu swojego arcydzieła, o sobie samym i o niem wyrzeknąć, jako że

< '»Rem scine d-ifficilem aggressus ac pa ene inexfiMcabilem. . . «1), wydarł przyrodzie jedną jej tajemnicę, głęboko ukrytą przed wzrokiem najmędrszych nawet jednostek wszystkich minionych pokoleń!...

W Krakowie, w grudniu 1922 r.

1) Copernicus, Commentariolus, editio princeps, pag. 6. Pierwsze miesiące Stacji Astronomicznej w Beskidach. podał prof. Tadeusz Banachiewicz.

T r e ś ć : Cele Stacji. Jej położenie. Brat środków finansowych. Domek. Odgromnik. Służba meteorologiczna. Obserwacje astronomiczne. Przezroczystość nieba górskiego. Kłopoty z radiostacją. Telegraf świetlny. Zdjęcia topograficzne. Instrumenty i bibljoteka Stacji. Koszty. Dziennik wyprawy.

Stacja Astronomiczna w Beskidach — to benjaminek Obserwato­ rjum krakowskiego. Założona została w r. 1922 celem zbadania, o ile szczyty Beskidu Zachodniego nadawałyby się jako teren pod niezbędny Polsce Narodowy Instytut Astronomiczny. Dostrzeżenia astronomiczne dokonywane są zresztą na Stacji w myśl programu obserwatorjum macierzystego, tylko że górskie położenie, czystość powietrza i czarność nocy stanowią te sprzyjające dla obserwacyj fotometrycznych warunki, których tak nam w mieście brakuje. Stacja położona jest na szczycie góry Łysiny (912 m.), zwanym niekiedy Przygolei, odległym od Krakowa w linji powietrznej o 33 kilo­ metry na poł.-poł.-wschód. Kiedy w dzień o przejrzystem powietrzu w Krakowie ukazują się Tatry, łańcuch ich zawarty jest pomiędzy dwoma bliższemi wzgórzami; wzgórze zachodnie, na prawo — to Kotuń, wzgórze wschodnie — to Łysina, na której najodleglejszym od Krakowa, trzecim szczycie znajduje się nasza Stacja, na gruntach ks. Kazimierza Lubomirskiego. Komunikacja jej z Krakowem jest obecnie nad wyraz uciążliwa, gdyż kolej okrąża dookoła Beskid Myślenicki; jedzie się najprzód do stacji kolejowej Kasina Wielka, odległej o 137 klin od Kra­ kowa, skąd ma się jeszcze koło 10 klin na szczyt (3 godziny drogi pieszej). Ale wady teraźniejszej komunikacji w oczach naszych nie mają znaczenia, gdyż żyjemy w okresie nader szybkiego rozwoju środków komunikacyjnych. Dość zresztą będzie przeprowadzić drogę na górę i zakupić samochód, aby czas podróży z Krakowa skrócić do dwóch godzin. Łysina jest bądź co bądź najbliższą od Krakowa większą górą. Wybór miejsca na Stację padł na 'Łysinę, vulgo Przygoleź, po zwiedzeniu całego szeregu innych szczytów górskich. Pierwsza odnośna wycieczka (w maju 1921 r., uczestniczyli piszący i p. SŻeligowski) skierowana była w pasmo Gór Świętokrzyskich; następnie zwiedzono 80

Lubań (1225 mi) w Gorcach (piszący i p. W itkowski), Turbacza (1311 ?«,)v również w Gorcach (piszący i p. J. Gadomski), Kotuń (piszący oraz pp. Stożek i Gadomski), Łysinę (piszący i p. Gadomski), ponownie Kotuń, Klimasż i Łysinę, i wreszcie, już po założeniu Stacji, Lnbogośzcz (967 ??/.; p. Gadomski). W programie jest jeszcze zwiedzenie Cwilina (1060 mi) i Śnietnicy (1006 mi).

Trzeba zaznaczyć, że ze szczytu Łysiny roztacza się bardzo rozległy widok, jeden z najpiękniejszych w Polsce. Od północy względna równina z przewijającą się na niej Rabą; od południa Beskid z Babią Górą (na zachodzie), Gorce i Tatry. Największe trudności, jakie mieliśmy z uruchomieniem Stacji na Łysinie, były natury finansowej; wszystko poszłoby zupełnie inaczej, gdybyśmy rozporządzali odpowiedniemi środkami. Popiera nas wprawdzie Wydział Nauki Ministerstwa Oświecenia Publicznego, ale mieliśmy sobie 81 za punkt honoru, aby jak najmniej czerpać ze Skarbu, jaknajwięcej zaś zrobić środkami samego społeczeństwa. Przedewszystkiem musieliśmy pomyśleć o domu mieszkalnym; mieliśmy wprawdzie początkowo pro­ jekty zajęcia prostego szałasu na jednym ze szczytów w Beskidach, ale, po namyśle, odrzuciliśmy zamiar takiej Robinsonady, gdyż uniemożli­ wiłaby nam ona podczas pobytu na górze wszelką pracę naukową poza obserwacjami. Ostatecznie niewiadomo, jakby nam się udało zrealizować nasze zamierzenia, gdyby nie życzliwa pomoc ze strony Zarządu dóbr Pcim. Dobra te zgodziły się na przeniesienie na szczyt góry domku myśliwskiego, który stał w odległości kim od szczytu pod osłoną gęstego lasu bukowego. Domek ten wzniesiono na szczycie góry już jesienią 1921 r, i od tej chwili zaczęły się przygotowania nasze do wyprawy.

Wyruszyła ona w czerwcu r. 1922. Na czele jej stanął p. Jan Gadomski, asystent Obserwatorjum, mając sobie dodanego do pomocy w spostrzeżeniach meteorologicznych i gospodarstwie praktykanta, w osobie p. Czemierki. Od czerwca r. z. Stacja nasza funkcjonuje bez przerwy.

Jedną z najpierwszych trosk naszych było zabezpieczenie Stacji i jej mieszkańców przed szczególnie groźnemi na takiem wzniesieniu wyładowaniami elektryczności. Celem Uzyskania z najlepszego źródła infor- macyj co do najwłaściwszego w takich warunkach urządzenia pioruno­ chronu, do kogoź było się zwrócić, jeśli nie do dyrektora Obserwatorjum na szczycie Góry Gromów t (Dońnersberg, 835 m.) w Czechach? Zapytany przezemnie, jeszcze jesienią r. 1921, profesor R. Spitaler wyjaśnił w uprzejmej odpowiedzi, że Obserwatorjum jego w pierwszych latach istnienia, mimo posiadanego odgromnika, było jednak nawiedzane przez złośliwe pioruny. Skutecznym środkiem okazało się dopiero usunięcie załamów na przewodniku, wiodącym elektryczność do ziemi, oraz nale­ żyte jego uziemienie, przez doprowadzenie do żył wodnych w gruncie. Do tych rad prof. Spitalera postanowiliśmy zastosować się, że jednak »strzeżonego Pan Bóg strzeże«, woleliśmy nie sąsiadować bezpośrednio z naszym, chociażby według. ostatniego słowa wiedzy urządzonym pio­ runochronem, i umieściliśmy go nie na samym domku, a nieopodal, w odległości kilku metrów, na specjalnie ad hoc wzniesionym 15-me- trowym maszcie. Odgromnik nasz zdał egzamin podczas burzy w dniu 5 sierpnia. Raz po raz uderzyły weń dwa pioruny, sprawiając w domku, według świadectwa p. Eug. Rybki (b. ochotnika wojsk polskich i uczestnika wielu walk) wrażenie — raczej silne, niż miłe — rozry­ wających się nad głową granatów, siedziba zaś naszej wyprawy pozo­ stała nietknięta. 6 82

Ze względu na ważność danych co do klimatu, na Stacji dokonywane są regularnie spostrzeżenia meteorologiczne w 3 terminach obserwacyjnych, w odstępach ośmiogodzinnych. Godziny obserwacyj tych obrano dość niezwykłe, w zastosowaniu do czynności astronomicznych personelu, a mianowicie: godz. 0.40, 840 i 16.40 czasu uniwersalnego (godz. 2 w nocy, 10 i 18 czasu miejscowego). Obserwacje tyczą się temperatury, powietrza i wilgotności (odczytuje się termometr suchy i zwilżony), temperatury maksymalnej i minimalnej, zachmurzenia, siły i kierunku wiatru (wiatromierz Wilde’a), opadów i ciśnienia powietrza (barometr rtęciowy). Poczynając od jesieni r. 1922 opady są kolekcjo­ nowane dla. Zakładu Chemji Rolniczej U. J., celem analizy pod wzglę­ dem zawartości azotu. Prócz tego, w nocy co dwie godziny, aż do godz. 2 czasu miejscowego, obserwowany jest stopień zachmurzenia nieba, że zaś analogiczne spostrzeżenia czynione są i w Krakowie, otrzymamy stąd względną pogodność nieba górskiego. Termometry umieszczone są w klatce angielskiej; wiatromierz Wilde’a przymoco­ wany jest do spejcalnego słupa, na wysokości 10 m. nad powierzchnią gruntu. Do nocnych obserwacyj siły wiatru i, pozatem, okolicznościowo używany jest ręczny wiatraczek Fucssa, wskazujący ilość metrów, prze- bieżonych przez wiatr.

Obserwacje astronomiczne tyczą się zaćmień gwiazd zmien­ nych typu Algola, przezroczystości nieba i zakryć gwiazd przez Księżyc. Stacja posiada wypożyczone z Krakowa dwie lunety krótkoogniskowe: Steinheila o otworze 135 mm i Ułzschneider&Frdtinho/er o otworze 76 mm. Lunety ustawione są w pawilonie 3 metry długim i 3 metry szerokim, wzniesionym na najwyższym punkcie góry. Wobec braku materjału i zdolnych cieśli, budowa dachu otwieralnego na pawilonie stanowi całą epopeę, która dotychczas nawet nie jest jeszcze zakończona; przy­ czyniły się do tego zresztą i wichry, odwiedzające górę, dla których zerwanie dachu widocznie stanowi igraszkę.

Pogoda zeszłoroczna była wyjątkowo niesprzyjająca dla obserwacyj astronomicznych, z powodu ciągłego prawie zachmurzenia. Pewna ilość obserwacyj przepadła zresztę i skutkiem niemożności postawienia 'w pawilonie większego narzędzia, wobec późnego wykończenia dachu, i skutkiem wyjazdów obserwatora. Dostrzeżenia rozpoczęto na dobre w listopadzie, chociaż pojedyńcze obserwacje dokonywane były już i w poprzednich miesiącah. P. Gadomski zaobserwował, częściowo wielokrotnie, zaćmienia następujących gwiazd typu Algola: RZ Cassio­ peiae, SV Tauri, RS Canum venaticorum, j3 Persei (Algol), R ¥ Persei, U Cephei, Z Orionis. Ponadto wyznaczał p. G. względną przezroczy­ stość powietrza, w porównaniu z Krakowem, zapomocą metody, opisanej w artykule »Pomiar siły rozpoznawczej przyrządów* w niniejszym tomie 83

Mocznika Astron. Obserwując mianowicie Plejady zapomocą trzech narzę­ dzi, wypróbowanych już w Krakowie, znalazł z obserwacyj, dokonanvch w ciągu kilku wieczorów, iż na Łysinie widać gwiazdki słabsze, niż w Krakowie, o C23 wielkości (w lornetce Zeissa), 0.48 wielk. (w lunecie 76 m/n). i o 0.66 wielkości (w lunecie 135 mm), średnio więc o 0.46 wielkości słabsze. Jest to ogromna różnica na korzyść Łysiny! Przy­ pisać ją należy nie tyle, zapewne, większej czystości powietrza górskiego, ile głębszej czarności tła nieba zdała od świateł miejskich. Pozatem zaobserwowano na górze kilka momentów zakryć gwiazd przez Księżyc, przyczem posługiwano się przepowiedniami tych zjawisk w Roczń. Astronomicznym. Z innych pomiarów' astronomiczno-meteoro- logicznych, odnotujemy jeszcze pomiary natężenia światła w różnych częściach sklepienia niebieskiego, dokonane przez piszącego. Obserwacje gwiazd zmiennych, a w wyższym jeszcze stopniu obser­ wacje zakryć gwiazd przez Księżyc, wymagają znajomości dokładnej godziny, to jest poprawki chronometru. Stacja ma ją per radio. Przy urządzaniu stacji odbiorczej radiotelegraficznej musieliśmy liczyć się z niemożnością posiadania amplifikatora, gdyż nie byłoby gdzie ładować wyczerpanych akumulatorów. Z tego powodu użyliśmy pocżątkowo anteny dość długiej, 205-metrowej plecionki miedzianej, z- niemałemi trudnościami postawiliśmy w kamienistym gruncie 3 wysokie słupy telegraficzne i na. nich zawiesiliśmy antenę. Skutek był początkowo nad wyraz nikły: słychać było, i to niekiedy tylko, Nauen, nam zaś chodziło głównie o odbieralność sygnałów »naukowych«, rytmicznych z Paryża. Obserwatorowie zauważyli wkrótce, że Stacja pracuje zawsze lepiej po deszczu; nasunęło to myśl, że uziemienie jest niedostateczne. Wobec tego wykopano rowek i druty od aparatu odprowadzono pod ziemią do odległego o przeszło 300 metrów źródełka. Po dokładnej rewizji i oczyszczeniu kontaktów, Stacja wreszcie poczęła dobrze działać. Niemało przyczynił się do tego sukurs w postaci a big anten u u (wielkiej anteny); rozwieszono mianowicie drut żelazny 300-metrowej długości pomiędzy odległą jodłą, stojącą za przełęczą, a centralnym słupem, co wzmocniło bardzo działanie aparatu odbiorczego. Nie trwało to jednak zbyt długo. Obliczono, że drut żelazny wielkiej anteny nie wytrzyma w zimie ■ciężaru szronu, i postanowiono zamienić go na drut stalowy. Próba zamiany drutów skończyła się jednak niepomyślnie. Drut stalowy, przy normalnym rzeczy obrocie mający służyć nie do chwytania fal elek­ trycznych, lecz do bardziej skromnych funkcyj sprężyn meblowych, przy zawieszaniu skręcił się, przełamał i w upadku pociągnął za sobą wielką antenę. Że zaś nieszczęścia zawsze chodzą w parze, przestała działać i dawna antena i radjostacja umilkła. Stało się to w czasie ur­ lopu głównego obserwatora. 8 4

Po powrocie p. Gadomskiego (w listopadzie) dawna antena doprowadzona została do stanu używalności. Lecz teraz dopiero zaczęły się najcięższe czasy dla radjostacji. Z nastaniem wczesnej bardzo w tym roku zimy, poprzez górę przeciągały raz po raz lodem zionące mgły,, które pokrywały druty antenowe parocentymetrową niekiedy warstwą, szadzi. Pod ciężarem tej szadzi, przy współudziale wiatrów, druty pękały to w jednem, to w arugiem miejscu, i praca nad ich spajaniem,, dokonywana na wichrze i mrozie, po paru tygodniach okazała się Syzyfową. Trzeba było zrezygnować z długich anten. P. Gadomski rozpiął ostatecznie 2 stosunkowo krótkie, nie bojące się obciążenia sza- dzią, 2o-metrowe druty pomiędzy słupem od wiatromierza a słupami pawilonu astronomicznego, i, ku szczeremu zadowoleniu, mógł stwier­ dzić, że te proste anteny na wysokiej górze zupełnie wystarczają. Odzywa się nietylko Nauen, ale i Paryż, czasem nawet Paryż dziennyy jak wiadomo o wiele trudniejszy do przyjęcia.

Mniej pomyślnie załatwiona została sprawa porozumiewania się z Obserwatorjum macierzystem zapomocą telegrafu świetlnego. Do* rozmów nocnych miały służyć lampy, w dzień zaś dwa heljotropy, wszystko z sygnalizacją według klucza Morse’a. Porozumiewaniu się stanęła na przeszkodzie siła wyższa: warunki atmosferyczne; w zimowej zwłaszcza porze roku bardzo rzadko można widzieć Łysinę z Krakowa i naodwrót. W te zaś rzadkie dni, kiedy powietrze jest dostatecznie przeźroczyste, rozmowy świetlne są silnie perturbowane przez ciągle dymiące kominy fabryk w Podgórzu. W ciągu całego /-miesięcznego- istnienia Stacji zaledwie kilka razy udało się przesłać depesze. Sprawa bezpośredniego porozumiewania się, pomijając wszelkie inne względy,, i z tego powodu jest ważna, aby o ewentualnem odkryciu komety Łysina mogła odrazu powiadomić Kraków. Projekty urządzenia komu­ nikacji telefonicznej, czy względnie tańszej radiotelegraficznej, musiały spełznąć na niczem, z powodu braku środków. Z chwilą, kiedy na Stacji znajdzie się pracownik, który zechce skorzystać z wyjątkowych warun­ ków tutejszych dla poszukiwań komet, sprawa ta stanie się jeszcze więcej aktualną. Nasz praktykant p. Cz. zamierzał się poświęcić tym poszukiwaniom, ale... opuścił Stację, nie zrealizowawszy swych pię­ knych zamierzeń.

Celem zorjentowania się w terenie wzdłuż grzbietu góry, wyko­ nano zdjęcia topograficzne. Pracę tę wykonał p. Miedźwiecki. z p. Rybką, zapomocą. narzędzi, uprzejmie nam wypożyczonych przez. Instytut Wojskowo-Geograficzny. Pomiar deklinacji magnetycznej wy­ konał p. J. Witkowski, przyczem deklinacja okazała się równa., 14/15 września, 33/i stopnia (zachodnia). 85

Pozostaje nam jeszcze opisać instrumentarjum Stacji. Prócz dwóch lunet, o których była już mowa, z objektywami 13.5 cm i 7.6 cm, jest na stacji lornetka Zeissa (własność pryw. p. Gadomskiego). Ponadto kom­ plet przyrządów meteorologicznych, w szczególności aneroidy Fuessa i Goldschmidta. Stacja radjoodbiorcza. Chronometr średni Denta. Foto­ metr powierzchniowy polaryzacyjny z kostką Lummera-Brodhuna. Na­ rzędzie nowoczesnego astronoma — maszyna do rachowania Th aleś). Do ewentualnej obrony służy broń palna, uprzejmie wypożyczona ekspe­ dycji przez D. O. K . Nr. V. W bibljoteczce z rzeczy ważniejszych: bieżące tomy A s tron. Nach- richłen; Beob. Zirk. tegoż pisma; l ’Astronomie^ Muller — Photometrie der Gestirne; Muller Hart-mg— Gescliichte und Literatur d. Lieht- wechsels d. veranderlichen Sterne, 3 tomy; Hagen — Lehrbuch der veranderlichen Sterne; Pannekoek — Lichtwechsel Algols; Yalentinrr — Handw. d. Astr. III Bd. H. 2 (spis mgławic); Annals of the Harvard A stron. Observatory. tom 50 (Revised Harvard Photometry; dar Obser­ watorjum Harwardzkiego dla naszej Stacji); H. Shapley — A study of the orbits of eclipsing binaries, Parkłmrst — Researches of stellar Photometry; Schurig — Tabulae caelestes; Pokrowskij — Zwiezdnyj atłas; Rocznik Obs. Krak.; kopje fotograficzne amerykańskie map Bgtmer Durchmusterung; spora ilość monografij, dotyczących gwiazd zmiennych. Na wypadek zasłabnięcia kogoś z personelu, Stacja posiada małą apteczkę, która obsługuje zresztą w części i okolicznych mieszkańców.

Do stycznia 1923 r. wydano na całe urządzenie i utrzymanie Stacji mniej, niż i1^ miljona marek. Stosujemy we wszystkiem jaknajdalej idącą oszczędność, co zresztą musi poniekąd wpływać ujemnie na naukową produkcyjność Stacji.

Na stacji prowadzony jest regularnie »Dziennik Stacji Astrono­ micznej na Przygolezi«, w którym zapisuje się wydarzenia dnia. Poda­ jemy tu wyciąg z dziennika, obrazujący prace na Stacji i swoiste jej życie. Podpisy oznaczają: T. B. = Tad. Banachiewicz, „i. Cz.Antoni Czemierko, J. G. = Jan Gadomski, E. R. = Eugenjusz Rybka.

Wyprawa astronomiczna na Przygoleź (vulgo Łysinę) — 912 m. Po długich miesiącach przygotowań, zakupów zapasów żywności oraz przedmiotów potrzebnych do bytowania na szczycie wysokiej góry, udało się wyekspedjować 2 wozy, zawierające inwentarz wyprawy, do leśniczówki w Pcimiu, będącej punktem oparcia dla ekspedycji. 8 6

1922 rok. 2 czerwca, piątek. O godz. 14*/* (czasu uniwersalnego a); dwa ładowne wozy opuściły stary gmach Obserwatorjum krakowskiego, wioząc resztę- rekwizytów ekspedycji astronomicznej. W skład wyprawy wchodzą: J. Ga­ domski (jako kierownik) oraz p. Antoni C zernie r k o. O godz. 23 przy sprzyjającej pogodzie dotarto do leśniczówki w Pcimiu, gdzie wyładowano bagaże i zanocowano. /. G. j czerwca, sobota. Przygoleź. O godz. 5®/* pierwszy wóz ładownjr wyruszył na szczyt po żmudnej, kamienistej, górskiej drodze. O godz. 8sIł osiągnięto polanę szczytową, na której stoi już domek mieszkalny dla obserwatorów. Budka astronomiczna pod duży szukacz komet Steinheila jeszcze bez dachu wznosi się na sporym kopcu, usypanym na najwyższym punkcie polany szczytowej, zaznaczonej na mapach sztabu generalnego austrjackiego cyfrą 912 m. Górale szczyt ten zowią Przygoleź. W godzinach popołudniowych przetransportowano końmi drugą partję: rekwizytów wyprawy. W godzinach popołudniowych zmontowano próbnie Steinheila. Pogoda piękna słoneczna. Przy instalacji towarzyszą nam pp. H. K 1 e- b e r t (zarządzający dobrami Pcim, w obrębie których leży Przygoleź,, przyp. Red.) oraz M. H akam er, leśniczy z Lipnika, pozatem kilkunastu leśnych i górali, przypatrujących się z ciekawością wyprawie. Chronometr Denta w pudle niosłem w rękach na szczyt, wspólnie z p. Czemierką: zegar dostał się w dobrym stanie na górę. O godz. 17 umówionych sygnałów świetlnych z .Krakowa nie zauważono: Kraków widać przez lornetkę Zeissa. Wieczorem chmurno. O północy Greenwich podano ze szczytu budki sygnały świetlne do Obserwatorjum krakowskiego przy pomocy ręcznej latarki acetylenowej.. Światła miasta widać wyraźnie gołem okiem. /. G. 4 czerwca, niedziela, Zielone Świątki. Rankiem, wczesnym drobny deszcz; rozmontowano z powrotem Steinheila, postument pozostawiono- w budce, gdyż okazał się za ciężki na siły dwóch ludzi, dobrze zmęczo­ nych wytężającą pracą poprzednich dni-. W południe burze z piorunami i ulewą. Ustawiono prowizoryczni e- termometry: suchy, wilgotny, maksymalny oraz minimalny. W godzinach popołudniowych odwiedził Stację prof. T. Banachiewicz. W towarzy­ stwie profesora zwiedziłem najbliższe otoczenie Stacji, omawiając 'ważne- sprawy, tyczące się zagospodarowania oraz instalacji: Stacji. Wieczorem niepogoda, ogarnia nas chmura na długie godziny. Noc deszczowa. ^ Qm 5 czerwca, poniedziałek. Rankiem w chmurze; prof. B. o godz. 7 rano opuścił Stację. Około południa przetarło się. Mgły podeszczowe snują się- po górach. O godz. 11 udałem się pieszo do Pcimia po resztę rzeczy, o godz. 18 Stanąłem z ładownym wozem na szczycie góry. Wypogodziło się zupełnie. Piękna noc księżycowa, światła Krakowa widzialne wyraźnie, chłodno.

!) Wszystkie godziny podane są w Daimniku' w edług czasu; uniwersalnego. 8 7

O godz. 0.40 (czasu uniwersalnego) dzisiaj p. Czemierko rozpoczął obserwacje meteorologiczne, złożone na razie z odczytań 4 termometrów,, barometru, oraz obserwacji zachmurzenia. Według zlecenia prof. B obserwacje meteorologiczne będą wykony­ wane o godz. 0.40, 8.40, 16.40 czasu uniwers. Od godziny 0.40 wstecz w odstępach dwugodzinnych (więc o 22.40, 20.40, 18.40 i t. d.) mają być robione, począwszy od zmroku, specjalne obserwacje zachmurzenia nieba; takież obserwacje równocześnie, dla porównania, będą dokonywane w Kra­ kowie. Te obserwacje zachmurzenia zaczyna p. Czemierko z dniem dzi­ siejszym. Jasne niebo trwało bardzo krótko.

6 czerwca, wtorek. Rano piękna pogoda, Tatry widać doskonale, wie­ czorem niebo mętne. Robotnik wykopał dół pod słup piorunochronu oraz pod słup telegrafu świetlnego. W południe przyjęto sygnały z Krakowa, światło heljotropu dobrze widoczne, lecz drgające, stąd trudno odróżnić znaki długie od krótkich. Odcyfrowano słowo »astronomowie«. W przedwieczorowych godzinach długotrwały koncert słowików, gnieżdżących się na górze. T G. y czerwca, środa. Umocowano prowizorycznie na budce astronomicznej wiatromierz Wilde’a oraz latarnię sygnałową. Zimny wiatr północny wieje począwszy od godzin popołudniowych. 0 północy Greenw. temperatura tylko + 7°3 Ś J. G 8 czerwca, czwartek. Przeważnie pogodnie, chłodno, wiatr zimny pół­ nocny, powietrze bardzo czyste, Tatry widać doskonale. P. Czemierko odbył wyprawę do stóp góry do Wiśniowej po chleb 1 atrament. W dolinach upał —(-270 C — na Przygolezi termometr maksy­ malny wskazywał zaledwie —|— 150 C, zatem różnica temperatur jest duża.. Wieczorem, mimo pełni, obserwacje astronomiczne, jednak o 2211 chmury. J. G. 9 czerwca, piątek. Przez cały dzień pracowało 8 górali nad rozbudową stacji. Przygotowano słupy pod anteny i gromochron, zbudowano pomost do sygnałów nocnych, wkopano ombrómetr, oraz oporządzono teren koło domu. O godz. 14 wyruszyłem do Myślenic (gdzie dotarłem w 2l,/4 godz.) odwiedziłem, p. Starostę, zamówiłem telegrafistę do konstrukcji anteny zakupiłem blachę z kółkami do naszej kuchenki oraz prowianty. Drogę powrotną odbyłem przeważnie nocą w 3^2 godz , przy pełni księżyca, o godz. 22^/2 Stanąłem na polanie szczytowej. Nocnej depeszy nie nadaliśmy, gdyż dolinę Krakowa zalega chmura. Na Przygolezi i okolicznych górach niebo czyste. Od dziś dnia w liczbę narzędzi czynnych naszej stacji wchodzi deszczomierz Hellmanna. / Q. 10 czerwca, sobota. Pierwszy dzień upalny, maximum + 2 4 0 C, rano widać słabo Tatry. Popołudniu chmurzy się. Temperatura gwałtownie spada, godz. 18 termometr wskazuje tylko —f-150 C, wiatr obrócił się na północno-wschodni, barometr opadł. Wichura. r Q_ f i czerwca, niedziela'. P. Gadomski zrana wyjechał do Krakowa. Dzień do południa b. pogodny. Ciepło. O godz. 12 z'e strony południowej zaczęła zbliżać się potężna chmura nimbus. O godz. 12.30 zaczęła się burza z ule­ wnym deszczem. O godz. 12.45 zaczął padać grad, wielkości do orzecha laskowego. Grad przeciągnął w kierunku S-— N i trwał do godz. i 3 .oo. Burzy towarzyszyły Myskawice i grzmoty. Wieczorem b. pogodnie. Silny wiatr. . i. Cz. 12 czerwca, poniedziałek; ij, czerwca, wtorek. Pochmurno, mgła dolna. . !. Cz. 14 czerwca, środa. We wczesnych godzinach rannych osiągnąłem Stację. Poprzedniego dnia prz37jechałem autem do Myślenic z Krakowa i wyruszyłem natychmiast w drogę. Po godzinie drogi zapadła noc, deszcz i mgła — stąd niemożliwość wyszukania drogi na Przygolez'. Przy świetle latarki po własnych śladach cofnąłem się cło wsi Chełm, gdzie zmuszony byłem zanocować w kurnej chacie. Zamówiony telegrafista z Myślenic nie przybył wcale. P. Klebert ■oświadczył, że budowę anteny musimy przeprowadzić, sami bez jego po­ mocy, gdyż nie, może wziąć na siebie odpowiedzialności za wypadek przy pracy, np., upadku słupa na pracujących. Z powodu zachmurzenia obserwować nie można. /. G. /j czerwca, czwartek■ Boże Ciało. — Korzystając z obecności gości, którym zdaliśmy pieczę nad »ehatką», udaliśmy się z p. Czemerką do Węgłów ki z pierwszemi odwiedzinami do proboszcza. Zostaliśmy serdecznie przyjęci przez księży, którzy udzielili nam cennych informacyj o stosun­ kach w Węglówce. Popołudniu udaliśmy się na Weszkówke, bardzo pięknie położoną polanę na bocznym grzbiecie, odchodzącym od »polany 3 kopcy« ku po- łudniowi. Na polanie znajdują się 3 chaty. Drogą powrotna wygodna, :ĄU godziny. Do lVeglówki zejście trwa 1/a godziny, powrót 3A godziny. O północy nadaliśmy depeszę do Krakowa >>3 dni w chmurach,«. — Po polanie słychać szczekanie rogacza. /. G. 16 czerwca, piątek. Wyprawa w doliny: do Lipnika i Wiśniowej. j . g . ■ ; czerwca, sobota. Dzień z rana chmurny i deszczowy Pod wieczór wypogodziło się, niebo czyste, jedynie na północy poza Krakowem zwał chmur. Powietrze nadzwyczaj czyste. Diogę Mleczna widać doskonale. ./• G. 1# czerwca, niedziela. Dla zilustrowania, z jakiemi trudnościami mam do czynienia przy zakładaniu stacji, zaznaczę, że prac właściwych, tj. astro­ nomicznych, nie mogę rozpocząć przed ustawieniem Steinheila, dla którego brak dotąd pokrycia dachem. Środków materjalnych na zakupno desek, przywiezienie ich na szczyt oraz opłatę robotników nie posiadamy, gdyż na tę jedną rzecz musiałbym przeznaczyć całą rozporządzalną gotówkę. . . Upłynie wiele tygodni, nim Stacja zostanie ukończona i w całości uru­ chomiona. Pan Czemierko dnia poprzedniego, w powrocie z Myślenic, nie mogąc po nocy wyszukać drogi na Przygoleź, musiał: zanocować w lesie. 8 9

Dziś otrzymałem pocztę, datowaną przed 12-u dniami, oraz paczkę zaległych gazet. Rano słońce, gorąco, w południe burza z grzmotami i piorunami, popołudniu deszcz, wieczorem ogarnia nas chmura. [. G. 19 Czerwca, poniedziałek. Niepogoda, wiatr, mgła; deszczomierz, odczy­ tany o godz. 0.40, wskazuje opad znaczny w ciągu ubiegłej doby, miano­ wicie 26.0 mm. J G. 20 czerwca, wtorek. Wyprawa po prowianty do Mszany należy do najdalszych i najuciążliwszych (9 godzin marszu), i dla astronomów dosy- piających rankiem — nie da się odbyć za jasnego dnia w jednym dniu. Część drogi odbywa się nocą, przyczem można łatwo zabłądzić po ciemku w lasach Łysiny. Pod wieczór wypogodziło się, nastała wspaniała noc, o przejrzystem, kryształowem powietrzu, jakiego w dolinach nigdy nie widziałem. Mimo silnego zmęczenia (9 godzin ostrego marszu z obciążeniem), korzystając z wspaniałego wieczoru, obserwowałem Fraunhoferem do jasnego świtu (przenośnym poszukiwaczem komet o otworze 76 mm). Zaobserwo­ wałem minimum R Z Cassiopeae, oraz część krzywej T V Cass. i U Ćephei Tło nieba czarne, Droga Mleczna wspaniała, gwiazd widać bardzo •dużo. Wicher, gwiazd}7 nieco drgają. /. Q. 21 czerwca, środa. Bardzo pracowity dzień. Po 9 godzinach ostrego marszu, 3-godzinnej obserwacji do jasnego świtu, 4-eh godzinach snu, nastąpił 12-godzinny dzień roboczy. Pracowaliśmy, jak prości robotnicy (nad wzniesieniem anten i gromochronu, przyp. Red,), z siekierą i narzę­ dziami w ręku. W południe otrzymaliśmy sygnałv czasowe świetlne z Krakowa, wyznaczyłem z nich poprawkę (chronometru) .Denta, który pośpieszył -o 1 minutę w ciągu 18 dni pobytu na Przygolezi ponad zwyczajny chód. Prawdopodobnie rzadsze powietrze na szczycie góry stawia mniejszy opór wahaniom kotwicy zegara. Zaczynamy odcyfrowywać depesze świetlne Obserwatorjum krakow­ skiego. J. G. 22 czerwca, wtorek. Przecięto przesiekę (dla anteny) w gąszczu mło­ dego lasu, gdzie wykopano jamę pod słup wschodni anteny7. Słup posta­ wiono oraz pociągnięto drut anteny aż do domku. Zmontowano gromo- -ehron i ustawiono go na 15-metrowym słupie w pobliżu domku. W twardy skalisty teren zapuszczono go 2 m w głąb W dół, w którym słup pod gromochron został umocowany, wkopano siatkę z miedzianej plecionki, odprowadzającą elektryczność do ziemi. Grot gromochronu błyszczy w słońcu, prawdopodobnie słup i grot będzie widzialny przez lunetę z Kra­ kowa (jest widzialny przy przezroczystem powietrzu, przyp. Red). Obok ustawiono io-metrowy słup pod środkowy punkt podparcia anteny oraz pod deskę W ilde’a. Słup ten jest zaopatrzony w szczeble, dozwalające wspiąć się do samego wiatromierza. Ze środka pawilonu na Steinheila słup antenowy pokrywa się ze słupem gromochronu, szczeble są niewidoczne. W ten sposób południowy horyzont jest w bardzo drobnej tylko części zasłonięty przez oba słupy. O godzinie 13 przyjęliśmy sygnały świetlne czasowe z Krakowa. Poprawka (chronometru, z nich wyprowadzona) zgadza się z onegdajszą. Słup gromoćhronowy dźwigało 10 ludzi. J. G. ;90

2 j czerwca, piątek. Naciągnięto zachodnią część anteny, doprowadzono połączenie z anteną do aparatu, oraz uziemiono aparat przez wykopanie specjalnego dołu if/s m głębokiego, w który zakopano siatkę z plecionki miedzianej. . . Z prawdziwem zadowoleniem usłyszałem w słuchawkach pierwsze trzeszczenia, pochodzące z »grania« atmosfery, Zatem antena została postawiona, wiatromierz Wilde’a ustawiony na wysokim słupie. W godzinach popołudniowych zjawił się na naszej Stacji współwła­ ściciel góry, na której pobudowano stację: pan Bzowski wraz z rodziną,, leśniczym i leśnym. Gościom pokazałem urządzenia stacji, szczególne zainteresowanie wzbudziła antena i telegraf bez drutu. Na uwagę moją, że brak nam desek na pokrycie budki pod lunetę, p. Bzowski, polecił leśniczemu swemu dostarczyć nam potrzebny materjał na szczyt góry. ./• &, 24 czerwca, sobota. Przed wieczorem, idąc po wodę, spotkałem około źródła dzika. A . Cz. 28 czerwca, środa. Przywiozłem z Krakowa klatkę angielską na ter­ mometry i zdeponowałem ją w leśniczówce w Pcimiu, następnie kompletny przyrząd do lutowania, narzędzia, izolatory do przewodów anteny i t. d. Plecak, naładowany temi przedmiotami, ważył 15 kg. /. G. 29 czerwca, czwartek. Ranek bardzo pogodny. Tatry widać doskonale. Silny wiatr 6 m\Sek. Upał. — Polanę naszą odwiedzają gromady chłopów i dziewcząt ze Pcimia, Węglówki, Trzetneśny, Kobielnika, by oglądać stację. Pokazały się w dużych ilościach grzyb}--. Również pokazały się już. borówki. /. (i. jo czerwca, piątek. O północy Greenwich wcale wyraźnie usłyszałem sygnały Onogo z Nauen. Była to pierwsza- depesza radiotelegraficzna, przy­ jęta na Przygolezi Dla Denta otrzymałem zgodnie z sygnałami krakowskiemi poprawkę — 3“ g^.78. /. G. r lipid, sobota. P. Czemierko powtórnie spędził noc w lasach Przy­ golezi, nie mogąc, ogarnięty nocą, wśród ciemności wyszukać drogi do Stacji. P. G. 2 Upca, niedziela. Dziś miesiąc, jak wyprawa zamieszkała na szczycie góry. Czas ten wśród pracy przeszedł bardzo szybko. W południe Greenwich udało się po raz pierwszy przyjąć n< dzień depesze z Nauen. Depeszy z Nauen w nocy nie udało się przyjąć. ./. G: 3 lip ca, poniedziałek. Leśny ściął szereg smreków od południowej strony domku. W domku zrobiło się jaśniej, weselej, przestronniej. Widać od południa Luboń Wielki, Szczebel oraz Luboń Mały, wT głębi Tatry. 7 G' . 4. lipca, wtorek. Radjostacja nie funkcjonuje, a to od chwili, gdy oswobodzono ze smereków zachodnią gałąź anteny. Nie umiem tego wy- tłómaczyć. Noc pogodna, księżycowa, nieco cirrnsów. Nad Krakowem chmury. Świateł miasta nie widać. Jest to zatem jedna z tych nocy pogodnych tylko w górach, w dolinach noc dzisiejsza dla obserwacyj odpada. ./. G. 91

5 Upca, środa. Noc ciepła, spokojna, księżycowa. Świateł Krakowa nie widać wcale. W dolinie Wisły zapewne chmurno. Zatem jest to jedna z nocy »in plus« dla Przygolezi. — Obserwowałem Fraunhoferem zstę­ pującą gałąź U Cephei. J. G.

8 Upca, sobota. Z leśnym zbadałem źródła w pobliżu domku. Jest ich trzy. Prawdopodobnie źródło zachodnie byłoby najodpowiedniejsze dla uzie­ mienia anteny. Późnym wieczorem zawitali na stację goście: prof. T. Banachie­ wicz oraz p. S. Szeligowski, asystent Obserwatorjum w Wilnie. ./. &.

g Upca, niedziela. P. Czemierko zakomunikował mi, że średnie ciśnie­ nie wynosiło w czerwcu 663 mm. Ponieważ liczba ta wydała mi się za mała, obejrzałem barometr i przekonałem się, że do rurki przedostało się powietrze. T. B.

13 lipca, czwartek. Rankiem powietrze czyste po deszczu, Tatry widać ze wszystkiemi szczegółami, nad Krakowem wspaniałe morze mgieł, pierwszy raz obserwowane przezemnie na tej górze. /. G.

16 lipca, niedziela. Popołudniu zgłosiły się do p. Czemierki 4 kobiety z okolicznej wsi, które specjalnie przyszły na szczyt góryr, prosząc o »wróżbę«; /. G.

lipca, poniedziałek. Dzień pochmurny, chłodny i wietrzny. Poraź pierwszy zmuszeni byliśmy zapalić w obu izbach. Cieśle umocowali dzisiaj klatkę meteorologiczną, która od dziś dnia,, osadzona według przepisów, mieści nasze termometry. f. G. 18 Upca, wtorek. Onegdajsza wichura trwa dalej. Deszcz, chwilami zapadamy we mgłę. O godz. 8.30 anemoinetr wykazuje szybkość wiatru przeszło 10 misek. Temp. -f6.°6 C. Palimy powtórnie w piecach. J . G.

26 lipca, środa. Niepogoda trwa dalej. Z powodu niepogody- budowa Stacji stanęła w miejscu. J G-

21/ Upca, czwartek. Wytrasowałem drogę uziemienia od aparatu odbior­ czego, aż do źródła NW odległego o 470 kroków. Wykopano 1f% część trasy uziemienia. Kopanie rowu długiego na 470 kroków, głębokiego na 30 cm w kamienistym terenie przedstawia poważną pracę. J , G-

3/ Upca, poniedziałek. W południe otrzymaliśmy świetlną depeszę; z Krakowa: »Przyjeżdżamy środa wieczór trzy osoby«. Dzień wytężonej pracy na Przygolezi. Po 3 dniach lutowania oraz 4 dniach prac ziemnych możemy budowę uziemienia uważać za skończoną. O północy przyjąłem wyraźnie wszystkie 10 sygnałów naueńskich. Zatem, wykonane uziemienie usuwa brak naszej radjostacji. J . G-

2 sierpnia, środa. Panowie Miedźwiecki oraz Rybka w wie­ czorowych godzinach wraz z p. Czemierką dotarli do Stacji, gdzie mają zamieszkać pewien czas celem dokonania zdjęcia topograficznego Łysiny^.. J . G. 9 2

4 sierpnia, piątek. Stacja otrzymała heljotrop, używany dotychczas w Obserwatorjum krakowskiem. — Osadzono specjalny słup do pracy fotometrem. /. G. 5 sierpnia, sobota. O godz. 20x/2 uderzyły dwa pioruny (podobne do strzału armatniego!) w piorunochron. E . R.

/j sierpnia, niedziela. Noc pochmurna — mgła. Koło północy przyszli na Stację dwaj policjanci z Lubnia celem odwiedzenia Stacji. Przez dłuższy -czas nie mogli znaleźć do niej drogi. Po południu zjawił się gość, urzędnik z Krakowa. O godz. 17 przy­ był na Stację prof. Banachiewicz z prof. Kamieńskim. Nauen przyjąć nie można. A . Cz. 14 sierpnia, poniedziałek. Przed południem prof. Banachiewicz ra­ zem z prof. Kamieńskim pracowali nad ulepszeniem anteny. Zapomocą bardzo prostego sposobu udało się antenę podnieść ponad drzewrami. "O północy mamy satysfakcję : aparat radjotelegrafu zaczął działać. A . Cz. 19 sierpnia, piątek. Zrana lał deszcz, mgła. Na Łysinie już prawie jesień. Wskutek takiej pogody stoją prace. Koło godz. 17 zjawił się na Stacji p. Włodek, słuchacz agronomji, i zajął się opatrzeniem stacji ra- djotelegraficznej. A. Cz. 21 sierpnia, poniedziałek. Przyjechałem na Stację wraz z prof. Sier­ pińskim i Stożkiem. Idąc z Kasiny, widzieliśmy mgłę, dość upor­ czywie trzymającą się naszego szczytu, wówczas, kiedy niżej mgły nie było. Przywiozłem barometr rtęciowy, T B 22 sierpnia, poniedziałek. Stację opuścili pp. Włodek i Cze­ mierko. P. Czemierko opowiadał, że od tygodnia po lesie chodzi podobno trzech rozbójników. T. B. 23 sierpnia, środa. Rano przywieziono wołami instrumenty z Kasiny (fotometr powierzchniowy, akumulator Edisona i inne). Wspólnie z prof. Stożkiem przeciągnąłem drut żelazny od środkowego słupa anteny do jodfy, na Zachód od słupa. T. B.

26 sierpnia, sobota. Dzień pochmurny. Z pomocą chłopca, Drabika, naciągnąłem antenę joo-metrową. W nocy przyjęto Paryż ryt­ miczny. '/'. /!. 28 sierpnia, poniedziałek. Jedną ze śrubek na balansjerze Denta przekręciłem o 900 celem usunięcia zbyt wielkiego chodu dodatniego. Prze­ kręcona została tylko jedna śrubka z tego powodu, że środek ciężkości balansjera nie znajduje się na jego osi obrotu. T. B.

jo sierpnia, środa. Dzień całkiem pogodny i gorący. Idąc przed po­ łudniem drogą, usłyszałem szelest w krzaku przydrożnym. Przyjrzawszy się, ujrzałem olbrzymiego węża koloru brunatnego (suchego igliwia), gru­ bości dwóch palców lub większej. Czarnej pręgi na grzbiecie nie dojrzałem. W ciągu dnia rozpakowałem fotometr i pod wieczór zrobiłem obser­ wację nieba, zapewne bardzo udaną. T. B. 93 '■

i września, piątek. Rano radjostacja milczy. Rozpoczynając naprawę od rzeczy najdostępniejszych, rozplątałem na strychu połączenia drutów, i połączyłem je na nowo zapomocą mosiężnego łącznika. W aparacie od- razu zjawiły się trzaski i Nauen przyjąłem całkiem dobrze. Z tego widać, jak niezbędne jest polutowanie wszystkich złączeń. T. B.

4 września, poniedziałek. Rano mży, w ciągu dnia stopniowo po­ większa się intensywność deszczu, wiatru i mgły. Przez cały dzień Stacja znajduje się wchmurze.- - O godz. 15 przyszedł p. Gadomski. T. B.

6 września, środa. P. Czemierko wrócił z urlopu. Nie mogąc doczekać się słonecznej pogody, by odfotografować Stację z jej obser­ watorami, jutro wyjeżdżam. T. B. 10 września, niedziela. Wieczorem na Stacji zjawił się p. Mie- dźwiecki, który przyjechał celem skończenia robót topograficznych. A . Cz.

tą września, czwartek. P. Witkowski dokonał szeregu obserwacyj deklinacji magnetycznej. p_ Q. 13 września, piątek. 'Rankiem pogodnie. Widać zaśnieżone Tatry P. Witk owski kontynuował pomiary magnetyczne. W południe p. Mie- dźwiecki oraz Witkowski opuścili Stację. Chód Denta mniejszy, niż x/2 sekundy. Budkę meteorologiczną odkopano i zorjentowano ją na nowo. J. G.

16 września) sobota. Rankiem zjawił się na Stacji p. Rybka z żoną,- celem zastąpienia mnie przez szereg tygodni Stacja definitywnie została założona: radjostacja jest uporządkowana (przyjmuje się pa­ ryskie sygnały naukowe), pawilon astronomiczny ukończony, Steinheil od­ czyszczony oczekuje pogody, domek mieszkalny w znacznej mierze został uporządkowany — wymaga jeszcze zaopatrzenia na zimę i pewnych do­ datkowych adaptacji. Stacja meteorologiczna funkcjonuje kompletnie od paru miesięcy. / września, niedziela. Przejąłem kierownictwo Stacji od p. G a­ domskiego. -- W kasie niema nic pieniędzy. — Noc bardzo pogodna.. R, 20 września, środa. Wichura trwała cały dzień i dotąd (2311) trwa jeszcze. — O godz. 9 mierzyłem natężenie wiatru anemometrem kolejno: i) w klatce meteorologicznej — 3.2 misek,, 2) obok klatki — 7.4 m/sek, 3) na pomoście przy słupie do sygnalizacji świetlnej -— i2'i misek. Płyta; wiatromierza na słupie prawie stale była unoszona poza ostatni sztyft. — Wicher otworzył nam rozsuwalny dach od budki astronomicznej. Wie­ czorem przewód, łączący antenę z aparatem, został zerwany. Wiatr dawał., się wyraźnie odczuć w pokoju. E. R. 2 października, poniedziałek. Przez cały wieczór padał śnieg z de­ szczem; zaczyna się wytwarzać biała pokrywa śniegowa. E. R. 3 października, wtorek- Pokrywa śnieżna stajała. E. R. 9 4

i i października, środa. Pierwszy dzień pogodny od dwóch tygodni. Chodziłem po grzbiecie góry z aneroidem Goldschmidta i mierzyłem w y­ sokość różnych punktów. E. R. /j października, niedziela. Górę dookoła zalegają mgły, z których wystają tylko wierzchołki sąsiednich szczytów. E. R. ię października, czwartek. Pogoda dziś była już zimowa. Przez cały dzień temperatura ujemna, gęsta mgła i szron. Las, okryty soplami szronu, wyglądał bardzo ładnie. E. R. 20 października, piątek. Szron zerwał wschodnią antenę. Stan radjo- stacji jest teraz beznadziejnie zły. E. R. 22 października, niedziela. W nocy spadł znaczny śnieg. E. R. 2j października, piątek. Przez cały dzień padał śnieg. Mróz trwa. E. R. 28 października, sobota. Pokrywa śnieżna dosięgła grubości 17 cm. E. R. jo października, poniedziałek. Szalony wiatr SW. Podmuchy wiatru dochodzą do 17 misek. A . ('z.

j i października, wtorek. Pokrywa śnieżna znikła ze szczytu. A . Cz. 2 listopada, czwartek. Dowiedziałem się, jakiego zdania są górale węglowscy o naszej wyprawie: mówią, iż my jesteśmy winni, że rok ten taki marny. Mówią, że luneta przyciąga deszcz i niepogodę. Obiecują, iż jeżeli następny rok będzie z taką pogodą, jak bieżący »przyjdziemy i wy­ pędzimy ich«. A . Cz. 6 listopada, poniedziałek. Popołudniu na Stację przyjechali pp. Ga­ domscy. P. Gadomski zaobserwował kilka zakryć Zakrycie Aldeba- rana obserwowaliśmy razem. A . Cz. y listopada, wtorek. Osada Stacji próbowała po raz pierwszy krótkiej jazdy na nartach po pobliskich ścieżkach i polanach. Zaobserwowałem moment wejścia za tarczę Księżyca Nr. 172. J. G. 70 listopada, piątek. Radjostaeję udało mi się uruchomić po długiej, 52\s dniowej, przerwie. J. G. .12 listopada, niedziela. Drzewa na grzbiecie Łysiny pokryte grubą warstwą szronu, las daje fantastyczny pejzaż zimowy na tle mgły, która wciąż spowija góry. /. G. i j listopada, poniedziałek. Rozpiąłem w ciągu dnia małą pomocniczą antenę pomiędzy słupem antenowym a glorjetą. Od południa słońce oraz wspaniałe morze chmur naokół. Łysina pławi się w słońcu. Widoki przepyszne. O godz. 20 nadciągnęły od wschodu chmury. Zjawisko morza chmur utr/^muje się nadal. Okoliczne szczyty od 900 m wysokości sterczą, jak wyspy, ponad morzem mgieł, układają­ cych się w jednym niemal poziomie. J. G. 14 listopada, wtorek. Przyjęliśmy sygnały z Nauen wyłącznie przy pomocy małej anteny północnej, onegdaj rozpiętej. Ma ona około 20 m długości. — Źródło zmniejsza wydajność wody, zachodzi obawa, że Stacja 95

"będzie zupełnie pozbawiona wody. — Morze chmur od północnej strony góry utrzymuje się. Ponad nami druga wysoka warstwa chmur. O godz. 2 0 *14- wypogodziło się na trzy godziny, zdążyłem zrobić parę obserwacyj J. G. 1-6. listopada, czwartek. Dzisiejszy opad stopiony, rozpoczyna groma­ dzenie opMów atmosferycznych do badań prof. V o r b r o d t a nad za­ wartością związków azotu w opadach. J\ Q_ ig listopada, niedziela. Pokrywa śnieżna doszła do 20 cm grubości, mróz — 50 ('. Poraź pierwszy użyłem łopaty do śniegu, by utorować przejścia. P. Czemierko, jako mieszkaniec dolin, jest zniechęcony cięż- kiemi warunkami mieszkania w górach. /. Q. 2r listopada, wtorek. Pokrywa śnieżna wynosi 35 cm. / . G. 22 listopada, środa. Po opadach śnieżnych pokazały się na Stacji myszy. Przyszło awizo na zakupioną beczkę nafty, oraz nadesłany przez Państwowy Instytut Meteorologiczny śniegomierz (wypożyczony). Przyjąłem w nocy, wyłącznie przy pomocy małej anteny północnej, sygnały naukowe paryskie (całość). /. G. 23 listopada, czwartek. O godz. 201k rozpogodziło się na krótko. Dokonałem 3 obserwacje § Persei (gałąź zstępująca). /. G. 28 listopada, -wtorek. Grubość pokrywy śnieżnej wynosi 60 cm. ■O godz. ig-7‘2 wypogadza się, Kraków pod chmurami. Obserwacje przy mrozie — iy2° C oraz sporym wietrze, są bez specjalnych filcowych butów bardzo utrudnione. Obserwowałem po zachodzie Księżyca do godz. 3 cz. uniw. R . S. Car/ venat. (4 obserwacje gałęzi wstępującej), T V Cassiop: (3 obserwacje gałęzi zstępującej), oraz S V Tauri {3 obserwacje). / G. jo listopada, czwartek. Na hali poza źródełkiem, na stromem zboczu, oberwała się spora lawina. /. Q 5? grudnia, sobota. Po onegdajszej nocnej zawiei pokrywa śnieżna wynosi 90 cm. /. Q. 12 grudnia, wtorek, W południe odwiedził Stację na nartach p. Klebert i zabawił aż do zmroku. Opowiadał, iż tak wczesnej i mroźnej zimy, jak tegoroczna, nie pamiętają nawet starzy ludzie. /. G. 14 grudnia, czwartek. Wieczorem wypogadza się, wichura. Pierwszą część nocy Kraków pod chmurami, w drugiej połowie przeglądają światła miasta. Wyznaczyłem przejrzystość powietrza zapomocą obserwacji Plejad. Obserwowałem trzy zaćmienia (gwiazd, przyp. Red.). J . G. j8 grudnia, poniedziałek. Chłopi winią »astronomów« o złą pogodę i śniegi, grożą, że przyjdą do nas i wypędzą nas. J . G. 20 grudnia, środa, P. Czemierko w towarzystwie tragarza opu­ ścił Stację, opuszczając zajmowane dotychczas stanowisko. J . G. 22 grudnia, piątek. Wieczór wyjątkowo pogodny, o czystem, kry- ształowem powietrzu. Obserwuję do godz. 26. Wichura przeszkadza. ]. G. 23 grudnia, sobota. — W ig ilja , O godzinie 22 zjawił się na Stacji prof. Banachiewicz po siedmiogodzinnym marszu w śniegu, wśród ciemności nocnych. , J- G. 9 6

25 grudnia, poniedziałek. Prof. B. jest nieco chory (temperatura 40.9° C do 39'5 C, przyp. Red.), prawdopodobnie wskutek trudów podróży w noc wigilijną. Wobec tego pozostajemy nadal na Stacji, rezygnując na- razie x wyjazdu do Krakowa. Q 28 grudnia, czuiartek. Stan zdrowia prof. B. polepsza się. Odjeżdżam, n a urlop do Krakowa. J Q

Zboczenie magnetyczne na Łysinie. Podał J. Witkowski.

Pomiarów dokonano w ciągu 14 i 15 września J922 r. za pomocą deklinomierza Schneidera Nr. 404 (w przyrządzie tym były niedawno wprowadzone pewne zmiany konstrukcyjne — by .ułatwić uspokojenie magnesu i zapobiec skręcaniu się poprzednio już rozkręconej nitki — wedle wskazówek prof. Kamieńskiego). Przyrząd usta­ wiony był na słupie drewnianym, używanym do obserwacyj fotometrycznych; za mirę służyły dwie pionowe kreski, wycięte w drewnianym również słupie sygnalizacyjnym i zafarbowane na czerwono. Odległość pomiędzy słupami wynosi wszystkiego około 17 m.\ z powodu warunków miejscowych i braku czasu nie można było wybrać innej miry. Przyrząd jednak był solidnie ustawiony i azymut instrumentalny miry w ciągu całego dnia 14. IX. wykazywał niewielkie zmiany — ± 20" (dokładność odczytania wynosi 20”). Po zachodzie słońca nastąpiło nieznaczne skręcenie słupa, nie przekra- jące 1'. Silny wiatr przeszkadzał obserwacjom w przeciągu pierwszego dnia, lecz ucichł ku wieczorowi. Ostatnia obserwacja z dnia 14. IX. robiona była po zachodzie słońca i odbicie skali było ledwo widoczne pod koniec pomiaru; w porównaniu z innemi po­ miarami, deklinacja wypadła tu niezwykłe mała, rezultat nie może być wytłumaczony ani możliwemi błędami obserwacyj, ani też rozkręcaniem się nitki, spowodowanem wzrostem wilgotności. Nazajutrz zrobiono jeden całkowity pomiar, a potem z braku czasu notowano zmiany deklinacji przy jednej tylko pozycji magnesu. Wszystkie obserwacje wykazują wyraźnie U ariatió diiirna. Azymut miry wyznaczony został z obserwacyj wschodzących i zachodzących gwiazd; s Virginis, p Librae, a Piscis Australis dały dla azymutu miry 1740 26/8 + o.'t. W podanych tu rezultatach pomiarów deklinacji nie uwzględniono jeszcze pewnych błędów, wynikających z pozostałego skręcenia się nici, ze stałej przyrządu i z nie zu- pełnie czystej miedzi, a które prawdopodobnie obracają się w obrębie i'.

Data Zboczenie Data Z boczen ie Data Zboczenie czas uniw. zachodnie czas uniw . zachodnie czas uniw . zachodnie 1922. d h m 0 , d h m 0 » d h m 0 , IX . 14 11 35.6 3 50.7 IX . 14 14 1.0 3 49-1 IX . 15 7 12.8 3 4 i-8 ł 2 45.6 3 52.4 17 12.8 3 3 i -2 Zm iany deklinacji 1922. IX . 15, gdy weźmiemy pozj^cję magnesu 0 7 22 za wyjściową,. są następujące: h m •»,».» I hm , ,, 7 45 4- O 50 | 8 35 + 2 20 8 8 + 1 49 | 8 5 7 + 3 30 h m Zboczenie igły magnetycznej w Krakowie 19. IX. o 14 42*1 czasu uniw. wyno- siło 3°3ó-6. Pomiar siiy rozpoznawczej przyrządów. Przez Jana Gadomskiego. Niejednego posiadacza teleskopu, lunety ziemskiej lub astrono­ micznej interesować będą pytania: jak wielką jest siła rozpoznawcza posiadanego przyrządu, jakiej wielkości gwiazdy można nim dostrzedz, oraz jak czułe jest oko obserwatora? Zapomocą obserwacji dokonanej w ciągu jednego pogodnego wie­ czora można z łatwością' wykonać potrzebne pomiary. Wystarczy w po­ dany poniżej sposób wyrysować za pośrednictwem badanego przyrządu dokładną mapkę którejś grupy gwiazd, dobrze j)od względem fotome- trycznym zbadanej, oraz uzyskany materjał odpowiednio opracować_ a otrzymamy stąd ze znaczną dokładnością szukane wielkości dla da­ nego narzędzia. Do celu tego doskonale nadaje się zbiorowisko gwiazd grupy Plejad. Korzystając z pracy prof. K. G raffa1), zbadałem wszystkie narzędzia Obserwatorjum Krakowskiego pod względem ich siły rozpo­ znawczej. Pomiary wykonałem w ten sposób, iż kolejno, poczynając od nieuzbrojonego oka, przeszedłem przez słabsze narzędzia do silniejszych, wyrysowując dokładne mapki tych gwiazd grupy Plejad, które przez dany przyrząd można było dostrzedz. Przy rysowaniu mapek za pośre­ dnictwem poszczególnych narzędzi, specjalną uwagę zwracałem na gwiazdy słabsze, ledwo widzialne przy patrzeniu wprost, mniej czułemi, środkowemi częściami siatkówki, — oznaczałem je w mapkach literą (granica widzialności). Ponadto specjalnie poszukiwałem gwiazdek jeszcze bledszych, wystawiając na działanie światła boczne, górne oraz dolne części siatkówki, jako znacznie czulsze. Ostatnim sposobem do­ strzeżone gwiazdki oznaczałem w mapkach wykrzyknikiem (!). Tru­ dności wzrastające przy wyszukiwaniu tych gwiazdek oznaczałem zwięk­ szoną ilością wykrzykników. Dwa przyrządy o większej ilości okularów badałem przy użyciu każdego okularu oddzielnie. Uzyskany materjał obserwacyjny, złożony z 40 mapek, opracowa­ łem na podstawie wspomnianej rozprawy prof. Graffa, identyfikując poszczególne gwiazdy z mapką, oraz wyszukując ich jasności w kata­ logu. Tak zidentyfikowane oraz oznaczone co do jasności gwiazdy ukła­ dałem w szereg, według rosnących wielkości gwiazdowych, wypisując obok odnośne uwagi, poczynione podczas obserwacji, a tyczące się tru-

!) »Photon-1 etrische Durchmusterung der Plejaden bis zu Sternen 14 Grosse«. ('Astron. Abhandl. d. Hamburger Sternwarte in Bergedorf Band II, Nr. 3).

7 dności oraz sposobu spostrzegania danej gwiazdy. Z szeregu takiego 'wyprowadzałem siłę rozpoznawczą użytego przyrządu. Dla przykładu przytaczani (tabl. I.), uszeregowane wedle jasności gwiazdy znalezione na mapce, rysowanej podczas obserwacji dn. 3/IV. 1921 r. refraktorem S o otworze 135 mm, zaopatrzonym w okular (Nr. III), dający powiększenie 88. Numery pierwszej kolumny odnoszą się do' katalogu prof. Graffa.

Tablica l. Widzialność gwiazd w Plejadach, według dostrzeżenia 1931 r. IV. 3.

Nr. Jasność Uwaga Nr. J asność Uwaga Nr. Jasność Uwaga

m m m 266 3.28 •— 145 8.18 — 110 10.74 _ 88 4.22 — 170 .26 — 278 •77 • 143 •33 — * 117 • 37 — 243 .86 g\ 103 .01 1 — 228 • 72 — 241 •95 !!! 176 .01 98 .80 — 144 •97 g 84 5-77 — ■ 125 .88 — 192 11.07 X 149 ■99 240 9.02 — 156 .29 g 153 6.64 -- ' ,■ 235 •65 & 137 • 36 ?! 250 .64 -- 204 .66 — 182 • 36 !!! 265 7-14 — 234 .66 •— 222 .38 !1! 246 .ló -- 136 .66 W 85 .43 !!! 219 .16 -- 290 10,00 — 82 .48 !! 252 .38 -- 129 .28 —. 104 •79 !!! 130 • 55 -- 201 •36 — 193 • 79 !!! 256 ■58 -- 226 •43 127 .90 W 181 .80 -- 140 .60 150 .92 !!! 262 •95 — 179 .60 g 196 .92 !!! 167 8.00 -- 209 ■03 220 12.27 !!!

Z tablicy I. znajduję, iż począwszy mniej więcej od gwiazd wiel­ kości ioin4 napotykałem już pewne trudności przy dostrzeganiu wprost; począwszy od gwiazd wielkości iim.4 musiałem zastosować czulsze części siatkówki; najbledsza gwiazdka, jaką udało mi się zauważyć, tym przyrządem miała jasność 12'”.3 1). Zatem znajduję siłę rozpoznawczą narzędzia (Ąn) (nie poprawioną na ekstynkcję) dla mojego oka u m4 przy patrzeniu wprost, i2m-3 przy użyciu czulszych części siatkówki. Poniżej (tabl. II) podaję według katalogu prof. Graffa wykaz gwiazd grupy Plejad do i2m.o wielkości włącznie, — oraz (tabl. III) ich mapkę. Rektascenzje gwiazd zaokrągliłem do jednej sekundy, de­ klinacje do dziesiętnych części minuty.

*) Gwiazdka nr. 235 mimo znacznej stosunkowo jasności (91".65) była już nieco trudno dostrzegalna z powodu blizkiego sąsiedztwa dwóch znacznie od niej jaśniej­ szych gwiazd nr. 246, 252, o jasnościach odpowiednio 7“ .16 oraz 7m.38. Podobnie gwiazdkę nr. 241 o jasności iom.95 mogłem zauważyć dopiero przy użyciu czulszych części siatkówki z powodu blizkiego sąsiedztwa gwiazdy nr. 252 o jasności 7™.38. 99

Tablica II. Wielkości gwiazd w Plejadach według prof. Graffa. (Jasności według systemu poczdamskiego; redukcja na system harvardzki w y n o s i : — om-3o).

N r . ot 1900 6 1900 mg. Nr. a 1900 8 1900 m g .

li m s 0 1 m h m s 0 » m 1 3 37 17 + 23 17-2 IO.98 75 3 38 39 +23 44.8 11.54 2 , 19 23 24.3 9.69 77 42 24 11.7 11,21 3 20 23 16.0 11.40 78 43 24 30.2 10.02 10 34 24 20.1 n . 9 0 79 45 24 5-0 11.76 1 1 37 23 21.4 11.0 0 82 47 23 55-o 1 1.4 8

14 37 39 + 23 2 6 .7 11-54 84 8) 38 51 + 2 3 58.5 5-77 15 39 24 36-1 1 1 .4 6 85 53 23 50 .9 . 1 1.4 3 18 43 23 13-2 10 .7 9 87 53 23 16 .5 9.62 19 46 23 19.9 8.02 8 8 ^ ) 56 23 47.9 4 .22 20 46 24 3.5 8.58 90 58 23 36.4 10.97

2 1 .. 37 48 +23 16.7 9.85 92 38 59 + 24 7.1 10 .49 22 49 24 39.0 11.11 94 39 4 24 16.2 1 1 .7 9 24 52 23 43-3 1 1 .4 7 98 10 23 57.0 8.80 25 54 23 55-9 1 1 .4 4 99 10 23 23.3 9 19 26 57 23 2.9 10 .96 10 0 12 24 3 1 .5 6.05

28 37 59 + 23 56.0 10.40 1 0 1 39 13 424 10.2 10.93 33 38 2 24 8.3 1 1 .9 4 103 6) 15 24 9.2 4 .6 1 34 3 24 14 .5 8-39 104 16 23 4 8 .6 1 1 .7 9 35 3 23 34.0 9.88 107 20 24 2 4.6 1 1 .7 0 23 49.8 10.59 24 36.5 36 3 108 23 9.38

37 38 4 + 23 53-2 11.4 2 1 1 0 39 23 + 23 51-9 10 .74 38 6 23 13-7 1 1 .1 6 113 26 24 34 3 9-93 39 6 24 1 1 .3 10 .87 117 30 23 43-3 8-37 43 8 23 5 7 .6 11.56 125 37 24 9.0 8.88 49 13 23 55.8 10.42 126 38 24 35-3 io-5i

50 38 15 + 24 25.3 11.42 127 39 39 + 4 11.2 11.9 0 52 16 24 27.8 10.98 129 39 ' 23 46.2 10.28 o «3 16 24 5-3 10 .47 130 41 24 1-4 7-55 . 54 17 23 3-8 1 1.5 0 132 42 24 18.9 9.89 56 i) 17 23 42.9 ] 1.22 135 44 24 35-6 9.72

58 2) 38 18 4-23 4 7.2 10.65 136 39 44 + 2 3 58.6 9.66 59 20 23 57 4 10.81 137 45 24 7 -i 1 1.3 6 60 22 24 28.8 10-75 138 46 23 57-4 1 1 .7 8 62 22 24 33.5 8.99 139 47 24 24.0 10.63 63 23 24 27.4 1 1 .1 6 140 48 23 54-5 10.60

64 38 23 + 2 3 56.7 11.8 8 143 6) 39 52 + 24 3-3 4-33 68 27 23 49.0 9.24 144 52 24 6.8 10 .97 70 28 23 21.2 10.96 145 55 23 43-6 8 .18 71 29 24 4.8 8.46 149 ’ ) 57 24 14-5 5-99 72 29 24 16 .5 ii-75 150 58 23 56.3 1 1.9 2

!) Gwiazda podwójna o składowych n m.65 i i 21».ki. 2) Gwiazda podwójna o bardzo blizkich składowych. •') 84 Celeno. 4) 88 Elektra. 5) 103 Taygeta. *) 143 Maja. 7) 149 Asterope I. 10 0

Nr. « 1900 9 1900 mg. Nr. a 1900 8 1900 mg. ■ h m s 0 , m h m s 0 1 m 153 t) + 24 6.64 3 40 5 130 262 3 41 31 + 23 22.1 7-95 156 8 23 43-9 n.29 263 31 24 14.8 10.68 164 12. 23 44.9 10.74 264 32 24 7-4 11.72 165 18.6 n .67 14 24 265 32 23 58.8 7-14 166 15 23 1-7 10.37 266 4) 32 23 47-8 3 28

167 40 17 + 23 53-o 8.00 272 41 38 + 24 13.6 10.52 170 29 23 52.7 8.26 274 41 23 18.0 8.06 171 20 24 33-5 u.53 276 43 24 ' 3-3 10.75 174 23 23 10.5 10.75 278 43 23 41.6 10.77 176 2) 23 23 38.2 4.61 279 44 23 50.4 IV.80

179 40 25 + 24 15-5 10.60 280 41 44 + 23 49.7 11.80 181 30 23 56.6 7.80 282 46 23 58.3 11.94- 182 31 24 74 n .36 283 47 23 14.1 9.16 24 188 34 33-5 10.07 287 54 24 3 5 U -34 192 36 23 33-0 n.07 290 56 23 38.0 10.00

193 40 37 + 23 49.6 11.79 298 42 0 + 23 7-7 ło 24 195 18.8 39 23 8.49 299 0 23 23 2 ił-73 196 39 23 39-o n .92 302 0 23 9-4 u .5 3 199 40 24 26.2 n .90 309 3 23 47-4 10.28 201 42 23 28.Ó 10.36 310 5 23 34-2 11.27

204 40 43 + 23 47-5 9.66 312 42 6 + 23 20.1 11.91 209 47 24 O.l 10.63 313 7 24 33 4 1 1.36 215 57 24 36-6 n.24 316 lo 23 4-4 10.24 24 216 57 29.2 11.64 317 10 23 50 0 9-47 217 58 23 16.4 10.74 322 16 23 41-4 11.90

219 41 2 +24 12.6 7.16 323 42 16 +24 0.6 8.61 221 2 24 4-4 io.ss 326 21 23 35-o 10.52 222 3 24 1.2 u.38 327 21 23 19.8 10.29 223 4 23 40.3 u.82 329 21 24 32 3 11.61 225 5 24 30.6 8.56 334 26 23 6.8 5-76

226 41 6 +24 19-5 10.43 336 42 26 + 24 34-2 lo.80 227 6 23 11.0 11.61 340 29 23 44-5 1.0.24 228 8 23 41.1 8.72 341 30 23 19.7 tl.84 234 13' 23 58.0 ■ 9.66 344 33 24 2-3 7-27 235 23 14 28.3 9.65 347 34 23 58.0 11,49 240 ao 41 + 23 49-1 9.02 352 42 38 4 23 52.5 9-39 20 241 23 30 5 10,95 353 33 23 7-7 10.50 243 i 21 23 36.2 10.86 354 39 23 3o.7 11.36 244 21 24 8.6 11.64 357 41 24 22.5 11.84 246 22 23 25.0 7.16 359 43 24 8.9 11.98

248 41 23 + 23 49.8 8.47 362 42 45 +24 1.4 10.96 250 24 23 48.4 6.64 371 5) 50 23 13-1 var. 252 25 23 29,6 7.38 372 5i 24 197 lo ,79 253 26 34 16.7 8.02 373 52 23 57-7 11.06 '254 28 23 14.6 11.01 378 58 23 50.1 11.68

255 3) " 41 28 + 23 36.3 10.68 • 381 42 59 + 23 43-o 11.48 256 28 23 363 7-5» 382 43 0 23 33-1 6.76 257 28 24 21.0 11.43 385 3 23 34-7 11-93 258 29 24 20.9 9 14 390 10 23 28.5 10.96 261 30. 23 13-9 10.66 396 8) 13 23 44-9 4.09 ł) 153 Asterope II. 2) 176 Merope. 3) Blizki towarzysz 256. 4) 266 Alcjone. 5) Var. S Y Tauri o długim perjodzie, 9™.8— i0m.6 (Graff). 6) 396 Atlas, MAPA PLEJAD do i2-tej w ielkości (widok w lunćcie odwracającej).

3h38m 39*" 40 m 41 m 42 m 44™ 3h 45 m

. . . . 1 ...... i ...... i ...... i ...... i ...... 1 ...... 1 1 . . . .

•

•

— -

. 0 _____ • • •

• • * 9 3" * — « * 4M • * • # • ••• • SM • . • • . 6M • • •

• • — • . • -

* • ,

• •. 9M • • • • 2 • • 10 M • • • • • • 11« • • ’

• O • • •

• •

- . * - • •

2 4 ° 40' J------!— - i i ...... 1 ...... 1 ...... I — . r - 24* 4 0 ' 40 m 42 m 3 * 3 8 m 3 9 m 41m 4 3 " 44 m 3 h 45m

Roczn. Astron. Ofoserw. Krak. na r. 1923. 101

Nr. a. lQOO 8 1900 mg. Nr. a 1900 8 1,00 mg.

h m s 0 > m h m s 0 1 in 397 3 43 13 -f24 19.9 10.58 484 3 4415 + 24 19.4 n.56 401 14 23 18.3 u . 18 489 17 24 21.7 9.52 402 ^ H 23 49.9 537 493 23 24 9-8 n .2 7 404 15 23 1 3-4 11.79 501 30 24 11 5 7.66 405 16 23 34.9 8.41 502 30 24. 2.6 n .9 1

408 43 17 + 23 6.0 9-92 503 44 31 + 24 12.8 11.20 409 *9 24 5-4 7-83 504 31 23 16.1 n.50 410 20 24 6.5 11-95 508 34 24 12-3 11.00 415 24 24 4-5 6.90 513 36 24 29.3 10.29 418 27 24 37 8 10.93 514 36 24 36.1 11.13

420 43 28 + 23 32-o 11.46 515 44 36 + 24 2.5 10.79 421 29 23 56-5 8.25 520 43 23 37-8 10.54 424 29 23 30.2 11.83 523 47 23 0.4 H -37 428 33 23 24.4 11.72 524 48 22 59.4 11-57 432 35 24 19-4 9.99 527 51 24 7.6 10,96

435 43 37 4 23 294 11.26; 530 44 54 423 7-1 11-55 436 37 23 4-5 9.40 532 56 23 39-6 7.28 440 39. 23 59 5 11.71 534 58 23 53-7 11.77 448 44 23 43.9 10.92 535 58 23 31-9 11.56 452 46 23 2.2 8.48 547 45 5 23 36-1 10.38

453 43 47 423 24.4 6.60 548 45 6 424 38.2 u .53 455 49 23 56.4 9-83 551 7 23 7-5 9.70 456 50. 23 28.5 11.62 552 7 24 22.3 11.39 457 50 23 26.4 11.67 557 13 24 174 9.50 459 54 23 24.1 11-93 561 19 23 1 -i 10.78

464 43 57 + 23 54.8 9-33 564 45 22 + 24 4-8 10.48 465 58 23 13.5 10.15 565 25 24 33-6 11.24 467 59 24 2.7 7.86 570 29 24 13-1 9-n 468 44 0 23 38.9 10.03 571 30 24 15-7 11.64 470 1 23 32.6 10.75 573 31 23 3 74 11-73

471 2) 44 1 + 23 32.6 io-57 584 45' 47 424 25.5 11.66 472 2 23 32-7 7.16 479 9 2 3 54-6 1145 I 481 11 23 49-1 11.28 1 482 13 23 55 5 11.49 1 Obserwacyj dokonałem w ciągu 14 wieczorów (w dniach: 13/I 15/I, 17/I, 28/I, 30/I, 3/IV, 8/IV, io/IV, 11/IV, 9/lX 1921 r., oraz 21/II, I9/IX, 23/IX, 27/IX 1922 r.), dobierając noce pogodne, bezksiężycowe, o przejrzystem, czystem powietrzu. Obserwowane jasności gwiazd po­ prawiłem na ekstynkcję, sprowadzając je do 450 odległości zenitalnei. Za wielkość współczynnika ekstynkcji3) przyjąłem om.25 na podstawie 57 własnych pomiarów dokonanych w Krakowie.

!) 402 Plejone. 2) Trudna do dostrzeżenia z powodu bliskiego sąsiedztwa 472. s) Do obliczenia ekstynkcji użyłem wzorów: E = k ; cos s ; cos z = sin 8. sin 9 + cos 8. cos cp. cos (8 — a); gdzie: E — oznacza wielkość ekstynkcji w odległości zenitalnej z; i’ — współczynnik ekstynkcji; a, 8 — współrzędne równikowe danej gwiazdy;© — czas gwiazdowy w chwili obserwacji; cp — szerokość geograficzną miejsca obserwacji. Otrzymałem następujące rezultaty pomiarów (tabl. IV). firmy Utzschneider i Fraunhofer w Monachium; i 3 — lunetkę horyzontalną firmy Plossl w Wiedniu; Wiedniu; w Plossl firmy horyzontalną lunetkę — 3 i Monachium; w Fraunhofer i Utzschneider firmy horyzontalnie ustawioną lunetę firmy Utzschneider i Fraunhofer w Monachium; Monachium; w Fraunhofer i Utzschneider firmy lunetę ustawioną horyzontalnie ek (saine oyotle fry oln w odne); Londynie2) tak: w I Dollond przyrządów. firmy nazwy horyzontalne) skrócone (ustawienie netki zawiera IV) (tablicy pierwszy Wiersz im Sntę w oahu3 ; Monachium3) w Sendtnęr firmy zlzc cęc siatkówki. części czulszych j — szukacz przy przy szukacz — j ia opzaca . . rozpoznawcza Siła ca ic n ż ó R oikzne . . . . . Powiększenie objektywu Średnica lś osraj . . . . obserwacji Ilość Ogniskowa objektywu objektywu Ogniskowa nachium ; wreszcie wreszcie ; nachium !) Przed dokładnem oczyszczeniem przyrządu otrzymałem z dwóch obserwacji obserwacji dwóch z otrzymałem przyrządu oczyszczeniem dokładnem Przed !) 3 ) W łasność Uniwersytetu Lwowskiego, była uprzejmie wypożyczona do Krakowa przez prof. dr. M. M. dr. prof. przez Krakowa do Augusta. wypożyczona Stanisława króla uprzejmie przez była Krakowskiemu Lwowskiego, Obserwatorjum Uniwersytetu zostały łasność W ofiarowane 3) te Lunety 2) Przyrząd Przyrząd cm w ...... w w m . . . . mm : S ; . 8,1 6.1 1.0 . 7-1 5.1 — 0 Zi 3 H l oraz Z2 — lornetki pryzmatyczne Zeissa; Zeissa; pryzmatyczne lornetki — Z2 oraz 1.0 aaatcn rfatr im Hye otk Zis (orjy apochromat). (potrójny Zeissa optyką z Heyde firmy refraktor paralaktyczny — 36 30 35 v 5 1 1 “ 1.2 i Z - 7 7-1 8.3 24 12 6 asase wadi otzżn pzz ón narzędzia. różne przez dostrzeżone gwiazdki Najsłabsze 1.1 8.4 Za 30 12 M 6 3

3 . 0.3 0.5 8.0 8-5 m 53 56 73 52 36 17 prlkyzy erko »o ozkwna .mt fry et Mo­ w Mertz firmy k.omet« poszukiwania »do refraktor paralaktyczny — 1 z A 8.4 8-7 52 75 1 . 1.2 0.9 117 i F D . 0210.2 10.2 9.6 8-7 93 1 9.1 0 9 67 67 80 76 76 0 2 1 alc IV. Tablica n F 1.1 67 16 z P 1.0 10.7 i 1.0 i 10.7 - 9-9 9-7 0 104 104 50 3 Ą 1.1 Bo 25 2 m P u P . . . 1.1 1.1 1.0 1.0 0010,1 10.0 11.0 104 80 52 2 2 F 11.1 0 104 104 79 80

— mały paralaktyczny poszukiwacz komet komet poszukiwacz paralaktyczny mały — PIV 11.0 9.9 go 80 m 1 — szukacz przy przy szukacz — 10.-2 11.3 i S z U 9 133 3135 83 58 2 m.+ Przy patrzeniu wprost, tom.3 przy użyciu użyciu przy tom.3 wprost, patrzeniu Przy m.+ 1.1 11.8 10.7 175 38 2 o n S 1.0 — oznacza oko nieuzbrojone; nieuzbrojone; oko oznacza — 10.9 11.9 3 135 135 7 175 175 43 1 1 S 1.0 m S 11.5 12.5

88 — paralaktyczny refraktor refraktor paralaktyczny — 1.0 f i S 11.0 12.0 135 175 132 2 M . 1.0 0.9 y S 10.0 10.9 Ernsta. 205 175 135 1 ; !) n 12.1 A M K 137 134 36 1 -3

oraz oraz 1.0 2312.6 12.3 11.3 '116 199 91 2 1>2 i H 11.4 0 109 109 178 36 2 D

1.3 m H u H 11.2 2512.5 12.5 178 71 lu­ — 1 U 1-5 11.0 109 178 198 — .1 1 0 3

W wierszu drugim wymienione są w milimetrach średnice obje- ktywów powyższych przyrządów; wiersz trzeci podaje w centymetrach ich ogniskowe. Wiersz czwarty zawiera użyte powiększenia, cyfry rzym­ skie, wypisane w wierszu pierwszym obok litery, oznaczającej przyrząd, podają numery okularów astronomicznych, litera »z« wskazuje okular ziemski. Wiersz piąty podaje ilość obserwacyj (wieczorów), dokonanych danym przyrządem jednym i tymsamym okularem. W wierszu szóstym i siódmym wymienione są siły rozpoznawcze przyrządów wyrażone w wielkościach gwiazdowych (system poczdamski), w odległości zenitalnej równej 450; ]) przyczem wiersz szósty podaje granicę widzialności przy patrzeniu wprost, wiersz siódmy natomiast przy użyciu czulszych części siatkówki. Wreszcie wiersz ósmy za­ wiera różnicę odpowiadających sobie liczb wiersza siódmego i szóstego. Z tablicy IV widać poglądowo, jak wzrasta siła rozpoznawcza narzędzia wraz ze średnicą oraz ogniskową objektywu; wiele zależy jednak i od dobrego obrazu, a więc od konstrukcji i typu objek­ tywu oraz okularu. Wielkość użytego powiększenia w nieznacznym tylko stopniu wpływa na siłę rozpoznawczą narzędzia. Jak zgodnie wykazują cyfry szóstego oraz siódmego wiersza tablicy IV, odnośnie do przyrządów P oraz S, zaopatrzonych w pięć różnych okularów, — siła rozpoznawcza danego przyrządu jest mniejsza dla powiększeń sła­ bych, potem rośnie wraz ze zwiększającem się powiększeniem, wreszcie znów zmniejsza się, gdy użyte powiększenie przekracza pewną granicę, zakreśloną wymiarami oraz precyzyjnością wykonania objektywu. Za­ tem do obserwacji bladych gwiazdek w pobliżu granicy widzialności danego przyrządu najlepiej jest używać średnich powiększeń. Liczby ostatniego wiersza tablicy IV wykazują cyfrowo w wiel­ kościach gwiazdowych różnicę czułości na promienie świetlne pomiędzy bocznemi, a środkowemi częściami siatkówki. Dla mego oka części boczne siatkówki posiadają czułość dwa i pół raza większą, aniżeli części środkowe. Dla nadania objektywnej wTartości uzyskanym rezultatom zbada­ łem podczas trzech bezksiężycowych wieczorów (28/I, 30/-I oraz 8/lV 1921 r.) czułość mojego oka, wyrysowując poprzednio opisanym spo­ sobem dokładne mapki gwiazd konstelacji Woźnicy oraz Wielkiej Nie­ dźwiedzicy widzialnych nieuzbrojonem okiem. Otrzymałem dla mego oka jako granicę widzialności (w odległości zenitalnej równej 450) przy patrzeniu wprost średnio 5m.x, przy użyciu natomiast czulszych części siatkówki sięgnąłem z łatwością do gwiazd 6m.i (w skali poczdamskiej). Jan Gadomski.

Dla zredukowania liczb wiersza szóstego i siódmego na zenit należałoby (przy współczynniku ekstynkcji równym om.25) dodać do nich om.io. O teorji rozwoju gwiazd napisał J. Witkowski.

Jedną z najciekawszych teoryj ostatnich czasów, w dziedzinie astro- homji gwiazd, stanowi bezwątpienia t e o rj a »r o z w oj u gwiazd«, wygłoszona przez amerykańskiego astronoma, H. N. Russella. Jeszcze przed dziesięciu laty mniemano prawie ogólnie, że gwiazdy są to ciała kuliste, gazowe, o pierwotnie wysokiej temperaturze, po­ siadające pewien określony zapas energji cieplnej, którą powoli tracą, drogą promieniowania w przestrzeń. Normalny przebieg życia gwiazdy byłby więc od temperatur wysokich ku niskim, cechującym starość gwiazdy i kończyłby się zupełną utratą zdolności promieniowania, Potwierdzenie tych poglądów widziano w układzie spektralnym, klasyfikującym gwiazdy wedle typu widma, który jest ściśle zależny od temperatury. Białe, najgorętsze gwiazdy — to najmłodsze: odpo­ wiadają im, wedle klasyfikacji Harwardzkiej, typy widm B i A \ w na­ stępnych okresach życiowych, gwiazda stopniowo przechodzi przez typy F, G, K , M i N , z których dwa ostatnie charakteryzują czerwone, gasnące słońca. Nawiązując do tych pojęć poglądy W. Herschela o po­ chodzeniu gwiazd od mgławic, otrzymano następujący porządek ewo­ lucyjny: mgławice, gwiazdy białe, żółte, czerwone. Hipoteza ta, o charakterze empirycznym, nie była jednak w zgo­ dzie z wielu znanemi faktami, a szczególnie z prawami fizycznemi. Teoretyczne poszukiwania Homera Lane i Rittera kładły znaczny na­ cisk na energję potencjalną masy gazowej. Promieniowanie pociąga za sobą spadek temperatury i połączone z tem kurczenie się masy gazo­ wej, skutkiem czego zmniejsza się energja potencjalna; ta ostatnia za­ mienia się w energję cieplną. Proces wystygania masy gazowej ma z tego powodu przebieg bardziej skomplikowany i może nawet pójść w kierunku odwrotnym, skoro tylko ciało przy kurczeniu się zyskuje więcej ciepła, niż traci drogą promieniowania. Wychodząc z podobnych poglądów, Norman Lockycr, w końcu XIX wieku, wyprowadzał genezę gwiazd z mgławic-rojów. Zdaniem jego w takiej mgławicy, składającej się z pyłów kosmicznych, tworzą się zgęszczenia — przyszłe gwiazdy, których temperatura zwiększa się wraz ze stopniem kondensacji. Lochy er dzielił więc gwiazdy na dwie klasy: o wzrastającej i malejącej temperaturze i szukał stwierdzenia 1 0 5

swych poglądów w różnicach, które zachodzą w widmach gwiazd, na­ leżących do jednego i tego samego typu spektralnego. Dowody te były jednak mało przekonywujące i nie znalazły uznania wśród astronomów. Taki był mniej więcej stan rzeczy w tej dziedzinie, gdy zaga­ dnieniem rozwoju gwiazd zajął się Russell, początkujący jeszcze wtedy astronom. Russell odrazu zrozumiał całą trudność zadania, zrozumiał, że wymaga ono o wiele więcej dokładnych wiadomości o dalekich słońcach niż te, które mógł mu dostarczyć ówczesny stan wiedzy. Główną uwagę zwrócił Russell na blask absolutny1), masę i ciężar ga­ tunkowy gwiazd i, nie zwlekając, przystąpił do zbierania materjału. Pierwsze już poszukiwania (1910 r.) wskazały mu ogólne zarysy jego przyszłej teorji, którą od tej chwili zasilał coraz to nowemi dowodami. W badaniach swych Russell od samego początku napotkał dwie jakby zasadnicze grupy gwiazd: gwiazdy olbrzymy i gwiazdy k a r ł y 2). Pierwsze odznaczają się bardzo wielkim blaskiem absolutnym (prze­ ciętnie 100 razy jaśniejsze od naszego słońca) i małym ciężarem ga­ tunkowym ( ‘/2000 ciężaru gatunkowego słońca), spotykają się wśród wszystkich typów spektralnych, przyczem ich blask absolutny nre jest zależny od typu. W przeciwieństwie do nich, karły mają mały blask absolutny, lecz znaczny ciężar gatunkowy ; blask absolutny oraz ciężar gatunkowy karłów wykazują zależność od typu spektralnego: blask wzrasta, ciężar gatunkowy maleje ku końcowi skali spektralnej, t. j. ze zwiększającą się czerwonością. Największa różnica pomiędzy obu grupami zachodzi w blasku absolutnym (w stosunku 10000000:1), najmniejsza w masach. Teorja Russella łączy organicznie pomiędzy sobą te dwie na pozór odrębne grupy gwiazd. Zasadnicza myśl tej teorji polega na tem, że w rozwoju gwiazd miarodajnym jest jedynie ciężar gatunkowy; mia­ nowicie, porządkowi ewolucyjnemu rozwoju gwiazd odpowiada porządek wzrastających ciężarów gatunkowych. Gwiazda zaczyna swe życie jako olbrzym o niskiej temperaturze i małym ciężarze gatunkowym, t. j. jako olbrzym typu M. Objętość i powierzchnia, wskutek ogromnego rozrze­ dzenia masy, są bardzo znaczne, tak, iż pomimo małego blasku po­ wierzchniowego, blask absolutnym jest bardzo wielki. Promieniowanie i z niem połączone kurczenie się gwiazdy wywołują, wedle prawa Lane-Rittera, wzrastanie temperatury. Następstwa tego wzrostu obja­ wiają się w zwiększeniu blasku powierzchniowego i w przejściu gwiazdy

J) Blask absolutny jest to blask, jaki miałyby gwiazdy, gdyby wszystkie znaj­ dowały się w jednej i tej samej od nas odległości, tej mianowicie, której odpowiada paralaksa roczna o." 1. 2) Terminologja ta została wprowadzona jeszcze w r 1905 przez Hertzsprunga, który rozpoznał wśród gwiazd czerwonych te dwie kategorje. do następnej klasy spektralnej. Blask absolutny olbrzymów podlega nieznacznym zmianom, gdyż zmniejszenie powierzchni równoważy się wzrostem blasku powierzchniowego. Od typu M gwiazda w ten sposób stopniowo przechodzi przez klasy K , G, F, A i />: temperatura i ciężar gatunkowy wciąż wzra­ stają, blask absolutny zostaje prawie bez zmiany; gwiazda przeżywa swój »wiek olbrzyma«. Wzrost temperatury jest przeciwdziałaniem kur­ czeniu się gwiazdy, lecz zachodzi tylko dopóty, dopóki gazy, wchodzące w skład gwiazdy, są bardzo rozrzedzone i podlegają prawom gazów idealnych. Już w typie B następuje tak znaczne zgęszczenie, iż prawa gazów idealnych, a więc i prawo l.ane- Rittura, przestają działać. Tem­ peratura, blask powierzchniowy i absolutny zmniejszają się, ciężar ga­ tunkowy wzrasta i gwiazda przebiega skalę spektralną w odwrotnym porządku, już jako karzeł, dążąc ku typowi M, po za którym czeka ją śmierć. Z podanego schematu widoczny jest porządek, w którym gwiazda przebiega całą gamę typów spektralnych, pierwszą gałąź, jako olbrzym, drugą', jako karzeł. Dla każdego typu spektralnego podani są przed­ stawiciele odpowiednich dwu grup.

Bellatrix (B) y B a Cygni (A.) / A Sirius (A) Canopus (F) / F Procyon (F) Capella f G) / G Słońce ( G j Arcturus (K) K 70Ophiuchi (K) Beteigeuze (M) M Kruger 60 (M)

najmniejszy ciężar gatunł

Ostatnie badania teoretyczne Russella, Eddingtona i Jcausa wy­ kazały rolę, którą odgrywa w życiu gwiazdy jej masa. Młode gwiazdy o małym ciężarze gatunkowym z biegiem czasu zwiększają swoją tempera­ turę; im większa masa gwiazdy, tem większa jest jej energja potencjalna (t. j. zapas ciepła) i tem wyższą temperaturę może gwiazda osiągnąć. Najwyższe temperatury odpowiadają typowi B, lecz, jak wskazuje teorja, tylko gwiazdy, posiadające odpowiednio wielką masę, dochodzą w swym rozwoju do tego typu. Z materjału obserwacyjnego wynika, że gwiazdy typu B posiadają wszystkie, bez wyjątku, bardzo znaczne masy1). Mniejsze masy osiągają najwyższą swą temperaturę już na jednym z poprzednich szczebli spektralnych i droga powrotna zaczyna się dla

ł) Największą, dotychczas znaną, masę posiadają gwiazdy podwójnego układu l l D. 6° 1309; masa większej z gwiazd jest przeciętnie 86, niniejszej 72 razy. większa od masy naszego słońca. (Monthly Natic.es R. A. S., V, 82 A 10T nich od typu /'albo G, lub jeszcze wcześniej, zależnie od masy. Bddington, na podstawie dociekań teoretycznych, wskazał najmniejszą masę, jaką powinna posiadać gwiazda, aby wogóle stać się świecącą, mianowicie 1h masy słonecznej. Jako górną granicę dla masy gwiazdy, podaje autor ten masę 100 razy większą od masy słońca; gwiazda o więk­ szej masie rozpadłaby się na dwa lub trzy ciała, gdyż siła grawitacji nie byłaby w stanie przeciwdziałać ciśnieniu energji promieniującej. Ciekawym jest fakt, że istotnie wszystkie znane nam dotychczas masy gwiazd zawarte są pomiędzy granicami Eddinglona. W świetle tych najnowszych badań należy rozróżniać prawdziwe olbrzymy, posiadające dużą masę (conajmniej 23/a raza większą od masy słońca) oraz punkt zwrotny w typie l>, od zwykłych olbrzymów o mniejszych masach, czyli, poprostu, od młodych gwiazd. Teorja Russella tłumaczy niektóre ciekawe szczegóły, znane ze statystyki nieba. Oddawna już zwrócono uwagę na zależność, istniejącą pomiędzy typem spektralnym, a szybkością, z którą gwiazda porusza się w przestrzeni; szybkość zdaje się wzrastać z wiekiem gwiazdy. Wedle Russella istnieje równy podział energji, t. j. wszystkie gwiazdy posiadają jednakową energję kinetyczną; stąd wynika, że cięższe wśród nich mają mniejszą, lżejsze zaś większą szybkość. Do typu B mogą należeć tylko gwiazdy o dużej masie, w innych zaś typach występuje pewna domieszka mniejszych mas, tem mniejszych, im niższy jest typ spektralny. Stosując wspomnianą zasadę równego podziału energji, widzimy, że typowi B odpowiada najmniejsza, typowi M największa przeciętna szybkość. Russell zrobił ciekawe zastosowanie praktyczne ze swej teorji. Wiadomo, że blask absolutny olbrzymów nie podlega zmianom od typu M aż do typu B\ jeśli więc jaka gromada obfituje w gwiazdy różnych kolorów (t. j. typów spektralnych), i gdy przytem blask pozorny tych gwiazd jest jednakowy, wynika stąd z całą stanowczościę, że są to ol­ brzymy o blasku ioo razy większym od blasku naszego słońca. Zasady fotometiji dają nam odrazu odległość gromady. Shapley, uczeń i współ­ pracownik Russella, pogłębił tę metodę i zastosował ją z wielkiem po­ wodzeniem do badali rozmiarów układu galaktycznego. Mówiliśmy, że blask absolutny karłów nie jest stały, lecz zmniej­ sza się ze wzrostem czerwoności gwiazdy. Zachodzi tu, jak wskazał Russell, linjowa zależność funkcyjna pomiędzy blaskiem absolutnym a typem spektralnym. W praktyce oznacza to, że typ spektralny od­ razu wskazuje przeciętną odległość karła. Z większą dokładnością paralaksę gwiazdy wyznaczą się w astro­ fizyce metodą spektralną Adamsa. Pomiędzyr blaskiem absolu­ tnym, a różnicą w intensywności niektórych linij widma gwiazdy, istnieje zależność, którą Adams znalazł drogą empiryczną. Sposób ten 10 8 pozwala wyznaczyć paralaksy wszystkich gwiazd, dostatecznie jasnych dla badań widmowych (do 5 w. włącznie). Metoda ta jest o wiele po tężniejsza od zwykłej trygonometrycznej i pozwala sięgać w niedostępne dotychczas zakątki wszechświata. lyinje widma, jak wskazał Adams, pozwalają też rozróżniać na pierwszy rzut oka olbrzymów od karłów. Najpiękniejsze swe potwierdzenie znalazła teorja Russella w osta­ tnich pomiarach średnic gwiazd. Do tych pomiarów zastosowano m e­ todę interferencyjną, która przedtem wypróbowana była na po­ dwójnych gwiazdach. 13 grudnia 1920 r. Anderson, i Pease za pomocą wielkiego refle­ ktora Obserwatorjum Mount Wilson, połączonego z interferometrem Michelsona, zmierzyli średnicę Beteigeuzy. Gwiazda ta należy do olbrzy­ mów typu M; została ona wybrana, wśród tak wielu innych, właśnie dla tego,, że Russell na podstawie swej teorji przypisywał jej bardzo znaczną średnicę pozorną. Obliczenia Russella i Eddingtona dawały przeciętnie dla tej wielkości o"o + i ; z obserwacji zaś wypadło o"o45. Ponieważ paralaksa Beteigeuzy wynosi ,o-"oi6, olbrzym ten ma średnicę 300 razy większą od średnicy słońca. Tą samą drogą znaleziono dla średnic pozornych Antoresa i A r ciur a. o-,'o4o i 0'"024, co w wymiarach linjowych wynosi 255 i 30 miljonów kilometrów. Maszyna typu Odhnera.

Maszyna typu Miljoner. Maszyny do rachowania (Arytmometry). (Parę wskazówek praktycznych). podał Tad. Ban.

Pierwsze arkusze Rocznika . I stron om i czn ego. ich kolumny, wypeł­ nione gęsto zbitemi liczbami, wśród których ledwie gdzieniegdzie prze­ ziera jakieś słowo, poglądowo świadczą o tej wielkiej, dość ogólnie zresztą znanej roli, jaką w astronomji odgrywa rachunek. Szczególną rzeczy koleją nauka o najpiękniejszych zjawiskach natury wymaga może obszerniejszych i głębszych zastosowań prozaicznej matematyki, niż jakakolwiek inna gałęż wiedzy ludzkiej. W takim stanie rzeczy astronomowie wciąż są w poszukiwaniu zarówno najprostszych, naj­ prędzej do celu wiodących formuł matematycznych, jak też i wszelkich sposobów, mechanicznych i graficznych, skracających rachunki. Nowości w dziedzinie matematyki praktycznej żywo interesują koła astrono­ miczne, skąd, po wypróbowaniu, promieniują do szerwszego ogółu. Na jedną z takich »nowości«, coprawda nowość bardzo względną, chcielibyśmy tutaj zwrócić uwagę czytelnika. Mamy na myśli m a- szyny rachunkowe, przyrządy o doniosłem znaczeniu ekouomi- cznem, u nas jeszcze o wiele za mało znane i rozpowszechnione. W roz­ maitego rodzaju instytucjach — na kolejach, w urzędach, w bankach, w przemyśle i handlu tysiące ludzi znaczną' cześć życia swego obracają na obliczenia, czynione często w sposób archaiczny, nieuzbrojoną głową, że się tak wyrazimy. Wynika stąd ogromna strata nietylko cennego czasu, ale i energji umysłowej, bo rachunki wymagają większego, niż inna praca umysłowa, skupienia uwagi i szybko nużą mózg. Zmyłki, nieuniknione przy rachunkach nieuzbrojoną głową, przyczyniają się do szybszego jeszcze wyczerpania nerwowego osób, zmuszonych przez zawód swój do częstego rachowania. Czyż można wystawić sobie lep­ szego w takiej pracy pomocnika, jak maszynę do rachowania, przyrząd o mózgu stalowym, nieomylnym i nie męczącym się? Co do niemylenia się, przytoczymy pewien fakt z własnego do­ świadczenia. Że i w astronomji zdarzają się rachunki różnego rodzaju, wypadło mi kiedyś (w r 1910) w ciągu tygodnia cały swój czas ro­ boczy obracać na dodawanie do siebie liczb zapomocą maszyny do ra­ chowania typu Odhnera. Sumowałem kolumnami i wierszami dla kon­ troli wyników. Przez cały tydzień nie było ani jednego- 110 b ł c d u. Doświadczenie uczy, że uważny rachmistrz bardzo rzadko się myli w ustawianiu liczby na maszynie. Ilustrację sprawności arytmometru daje fakt, że iloczyn dwóch liczb dziesięciocyfrowych, n. p. liczby 8983475216 przez 9753124689, iloczyn równy 87616 95392 21892 07824 można utworzyć na maszynie, najbardziej coprawda udoskonalonej, typu Miljoner, w ciągu mniej niż 10 sekund. Proszę spróbować obli­ czyć ten iloczyn według reguł arytmetyki szkolnej, wiele czasu to zajmie? Różnica w szybkości okaże się większa, niż pomiędzy piechu­ rem a pociągiem osobowym; czy jest zaś dziś dużo ludzi, którzyby odbywali podróże na piechotę, nie kolejami? Przy dodawaniu, zwłaszcza liczb z małą ilością cyfr, awantaż ra­ chunku zapomocą maszyny jest o wiele mniejszy; na dobro rachunku maszynowego pozostaje jednak zawsze uczucie pewności rachmistrza i brak zmęczenia. Maszyny uniwersalne najczęściej używane są typu Odhnera, ■a oparte są na idei Leibnitza. Przed wojną dobre maszyny tego typu wyrabiane były w Petersburgu i w Brunświku (»Brunsvige«); rosyjskie odznaczały się lekkością chodu, ale » starzały się « (zaczynały się mylić) wcześniej niż niemieckie. Obecnie patent na zasadę tej maszyny wy­ gasł, i wyrabiają je różne wytwórnie niemieckie. Cena maszyny naj­ prostszego rodzaju wynosiła przed wojną około 160 rubli (złotych); teraz cena jest (w Niemczech) znacznie niższa, ale i wyrób przeważnie (w maszynach »Brunsviga«) ustępuje przedwojennemu. Dawniej w uży­ ciu były głównie maszyny dużego typu (długość podstawy około 40 an); polecić należy raczej maszyny mniejsze (długość podstawy około 30 cm), które i mniej sprawiają hałasu przy robocie, i wymagają mniej­ szego napięcia siły fizycznej. Maszyny jeszcze mniejsze, »liliputy«, są niedogodne przez swą zbytnią lekkość. Cena maszyny zwiększa się w za­ leżności od ilości urządzeń dodatkowych; najważniejsze jest urządzenie, które przesuwa karetkę z rezultatem o jeden znak na prawo lub na lewo automatycznie, za pociśnięciem odpowiedniej części. Do celów zwykłych wystarcza maszyna dająca wynik z 13 znakami; do celów astronomicznych taka maszyna jest często za mała. Maszyny typu Odhnera mają tę wspólną ujemną cechę, że dla pomnożenia pewnej liczby, dajmy na to przez 4, trzeba 4 razy obrócić korbką. Na innej zupełnie zasadzie oparta jest maszyna Miljoner, wyra­ biana przez firmę Egli w Zurychu; w maszynie tej dla pomnożenia

!) Opis działania i konstrukcji maszyn do rachowania czytelnik znajdzie w dziełku A. G a 1 l.e ■— Mathematische Instrumente, w podręczniku H. Sanden — Praktische Analysis, Horsburgh — Modern instruments and raethods of calculation, i wbar- 4 &ó wielu innych książkach. czy to np. przez 4 czy przez 7 kręci się korbką tylko jeden raz. Daje to dużą oszczędność czasu w porównaniu z typem Odhnera. Prócz tego podczas obrotu karetka z rezultatem automatycznie się przesuwa o jeden znak. Maszyna Miljoner uważana jest za najdoskonalszą z istniejących, ale też i cena jest wysoka, około 3000 franków szwaj­ carskich. W Obserwatorjum Krakowskiem są w ciągiem użyciu cztery maszyny typu Odhnera; na nabycie bardzo pożądanego Miljmera nie- pozwalają nam jeszcze środki. Dzielenie jest działaniem, które i przy użyciu maszyny, tak samo jak przy liczeniu nieuzbrojoną głową, nastręcza większe trudności, niż mnożenie. Albo trzeba obliczać sobie w głowie kolejne cyfry ilorazu, albo też przy kręceniu korbką wypada zwracać uwagę na najwyższe pozostające cyfry dzielnej. I w jednym i w drugim razie pracuje nie- tylko maszyna, ale i mózg osoby rachującej, a to właśnie jest nie­ pożądane. Z tego powodu korzystnie bywa, zwłaszcza kiedy chodzi 0 podzielenie wielu liczb przez jeden i ten sam dzielnik, zastępować dzielenie przez mnożenie. A mianowicie: podzielić przez liczbę N jest to to samo, co pomnożyć przez 1 : A7; Dla ułatwienia takiej zamiany dzielenia przez mnożenie, wydane zostały specjalne tablice odwrot­ ności liczb całkowitych (najobszerniejsze z nich, z siedmiu dziesięt- nemi, noszą tytuł Oakes — Table of reciprocals of Numbers from 1 to 100,000, cena 21 szyli.). Ale i konstruktorowie maszyn nie skapi­ tulowali przed tą nie do pokonania, zdawałoby się, trudnością dziele­ nia, i oto obecnie są już wyrabiane maszyny, załatwiające i to działanie zupełnie automatycznie. W maszynie Madas, szwajcarskiej wytwórni Egh, rachmistrz ustawia odpowiednio na maszynie dzielnik i dzielną, i cała jego dalsza praca polega na czysto mechanicznem kręceniu korbką, dopóki dzwonek nie da znać, że dzielenie ukończone! Zarówno niektóre typy maszyn, zbudowanych według idei Leib­ nitza, jak również Miljoner i Madas, mogą być konstruowane w połą­ czeniu z motorem elektrycznym, który zdejmuje z rachmistrza pracę fizyczną kręcenia korbką i przesuwania karetki, przyczem wszystko odbywa się daleko szybciej. Wątpić nie można, że jest to konstrukcja przyszłości W naszych stosunkach nie radzilibyśmy jednak jeszcze nabywać maszyn, działających elektrycznie, gdyż są one bardziej skom­ plikowane i, jak wszystkie aparaty elektryczne, skłonne do kaprysów, a mechanicy, którzyby w razie czego potrafili odrazu zaradzić złemu i maszynę do pjrządku doprowadzić, zbytnią są jeszcze u nas rzadkością. Nabywanie maszyn do rachowania ma tę nieprzyjemną stronę, że nasze firmy handlowe (przynajmniej te, z któremi mieliśmy do czy­ nienia, nomina niechaj będą odiosa) liczą sobie za najdostępniejsze dla nas maszyny, wyrobu niemieckiego, ceny o 30 do 40 procent większe, niżby to wypadało z jednoczesnych cen w Niemczech. Dobrzeby było, 11-2

żeby sprowadzaniem maszyn zajęła się która z naszych kooperatyw; przy wystawieniu rewersów, że maszyny pozostaną w Polsce a nie wy­ emigrują do kraju z wysoką walutą, możnaby je mieć zapewne taniej. Na zakończenie podamy wiadomość, że pewien znany nam oso­ biście matematyk, Polak, wynalazł maszynę uniwersalną do rachowa­ nia nowego typu, odznaczającą się wielką prostotą konstrukcji. Model maszyny jest gotów. Niestety, wynalazca, człowiek nauki, nie przezwy ­ ciężył dotychczas praktycznych trudności, połączonych z opatentowa­ niem i rozpoczęciem fabrykacji, tak iż zgoła niewiadomo, czy i kiedy będziemy mogli rachować zapomocą maszyny polskiego pomysłu i kra­ jowego wyrobu. W Polsce na przeszkodzie do opatentowania stoi brak należytego prawa patentowego. Teorja względności w Astronomji. Napisał Józef Witkowski.

Rozwój nauk matematyczno-przyrodniczych, ogólny ich charakter i kierunek, prawie do dni naszych, ściśle jest połączony z imionami dwóch wielkich mężów: Euklidesa i Newtona, Filozof grecki wyzwoli! myśl matematyków starożytnych z manowców, po których się bezra­ dnie błąkała i wprowadził ją w świat geometrji »euklidesowej«. Stotyeta, wzorowy ten kłębek kojarzeń logicznych, którego początek tworzą prawdy oczywiste — aksiomaty, przez przeszło 20 wieków był pra­ wdziwą biblją dla geometrów; pokolenia kształciły się na niej, przeni­ kały się jej zasadami i przestrzeń Euklidesa stała się naszą przestrze­ nią. Jeśli Euklides stworzył przestrzeń, to Newton nadał jej życie. My­ śliciel angielski przystosował pojęcia czasu i siły do zasad geometrji Greków i dał ludzkości harmonijny obraz wszechświata, który równie dobrze tłumaczył ruchy olbrzymich słońc, jak i drobnego pyłku. Świat Euklidesa- Newtona jest to świat przestrzeni absolutnej i abso­ lutnego czasu. Mechanika i fizyka oparta na 'Euklidesie i Newtonie otrzymały obecnie przydomek »klasycznych«. W XIX stuleciu matematyka wzbogaciła się nowemi układami geometrji, odrębnemi od euklidesowej; nie zawierają one żadnych sprzeczności wewnętrznych, choć oparte są na podstawach, różniących się od podstaw Euklidesa. W końcu ubiegłego stulecia, szybki rozwój fizyki, (szczególnie elektrodynamiki), wykazał pewne niezgodności między przewidywaniami teorji a doświadczeniem. Szukano sposobów ratowania klasycznych teoryj, lecz zabiegi nie udawały się. W 1905 r,, młody fizyk, Einstein. wygłosił swoją zasadę względności. Na jej podstawie zbudował on specjalną teorję względności, która potem rozrosła się w ogólną teorię względności. Teorja względności jest poniekąd pangeometrją, w której mechanika i geometra zlały się w jedną całość. Przestrzeń i czas, te dwa, odrębne dawniej, atrybuty wszelkiego istnienia, pozbawione zostały przez Einsteina- swego charakteru bezwzględności i zajęły równozna­ czne w nowej teorji stanowisko. Świat relatywizmu pod względem ma­ tematycznym obszerniejszy jest od świata Euklidesa- Newtona i obej­ muje go, jako poszczególny przypadek.

8 1 1 4

Teorja względności wywołała w nauce wielkie zmiany i zmody­ fikowała niejedną teorję fizyki klasycznej. W astronomji nowe poglądy wzbudziły powszechne zainteresowanie, lecz w tej najstarszej i naj­ więcej doświadczonej gałęzi wiedzy sąd nad nową teorją nie zapadł jeszcze, i zależeć będzie od wyników dalszych obserwacyj. Nauka o niebie ma tu istotnie do wypowiedzenia ostatnie słowo — jest ono z niecierpliwością oczekiwane, jak przez zwolenników, tak i przez prze­ ciwników nowej teorji, i ostatecznie; zaważy na jej losach. Raz jeszcze w dziejach nauki ujawni się. przewodniczą , rola astronomji. Przyjrzyjmy się bliżej tym zagadnieniom astronomji, które mogą mieć znaczenie dla teorji względności. : Teorja względności ujmuje pole grawitacyjne,-jaka pewną wła­ ściwość .geometryczną przestrzeni, otaczającej ciała materjalne. Wszelki ruch odbywa się tu stosownie do tych zmienionych warunków prze­ strzennych. Ciała materjalne nie mogą poruszać się . w polu graWita- cyjnem wzdłuż linij prostych,, jak to zachodzi, w przestrzeni, pozba­ wionej pola grawitacyjnego, lecz zakreślają, krzywe. Promień , światła, bez względu na swą naturę, jako ruch postępowy w przestrzeni, po­ winien tu też wykazywać odchylenie od linji prostej. W polu grawi- tacyjnem, z punktu widzenia optyki, zachodzi więc jakby załamanie promieni; Dla powierzchni Słońca, według Einsteina, »współczynnik za­ łamania« wynosi i'ooooo4 24; promień gwiazdy, przechodzący w pobliżu powierzchni Słońca, podlega takiemu odchyleniu, że dla ziemskiego obserwatora, gwiazda powinna oddalić się o całych i"-74 od swego zwykłego miejsca. Wielkość odchylenia zmniejsza się odwrotnie, pro­ porcjonalnie do odległości gwiazdy od środka Słońca. Zaobserwować' gwiazdy _w pobliżu Słońca można tylko podczas całkowitego, zaćmienia słonecznego; potrzeba też, aby zaćmione Słońce znajdowało się na nie­ bie w takiem miejscu, które obfitowałoby w jasne gwiazdy, Zaćmienie 19 maja 1919 r. dziwnie sprzyjało tego rodzaju obserwacjom, ponieważ przypadało na dzień, gdy Słońce w swym biegu rocznym znajdowało się w Hyadach, gromadzie wyjątkowo jasnych gwiazd. Dwie angielskie ekspedycje, jedna w Sobralu, w Brazylji, druga na wyspach Książęcych w zatoce Gwinejskiej, zebrały cenny materjał obserwacyjny, który od- razu rozstrzygnął palące pytanie. Odchjdenie promieni gwiazd w pó^ bliżu Słońca zostało stwierdzone z . całą stanowczością. Zgoda pomiędzy teorją a obserwacją wypadła nadspodziewanie ścisła. . . . : W teorji względności szybkość światła odgrywa rolę szybkości granicznej i żadne ciało materjalne nie może osiągnąć tej szybkości. Mechanika relatywizmu, dla szybkości nieznacznych, w porównaniu z szybkością światła, praktycznie nie różni się od mechaniki klasy­ cznej. Szybkości, które napotykają się w astronomji, należą właśnie do szybkości nieznacznych, z punktu widzenia teorji względności, 115 i z tego powodu mało nadają się do rozstrzygnięcia rozpatrywanego tu zadania. W naszym układzie słonecznym, jedynie Merkury mógłby wykazać odchylenie od teorji Ńrwtona, dostępne obserwacjom. Według Einsteina, planeta, poruszająca się dookoła Słońca, i nic podlegająca ■wpływom perturbacyjnym innych planet, opisuje, praktycznie’ biorąc, elipsę, której punkt przysłoneczny posiada pewien ruch postępówy. Dla Merkurego, ruch ten wynosiłby 43” na 100 lat. Wiadomo, że jeszcze L c Yerrier zauważył sprzeczność pomiędzy obserwacją a teorją, i że astronom ten ocenił rzeczoną różnicę na 4^" w ciągu stulecia. Zgo­ dność z'liczbą Einsteina jest niezwykła, lecz od Sądu ostatecznego na­ leży się obecnie powstrzymać aż do chwili, gdy powtórne - rachunki, oparte na nowych obserwacjach, rozstrzygną ostatecznie to pytanie. Poszukiwania, wszczęte w tym kierunku, zdają się już teraz rozwiewać tę wielką zgodność. Mniej powiodło się relatywistom ze zboczeniem linij w widmie słonecznem. Według' Einsteina, okres drgań jakiegokolwiek atomu w polu grawitacyjnem Słońca jest większy, niż okres drgań atomu tego rodzaju na Ziemi; to samo będzie słuszne i dla promieni światła, pochodzących z drgań tych atomów. W widmie słonecznem powinniśmy więc zaobserwować zboczenia wszystkich linij ku czerwonemu końcowi. Obserwacje, nie dały dotychczas zadawalających wyników, co należy, według relatywistów, przypisać różnym zjawiskom w fotosferze słone­ cznej (jak raptowne zmiany w rozkładzie ciśnienia oraz szybkości gazów słonecznych) i które mogą maskować zboczenie Einsteina. Poza obrębem tych trzech doświadczeń, przy teraźniejszym stanie naszej wiedzy, zdaje się, niema widoków, by wyszukać w astronomji inny kamień probierczy dla nowej teorji. Odchylenie promieni w polu grawitacyjnem Jowisza, największej planety naszego układu słone­ cznego, wynosi zaledwie o”.oi7- W układach gwiazd podwójnych nie należy spodziewać się żadnego odchylenia, gdyż warunkiem jaodsta- wowym dla tego zjawiska jest bardzo mała wielkość stosunku odle­ głości Ziemi od odchylającego pola grawitacyjnego względem odle­ głości rzeczonego pola od źródła światła. Takie warunki mogą wystę­ pować jedynie wobec optycznie podwójnych gwiazd; w tym wypadku promienie więcej oddalonej od nas gwiazdy, wskutek odchylenia, pod­ legają rozproszeniu, co powinno spowodować osłabienie blasku towa­ rzysza (optycznego) bliższej gwiazdy. Prawdopodobieństwo jednak na­ potkania ścisłej pary optycznej (odległość 1”) o niewielkiej różnicy blasku, jest tak niesłychanie małe, że należy wątpić, aby kiedykolwiek udało się zaobserwować zmniejszenie się blasku gwiazdy, pozornie zbliżającej się do drugiej. Ciekawe są spekulacje kosmologiczne, oparte na teorji względności; przedstawiają nam one wszechświat, w zupełnie nowych kształtach. 116

Z różnych koncepeyj tego rodzaju, wspominamy tu tylko o »wszech- święcie walcowym* Einsteina.. Promień światła w takim wszechświacie biegnie wzdłuż krzywej zamkniętej i powraca, wobec tego, przez pier­ wotny punkt wyjścia. Rozmiary wszechświata Einsteina są takie, iż promień światła potrzebuje iooo miljonów lat, ab}' zamknąć swą drogę. Promienie światła, wychodzące z jakiejkolwiekbądź gwiazdy, dochodzą do obserwatora dwiema drogami — jedną krótszą, drugą dalszą; wi­ dzimy więc zamiast jednej gwiazdy — dwie, w przeciwległych sobie częściach nieba. Ruchy ciał niebieskich wnoszą tu jeszcze pewne uroz­ maicenie, tak, iż np. prócz Słońca powinniśmy widzieć słońca-widma, t. j. obrazy Słońca z przed tysiąca, dwu tysięcy i t. d. lat. O niedosycie wilgotności. Napisał Dezydery Szymkiewicz.

Wilgotność powietrza w meteorologji przyjęto oznaczać, po­ dając prężność pary wodnej w powietrzu (czyli t. z w. wilgotność bezwzględną) oraz stosunek tej prężności do prężności pary nasyconej przy danej temperaturze (czyli t. zw. wilgotność względną). Pierwsza z tych wielkości jest bezpośrednio obliczana na podstawie obserwacji psychrometrycznych i jest wielkością zasadniczą, która wespół z tem­ peraturą powietrza wystarcza do charakterystyki stanu wilgotności. Druga wielkość — wilgotność względna — oblicza się pośrednio z pręż­ ności pary w powietrzu i temperatury, z wyjątkiem nielicznych wypadków, kiedy jest bezpośrednio podawana przez hygrometr włosowy. Ponieważ wilgotność bezwzględna wraz z temperaturą wystarczają w zupełności do charakterystyki wilgotności powietrza, powstaje pytanie, czy warto jest zadawać sobie trud obliczania wilgotności względnej. Otóż znaczenie wilgotności powietrza pochodzi z jej wpływu na parowanie wody ze zbiorników, z ciał martwych oraz z organizmów. Wilgotność bezwzględna nie wskazuje bezpośrednio wielkości tego Wpływu. Do tego ma służyć wilgotność względna. Nie trudno jednak przekonać się, że tego zadania wielkość powyższa me spełnia. Mianowicie przy tej samej wilgotności względnej szybkość parowania może być najróżniejsza, w zależności od temperatury parującego ciała i atmosfery. Jak wiadomo jest z fizyki, szybkość parowania jest proporcjonalna do różnicy między prężnością pary przy powierzchni, z której odbywa się parowanie, a prężnością pary w atmosferze; co się zaś tyczy tem­ peratury, jej wpływ na szybkość parowania jest nieznaczny, gdyż szybkość ta jest proporcjonalna do kwadratu temperatury bezwzględnej. Jeżeli weźmiemy jakikolwiek zbiornik wody albo ciało martwe nasią­ knięte wodą (np. glebę), to para przy parującej powierzchni będzie nasycona, a jej prężność da się obliczyć na podstawie temperatury. Odejmując od tej prężności prężność pary w atmosferze, otrzymamy wielkość, względem której szybkość parowania będzie proporcjonalna. Wielkość ta, która nazywa się, jak wiadomo, niedosytem wilgotności, daleko lepiej nadaje się do charakterystyki wilgotności powietrza niż wilgotność względna, a to tembardziej, że transpiracja roślin jest (z pe- 118 wnemi zastrzeżeniami) również do niej proporcjonalna1). Niedosyt wilgotności nie jest tak jak wilgotność względna, abstrakcją matema­ tyczną, lecz zupełnie realnym czynnikiem. Dowodzi tego między innemi, rozmieszczenie drzew w Polsce i Rosji. Zestawienie danych meteoro­ logicznych wykazuje, że świerk, jodła i modrzew nie znoszą niedosytu większego ponad 10 mm., lasy zaś w ogólności nie znoszą niedosytu wyższego od 15 mm. Np. w Poznańskiem znajduje się jak gdyby wyspa suchego powietrza (Poznań 10.3 w /., Bydgoszcz 10.6 mm.); brak tam wymienionych powyżej drzew szpilkowych, które zjawiają się w po­ bliskich okolicach Król. Polskiego i Śląska2), gdzie niedosyt nie prze­ wyższa 10 mm. 3). . ,. i Pomimo , tych zalet, niedosyt wilgotności nie został przyjęty w me- tęorologji i łdimatplogji do powszechnego użytku. Winę tego ponosi zmarły w czasie wojny,, najsławniejszy meteorolog i klimatolog naszych czasów, Hann. Człowiek ten z dziwnym uporem zwalczał wprowa­ dzenie niedosytu , wilgotności i. swoją wielką powagą zapewnił, niepo­ dzielne panowanie, wilgotności względnej. Jakie argumenty wysuwał Hanu przeciwko niedosytowi wilgotności? Argumenty te stoją w związku z działaniem wilgotności powietrza na organizm ludzki. Naturalnie, nie­ dosyt wilgotności nie wskazuje bezpośrednio szybkości parowania z ciała ludzkiego, gdyż prężność pary na powierzchni skóry i na. wewnętrznej powierzchni pęcherzyków płucnych nie jest taka sama jak na po­ wierzchni wody w jakimkolwiek zbiorniku. Hann4) przytacza przykład następujący: w Wiedniu w kwietniu przy temperaturze 9.70 wilgotność względna wynosi 66°/0, co daje niedosyt 3.1 mm. W Batawji w styczniu przy, temperaturze 22.30 wilgotność względna wynosi 88°/0, z czego- otrzymuje się niedosyt 3.0 mm, Pomimo równości niedosytu kwiecień w Wiedniu uważany jest za suchy, tymczasem styczeń w Batawji jest. tak parny, ie europejczyk z trudnością go znosi. Wilgotność względna w tym wypadku daje lepsze wskazania, ale sama przez się też nic nie mówi, bo w Wiedniu bywa nieraz wilgotność 88°/0 w zimowych mie­ siącach, a jednak nikt się wtedy nie skarży na nieznośną parność powietrza. , Chcąc zdać sobie sprawę z działania wilgotności powietrza na organizm ludzki,, trzeba rozpatrzyć mechanizm parowania z niego. Otóż ciało ludzkie, wyparowuje 4O°/0 wody przez płuca. Na wewnętrznej powierzchni pęcherzyków, płucnych para jest nasycona i ma tempe-,

*) Bliższe informacje w tej kwestji, możną znaleźć u Bnrgęrsteiną : Pie, Trans-, piratioń der Pflanzen. Jena. I. (1904). II (1920). 2) Uzasadnienie powyższego czytelnik znajdzie w Acta Soc. Bot. Poloń. t, i, iSTr. i. 3) ; Powyższe liczby odnoszą się do średniej wartości niedosytu dla południowych godzin najsuchszego miesiąca. , , , ,, ') Hann: Handbuch der Klimatologie. 1. (1.908). 54.. . ..: ... ., 119 raturę ciała, to znaczy 3y°C. Prężność jej zatem jest 46.6 mm. Resztę wody ciało ludzkie wyparowuje przez skórę. Prężność pary przy po­ wierzchni skóry jest mniejsza niż w płucach, bo temperatura skóry jest nieco niższa i skóra nie jest tak silnie przesiąknięta wodą jak płuca. Średnio można przyjąć, że na powierzchni ciała prężność pary równa jest prężności pary nasyconej przy ,35°C. to znaczy 41.8 mm. Odejmując od tej prężności prężność pary w powietrzu, otrzymamy wielkość, którą możnaby nazwać wskaźnikiem parowania ciała ludzkiego, a względem której szybkość parowania z ciała jest w przybliżeniu proporcjonalna. W powyższym przykładzie otrzymalibyśmy dla Wiednia wskaźnik paro- wańia równy 35.9-mm.,"'dla Batawji 30.7 mm.. Ponieważ, w Europie prężność pary wodnej rzadko kiedy przekracza t o mm., wskaźnik paro­ wania wypadłby najczęściej ponad 30 mm. W krajach wilgotnych i go­ rących prężność pary wodnej wynosi około 20 mm., albo powyżej, wskaźnik parowania wypada około 30 mm. To samo się dzieje podczas upałów w atlantyckich stanach Północnej Ameryki, co powoduje nie- żnahe w Europie epidemje porażeń słonecznych. W Nowym Jorku obserwowano w lipcu r. 1872 prężność pary 22.5 mm. W ypływa stąd, że w Europie ciało ludzkie traci o 50— 8o°/0 więcej wody, niż w krajach gorących a wilgotnych. Działanie klimatu zwrotnikowego w ten sposób łatwo się tłumaczy Nie tłumaczy tego wilgotność względna i wobec tego można ją uważać za zupełnie zbędną abstrakcję matematyczną, która powinna być nareszcie wyrugowana z wykazów meteorologicznych. Zamiast wilgotności względnej powinno się wprowadzić niedosyt wilgotności, który doskonale ilustruje szybkość parowania z ciał martwych i roślin. Co do parowania z ciała ludzkiego, należy obliczać podany powyżej wskaźnik, co da się z łatwością uskutecznić przy pomocy wilgotności bezwzględnej. O obliczaniu współrzędnych planet i komet zapomocą arytm om etru 1), napisał Tad, Banachiewicz. Za wielkości dane uważamy, prócz masy m, sześć elementów orbity ciała niebieskiego: a, e, Q, i, S>, z oraz czas t. Szukamy współrzędnych pro­ stokątnych heljocentrycznych x , y, z. Jeżeli, jak to często bywa, orbita odniesiona jest do ckliptyki, a mają być obliczone współrzędne równikowe, do liczby danych dołączamy s, nachylenie równika do ekliptyki. Wzory, zapomocą których można rozwiązać powyższe zadanie, poda­ wane są we wszystkich podręcznikach astronomji teoretycznej, Ale my mamy na widoku rozwiązanie nowoczesne, dostosowane do maszyny do rachowania, a przytem chcemy zapoznać czytelnika z pewnym schematem, w wysokim stopniu i n ech an i z uj ą oy m rachunek, § i. Wyznaczanie promienia wodzącego i anomalji prawdziwej, tak powszechnie praktykowane w rachunku logarytmicznym, nie jest celowe. Rachunki rozpoczynamy od obliczeń współrzędnych prostokątnych ciała niebieskiego w odniesieniu do następujących osi: początek w słońcu, oś X1 skierowana ku punktowi przysłonecznemu orbit}, oś y1 w płaszczyźnie orbity o q o ° od _r! w kierunku rosnących anomalij, dś z1 prostopadle do płaszczyzny drogi. Rozróżniamy przypadki elipsy", paraboli i hyperboli. Orbita eliptyczna: (1) a c o s E — ac E wyznacza się z równania Keplera: y = a\ r — r s s i n E . k\ i - f m , / x , L -- e sin E = ' — (/ — x) z o d i* v Orbita paraboliczna: (2) X1 = (7 c (v) i , c (v) = cos v . sec- 1/ił v y' - , . « r- 1 , .. . •*— t T(ts V " + 3 tg 2 ,,)- ' 7 f r

Uwaga. Opracowujemy tablice c(z>) i s(^) w funkcji (t — t ) q Orbita hyperboliczna: (3) xT — « sec F — ae _ ,Ą } i , y1 - - « \e* - t tg/' * sm h-vP 7 - 7,== T> z1 = 0 Wykład sposobów rozwiązywania równań przestępnych na E i E' nie należy do niniejszego szkicu.

*) Fragm ent z w ykładów Astr. teor., mianych. na tTuiw. Jag. w I. trim. 1922/33 r. 181

Mając x x, y1; obliczamy x, y, z ze wzorów: (4) x = x L cos {xl x) -f- y1 cos ( f x) y = x t cos (xJ y) -f- y1 cos (y1 y) z = X1 cos (.r1 3) -f- -r1 cos ( yJ s) we wzorach tych figuruje jednak sześć nieznanych kosmusóztr. Zajmiemy się ich wyznaczeniem.

§ 2. Uważajmy w ogólności dziewięć kostnusow kątów pomiędzy ja~ kiemiś prostokątnemi osiami tj, £ i takieiniż osiami m, n, p, oraz dziewięć kostnusow kątów pomiędzy osiami x, y, 2, i temiż osiami m. n, f Zestawmy te kosinusy a// i bij (i — 1, 2, 3; /•= 1, 2, 3) w tabliczkach- następujących: ł J ! % X y z m m a21 ®31 h i b..•-> l n a i s ^ 2 2 1 ^'3 2 n ^12 ^22 b,.

p a tB P <*13 A s hs

tabl. I. tabl. II.

Zespół dziewięciu wartości a-ij, wypisanych tak jak w tabl. I., ozna- •czamy symbolem J^-~^ (Jakobjan ć, ?), £ względem m, n, p,); podobnie zespół dziewięciu wartości bij, wypisanych w porządku tabliczki II, ozna- x y z J m n f Oznaczenie takie usprawiedliwione jest przez tę okoliczność, iż istotnie np. Jakobjan = wyznacznik funkcyjny zmiennych V’ ę względem zmiennych m, n, p (uważając jedne i drugie zmienne xa współrzędne pewnego punktu) ma za wyrazy liczby wypisane w tabl. I. E n C ——— , to J X V z jfest o wyznaczenie dziewięciu kosinUsów aj tabliczki III. r i rl X cn cn ':si y cV2 cd2

z CIS C-2 -AĄs'

tab l. III . Kosinusy aj wyrażają się przez Otj i bij zapomocą wzorów, zna­ nych z geometrji analitycznej. Mamy np.:

( S ) /j\ 1 — M \ 1 b\ 1 _j“ 2 j -f* Cl ! ;t Ój.j

^23 ^21 A s! “T ^22 ^32 d- i

Te dziewięć wzorów wypiszemy w postaci symbolicznej, skróconej W tym celu uważajmy nasze Jakobjany już nie tylko jako zespoły dzie­ więciu liczb, lecz jako wyznaczniki, tak iż Wartości liczbowe wszystkich wyznaczników (6) są równe jedności. Przyglądając się zależnościom funkcyjnym (5), i przypominająe sobie regułę mnożenia wyznaczników, widzimy, iż można napisać: .. .. .

M ■ lll£ = x | X'y ; .1 .r y : jttim fi .1 /;/ n p ' ' ’ ’ przyczem jednak mnożenie wyznacznika j przez j ^-2Ll wykonać J m n p j m n p musimy według reguły następującej: Dla utworzenia wyrazu, dajmy na to I ' T, Z c'ni wyznacznika I —— , znajdującego się w kolumnie vj, w wierszu x j jc y z 1 tego wyznacznika, mnożymy przez siebie odpowiednie wyrazy z kolumny T Q 7] C I % y 0 Ti wyznacznika 1,— łJŁ i wyrazy z kolumny x wyznacznika i ——;- i doda- J m n,p ' • ' jmnp jemy trzy poszczególne iloczyny (c2) ==

§ 3, Przypuśćmy teraz (ten wypadek efektywnie . zachodzi w rozpa- trywancm przez nas zadaniu), iż mamy do czyhienia z 5 układami Współ­ rzędnych prostokątnych: .a;1, y1, s1; x a, ya, s11; X111,. yin„ x lY, y v, ,x,yr z,~ tąkich, iż znane nam są kosinusy kątów pomiędzy osiami obok siebie wy- T. 2^ 1 pisanych układów. Jak znaleźć r ~ -~... ? ; : J X y Z Wypisujemy w poniższej tabliczce IV. Jakobjany znane naui, i te, które mogą być obliczone ze znanych według wzoru (7). Te ostatnie wyróżniamy pochylonem /.

xl y s1 Jxmy n ,>111 Jx n _■y11 zu i x 11 yi '~n rx1 y J? l x lv y v xm yUl an. J x m y ir Jiir-

y . 31 :Z- ■: ] x y- J x lv y v ■r,XV fx l y J x y tabl. IV.

, i.Jakobjany. z. pochylonem ,/ znajdujemy, stosując kolejno wzór : I a mianowicie: , ■ . , Ostatni ze wzorow (8) rozwiązuje zadanie, któreśmy postawili sobie w tym §.

§ 4. Celem wyznaczenia 6 ko.sińusSw ze wzorów (4 ), uważamy na­ stępujące układy współrzędnych prostokątnych:

A'1 j-'1 z1 ...... zdefinjowany już w §. i; x u V11 311 ...... układ X1 y -ł , obrócony o kąt — fi naokoło osi i* : x mym zm ...... układ x11 y11 2®,’ obrócony o kąt —■ i naokoło osi x n; x XYyiW/, układ x lnym ^11, obrócony o kąt — Q naokoło ósi 2nl; ...... układ x ly ylY zlY, obrócony o kąt — s naokoło osi' ir**.' Na zasadzie tych definicji, Jakobjany tablicy IV. przedstawiają się. w sposób następujący:

cos © — sin w — I 0 0 ' \ ' sin to cos <3 — 0 : cos i sin 7 i. .. _ ’J ■' O O -— 0 -— sin /" cos /

■; .. .in cos Q sin Q 0 J r Tft ;“ ilT . rn ' sin. Ol cos Q p ' 9V 0 --J :.'■■■

X1 y ; r ' ■ 0 • O ' ■ij. J x*TW . . , : ; 0. cos e sin e V'1' *) . 0..; — ■: sin e cos £

y l rJ-

J X V z tabl. V.

X1 y z1 ■ ■ j x i y z1 j x l y zv Do obliczenia J ' ^ ym:j a , J x n>'ylv > J Y y „ , figurujących: w tej tabliczce w postaci nierozwiniętej, stosujemy wzory (8)y przyczem cały rachunek dokonywamy nie analitycznie, lecz liczbowo. Przy ob 11- c z a 11 i u Jako b j a n ó w w y star c z a wyznaczać wyrazy t y 1 k c- dwóch pierwszych kolumn - każdego Jakobjanu. Ostatni Jakobjan X^ V1 Z^ — daje nam te potrzebne nam 6 kosimt-sihi', które występują w ró- J x y z “ ■ ■■ e V f i : - J - wnaniach (4). . ' ' ,, j. m

§ 5. Wstawiając do równań (4) wartości na {*). (2). (3), otrzymujemy wyrażenia następujących typów: Orbita eliptyczna: x A x cos E -f- Bx sin E -f

(9 ) y ~ Aytos E + B y sin E -f-

z = A z cos E - f - Bz sin E Orbita paraboliczna: x = . 1, c (?') + Bx s(v) (io) y = A y C (v) -f- B y S (p) Z == C (Z1) -f- s (z<) Orbita h yperbolięzna: x = ,-lr sec ./•' -f, B x tg /•' -f Cx (“) y — .-I., sec /-' i By tg /•' + : ć . . Z — .4 .. sec /•' | /y. t” /•' C, rt , i,, : A , B, C ze wskaźnikami x ,- y ,z są to pewne stałe, zależne od ele­ mentów orbity a, e, i i , i, &. Analityczne ich wyrażenia nie przedstawiają dla nas interesu; wogóle przy całym rachunku maszynowym stosujemy wzory analityczne jak najrzadziej. § 6. Przykład liczbowy (dla orbity eliptycznej). Przyjmujemy za dane, razem z Watsonem (Theoretical Astronomy, pg. 103), elementy planetoidy Eurymone, i poszukujemy współczynników we wzorach (9). Przykład ten został opracowany również w The journat of the British Astronomical Ąssociation, Vol. XXXII, Nr. 6 (rok 1922), skąd zaczerp­ niemy wartości naturalne funkcyj trygonometrycznych elementów orbity. a = 2.444173 e == 0.1953329 ,, |/" r\ 2.3970909 fi) = i 9 7 °27'4 9 ".5!8 | 0, — 206043 '2,2,".JĄ i = 4 36 5 ° -a E 23 27 23 .03 Równania (1) w danym wypadku mają postać: (12) X 1 = 2.4441732-444173 cos cos E E - CJ.4774274 y L = 2.3970909 sin E Tablica V. przedstawia się w postaci (liczby pochylone oznaczają liczby obliczone): — 0.9530299 -f- 0.3028762 — 1 0.3028762 — 0.9530299 —- o + 0.9967594 ] 0.0804411 0 0 ó — - 0.0804411 + 0-9967594 — 0.9530290 -j- 0.3028762 — 0.8931671 j — 0.4497250 O 0.3018947 — 0.9499415 -f 0.4497250! — 0.8931671 G — 0.0243637 — 0.0766628 o . I o" 1 + °-7I54454 — 0.6977315 o -Ą- 0.6982438 + °-7/22455 o 4- 0-9173613 H- 0.3980555 O.O243637 — 0.0766628 o — 0.3980555 + 0.9173613 - f 0.71^4434 — 0,6977315 + O.6502399 + 0.6839025 - f °-2555^95 - f 0.2 13 1^ 5 8 tabl. VI. 125

W ostatnich trzech wierszach znajdują się kosinusy, figurujące we wzorach (4). Fp. cos (X1 x) = 40.7154454 i t d. Wobec tego wzory (4), biorąc pod uwagę (12), dają wyrażenia szukane:

x — 1.7486723 cos E — 1.6725258 sini? —- 0.3415732 (*3) 1.5892988 cos .£ - f 1.5393765 sin E — 0.3104423 i — 0.6247050 cos JE -f- 0.5110257 sin Ti — 0.1220254

Dla sprawdzenia kostnusow tablicy V. używa się wzorów typu:

(14) alt?4 a 12*-f-a,32— x oraz an a2t4 ai2a224aisa33 = 0«

Wzory zaś ostateczne (13) można sprawdzić (1. c. Journ. of, Brit. Astr, Assoc.), kładąc w nich kolejno F, = o i E— 900. Powinno wypaść

dla E — o x? 4 y'1 — ?)

dla E = e>o°...... (/'x'2 4- i’8'4 - • za — a.

§ 7. Sądzimy, że schemat tablicy (IV.) oraz wzór (7) powinien się okazać pożyteczny i w wielu innych zagadnieniach astronomji teorety­ cznej i sferycznej, wszędzie, gdzie występuje zamiana układów współrzęd­ nych prostokątnych, równoważna wielokrotnej zmianie kierunków osi. Taki przypadek zachodzi, naprzykład, przy ustanawianiu równań warun­ kowych w problemie definitywnych orbit, w teorji precesji i nutacji i przy obliczaniu elementów orbity z dwóch stanowisk heljocentrycznych. 0 obliczaniu graficznem zakryć gwiazd przez Księżyc napisał Ji 'W itko w s k i.

Księżyc w swym ruchu1 dookoła Ziemi zakrywa tarczą coraz to inne ■okolice nieba, wraz ze znajdującemi się tam gwiazdami. Zakryciu podlegają wszystkie gwiazdy; znajdujące się po obu stronach drogi Księżyca \V odle­ głości promienia jego tarczy1. Wskutek jednak nachylenia orbhy'Księżyća względem ekliptyki (5°9'), w połączeniu z ruchem linji węzłów księżyco­ wych (ruch wsteczny, .okres i8 ‘6 lat),, płat nieba, pokrywanego w ciągu i8-6 lat przez Księżyc, rozciąga się o 5025r po obu stronach ekliptyki. Dane te tyczą się środka Ziemi; dla; powierzchni jej występuje jeszcze działanie paralaksy, wskutek czego zakryciu mogą podlegać wszystkie .gwiazdy,, których szerokość nie przekracza v . .Dostrzeżenia zakryć gwiazd przez Księżyc należą <1 o najprostszych obserwacyj astronomicznych, gdyż wymagają tylko niewielkiej lunety i .do- łętądnęgO: zegara. Przyobserwacjach zakryć zauważą się moment zniknięcia gwiazdy .za, tarczą Księży ca, lub pojawienia się jej z pozą, tarczy, Zn.iknięćie, jak. również i pojawienie się gwiazdy, następuje momentalnie bez poprze­ dniego ubywania lub ‘wzrastania blasku ?),- GO-;ś^iade?^ę..pj;Z;eciwr;iStaieMiu. .atmosfery księżycowej, zdolnej do załamywania promieni światła; jest to również dowodem, że pozorne tarcze gwiazd są bardzo małe. Słabe gwiazdki nikną już w pewnej odległości od Księżyca, z powodu jego bla­ sku, wobec czego przyjęto zwykle obserwować zakrycia gwiazd pierw­ szych 7-miu wielkości i to tylko ze strony nieoświetlonej tarczy Księ­ życa; wyjątek stanowią gwiazdy i, 2 i 3 wielkości, dla których obserwuje się zarówno wejście jak wyjście. Trwanie całego zjawiska, w razie central­ nego zakrycia, wynosi około pięciu kwadransów. Dokładność obserwacji, przy pewnej wprawie obserwatora i dobrych warunkach, równa się + os,2 a więc z zakryć można wyznaczać długość KsięŻ3’ca z błędem + o ".i. War­ tość naukowa osiągniętego tą drogą materjału jest bardzo wysoka, gdyż może 011 służyć do lepszego wyjaśnienia niezbadanych dotychczas nieró­ wności biegu Księżyca. Zakrycia gwiazd przez Księżyce znane były oddawna: kroniki chiń­ skie wspominają o zakryciach jasnych gwiazd, również nieobce były one 1 Grekom. Obserwacje te należały jednak do przygodnych, gdyż astronomja nie dawała wtedy możności przepowiadania zawczasu tj^ch zjawisk. Obecny stan wiedzy naszej pozwala nam dokładnie obliczać zakrycia i, gdyby nie kaprysy pogody, żadne z nich nie uszłoby astronomom. Ilość zakryć gwiazd do 7 wielkości w ciągu roku, w jednej miejscowości, wynosi około 100, lecz przy naszych warunkach klimatycznych conajwyżej dostrzegalna jest trzecia część.

Stopniowa zmiana blasku gwiazdy przy zakryciach (Herschel i inni) tłu­ maczy się tem, że obserwowana gwiazda była podwójna. Przy obliczaniu zakryć można posługiwać się dwiema metodami i ty czysto analityczną, b) 'graficzną. Ta ostatnia, choć nie odznacza się wielką dokładnością (i om.3), jest bardzo prosta, i wymaga tak mało czasif (obliczenie i zakrycia wynosi przeciętnie 10 m.), ż e zasługuje na większą od dotychczasowej uwagę. Niżej podana jest metoda graficzna, wedle której oblicza się, zakrycia w Obserwatorjum Krakowskiem (metoda - ł o w i ł s kiego z uzupełnieniami prof. B a n a c h i e w i c z a). ' Vv' ■ ': Weźmy układ współrzędnych prostokątnych (p. rys. i) z początkiem w środku Ziemi (j i skierujmy oś Z ku gwieździe, mającej ulec zakryciu; niech będzie płaszczyzna koła deklinacyjnego gwiazdy płaszczyzną ZY dodatni kierunek osi Y — północny. Oś X będzie W t e d y przecięciem się płaszczyzny równika z płaszczyzną, przeprowadzoną przez O, prostopadły do osi Z (płaszczyzna podstawowa); za dodatni koniec X przyjmujemy ten, którego rektascenzja, liczona od rektascenzji dodatniego końca Z, wynosi-900.'

Dookoła O zataczamy kulę o promieniu, równym odległości środków Ziemi i Księżyca (odległość tę w ciągu trwania zjawiska, można przyjąć za nie­ zmienną). Niech będzie M. miejscem środka Księżyca na tej kuli, M' rzu­ tem M 1) na płaszczyznę podstawową, zaś x i współrzędnemi Aj\ w układzie płaskim A" ! Przystępujemy do wyprowadzenia warunków geometrycznych nie­ zbędnych i dostatecznych^ aby zakrycie miało miejsce. Zasadnicze prży­ tem uproszczenie polega na tem, aby przenieść punkt ciężkości zadania z prześtrżfem na płaszczyznę. / : : - f ' r: ;- ■ Wyobraźmy sobie, że wszystkie ciała niebieskie, prócz gwiazdy, prżś-: stały świecić. Promienie gwiazdy oświetlają płaszczyznę podstawową, za wyjątkiem tej części, na którą pada cień Księżyca. Wobec wielkiej odle­ głości gwiazdy, promienie są równoległe i cień, rzucany przez Księżyc wr przestrzeń, jest walcem; przecięcie się walca z płaszczyzną podstawową,

J) Tu, jak i niżej, termin rzut oznacza rzut prostopadły. 128 t j. cień Księżyca na płaszczyźnie, jest koleni, o średnicy, równej średnicy księżycowej; kolo to można też rozpatrywać, jako rzut kuli księżycowej na płaszczyznę XV. Wynika stąd, że w danern miejscu powierzchni Ziemi następuje zakrycie gwiazdy wtedy, gdy rzut tego punktu na pła­ szczyznę podstawową zetknie się z rzutem kuli księżycowej. Zadanie nasze wymaga więc znalezienia rzutów środka Księżyca i danego punktu pó- wierzchni Ziemi. Zwróćmy się do rysunku (i). Oznaczając przez A odległość środków Księżyca i Ziemi — w jednostkach promienia równikowego Ziemi A — gdzie e jest paralaksą poziomową Księżyca — znajdujemy: (1) x ~ A cosMX ; y A cosJf )' cosMX i cos/Ł/K można przedstawić zapomocą geocentrycznyck współ - tzędnych Księżyca i gwiazdy; niech będą a, § i a,', 5* rektascenzja i dekli­ nacja gwiazdy i Księżyca. W trójkątach kulistych MXP i M F P, gdzie P oznacza biegun, kąt MPX ss oc — a — 2 yo° kąt M P Y — cc —- oC — 18o° strona MP — 900 — o' strona MP <)o° 5' „ PX = 90° „ PY = 8 Stosując do tych trójkątów podstawowy wzór trygonoinetrji kulistej, otrzymujemy:

(2) cos M X ~-cos S' sin («'— a); cos M Y ~ sin b'cos S — cos 5'sin o cos (a'— a). Podstawiając znalezione wyrazy do (i), znajdujemy dla współrzęd­ nych rzutu środka Księżyca: (3) x m A cos o' sin (a*— a): -y == A [sin 5' cos 5 — cos §' sin S cos (a' — a)]. Współrzędne rzutu miejsca obserwacji, u i v, otrzymamy bezpośre­ dnio ze wzorów (3); należy w tych ostatnich zamienić współrzędne Księ­ życa, A, 8' i oc', przez współrzędne danego miejsca, któremi są: p — pro­ mień wodzący, f' — geocentryczna szerokość, 0 — miejscowy czas gwia­ zdowy, t. j. rektascenzja miejsca obserwacji. Zważywszy, że B — a przed­ stawia kąt godzinny gwiazdy — h, mamy (4) u ~ p cos cp' sin h : v = p [sin cp' cos S — cos y' sin § cos k\.

Dla początku i końca zakrycia odległość punktów (x, y) i (u, v) równa się promieniowi Księżyca r, a więc współrzędne ich powinny czynić zadość rówuaniu: (5) (x — u f + (y — z>f = rs Jest to podstawowe równanie teorji zakryć; lewa strona zawiera, jako niewiadomą, czas t. Biorąc za moment wyjścia moment geocentrycznego złączenia obydwu ciał niebieskich — T,:,, znajdujemy, wedle rozwinięcia Taylora, opuszczając wyższe potęgi t :

x — x 0 4 - 1. x ' ; y — y a 4- t.y ', dx gdzie x a, x ' i t. d. oznaczają wartości x, — i t d. dla momentu T 0. 1 2 9

Roczniki astronomiczne (N aulical Almanacj podają dla momentu geocentrycznego złączenia T 0 wielkości y 0, a także przemiany godzinowe współrzędnych x i y. Wielkości te mogą być łatwo obliczone za pomocą następujących wzorów, które otrzymamy z (3), pamiętając, że dla momentu złączenia a = a', zaś 5' — 5 jest małą wielkością:

(6) x 0 = o; y0 == i sin (§'—■ ) = ------; 5 TC różniczkując (3), znajdujemy:

da! eos 8' , d d' i (6')

d ccr . d d' oznaczają tu przemiany godzinowe współrzędnych Księżyca. dt dt Wielkości u i 71 mogą być obliczone dla różnych wartości h i §, raz na zawsze dla danego miejsca1), i ułożone w tablice; za pomocą linjowej interpolacji, z takiej tablicy łatwo już znaleźć u i v, wedle danych argumentów h i 5. Dla naszych celów wystarcza obliczyć 'u i 7’ z trzema znakami. Wiel­ kość u zależy tylko od h\ układając tablicę, dostatecznie jest obliczyć u dla io-minutowych odstępów h ; 7> jest funkcją dwóch argumentów S i h\ zachowując lo-minutowe odstępy dla h, należy podać v dla każdego sto­ pnia deklinacji od — 30° do -{- 300. Dolną granicą argumentu h będzie °h 0m^ górną zaś granicę otrzymamy dla każdej deklinacji ze wzoru cos h — — tang cp tang S (rozpatrując trójkąt paralaktyczny: Zenit, Biegun i Gwiazda na horyzoncie). Aby ułatwić obliczenie momentów wyjść, na­ stępujących w'krótce po wschodzie Księżyca, jak również i wejść, przed zachodem, należy h, otrzymane z podanego wzoru, zwiększyć o go­ dzinę. Stosownie do tego podaje się u dla h od oh om do T = arc cos [tang cp. tang 300] -f- l h. Uwaga: Znak u zależy od znaku h\ 71 dla na­ szych szerokości znaku nie zmienia, pozostając wielkością dodatnią. Równanie (5) może być rozwiązane względem i metodą analityczną, lub też sposobem graficznym. Przejdziemy do tego ostatniego. Zauważmy, że w naszym układzie współrzędnych rzut punktu obser­ wacji jest zarazem i rzutem miejsca gwiazdy dla wspomnianego punktu. Geometryczne miejsce punktów (x — u), (y — v) przedstawia dla obser­ watora drogę rzutu gwiazdy na płaszczyźnie podstawowej w stosunku do posuwającego się w tej samej płaszczyźnie rzutu środka Księżyca, Z równania (5) wynika, że momentom wejścia i wyjścia odpowiadają punkty przecięcia się drogi gwiazdy z obwodem rzutu Księżyca na płaszczyznę XY. Płaszczyznę rysunku przyjmujemy za płaszczyznę podstawową, zaś punkt O niech będzie początkiem układu współrzędnych prostokątnych XY. Księżyc możemy przyjąć za nieruchomy — chodzi nam przecież tylko o względną drogę gwiazdy —■ i umieścić go w początku osi współ­ rzędnych. W tym celu zakreślamy z punktu O koło o promieniu 0.273, gdyż za jednostkę długości wzięty został promień równikowy Ziemi2)

1) Tablice wielkości u i v dla Warszawy ogłoszone zostały drukiem przez T. B a- nachiewicza (Prace Matem.-Fizyczne, t. XXII, 1911), i później raz jeszcze przez ,G. Tołwińskiego (Wiadomości Matematyczne, t. X X , 1916). 2) Biorąc jednostkę równą 1000 mm., przyjmujemy dla promienia Księżyca 273 mm.; ograniczając się trzema znakami dla x — « i y — v, mamy te współrzędne odrazu wy­ rażone w mm. Przy innych wymiarach wykresu, należy wprowadzić odpowiedni współ­ czynnik dla współrzędnych. 9 130

(stosunek promieni Księżyca i Ziemi wynosi 0-273). Kierunki iV, S, E, W wybieramy tak, jak się one przedstawiają w odwracającej lunecie astrono­ micznej; ruch gwiazdy odbywa się ze wschodu na zachód. Ponieważ przed złączeniem (dla miejsca obserwacji) x — u jest ujemne, więc wschodni koniec X powinien być przyjęty za ujemny; jeśli gwiazda znajduje się na północnej połowie tarczy księżyca, v - v jest ujemne, przeto północny koniec Y przyjmujemy za uje min'. Weźmy trzy momenty jednakowo oddalone pomiędzy sobą w czasie (odstęp ten przyjmujemy za równy godzinie), przytem tak, aby pierwszy i ostatni przypadły przed i po zjawisku, dla średniego zaś — aby gwiazda była za tarczą Księżyca. Dla tych momentów znajdujemy x — u i y — ?> oraz odpowiadające im trzy punkty wykresu, które łączymy linją prostą, gdyż droga gwiazdy mało się od niej różni (znaczniejsze odchylenie środ­ kowego punktu od linji, łączącej pierwszy i trzeci, świadczy o popełnio­ nym błędzie). Niech oznaczają:

— odcinek naszej prostej linji pomiędzy pierwszym a drugim punktem ~s' — „ „ „ „ „ drugim a trzecim ,, X — „ „ „ „ „ pierwszym (drugim) „ a miejscem przecięcia się tej linji z okręgiem koła; T — czas wejścia (lub wyjścia), liczony od pierwszego (drugiego) mo­ mentu i wyrażony w ułamkach godziny.

Stosując wzór interpolacyjny, otrzymujemy:

x = T . s -j------A j; zakładając / = -i-:

T = / — ------— ’ ~ ; zauważywszy, że / mało się różni od T, gdyż ruch Księżyca w przeciągu dwóch godzin jest prawie jednostajny, mamy ostatecznie:

(7) T = t -f- gdzie t = ~ przedstawia pier­ wsze przybliżenie, w założeniu jednostajności ruchu *). Prócz momentów początku i końca, należy wyznaczyć kąt pozycyjny dla wejścia i wyjścia, t. j. miejsce na tarczy Księżyca, gdzie następuje zni­ knięcie lub pojawienie się gwiazdy. Kąty pozycyjne mogą być liczone: 1) od północnego punktu tarczy, t. j. od północnego punktu przecięcia się obwodu tarczy księżycowej z kołem deklinacyjnem, przeprowadzonem przez środek Księżyca, 2) od punktu zenitu na tarczy, t. j. od górnego punktu przecięcia się obwodu tarczy z kołem wierzchołkowetn, przepro­ wadzonem przez środek Księżyca, 3) od północnego bieguna Księżyca; zauważmy, że kąty pozycyjne wzrastają w kierunku od północy ku wschodowi.

ł) Biorąc -więcej niż trzy punkty, moglibyśmy uwzględnić trzecie różnice i t. d, byłaby to jednak zbyteczna komplikacją niewspółmierna z osiągniętą tą drogą dokła­ dnością. 131

Wykres podaje nam odrazu kąt pozycyjny, liczony od północnego punktu tarczy; dla bezpośredniego odczytywania tych kątów należy po­ dzielić okręg wykresu na stopnie. Mając kąt (i), łatwo otrzymać kąt (2). Rzutem koła wierzchołkowego gwiazdy na płaszczyznę podstawową będzie rzut promienia wodzącego miejsca obserwacji. Dla momentów początku i końca zjawiska można przyjąć, że koło wierzchołkowe środka Księżyca jest równoległe do odpo­ wiedniego koła gwiazdy, wtedy zaś z rys. (2) widzimy, że kąt a, który należy dodać do kąta (1) lub odjąć od niego, by otrzymać kąt od zenitu, równa się arctg u!v. Z kierunku, w którym liczą się kąty pozycyjne, wy-

Rys. 2, a = arctg ulv w i v są to współrzędne rzutu miejsca obserwacji na płaszczyznę podstawową, wskutek czego OZ przedstawia rzut promienia wodzącego miejsca obserwacji, a więc i koła ■wierzchołkowego Księżyca. nika, że kąt a należy algebraicznie dodać do kąta (1) ze znakiem prze­ ciwnym znakowi u 1) (p. rys, 3).

Rys. 3. przy h dodatniem: kąt od zenitu jest mniejszy od kąta bieg. ; arctg ufa należy odjąć przy h ujemnem: kąt od zenitu jest większy od kąta bieg.; arctg ufa należy dodać. (rys. odpowiada h ujemnemu).

ł) Kąt a, zwany kątem paralaktycznym, można też w przybliżeniu znaleźć z ta­ blicy (dla Warszawy), podanej w Prac. Matem.-Fiz. t. X X II, str. 33. 132

Kąt pozycyjny, liczony od bieguna Księżyca, otrzymamy, dodając algebraicznie do kąta (i) pewien kąt x, łatwo określający się z trójkąta kulistego O P P ', gdzie P i P ' oznaczają odpowiednio biegun równika i ekliptyki, O — środek Księżyca; P P ' — nachylenie £ ekliptyki wzglę­ dem równika, o! — rektascenzję Księżyca. Stosowanie reguły sinusów try- gonoraetrji kulistej daje: sin x — sin e. cos sc = 0^398 cos * J). Kąt x po­ dany jest w dołączonej tablicy. Znajomość tego kąta jest bardzo pożyte­ czna przy obserwacjach, dokonywanych w ciągu paru dni po pełni, gdyż, mając kąt pozycyjny od bieguna tarczy, zapomocą mapy Księżyca można sobie dokładnie oznaczyć miejsce, w którem nastąpić ma ukazanie się gwiazdy, i gwiazdę spostrzega się w momencie wyjścia bez spóźnienia.

Tablica redukcji kąta pozycyjnego, Uczonego od bieguna równika, na kąt pozycyjny, liczony od bieguna ekliptyki.

Rektascenzja Rektascenzja Redukcja Rektascenzja Rektascenzja a a X a a

1 312 b m 0 m 111 0 0 24 0 + 23 — 12 0 , 12 0 15 45 23 45 15 30 30 23 30 30 45 15 23 15 45 l 0 33 0 + 23 — 11 .0 13 0 15 45 22 4.5 15 30 30 22 30 3o 45 15 21 15 45 2 0 22. 0 + 20 — 10 0 14 0 1,5 45 19 '45 15 30 30 18 .30 30 45 15 17 1:5 45 3 0 21 0 + 1 6 - 9 0 15 0 15 45 15 45 15 30 30 14 30 3.0 45 15 13 15 45 4 0 20 0 + 11 — 8 ■ 0 16 0 15 45 10 45 15 30 30 9 - 30 3o 45 15 7 15 45 0 5 19 0 + 6 - 7 0 17 0 15 45 4 45 15 30 30 3 30 30 1 45 15 + 15 45 O 6 0 18 0 1 6 0 18 0

a a X cc a

Kąt pozyc. od bieg. ekl. = kąt pozyc. od bieg. równ. -f- x

W zakończeniu podajemy porządek, którego należy się trzymać przy obliczaniu zakryć wedle sposobu graficznego, niektóre wskazówki pra­ ktyczne, oraz przykład liczbowy.

!) Wzór ten jest przybliżony, gdyż nie zostały uwzględnione szerokość Księżyca i niewielkie odchylenie jego osi obrotowej od prostopadłej do ekliptyki; dla naszych celów dokładność ta jest jednak zupełnie wystarczająca. 133

Rocznik astronomiczny, Nautical AImanac, zawiera specjalny dział, poświęcony zakryciom gwiazd do 6-5 w. włącznie. Zakrycia umieszczone są w porządku chronologicznym, przyczem podane są dla gwiazdy: a) nazwa i wielkość, redukcje Aa, AS (wielkości te nie mają dla nas znaczenia), deklinacja pozorna, b) czas średni Greenwichski geocentry­ cznego złączenia z Księżycem w rektascenzji; dla tego momentu Rocznik angielski zawiera c) kąt godzinny gwiazdy w Greenwich — H, oraz d) wielkości Y, x\ / ; wreszcie podane są też e) skrajne równoleżniki, poza któremi zakrycie nie ma miejsca. Przy poszukiwaniu w Roczniku N . A . zakryć, widocznych w danem miejscu, należy zwrócić uwagę, aby 1) szerokość geograficzna miejsca zawarta była pomiędzy granicami, podanemi w Roczniku p. (e), 2) aby zakrycie nie przypadało na godziny dzienne p. (b), 3) aby Księżyc dla momentu zjawiska był nad horyzontem; posługiwanie się tablicami dla u i v, ułóżonemi, jak wskazano, uniemożliwia bezcelowe w tym wypadku rachunki. Należy zauważyć, że działanie paralaksy przy ujemnych kątach go­ dzinnych h (w miejscu obserwacji) przyśpiesza moment złączenia (w sto­ sunku do momentu złączenia geocentrycznego) i opóźnia go dla dodatnich kątów godzinnych; w południku paralaksa nie wpływa na moment złą­ czenia. Wobec tego greenwichski moment złączenia geocentrycznego przyj­ muje się przy: Ji '> -j- i 1' za pierwszy, przy h, zawartem pomiędzy — i h a -f- i h za drugi, przy k — i h za ostatni z naszych trzech mo­ mentów. Z przytoczonego przykładu liczbowego widoczny jest porządek, w ja­ kim się prowadzi rachunek. Ponieważ kąt godzinny gwiazdy w Krakowie jest ujemny (h — // j i h 2om = — 3h 57™), moment złączenia geocen­ trycznego przyjęto, jako ostatni z naszych trzech momentów; dla nastę­ pnych momentów kąty godzinne otrzymano przez odejmowanie 1 i 2 go­ dzin, zaniedbując przyśpieszenie czasu gwiazdowego. Odcinki s ',x v x v wyrażone w mm, znaleziono z wykresu. Momenty otrzymano wedle wzoru (7), posługując się suwakiem 1). Kąty a obliczono przy pomocy su­ waka, wedle wzoru a = arctg u h (znak a jest odwrotny do znaku u) dla pierwszego i ostatniego momentu, a następnie zwykłą interpolacją otrzymano wartości a dla momentów wejścia i wyjścia.

JV. B. Zdarza się niekiedy, że dla pierwszego momentu gwiazda znajduje się już za tarczą Księżyca: jeśli odległość gwiazdy od brzegu tarczy jest niezbyt wielka, można zaniechać obliczenia nowych miejsc i ekstrapolować wstecz. W tym wypadku we wzorze interpolacyjnym mamy / < o i wskutek tego —— ---- - jest ujemne. W razie ekstrapolacji naprzód (dla trzeciego momentu gwiazda znajduje się jeszcze za tarczą) należy liczyć t od drugiego momentu, a więc bedzie / > i", i f i i s i f będzie również ujemne.

x) Ostatecznie dodano do momentów wejścia i wyjścia — o’5 dla przybliżonego uwzględnienia obecnych błędów Hansenowskiej teorji Księżyca (z poprawkami New- comba). 134

P r z y k ł a d . Zakrycie X Geminorum dla Krakowa 16. XII. 1921 r. Długość Krakowa względem Greenwich + ih 20™. Liczby podkreślone zostały wypisane z »Nautical Almanaa, u i v zaś wzięte są z tablic rękopiśmiennych, znajdujących się w Obserwatorjum Krakowskiem.

Al € /r *•^00 d XX.k Z X c l łv i /TL QV AA IV- m i A99.\1 0

+Ó00 Al b

m / c t l . • ±Zoo / ■ % \ / ^^^00 \

4 iH f'5 >4' u / X lu 'lbl yjy Im, £0'Cf 7 \ 9o

-4oo \ 1 \/ \j / -Zoo > \ < 9 IV >•*

-óoo i 7

1 1 f-ÓOO *-4oo -+-ÓOO +Z00 +40.0 fx-n^i -Ąoo ~Zoo ~doo -ćfOO - óoo h m 1921 X I I . 16. X Geminorum (3-6) § ~j- 16-7 H — 5 17

Y x ' y ' Początek Koniec mm mm -j- C 6 1 7 + 0-603 -- 0-075 ?= 291 sx = 2 7 0 h m li ni h m mm mm t 6 170 7 17-0 8 17-0 x ~ I 4 7 ’5 — 1 28 111 X — 1-206 — 0-603 -f- o’ooo = 30-4 (fj = 28-4 y - f 0767 -f- 0-692 -|- o‘6r7 h m h m h m k ą t (1) 96° 2 7 0 0 h - 5 57 — 4 57 — 3 57 arctg u/ + 4 1 ° + 4 i° u — 0-643 — 0-619 — 0-553 k ą t (x ) — 7 ° - 7 ° V + 0-729 -f- o-68i + 0-636 k ą t (2) 1 3 7 ° ’) 311° X — u — 0-563 -f- o-o 16 + 0-5 5 3 k ą t (3) S 9 0 263® y — v + 0-038 + O-OII — 0-019 a r c tg u h + 4 i° + 4 i°

!) Rektascenzja Księżyca dla początku i końca zjawiska jest odpowiednio 7h , 0tn i 7h I2ia. t (l — t ) _ _ 2 — stąd poprawka na przyśpieszenie Księżyca

= o-i2 2 T i = — 0 - 5 , t 2 = — 0 - 5

m Uwzględniając stałą poprawkę — o'5 (błąd przybliżony Hansenowskiej teorji), otrzymujemy ostatecznie h m dla momentu w ej ś c i a 6 46‘4 (Czas średni Greenwichski) dla momentu wyjścia 7 44-4

h m s m Z obserwacji wypadło dla: wejścia 6 46 11 0'2 stąd mamy dla O — R Ul wyjścia 7 44 35 4- o12 Uwagi krytyczne nad rozprawą prof. dr. St. Zaremby: „Teorja względności wobec faktów stwierdzonych doświadczeniem i spostrzeżeniem Napisał prof. mag. Tad. Banachiewicz.

W STĘP. — W rozprawie, którą zamierzamy omówić, ogromną rolę odgrywa pojęcie ciała sztywnego. Wobec pewnej ewolucji tego pojęcia w nowszych czasach, zestawimy tu potrzebne nam dalej najważniejsze wia­ domości o ciałach sztywnych. Stoimy przytem wszędzie na stanowisku specjalnej teorji względności, gdyż szczegółowiej rozwinięte punkty pracy p. Z. dotyczą tej tylko specjalnej teorji. Ciałami sztywnemi nazywamy w mechanice Newtonowskiej ciała ta­ kie, iż odległości wzajemne pomiędzy punktami ciała są stałe. Za ciała takie uważamy w praktyce między innemi metale, znajdujące się w tempe­ raturze stałej, i nie poddane działaniu sił. W r. 1887 Michelson i Morley poczynili pewne doświadczenia, które Lorentzowi (1895 r.) i Fitzgeraldozm (przed 1893 r.) nasunęły myśl, iż ciała kurczą się w kierunku ruchu w eterze, w stosunku (1 — 'Va ^/c3): I. W tem wyrażeniu v oznacza szybkość ciała względem eteru, c szybkość światła w próżni. Według tej hypotezy średnica Ziemi, skierowana ku apeksowi, jest skurczona o 5,5 cm. Przyczyną tego skurczenia się są, we­ dług Lorentza2), zmiany w siłach międzymolekularnych, zachodzące przy ruchu ciała w eterze. Według Einsteina (1905 r.) dla obserwatora, ruchomego wraz z Zie­ mią, żadnego kurczenia się Ziemi niema. Einstein definjuje jednak długość odcinka jako odległość pomiędzy jednoczesnem położeniem początku i końca odcinka, że zaś jednoczesność, według Einsteina, jest rzeczą względną, zależną od układu odniesienia, przeto i długość odcinka staje się czemś względnem, zawisłem od obserwatora. Okazuje się przy­ tem, że, jeżeli układ, w którym spoczywa sztywny odcinek, porusza się względem innego układu »nieruch omego* z szybkością ?/, rzut odcinka na kierunek szybkości v skraca się, dla obserwatora w układzie »nieru- chomym«, d la małych wartości v tak samo, jakby to wynikało ze wzoru Lorentza. Z tego powodu kurczenie się to, nazywane jest często kurczeniem się Lorentzowskiem, jakkolwiek pomiędzy kurczeniem się ciał, wynikającem z teorji względności, a kurczeniem się, znalezionem przez Lorentza, zachodzi głęboka różnica. A mianowicie: kurczenie się, według Lorentza, jest jedno jedyne, zależne od ruchu ciała względem

!) W ydrukow ana w Dodatku do Rocznika Pohk. Tow. Matematycznego, Kraków 1922; po francusku w Jotirnal d. mdthematigues pures et apfiliqiiees. 2) Lorentz. Einstein. Minko wski. — Das Relatmtatsprinzip. III. Aufl., pg. 3. 137

eteru, natomiast według teorji względności zachodzi jednocześnie tyle roz­ maitych skurczeń się ciała, ile sobie pomyśleć można szybkości v układów odniesienia, a więc mnogość mocy kontinuum. Stąd wypada, że relatywistyczne kurczenie się ciał, jest zjawiskiem pozornem, w tem zna­ czeniu, że nie mogą mu odpowiadać zmiany molekularne w ciele kurczą- cem się. W szczególności, według teorji Einsteina, Ziemia kurczy się względem obserwatora, nieruchomego w układzie słonecznym, o też same 5-5 cm, Lorentza, ale względem innego obserwatora, n. p. nieruchomego względem układu gwiazd, Ziemia kurczy się jednocześnie całkiem inaczej. To »Lorentzowskie« kurczenie się ciał sprawia, iż, według teorji względności, ciało sztywne, np. w układzie A, może nie być sztywne w układzie B. Aby to widzieć jasno, dość jest wystawić sobie kulę, nie­ ruchomą w układzie A ; kurczenie się Lore ntzowskie uczyni z niej w ukła­ dzie B elipsoidę, spłaszczoną w kierunku apeksu. Jeżeli teraz kulę nieco obrócimy, tak, aby kierunek ku apeksowi przypadł na inne jej części, po­ zostanie ona elipsoidą, lecz spłaszczona będzie w innych swych częściach, i poszczególne średnice kuli zmienią swą długość w układzie B, w po­ równaniu z tem, co było w pierwszem położeniu kuli. W ten sposób, w przeciwieństwie z mechaniką Newtonowską, w teorji względności sztywność jest czemś zależnem od układu odniesienia. Ale w dynamice Newtona pojęcie ciała sztywnego odgrywa ogromną rolę, i fizycy-relatywiści nie mieli ochoty rozstać się z tem pojęciem i w dyna­ mice teorji względności. Chodziło o to, żeby, zrezygnowawszy z zupełnej Newtonowskiej sztywności ciała, tak zdefinjować nową sztywność, iżby ciało, sztywne w jednym układzie po staremu, i posiadające, jeżeli nie zu- pełną, to możliwie wielką swobodę ruchów, deformowało się w innych układach w sposób, ile można, najprostszy. Odnośne próby n ie zostały jednak uwieńczone powodzeniem (literaturę patrz w Sommerfel- dowskim komentarzu do rozprawy Minkowskiego) 1); dowiedziono n. p., że ciało sztywne Borna nie mogłoby być wprawione w ruch obrotowy. Należy to tak rozumieć, że ciało Borna, sztywne (w nowem znaczeniu) względem pewnych osi, po wprawieniu w ruch obrotowy przestałoby czy­ nić zadość Bornowskiej definicji ciała sztywnego (w nowym sensie) wzglę­ dem innych osi. Do ustanowienia definicji relatywistycznej ciała sztywnego ogromną wagę przywiązuje p. Zaremba, sądząc, że do pomiarów musimy posiadać ciała sztywne, że więc sztywność musi być zdefinjowana. Pogląd ten opiera się jednak w zupełności na ideologji fizyki nierelatywistycznej (według której ciało jest sztywne lub niesztywne jednocześnie we wszystkich ukła­ dach), z punktu widzenia zaś fizyki relatywistycznej jest on pozbawiony podstaw. Przy pomiarach długości w układzie A chodzi nam o to, aby jednostka miary w t y m układzie A zachowywała swą długość, aby metr pozostawał metrem w układzie A. Pojęcie zaś ciała sztywnego w jednym układzie przyjmuje teorja względności bez zmiany z dawnej dynamiki. Nie widzimy żadnego związku pomiędzy poszukiwaniami relatywistycznej definicji ciała sztywnego a metrologją teoretyczną. Ale relatywiści, prócz Lorentzowskiego kurczenia się, znają inne jeszcze źródło realnej już, niezupełnej sztywności ciał »sztywnych*. Wyo­ braźmy sobie długi, prostolinjowy drut, zakończony z jednego końca

Ł) Relativitatsprinzip. pg. 67. 138

dzwonkiem, z drugiego rękojeścią. Jeżeli pociągniemy za rękojeść, w razie zupełnej sztywności drutu, natychmiast poruszyłby się i dzwonek. Otóż, według relatywistów, żadna siła nie może rozchodzić się w przestrzeni z szybkością, większą od szybkości światła, i przeto drut nie może być zupełnie sztywny. Inne rozumowanie, do tego samego prowadzące wyniku, vide § 7 naszego artykułu. Relatywistyczna ta zniekształcalność ciał sta­ łych, z punktu widzenia fizyki doświadczalnej, jest faktem oddawna zna- nym, przyczem obserwowane przez nas deformacje o wiele przewyższają deformacje, konieczne z punktu widzenia teorji względności. Po tych wstępnych uwagach mamy już ułatwioną analizę rozprawy p. Zaremby. § i. Pan Zaremba należy do zdecydowanych przeciwników teorji względności. Na stronicy 2 pracy jego czytamy: » Stwierdzimy, że we wszystkich przypadkach, w których relatywiści rzekomo udowodnili, iż pewne tezy, potwierdzone przez doświadczenia lub spostrzeżenia, należą do następstw logicznych przesłanek teorji względności, opierali się oni nietylko na przesłankach tej teorji, ale jeszcze, albo pewnych przesłankach dodatkowych, logicznie sprzecznych z przesłankami teorji względności, albo na zdaniach, wypowiedzianych bez żadnego już uzasadnienia, a wy­ rażających sądy, odnoszące się do przypadków zbyt szczegółowych, ażeby mogły być zaliczonemi do przesłanek teorji względności. Upewnimy się nadto, że przesłanki teorji względności nie wystarczają do ustanowienia jakiejkolwiek odpowiedniości wzajemnej pomiędzy liczbowemi wartościami symbolów, występujących w rzeczonej teorji, a jakiemiś pomiarami. Wobec powyższego stanu rzeczy mowy być obecnie nie może o po­ twierdzeniu albo obaleniu teorji względności na podstawie faktów, stwier­ dzonych przez jakieś doświadczenia lub spostrzeżenia«. Na str. 39 zaś czytamy »mała (t. j. specjalna, przyp. nasz) teorja względności nie tylko nie tłómaczy wyniku doświadczeń pp. Michelsona i Morleya, ale nie rozporządza nawet terminami, umożliwiającemi sformu­ łowanie rzeczonego wyniku«. Te surowe sądy o teorji względności zła­ godzone są jednak poniekąd przez zdanie (str. 2): >>Ponieważ jednak nie wykazałem, że rzeczowe uzupełnienie teorji względności (przez uzupeł­ nienie zespołu jej przesłanek) jest niemożliwe, przeto kwestja utrzymania się tej teorji w Nauce pozostaje na razie otwartą i każdy badacz może, nie narażając się na konflikt z logiką, taką w tym względzie wyznawać opinję, która najlepiej dogadza jego umysłowości«. Teorja względności jest dzisiaj przedmiotem ogólnego zajęcia świata naukowego i kategoryczne opinje p. Zaremby budzą tem większe nasze zainteresowanie, że ukazują się i po polsku, w naszej nader ubogiej w tej dziedzinie literaturze. Oczywiście, byłoby nam szczególnie miło stwierdzić, że z jednego z uniwersytetów polskich rzucony został snop światła na ciemną i trudną teorję względności. Niestety, rozpatrzenie się w rozpra­ wie przekona nas, że powyższe oświadczenia p. Zaremby opierają się na przesłankach, nie wytrzymujących krytyki, i nie na zgłębieniu teorji wzglę­ dności, lecz na swoistem jej rozumieniu.

§ 2 . Ze strony zewnętrznej w pracy p. Zaremby uderza zupełny brak odsyłaczów do dzieł twórcy teorji względności, Einsteina (za wyjątkiem ogólnikowego odsyłacza na str. 1). Możnaby przecież oczekiwać, że praca, burząca dowody doświadczalne Einsteina, będzie obfitować w cytaty z tego autora, że będzie w niej przeprowadzony dowód błędności zasadniczych 139

twierdzeń, znajdujących się u Einsteina. Otóż brak ten nie jest przypad­ kowy, i nie mógłby być objaśniony np. specyficznemi właściwościami stylu pisarskiego p. Zaremby. Nasz autor nie może cytować Einsteina, dla tej przyczyny, że pytania, które p. Zaremba, uważa za kwestje życia i śmierci teorji względności, dla Einsteina, jak gdyby wcale nie istniały, nie inte­ resuje się on niemi wcale, i słusznie. P. Zaremba zajmuje się głównie aksjomatyzacją metrologji teorji względności i trudnościami zdefinjowania ciała sztywnego; Einstein zaś nie dba zgoła o logiczne posegregowanie swych poglądów, o przedstawienie swej teorji — zgodnie z przepisami ostatniej mody matematycznej — w postaci logicznie zwartego układu aksjomatów, definicyj i postulatów, i ma rację: nie dlatego oczywiście, iżby w zasadzie aksjomatyzacja nie była pożądana, lecz dlatego, że uczony winien wybierać z pośród nieskończonej rozmaitości zagadnień te pro­ blemy, które są najważniejsze dla nauki (a zarazem najodpowiedniejsze dl3- Jeg° umysłu). Jeżeli nauka stosunkowo tak prosta i czysto formalna, jak geometrja euklidesowo, przez dwa tysiące lat z górą, aż do końca X IX wieku, wisiała właściwie w powietrzu, czekając na poprawną aksjo- matyzację, to, bezwątpienia, młodzieńcza teorja względności, dyscyplina fizyczna, nie matematyczna, i dopiero krystalizująca się, może jeszcze po­ czekać. — Co się zaś tyczy obmyślenia definicji ciała sztywnego, kwestja ta ma charakter czysto formalny i drugorzędny. Tak, czy inaczej, p. Zaremba, postanowił zaatakować teoiję względności właśnie z punktu widzenia aksjomatyki jej metrologji. Ale w jaki sposób walczyć z tem, czego niema ? P. Zaremba nie miał innego wyjścia, tylko skomponowanie tej aksjomatyki, przyczem niemałą pomoc oddały mu badania Hilberta. W ten sposób p. Zaremba zwalcza właściwie nie teorję Einsteina, lecz swoją własną o niej koncepcję. § 3. Nie będziemy się tu zajmować tą aksjomatyzacją ogólnej teorji względności, a raczej jej metrologji przez p. Zarembę-. Utarł się już zwyczaj w naukach przyrodniczych, że twierdzenia skąpo umotywowane, autorów, nie mających jeszcze w danej dziedzinie nauki wyjątkowych zasług, nie podlegają rozbiorowi. Nie dlatego, żeby nie mogły zawierać zdrowych myśli, ale czasu mamy wszyscy tak mało, a problemów jest tak wiele, że trzeba z konieczności robić wybór. Ale w przypadku p. Zaremby od rozpatry­ wania jego aksjomatyki ogólnej teorji względności mniemamy się zwolnieni i przez tę okoliczność, że, jak to wkrótce zobaczymy, p. Zaremba nie orjentuje się nawet w zjawiskach specjalnej teorji. Zaznaczymy tylko, że p. Zaremba dochodzi do wniosku, iż metrologja relatywistyczna nie istnieje. Narzędzia miernicze, teoretycznie obmyślone przez Hilberta dla ogólnej teorji względności, p. Zaremba dyskwalifikuje (str. 25), zapomocą uwagi, że Hilbert, definjując te narzędzia, nie spełnia drugiej części pewnego aksjo­ matu (A) (str. 15) p. Zaremby. Dlaczego jednak ten Aksjomat (A), narzucony czytelnikowi zupełnie apodyktycznie, ma mieć moc obo­ wiązującą w nauce, tego p. Zaremba bliżej nie wyjaśnia1), a przecież

!) Aksjomat (A) wydaje nam się nie do przyjęcia; zresztą trudno byłoby wydać 0 nim jakiś sąd stanowczy, gdyż aksjomat jest sformułowany bardzo niewyraźnie, ogól­ nikowo. P. Rossignol, referując (inny) artykuł naszego autora o teorji względności, umieszczony w Scientią (t. 31), wyraża się w taki sposób: M. Zaremba, pour developper cette these (mowa o zasadniczej tezie artykułu, iż teorja względności nie może być sprawdzona eksperymentalnie), ne s’appuie que sur des generalites et esquive toute preci- sion (p. Zaremba, rozwijając swą tezę, opiera się tylko na zdaniach ogólnych i uchyla się od wszelkiego precyzowania); Journ. de phyśiąue, t, III, Nr. 9. 14 0 jest to kwestja zasadnicza. Nie motywuje też, dlaczegoby relatywiści, dla spełnienia drugiej części aksjomatu (A), nie mieli prawa posługiwać się, razem z nierelatywistami, postulatem (H), iż ciała, pospolicie zwane sta- łemi, mogą być w pewnych warunkach uważane za sztywne (w odniesieniu do układu, względem którego są mniej więcej nieruchome). Przejdźmy jednak do Zarembowskiej, bardziej konkretnej, krytyki specjalnej teorji względności, § 4. P. Zaremba usiłuje »uwidocznić trudności, z jakiemi połączone jest podanie definicji ciała sztywnego, dopuszczalnej ze stanowiska małej teorji względności« (str. 25). »Sądzimy« — pisze p. Z. — »że celu tego najlepiej dopniemy przez zbadanie pewnej definicji, którą (sic) zdaje się nikt wyraźnie nie podał, ale która tak naturalnie nastręcza się uwadze, że ją, jak się nam zdaje, relatywiści ...często nieświadomie przyjmuj ą« (podkreślenie nasze). Ta definicja ciała sztywnego, imputo­ wana przez p. Zarembę relatywistom, ma być (w krótkości, u p. Z. 6 wier­ szy): »ciało sztywne jest takie, w którem odległości wzajemne punktów, uważane, w dowolnym Galileuszowskim układzie, są stałe*. Takie ciało sztywne — jak tego dowodzi p. Z. — nie mogłoby mieć jednak w układzie Galileuszowskim innego ruchu, jak tylko postępowy i jednostajny (na wysłowienie tego twierdzenia, z pewnemi ograniczeniami, p. Z. potrzebuje 22 wierszy, dowodowi zaś poświęca 11 stron). P. Zaremba, na skutek dziwnego daltonizmu geometrycznego, nie spostrzega, że jego definicja ciała sztywnego nie tylko nie jest definicją relatywistów, ale musi być przez nich a limine odrzucona, o ile tylko chodzi o to, aby »ciało sztywne« miało pewną swobodę ruchów. Widzie­ liśmy, mianowicie, we wstępie, że kula, sztywna w układzie A, przez obrócenie w tym układzie deformuje się w układzie B. W ten sposób obrót byłby ruchem zakazanym dla ciała sztywnego. Podobnie też potrze­ bujemy niewielu tylko wierszy na udowodnienie, że ciało sztywne, poru­ szające się ruchem postępowym, mogłoby poruszać się li tylko z szybkością jednostajną. Uważajmy, w tym celu, dwa układy Galileuszowskie: układ »ruchomy« k, ze współrzędnemi Ę, rj, ę, z (czas), oraz układ »nieruchomy« K , ze współ- rzędnemi x, y, z, t. Niech k i K posiadają wspólną oś £ i x, wzdłuż której układ k porusza się z szybkością v, mierzoną w układzie K Wyobrażamy sobie ruchomy w układzie k odcinek mn, o długości a, znajdujący się na osi Ę i poruszając3r się po niej w dodatnim jej kierunku, w kierunku od 111 do n. Niechaj jf==x— o w końcu m odcinka. W momencie x = o, w końcu fi odcinka, czas i będzie nie zero, lecz p v a : c2, gdzie P = 1 : |/ | — v2/Ą c szybkość światła, a więc koniec n odcinka będzie, w momencie t ~ o, tem dalej od swego położenia dla czasu t = $ v a : c2, im większa jest jego szybkość. Jeżeli więc długość odcinka i w układzie K ma być stała, sz57bkość odcinka mn, wobec dowolności v, musi być jednostajna, co było do dowiedzenia. Te proste uwagi są zresztą, jak sądzimy, zupełnie oczywiste dla osób, wdrożonych do relatywizmu, i przytoczona, kolidująca z niemi, definicja ciała sztywnego, musi być uznana za koncepcję niepodzielnie własną naszego autora. Walcząc z nią, zapomocą aparatu matematycznego bez potrzeby skomplikowanego, p. Zaremba zbija tylko siebie samego. Zaznaczyć wypada, że i cel główny, który przyświeca matematykowi krakowskiemu, uw idocz­ nienie trudności, z jakiemi połączone jest podanie definicji ciała sztywnego«, 141

musi być uznany obecnie za nie na czasie. Już bowiem Mihkoyiski w swoim znanym odczycie w 1909 r. oświadczył1), że »pojęcie ciał sztywnych ma sens tylko w mechanice z grupą G =>« (mechanice Newtonowskiej). Według komentarza Sommerfelda2) orzeczenie to potwierdziło się w najobszerniej­ szym zakresie w dyskusji, która wywiązała się w rok po śmierci Mmkom- skiego w związku z pewną pracą Borna. P. Zaremba trudzi się tedy nad wyważeniem otwartych już drzwi.

§ 5- Czy istotnie jednak, z punktu widzenia teorji pomiarów, niepo­ dobna jest obejść się bez definicji ciała sztywnego? Istotnie do pomiarów długości potrzebne nam są sztywne przedmioty. Ale przecież teorja względności (z zastrzeżeniem, o którem będzie mowa niżej) bynajmniej nie neguje istnienia ciał sztywnych w odniesieniu do jednego układu, a nie posiada tylko definicji ciała sztywnego jednocześnie we wszystkich układach Okoliczność ta nie stoi jednak na przeszkodzie do używania narzędzia mierniczego w tym układzie, w którym narzędzie to jest sztywne. Jeżeli, naprzykład, chcemy zmierzyć odległość w danym układzie, w metrach, zapomocą metra, sztywnego w tym układzie, możemy to uskutecznić, chociażby w oczach obserwatora z innego układu nasz metr posiadał zgoła inną długość, stałą lub zmienną. Użyjmy porównania.. Uwa­ żajmy sztywny odcinek mn na prostej MN. Długością odcinka mn dla obserwatora na prostej MN nazwijmy odległość linj ową końców odcinka rn i n, dla obserwatora zaś O poza prostą MN — kąt pomiędzy pro- stemi Om i On. Przy przesu­ waniu sztywnego odcinka mn wzdłuż prostej MN jego dłu­ gość .y dla obserwatora O będzie ulegała zmianom, a mimo to nic nie stałoby na przeszkodzie do używania mn jako jednostki długości przy pomiarach w układzie MN. Nasunąć się jednak może następująca wątpliwość. Mierniczą sztabę metalową skłonni jesteśmy uznawać za ciało sztywne, w braku, rozumie się, czynników perturbujących. Dlaczego jednak sztaba ma być sztywna właśnie w naszym układzie odniesienia (w tym, w którym czynimy pomiary) ? Skąd to wyróżnienie jednego układu współrzędnych ? Odpowiedź jest łatwa. Sztaba, według naszych wyobrażeń o sztywności, opartych na doświad­ czeniu, jest sztywna w swoim, to jest w związanym z nią, układzie odnie­ sienia. W innych układach długość sztaby, skutkiem Lorentzowskiego skracania się, może być zmienna. Że jednak przy czynnościach mierniczych mamy do czynienia ze sztabą unieruchomioną, wolno uważać ją za sztywną. Według fizyki nierelatywistycznej (hypoteza Lorentza-Fitzgeralda) długość sztaby ulega realnym zmianom w zależności od jej szybkości w eterze. Gdyby zmiany te nie były, praktycznie biorąc, znikomo małe1

Ł) Relavitatsprinzip, pg. 58. *) 1. c. pg. 67. 142

/^'-relatywistyczna metrologja musiałaby je uwzględniać, gdy tymczasem teorja Einsteina nie zna ich. Z tego punktu widzenia metrologja relaty­ wistyczna jest nawet prostsza, niż dawna.

§ 6. W § 7 swej pracy p. Zaremba zbija relatywistyczną interpretację doświadczenia Michelsona i Morleya, w sposób następujący (schematycznie): »W teorji doświadczenia zakłada się, że pewien punkt fizyczny jest sztywnie związany z ziemią; tymczasem relatywista Laue twierdzi, że mała teorja względności wyklucza istnienie ciał sztywnych. Jeżeli Lane ma rację, nie może być mowy o tłómaczeniu zjawiska Michelsona ze stanowiska teorji względności«. Dla oceny słuszności tego rozumowania zobaczmyż, dlaczego Laue uważa istnienie ciał sztywnych za sprzeczne ze specjalną teorją wzglę­ dności. Otóż Laue zwraca uwagę*), po pierwsze, na Lorentzowskie kur­ czenie się, o które nie potrzebujemy się tu jednak troszczyć, gdyż w do­ świadczeniu Michelsona ono właśnie wszystko tłumaczy. Pozatem Laue wykazuje, że, pod działaniem pewnych sił, ciała nie mogą pozostawać sztywne, lecz, jak to wyjaśnialiśmy już na wstępie, muszą się deformo­ wać. Warunkiem koniecznym tych deformac3'j( jest jednak, oczywiście, istnienie owych sił. Rozumując, jak p. Zaremba, moglibyśmy skonstruować następujący sylogizm: ».W nie-relatywistycznej teorji doświadczenia Mich. i Mori. zakłada się, że ma się do czynienia ze sztywnem narzędziem, ale z fizyki (nie- relatywistycznej) wiadomo, że wszystkie ciała ulegają deformacjom. E r g o : m'e-relatywistyczna teorja. doświadczenia jest błędna*. Wniosek tan jest mylny, równie jak wniosek p. Zaremby; dla błęd­ ności teorji trzebaby, aby w danym konkretnym przypadku narzędzie, o które chodzi, uległo deformacji, a zgoła nie wystarcza fakt, iż narzędzia wogóle mogą ulegać deformacjom. § 7. Skonstatowawszy trudność zdefinjowania ciała sztywnego, zwraca się autor nasz w § 9. przeciw Weylowskiemu »usprawiedliwieniu* po miarów, służących dla kontroli specjalnej teorji względności. P. Weyl — uskarża się p. Zaremba — nie formułuje żadnych definicyj ciała sztywnego, lecz opiera się na pewnych postulatach, które jednak, zdaniem p. Zaremby, nie wystarczają. ^Istotnie — pisze p. ^ — zwykłe pomiary długości za­ pomocą sztaby mierniczej, której jedna krawędź AB zaopatrzona jest w podziałki, opierają się w sposób istotny w szczególności na założeniu, że do zupełnego oznaczenia krawędzi AB wystarczy oznaczyć położenie jednego z jej punktów fizycznych i określić kierunek stycznej do kra­ wędzi AB w tym punkcie«. — Ale sztaba JVeyla — streszczamy dalej myśl p. Zaremby — nie może spełniać tych warunków, gdyż niezmien­ ność jej kształtu pozostaje w sprzeczności, jak wykazał La.ue, z tą zasadą, iż niema zjawiska ani punktu, posuwającego się w przestrzeni szybciej, niż światło. Aby wyjaśnić sobie tę kwestję, zapoznajmy się z rozumowaniem Laue. Fizyk ten uważa (/. c. pg. 67 -68) dwie proste płaskie linijki, przecinające się w punkcie A. W punkcie B pierwszej linijki nieruchomej, znajduje się przyrząd alarmujący, rozpoczynający działać w momencie zetknięcia się z tym punktem drugiej linijki, ruchomej. Linijki czynią ze

*) Laue — Die Relathótatstheorie, 1921, §§ 26 i 7. 143 sobą pewien bardzo mały kąt a (stały). Wyobraźmy sobie, że linijka ruchoma zaczyna się poruszać w chwili, kiedy w A zaszło jakieś zjawisko. Jeżeli linijka oddala się od swego wyjściowego położenia w kierunku prostopadłym z szybkością v, punkt przecięcia się linijek posuwać się będzie wzdłuż pierwszej linijki z szybkością v cosec a, która to szybkość, przy stałem v, może być zrobiona dowolnie wielką przez odpowiednie zmniejszenie tx. Naprzykład przy ?' -- 5 o'•«*/**•, punkt przecięcia się linijek poruszałby się z szybkością większą od szybkości światła, przy a. równem o''.ooo3. Przy takich wartościach liczbowych v i a, sygnał w B zaalar­ mowałby o zjawisku, zaszłem w A, wcześniej, niżby z A do B mogła przybyć fala świetlna. Laue uważa to za sprzeczne z teorją względności i wyprowadza stąd wniosek, że ruchoma linijka musi ulec pewnej defor inacji, musi się niejako wygiąć, najprzód w okolicach punktu A, tak, iżby szybkość punktu przecięcia się linijek była mniejsza, niż c. Zauważmy, że linijka o długości i metra, nie potrzebowałaby być zdeformowana dłu­ żej, niż w ciągu 1/300000000 sekundy, że zaś wygięcie o a = o”.ooo3 wystarczyłoby dla usunięcia sprzeczności z teorją wzgl., długość linijki zmieniłaby się o wielkość rzędu a.3 m, to jest rzędu io ~ 27 m. Błąd względny długości, wynikający z tej perturbacji, tak się ma do nieuniknionego błędu względnego najbardziej precyzyjnych pomiarów (io~7), jak jeden milimetr ma się do wyrażonej w milimetrach odległości Syrjusza od Ziemi (1020)! Rzeczona »teoretyczna? deformacja sztaby jest zresztą miljardy razy mniejsza również od deformacyj, powstających przy poruszaniu narzędzi mierniczych skutkiem dawno nam już znanych własności materji: bez­ władności i niedoskonałej elastyczności. W pierwszorzędnych pomiarach astronomicznych deformacje takie dają się efektywnie odczuwać; by zabez­ pieczyć się przed niemi, obserwator szkoły pułkowskiej ustawia lunetę na parę minut przed obserwacją ciała niebieskiego, i dojście narzędzia do równowagi molekularnej stara się przyśpieszyć zapomocą lekkiego opu­ kiwania. Jeżeli nawet te stosunkowo olbrzymie odkształcenia nie uniemożliwiają pomiarów, obawy p. Zaremby o perturbacje skutkiem deformacyj relatywi­ stycznych pozbawione są oczywiście gruntu realnego.

ZAKOŃCZENIE. Dotarłszy do końca rozprawy p^ Zaremby, zrea­ sumujemy nasze uwagi krytyczne. Metrologję ogólnej teorji względności zwalcza p. Z. na zasadzie arbitralnie przez siebie przyjętego, bliżej nie umotywowanego aksjomatu. Aksjomatyzując specjalną teorję względności, p. Z. wybiera i przypisuje relatywistom taką definicję ciała sztywnego, która a lunine musi być przez nich odrzucona. Udowodniwszy zapomocą długich rozważań analitycznych oczywistą geometrycznie okoliczność, że zakres ruchów tego »ciała sztyw­ nego» musiałby być bardzo ograniczony, widzi p. Z. w upadku swej defi­ nicji nową trudność dla relatywistów, choć Minko7tiski już w r. .1909 uznał ciało sztywne za pojęcie bez treści, z punktu widzenia teorji względności. W trudności (czy niemożliwości) zdefinjowania ciała sztywnego, p. Z. do­ patruje się kardynalnego braku metrologji relatywistycznej, ale pogląd ten’ jest bezpodstawny, gdyż w teorji pomiarów nie chodzi o ciało sztywne jednocześnie we wszystkich układach odniesienia, a tylko o sztywność w jednym układzie — w tym, w którym czynione są pomiary. P. Z. kry­ tykuje relatywistyczne objaśnienia zjawiska Michelsona, ale zarzuty jego oparte są na grze słów. Wreszcie twierdzi p. Z , że deformacje Laueowskie 1 4 4 ciał »sztywnych« obalają kontrolę eksperymentalną małej teorji względno­ ści, lecz zapoznaje przy tem fakt znikomej małości odnośnych deformacyj W rozprawie p. Zaremby uderza czytelnika stanowczość, z jaką autor feruje nieuzasadnione wyroki, brak intuicji geometrycznej i czczy formalizm w rozumowaniach. Na ewolucję, względnie przyszłe losy doktryny Ein­ steina — jakiekolwiek one będą — praca p. Z., zdaniem naszern, żadnego wpływu nie wywrze, gdyż, od początku do końca, oparta jest na sądach powierzchownych i na swoistem rozumieniu stanowiska relatywistów. Wobec tych właściwości rozprawy p. Zaremby, dyskusja z jej auto­ rem na tematy matematyczno-przyrodnicze nie obiecuje, w naszych oczach, takich korzyści naukowych, któreby zrównoważyły nam czas na nią po­ trzebny; z tego powodu już z góry, na przypadek ewentualnej odpowiedzi autora na nasze uwagi krytyczne, wyrzekamy się wszelkiej polemiki. Mimo wszystko podziwiać można w naszym autorze prawdziwie młodzieńczy zapał, z jakim podejmuje badania w najnowszych dziedzinach nauki, a szkoda tylko, że wątpliwości swoje ubrał w formę ciężkich za­ rzutów, tem bardziej szkoda, że wystąpił z niemi i przed forum zagrani- cznem.

Stacja Astronomiczna na g. Łysinie w Beskidach w styczniu 1923 r. O przebiegu promieniowania słonecznego podczas zaćmienia napisał Edmard Stenz

Promieniowanie, jakie dochodzi do powierzchni ziemi podczas zaćmienia słonecznego, zależy z jednej strony od wielkości odsłoniętej części tarczy słonecznej, z drugiej, od nierównomiernego rozkładu promieniowania na tar czy; zależy wreszcie od wysokości Słońca. Sprowadzając wartości promie" niowania do stałej wysokości Słońca, otrzymuje się przebieg promienio­ wania. zupełnie prawidłowy, o ile inne czynniki nie wchodzą w grę pod" czas zaćmienia. Dokładność, jaką można osiągnąć przy pomiarach promie­ niowania, skłoniła niektórych badaczów do zużytkowania zaćmienia do wy_ znaczenia rozkładu promieniowania na tarczy słonecznej ( Julius, Bemporad) Podobne poszukiwania, miały być przeprowadzone i w Warszawie- gdzie pomiary pyrheliometryczne prowadzone są od lat dwudziestu. Nie­ stety, ostatnie dwa zaćmienia (1921 i 1922), nie mogły być obserwowane wskutek zachmurzenia, i dla przeprowadzenia naszych zamiarów wypadło nam sięgnąć do obserwacyj dawniejszych. Na próbę opracowaliśmy spo­ strzeżenia zaćmienia słonecznego z dnia 21 sierpnia 1914 r. Według da­ nych, ogłoszonych przez F. Kępińskiego'), początek zaćmienia nastąpił w Warszawie o g. 12 m. 44.0, masimum o g. 1 m. 57.1, koniec zaś o g. 3 m. 6.4 według czasu średniego miejscowego. Zaćmienie trwało z górą 2b22m i w maximum osiągnęło fazę 0.92. Uwzględniając stosunek promieni tarcz r$ lr Q = 1.03, obliczono dla 17-tu momentów zaćmienia odległości • środków tarcz (Tab, I. kol. II) oraz odpowiednie fazy zjawiska (kol. III.), przyczem dla prostoty zaniedbano przyśpieszenie księżyca. Warunki obserwacji pod względem zachmurzenia były w Warszawie dość korzystne, gdyż tylko na krótko przed zaćmieniem (i2h37m— i2iI3gm) chmurki przesłoniły słońce, całe zaś zjawisko odbyło się przy dość pogo- dnem niebie z wyjątkiem końcowego momentu, kiedy znów:, na minutę przed ostatnim kontaktem napłynęły chmury. Podczas zaćmienia wykonano trzy serje pomiarów natężenia promieniowania, a mianowicie: dwie serje w pracowni Meteor. T. N. W. (pyrheliometr Nr. 159 Angsfróma i akty- nometr Michelsona2) i jedną w Muzeum Przemysł, i Roln. (pyrheliometr Nr. 120). Krzywa, wykreślona na zasadzie obserwowanych wartości pro­ mieniowania nie jest symetryczna i do bezpośrednich poszukiwań się nie nadaje, gdyż nosi na sobie wpływ zmian wysokości Słońca, które podczas trwania zjawiska obniżyło się o I3°.5; długość drogi atmosferycznej, jaką

ł) Wektor, t. III. str. 3x8. 2) Częściowe sprawozdanie z pomiarów ogłosił L. Kajrańśki (Wiad. Mat, X IX , str. 87— 92, 1915). Z tej pracy nie mogliśmy korzystać. 10 14 6 przebywają promienie słoneczne, wzrosła z tego powodu z 1.31 do 1,7.1 masy atm., powodując znaczne osłabienie promieniowania. Celem wyeli­ minowania wpływu zmian wysokości Słońca, stosujemy wzór wykładniczy Pouillet’a: Q = Q0 ■ /> "' w którym Qa oznacza stałą słoneczną, m — długość drogi atmosferycznej. Biorąc za punkt wyjścia promieniowanie przed i po zaćmieniu, otrzymu­ jemy wzór:: ■ ' , 1 ' Ig Q — 0.16058 — o 06067 . m, według którego obliczamy przebieg promieniowania całej tarczy, t. j. w założeniu, że zaćmienia nie było. Stosunek promieniowania faz do pro­ mieniowania całej tarczy daje liczby, W których zmiany, wywołane przez pozorny ruch słońca, są wyeliminowane.

Tab. I.

’ 'I. II III IV V VI Odległość Powierzchnia Promienio­ środków niezakryta Różnica Czas średni Faza wanie tarcz tarczy słon. Q

12.b44.mo ' 2.03 " 0.00 1.00:0 1.000 0.000 5.0 ... i-86s 0.08 0.976 (0.985) -(-0.009 lh0óm '1 ,0 : 0.22 0.885 ( 0. 913) -f-0.028 '10 ‘ 1-3’ r, 0,36 0.764 (0-785) 4-0.021 20 ' 1.04 0.50 0.622 0.615 — 0.007 ,3P; ■ , 0.77 p.ó-3 ,0.467. 0.440 — 0.027 -? 4 8 ,.' 1 ° ‘5l 0.76 0.309 0.270 — 0.039 50 0.27 0.88 0.161 v 0.120 — 0.04I - 53 '■ 0.22 0.90 0.127 0.090 — O.O37 57-1 \ . °*19 0.92 1 0.109 0.069 — 0.040 . 2poom 0,2 j. o.ni 0.120 0.083 — 0.037 , . ' ,05 0.30 0.86 0.177 0.138 — 0,039 10 042 0.80 0-255 0.215 — O.Ó4O 2o' 0.69- 0.67 0.422 0.390 — 0.032 30 0.98 0.52 0.585 0.580 — O.OO5 40 i. 2ó5 0.38 0.743 0.756 -f-0.014 50 i.555 0.24 0.871 (0.905) -f- 0.034 3hoom 1.845 0.09 0.970 (0.982) 4-0.012 2 06.4 2.03 0.00 1.000 1.000 0.000

Z trzech seryj, które w ten sposób zostały przez nas opracowane, zużytkowaliśmy do dalszych obliczeń tylko serje aktynometryczną T. N. W., jako względnie najlepszą; krzywa, wykreślona na podstawie tej serji, ma postać. zupełnie symetryczną i może być użyta do studjów nad promie­ niowaniem tarczy. Kolumna V tab.. I zawiera dane, wzięte z wykresu, przyczem liczby, ujęte w nawiasy, nie są zupełnie pewne z powodu ma­ łej liczby pomiarów w tym okresie. Aby zdać sprawę ze stosunków geometrycznych podczas zaćmienia, obliczono wielkość powierzchni świecącego odcinka tarczy słonecznej dla różnych faz zaćmienia (kol. IV), przyjmując powierzchnię całkowitej tar- dzy = 1. Porównanie kolumny IV i V wskazuje1), że, przebieg liczb, aczkol­ wiek zgodny, — nie jest jednak identyczny i daje pewne różnice (kol. VI). Przebieg różnic Q — S jest dość prawidłowy: początkowo promieniowanie wzrasta w Stosunku do powierzchni, osiągając największą stosunkowo wartość podczas fazy 0.23 (odczytano z wykresu); następnie stopniowo maleje i przy fazie 0.46 osiąga tę samą wartość, co względna powierzchnia tarczy ; po przekroczeniu tego punktu promieniowanie zmniejsza się w dal­ szym ciągu i jest stale mniejsze w stosunku do powierzchni — aż;, do ■środkowego momentu zaćmienia. Ten swoisty bieg wartości promienio­ wania względem powierzchni jest wynikiem niejednolitego rozkładu pro­ mieniowania na tarczy. Istotnie, zwiększanie się promieniowania w sto­ sunku do powierzchni na początku zaćmienia i zmniejszanie się przy za­ krywaniu centralnych części tarczy dowodzi, że promieniowanie na brzegu -tarczy słonecznej jest słabsze niż w środkowej jej części. Ten rozkład na­ tężenia był wielokrotnie wyznaczany, i według badań spektrobolometry- cznych . Ihboftt -} przedstawia się jak następuje:

Odległość pd środka 0.00 0.20 0.40 0.60, 0.70, 0.80 0.9° 0.96 1 00 .. Promieniowanie 100 98 (liczby względne) 94-5 89-5 : 85-5 79 69 59 40

Jeszcze przed pracami Abbota, Julius?) ogłosił metodę wyznaczenia tego rozkładu na podstawie krzywej zaćmienia i zastosował ją do pomiar rów, dokonanych w Burgos (Hiszpanja) podczas całkowitego zaćmienia Słońca w dniu 30 sierpnia 1905 r. Wyniki, jakie otrzymał Julius. są w b. •dobrej zgodzie zarówno z rezultatami inUych badaczów, otrzymanemi u a drodze pomiarów bezpośrednich (Frost, Abboł) jak również z przebiegiem, otrzymanym na drodze teoretycznej (Bemfiorad). Metoda Juliusa polega na wyznaczeniu promieniowania całego sze­ regu wązkich sierpów tarczy słonecznej. Dzieląc całą tarczę na n pieiv ścieni spółśrodkowych, można ułożyć n równań i-go stopnia z n niewia- domemi, w których spółczynnikami będą powierzchnie odcinków, powsta­ łych z przecięcia się pierścieni z sierpami, niewiadomemi zaś — średnie natężenia promieniowania w odpowiednich pierścieniach. Promieniowanie całkowite sierpów otrzymywał Julius z krzywej, zaobserwowanej w Burgos, a powierzchnie odcinków wyznaczał pośrednio zapomocą ważenia. Prostota metody Juliusa i jej zgodne napozór wyniki, mimo prymi­ tywnych środków jakie stosował, skłoniły nas do wypróbowania tej me­ tody na materjale warszawskim. Wątpliwej wartości sposób ważenia wy­ cinków papieru zastąpiono pomiarami powierzchni zapomocą planimetru Amslera; tarczę słoneczną o średnicy 40 cm podzielono na 10; pierścieni

J) W. Gorczyński iSpr. T. X. W. 1912, 327 — 340) porównywa w przypadku za­ ćmienia z dnia 17 kwietnia 1912 r. wielkość promieniowania z wielkością fazy, co tylko z gruba charakteryzować może przebieg zaćmienia. 2) Abbot and Fowle. Annals of the Astrophys, Obs. of Smithu, Inst. II, p. 203 — 232. 1908, Cytata w edług Lindholma, Obs. pyrhel. faites a Stockolm pend. l’ecl. des 20— 21 .Aofit 1914. Stockhohn 1919.' :i) Astrophys. Journ. X X III, p. 312. 1906. < : 1 ; - 1 4 8 i wykreślono na niej szereg łuków brzegu księżyca w odstępach o:i pro­ mienia tarczy słonecznej, odpowiednio zresztą do szerokości pierścieni. Rozwiązanie powstałych w ten sposób io-ciu równań, nie dało nie­ stety, żadnych pozytywnych wyników. Bezskuteczne były również próby zwiększenia dokładności pomiarów powierzchni jak i sposobu rozwiązy­ wania. Okoliczność ta naprowadziła nas na myśl, że metoda Juliusa, na- pozór prosta i przejrzysta, nie może dać wyników z powodu ukrytego w niej źródła błędu zasadniczego1). Przypuszczenie nasze zdaje się być słuszne, tembardziej, że o ile nam wiadomo, dotychczas nikt nie ogłosił pracy, opartej na sposobie Juliusa wyznaczenia rozkładu promieniowania.

Oddawna stwierdzono, że zjawisko zaćmienia powoduje w atmosferze ziemskiej zakłócenia (por. np. studja Claytória z dziedziny meteorologji zaćmieniowej). Obniżenie temperatury powietrza, wzrost wilgotności, zmiany w prądach powietrza itd. stwarzają warunki, które niewątpliwie nie mogą, być przyjęte jako stałe, jak się to milcząco zakłada w metodzie Juliusa. Przypuszczenie to znajduje pewne potwierdzenie w spostrzeżeniu . h/g- stroma, który dokonywując pomiarów promieniowania nieba (zapomocą. pyranometru) podczas zaćmienia w dniu 8 kwietnia 1920 w Sztokholmie 2) stwierdził, że rozproszenie światła (dyfuzja) podczas wzrastania fazy za­ ćmienia, mimo zmniejszania się promieniowania słonecznego, początkowo wzrastało, aby po fazie maksymalnej przeciwnie — maleć. Zjawisko to uważa Angslrom za dowód zmiany przezroczystości pod wpływem za­ ćmienia. Dla wytłómaczenia tego faktu przyjmuje Angstróm, że w gór­ nych warstwach atmosfery istnieje równowaga pomiędzy ilością pary wo­ dnej, osiadłej na jądrach kondensacji, a ilością wody, która pod wpływem promieniowania wyparowuje; wszelka tedy zmiana w promieniowaniu wy­ wołać musi odpowiednią reakcję w przezroczystości warstw' powietrza. Podobne przypuszczenie, choć w mniej stanowczej formie, wypowie­ dział wcześniej A. Werners) z okazji opracowania pomiarów spektrofoto- metryczUych, dokonanych przez Krona w Poczdamie podczas zaćmienia słonecznego w dniu 17 kwietnia 1912. Krzywe spadku natężenia promie­ niowania, wyznaczone dla poszczególnych przedziałów widmow3-ch, nie są w zgodzie z przebiegiem, wykreślonym w postaci krzywej na podstawie rozkładu promieniowania na tarczy według Vogel’a. Starając się znaleźć przyczynę niezgodności, przypuszcza Werner, że w ciągu pierwszej pół­ godziny od początku zaćmienia atmosfera stała się bardziej przezroczysta (druga połowa zjawiska nie mogła być obserwowana) i uważa, że na pod­ stawie tego rodzaju pomiarów podczas zaćmienia nie można wyznac.zyć- rozkładu promieniowania na tarczy słonecznej z dostateczną dokładnością. Chociaż przypuszczenie Wernera co do kierunku zmiany przezro­ czystości powietrza jest wręcz przeciwne wynikom, jakie otrzymał A n g­ slrom., to jednak fakt niezgodności otrzymanych krzywych z wynikami, otrzymanemi na innej drodze, oraz złożenie ich na karb zmian przezro­ czystości powietrza — zasługuje tu na szczególne podkreślenie.

1) Byłoby wskazane wprowadzenie mniejszej ilości niewiadomych [przyp. Red.). 3) Notatka w Meteor. ZS. 1921, str. 244. s) Phys. Zeitschr. 1912, str. 719. H9

Kwestja, czy istotnie zachodzi w atmosferze zmiana przezroczystości podczas zaćmienia, jest kwestją zasadniczą — i, jako taka, wymagałaby przy najbliższej sposobności gruntownego zbadania. A jeżeli zmiana taka zachodzi w rzeczywistości, — w takim razie metody, oparte na obserwacji zaćmie:'), a w szczególności metoda Juliusa, nie mogą dostarczyć wyników pozytywnych. Ujemny rezultat naszych obliczeń potwierdzałby wniosek powyższy1).

!) W grudniu 1922 r. ukazała się w Buli. Astr. List. Netherl. Nr. 30 (1922) praca W. MoU’a i van der Bilt’a o zaćmieniu słonecznem z dnia 21. VIII. 1914. Autorowie obserwowali w Hernosand (Szwecja) jako członkowie ekspedycji holenderskiej, która miała dostarczyć danych do wyznaczenia rozkładu promieniowania na tarczy słone­ cznej według metody J u liu sa . Do pomiarów służj'ł bardzo czuły termostos i galwano- metr o małej bezwładności oraz filtry, które pozwalały na pomiary w 5-ciu różnych przedziałach widma. Mimo doskonałych warunków atmosferycznych, krzywe promie­ niowania, otrzymane drogą fotograficzną ze znaczną dokładnością, wykazywały odchy­ lenia, które M oll i van der Bilt przypisują stanowczo zmianom absorbcji i dyfuzji atmo­ sferycznej pod wpływem zniżki temperatury, wywołanej przez zaćmienie. Perturbacja, w ten sposób powstała, nie daje się wyeliminować. Wobec tego autorowie komunikatu sądzą, że metoda J u liu s a musi być odrzucona. Ciekawym jest fakt, że W. J u liu s w odpowiedzi przyznaje poniekąd słuszność (B. A. I. Netherl. Nr. 33, 1923^ zarzutom M otta i van der Bilt’a, uważa jednak, że jego metoda głównie nadaje się do wyzna­ czenia rozkładu promieniowania na brzegu tarczy słonecznej, podczas gdy dla cen­ tralnych części tarczy należałoby stosować metodę Abbota. Wynik tej dyskusji jest tak widoczny, że, doprawdy, możnaby kwestję stosowalności metody J u liu s a uważać za za­ łatwioną. Jest to tylko potwierdzeniem naszych przypuszczeń, które podaliśmy po­ wyżej . Ofiary pieniężne na Obserwatorjum Krakowskie i Jego Stację w Beskidach.

Wszystkie ofiary przeznaczamy na Stację w Beskidach. Używane są one wyłącznie na wydatki rzeczowe, gdyż inne wydatki wyprawa ponosi z' subwencji Wydziału Nauki Ministerstwa Oświecenia Publi­ cznego. Naogół wpływy nie pokrywają wydatków, tak, że normalny stan kasy wyprawy jest jej zadłużenie się względem Dyrektora Obserwa­ torjum Krakowskiego. Księgę wydatków prowadzą kierownicy Stacji; kopja jej znajduje się w Krakowie, u Dyrektora. Od października 1922 r. złożono następujące ofiary (dalszy ciąg listy, umieszczonej na str. 82 I tomu Rocznika).

Prof. dr. Włodz. Stożek (Lwów) w dwóch ratach . . roooo Mkp. P. Włodz. P r o c y k (Nowo-Radomsk) ■...... 10 000 » P. Ch. Hilpert ( P a r y ż ) ...... 50000 »' Prof. dr. Laskowski (Genewa) ...... 20000 Korpus oficerski 20 p. p. za pośredn. U. Kurj. Codz. (Kraków), w dwóch ratach ...... 10 000 » P. M. Dłuż e w s k a (P ia s z c z y c e )...... 3 000 » P. St. K o s i ń s k a (W a r s z a w a ) ...... 6 000 Prof. dr. Wład. S emkowicz (K r a k ó w )...... 5000 NN. (Kraków)...... 17000 P. Dezydery Szymkiewicz ( K r a k ó w ) ...... 40000 P. Marjan V a u x - Ę n g e 1 ( L u b a w a ) ...... 5 000 Ogółem . . . 176000 Mkp.

Na wydatki z ofiar, wymienionych na str. 82 tomu I Rocznika kierownik wyprawy p. Gadomski przedstawił mi kwitami udokumen­ towany rachunek na ogólną sumę 305607 mkp. Rachunku tego nie drukujemy, gdyż zawiera on 87 pozycyj'. — O pracach Stacji w Beski­ dach, studjującej teren pod Narodowy Instytut Astronomiczny, obszer­ niejszy artykuł umieszczony został w niniejszym tomie Rocznika, str. 79 i następne. Tad. Banachiewicz.

Prócz dawniejszych artykułów prof. Dziewulskiego, Grabowskiego i Banachiezmicza w znatiem wydawnictwie Nauka Polska, tomy I. i II. (patrz też. t. III.), o stanie i potrzebach astronomji polskiej poinfor­ muje czytelnika zajmująca broszurka prof. dr. M. Ernsta »Stan astro- noniji u nas a gdzieindziej«,, Lwów,, 1922., nakładem Gubrynowiczai i Syna. Red. «X/Ubo niezliczone upadku królestw; księstw i rzeczypospblityeh można naznaczyć przyczyny, to jednak cztery : niezgoda, śmiertelność, niepło- dność ziemi i spodlenie monety, są według mego zdania najgłówniejsze*. (M. Kopernik we wstępie do Rozprawy o urządzeniu monety).

Projekt poprawy stosunków pieniężnych napisał prof. Tad. Bariaęhiewięz,

Pod takim tytułem przed dwoma już prawie laty podaliśmy w kra­ kowskim Głosie Narodu i w Kurjerzc Warszawskim niżej powtórzone uwagi nasze o najbardziej palącem zagadnieniu ekonomicznem państwa polskiego. W owym czasie myśli przez nas wypowiedziane były dla spo­ łeczeństwa zupełną nowością: możliwość-używania nieistniejącej faktycznie monety »złotych polskich®, o ile nam wiadomo, nie była wcześniej roz­ trząsana, a znaczenie stałego miernika wartości niewyraźnie jeszcze poj­ mowano; zaznaczymy, naprzykład, że poważny, lecz, jak wiadomo, do popierania śmiałych myśli nie nazbyt skłonny Czas krakowski, nie życzył sobie wydrukować naszego artykułu. Obecnie rozumienie tych rzeczy zmie­ niło się radykalnie, a zasadniczy punkt naszego programu, wprowadzenie prawne złotego polskiego teoretycznego, nie znajdującego się w obiegu, został urzeczywistniony. Że jednak realizacja »projektu« jest dotychczas tylko ułamkowa, i, skutkiem tego, nie mogła wydać spodziewanych oWoców, ogłaszamy tutaj projekt nasz powtórnie, bez zmian. Za słusznością jego przemawia, w naszych oczach, samo życie; teoretyczną jednostkę pieniężną wprowadzono teraz nietylko w Polsce, ale i w Niemczech, w niektórych gałęziach przemysłu (naprzykład »Grundzahl« księgarzy niemieckich jest taką właśnie marką teoretyczną). Pp. uczeni ekonomiści zarzucą niewątpliwie, że astronom, a więc ich zdaniem dyletant w ekonomice, bierze się do nieswoich rzeczy; pro­ simy ich jednak wziąć pod uwagę, iż obecne położenie jest tkk wyjątkowe, że te dane empiryczne, na których opiera się ekonomja klasyczna, nie wystarczają do udzielenia praktycznych wskazówek co do zaradzenia złemu. Czy zresztą pewne oderwanie się od Ziemi nie sprzyja objęciu szerszego widnokręgu ? Również Czytelnicy Rocznika zechcą nam może wybaczyć, że poruszamy tu temat zgoła nie astronomiczny, ale przecież i astronomowie są obywa- telami kraju, i chodzi im nietylko o ruchy ciał niebieskich, lecz i o dobro państwa,, bardziej zaś wdzięczną trybuną, niż nasz Rocznik, do rozpo­ wszechnienia w sferach inteligencji i utrwalenia, pro i memorta, naszego projektu, nie rozporządzamy. Ażeby zapobiec wszelkim nieporozumieniom zaznaczamy z naciskiem, że.projektu naszego bynajmniej nie, mamy, i nigdy nie mieliśmy, za lek.ar- 15 2 stwo na chorobę naszego skarbu. Chodzi nam tylko o złagodzenie naj przykrzejszych dolegliwości, wynikających z tej choroby: niemo­ żności oszczędzania, trudności kalkulacyj, drożyzny wielu produktów i obcych walut itp.

Dopóki wydatki państwowe nie są w równowadze z dochodami, niemożliwą jest rzeczą utrzymanie stałej wartości banknotów. Tymczasem stała waluta jest jednym z kardynalnych warunków dobrobytu kraju, gdyż chwiejność wartości pieniądza podraża wszelki kredyt, uniemożliwia racjonalną kalkulację w przemyśle i handlu, i wreszcie stanowi podatne podłoże dla zatargów społecznych (naprzy­ kład strajków). Stało się już komunałem, że dla uzdrowienia waluty uiezbędne są poważne reformy w gospodarce państwowej (podniesienie podatków, zwiększenie produkcji itd.); ale poważne reformy wymagają czasu, a stały miernik wartości potrzebny nam jest zaraz. Widzimy następujące wyjście z obecnej sytuacji. 1. Państwo pozwala zawierać umowy, opiewające na »złote polskie«, lecz płatne (tymczasem) w markach polskich. Faktycznie złotych polskich na rynek się nie wypuszcza. 2. Państwo ustanawia regularnie co pewien czas (naprzykład co 2 tygodnie), wielu markom równa się złoty polski, przyczem czyni to na zasadzie danych statystycznych z różnych miejscowości w Polsce co do cen rynkowych (w mar­ kach) produktów spożywczych, zboża, odzieży i obuwia, węgla, żelaza i złota, tak, iżby ceny średnie w złotych polskich były stałe. 3. Cały budżet Państwa, podatki i inne opłaty skarbowe, taryfy kolejowe itp. obliczane są na złote polskie. 4. Przyjmują się zapisy na pożyczkę państwową w złotych polskich; po­ cztowe kasy oszczędności również przyjmują wkłady w złotych polskich, wpłacane i wypłacane w markach polskich według kursu.

Nie wchodząc w bliższe szczegóły projektu, podnosimy, że ostatni jego punkt musiałby wy wołać raptowny spadek drożyzny, gdyż umieszczanie pieniędzy w Kasach Państwowych stałob}' się idealną lokatą oszczędności, zabezpieczającą od spadku wartości pieniądza. W szczególności gwałtownie spaśćby musiały wszelkie waluty zagraniczne. Produktj' i towary, ukrywane obecnie przez produ­ centów i posiadaczy (na co żadne środki policyjne nie pomogą), a uważane często za coś pewniejszego, niż pieniądz papierowy, odrazu pojawiłyby się na rynku. Dla przeciwdziałania temu zbyt gwałtownemu, a przez to ekonomicznie niepożądanemu spadkowi cen, rząd powdnienby przy tej sposobności podjąć szereg dawno zamierzonych reform: podnieść niepomiernie niskie podatki z roli, taryfy kolejowe i pocztowe, oraz — płace urzędników. Tego rodzaju poprawa monety nie mogłaby żadną miarą zastąpić innych, we wstępie już napomkniętych, reform ku uzdrowieniu stosunków finansowych. Nasz projekt usunąłby tylko najważniejszy symptomat finansowego niedo­ magania; że jednak symptomat ten jest właściwie sam w sobie chorobą, przeto usunięcie jego ułatwiłoby przejście do normalnych stosunków ekonomicznych. Zaznaczymy jeszcze, że złote polskie wprowadzone byłyby w ten sposób fakultatywnie, nie zaś jako miernik, obowiązujący w tranzakcjach. Państwo nasze o tyle się już zorganizowało, że pewne nieuniknione tru­ dności techniczne przy stopniowej realizacji tego względnie prostego projektu pokonałoby z łatwością. Kraków, 5 marca 1921 r. Prof. Tadeusz Bcttlachiewicz (Dyrektor Obserwatorami Astronomicznego w Krakowie).

Wlcwestjach aktualnych dodajemy, że wypuszczoną w r. 1922 pożyczkę ,• złotą « 8% uważamy za niekorzystną dla skarbu, gdyż oprocentowanie jej jest niepomiernie wysokie; zbyt niska cena jej pochodzi, w znacznym stopniu, z zawiłości jej podstawy. Niepotrzebnie, naszem zdaniem, wplątano do złota marki polskie, skutkiem czego cena pożyczki nie stała się jasnym miernikiem wartości. Sądzimy, że należało wypuścić, jak powiedziano w punkcie 4), czysto złotą, a raczej złoto w.ą pożyczkę. O wiele większe jednak znaczenie, powiedzmy przełomowe, miałoby w naszych stosunkach (gdyby rządowi udało się wzbudzić zaufanie szerszych warstw ludności) zaprowadzenie wkładów zlotowych w Kasach oszczędności (cho­ ciażby z ograniczeniem, że wpłacona suma musi przeleżeć eonajmniej n dni w Kasie), gdyż pieniądze, złożone w Kasie, można w każdej chwili pod­ nieść, a przy sprzedaży papierów procentowych przeciętny obywatel musi ponosić znaczne koszty pośrednictwa. Dodajemy jeszcze, że złoto uważamy za niedoskonały tymczasem miernik wartości w Polsce, gdyż cena złota, podobnie jak walut obcych, wciąż jeszcze jest u nas wygórowana w stosunku do marki polskiej (za tę samą ilość złota więcej się dostaje produktów u nas, niż w państwach z wysoką walutą), co tłumaczy się tendencją publiczności do lokowania kapitałów w objektach o stałej wartości. Wobec istnienia Urzędów Statystycznych, notujących ceny, ważny punkt 2) byłby obecnie łatwy do urzeczywistnienia. Pożądaną rzeczą (choć jest to dezyderat stosunkowo drobny) byłoby ustalenie wreszcie opłat pocztowych i wydanie znaczków pocztowych z ceną, oznaczoną w groszach polskich.

W ostatnich tygodniach prawie każdy dzień przynosi nam wiadomości o sukcesach zasady pieniądza teoretycznego. Czytamy np. w dziennikach, że pożyczki przemysłowcom rząd udzielać zamierza w złotych polskich, dla zapewnienia zwrotu sum pożyczonych w ich równowartości ekonomicznej. Cieszymy się z tego postępu, ale dla­ czego to w lecie 1921 r., z zebranej z wielkim trudem daniny państwowej, kilkadziesiąt (dokładnej sumy nie mamy pod ręką) miljardow mkp.,' ówczesnych miljardow, poszło na udzielenie pożyczki m a r k owej dla przemysłowców? cud bono sumę tę stracił Skarb? Wprawdzie ówczesny minister skarbu uczynił to zapewne dla podtrzymania firestige' u pieniądza polskiego, ale czyż nie wiedział, że, skutkiem braku podatku grunto­ wego, dalszy spadek marki jest nieuchronny? Sądzimy zresztą, że strata tych kilkudziesięciu ówczesnych miljardow to rzecz niewielka, w poró­ wnaniu z innemi następstwami braku prawnego stałego miernika wartości w ciągu tylu lat. Czytamy też, że rozważany jest projekt, aby Kasy Oszczędności przyj­ mowały lokaty w złotych polskich. I to byłby ważny krok naprzód, bo możność oszczędzania ma wielkie znaczenie dla narodu. Ale dlaczego nie o dwa lata wcześniej? Czas stracony' nie da się już powetować, tem bar­ dziej, że zaufanie do sprawności Państwa jest nieco mniejsze.

Kraków, Obserwatorjum, 11 lutego 1923 r. 154

Tablice refrakcji i ekstynkcji.

Średnia refrakcja (R) i średnia ekstynkcja (E), odpowiadająca pozornej odległości zenitalnej Z'.

Z’ ; (R) (E) Z’ (R) (E) Z’ (R) (E) 7' i (R) (E)

I ,, 0 ; ;» m 0 ni ■ ' 0 i n ■iii 0 ) 11 III

0 O O 0.25 25 O tsł 00 0.38 5<> 1 12 o-39 75 3 4' 0.95 I O I 0.25 26 0 29 0.28 5i I 14 0.40 76 3 57 1.02 '■2- O 2 0.25 27 0 1 0.28 52 I 17 0,41 71 4 15 I.O9 3 O 3 0.25 28 0 32 0.28 53 1 20 0.41 78 4 3‘> -1 • t 7 4 0 4 0.25 29 0 3 3 : 0.29 54 I 23 0.42 79 5 1 1.22 5 O 5 0.25 30 035 0.29 55 ‘ 1 26 0-43 80 S 3° 1-39 i 6 0 6 0.25 31 0 36 0.29 56 I 29 0-45 81.0 ' 6.1 i -53 7 "' ' 0 7 0.25 32 038 0.29 57 1 32 0.46 81.5 6.4 1.01 8 0 8 0.25 33 039. 0.30 58 T 36 0.47 82.0 6.8 .1.70 9 0 10 0.25 34 O 40 0.30 59 T 40 0.48 82.5 7*2 1..81 10 0 11 0.25 35 , O 42 0.30 60 I 44 0.50 83.0 7-7 I.92

11-. 012 0.25 ,36 O44 0.31 61 148 0.51 83 5 8.2 2.05 T 2 0 13 0.26 37 0 45 0.31 62 1 53 o-53 84.0 8.8 2.19 13 0 14 0.26 38 047 0.33 63 1 58 o-55 84-5 9-4 2.36 14 0 *5 0.36 39 049 0.32 64 2 3 0-57 85.0 10.2 2.55 15 • 0 16 0.26 40 050 ! 0-33 65 2 ,8 °-59 85-5 11.1 2.77

16 0 17 0.26 41 O52 0-33 66 2 '4 0.62 86.0 12.2 3-03 . >7 ' 0 1 8 0 26 42 ? 0 54 0-34 67 2 2 T 0.64 86,5 13-5 3-34 1 8- 0 20 0.26 43 O 56 o-34 68 2 28 ' 0.66 87.0 15.0 3-7 T 19 0 21 0.26 44 o 58 0-35 69 2 35 0 69 . 87.5 16.8 4.14 20 022. 0.27 45 I 0 . P 35 . 7° 2 44 0.72 88.n T.9.1 4 -7 1

21 ■ 0 23 0,27 46 1 2 " 0.36 7 i 2 53 0.76 88.5 22.0 — 22 0 24 0.37 47 I 4 o-37 72 3 3 0.80 89.0 25.6 — •23"-- 0 26 0.27 48 I 7 °-37 73 3, 14 0.84 89-5 30-3 - — 2 4, . 0 2 7 0,2 7 49 I 9 °-3 8 74 324 0.89 90 O 36-6 ■ -5 ., 0 28 0.28 5° I 2 o-39 75 3-4 i 0 -9.5

to ! 'a 1) B r. Z, Z' . . . . odległ. zemtalna rzecz, wzgl pozorna 0 ;[ t . . . . temperatura powietrza (Celsj.) — 20 1 + 0.083 670 — 0.1 18 b ... . ciśnienie powietrza w miejscu obserwacji | -f-O.OÓI 680 — 0.105 — r5 A, B . . . . współczynniki — 10 ! T 0 °4° 690 — 0.092 R, (R) . . . refr . rzecz. wzsl. średnia — 5 i 4-°-o2° 700 —0.079 0 0.000 710 —0.066 E, (E) . . . ekstynkcja rzecz, wzg^l. średnia 4 5 i — 0.019 720 — °-°53 4-10 j —0.037 730 — 0.039 Z = Z' + R - f 15 ! — 0.054 740 —0.026 R = (R) (1 + A) (1 -1- B) (wzór przybliżony) 4-20 ; — 0.071 75° — 0.013 ~f25 j —0.088 760 — 0.000 E = (E) (1 + B) 4 3° — 0.104 770 + ° -OI3 i 155

Tablica połowy łuków dziennych Zamiana łuków na czas z uwzględnieniem refrakcji średniej. i odwrotnie

m 0 0 0 O O. O 0 . » 0 0 h 111 .■ 0 h m ". s 48 49 50 51 52 53 54 55 56 ■ | 0 4 46 V O 4 i" 0.07 0 3 4 '2 ■ 8 8 2 ' 2 • 47 ; IJ O • h m h m h m h m h m h 111 h ra h ni h iii 3 I 2 48 ,12 3 I 2 3 20 16 16 16 27 — 30 3 0 19 13 >2 3 4 2 56 2 47 2 37 2 26 2 14 4 49 4 4; 20 50 2b 20 28 40 34 28 22 3 *5 3 7 59 50 40 5 ? 5 3..’ 0 0 6’ 0 24 6" 26 54 48 43 3.7 31 24 3 10 3 2 0.40 3 17 6 0 2 4 28 4 ' 6 4 2 57 5 2 46 41 34 ' 28 21 5 1 3'24 7 7 ' 47 •28 28 8 8 2*2 18 14 4 i .ó 4 5 4 0 55 50 45 39 7 :.s i 32 ’ 53 8 32 53 32 9 36 9 •' 60 10 10 67 '•i 20 4 2 9 4; 25 4 22 4 18 4 14 4 9 4 5 4 0 '3 55 9 36 54 3 6 40 10 ° 11' i i '1' 18 40 3*5 33 30 26 22 <9 ■4 4 10 40 - 55; 4 0 44 0.73 12 48 i 2 j 6 50 47 44 4 ' 38 35 32 '2 8 24 0 0 80 11 1% ' 5 i: 0 ■57 5 5 5 2 50 47 44 4 1 38 0 44 56 3 44 *3 "52 13 87 12 14 1 2 i 9 5 ' 7 5 5 5 3 5'. 1 59 £6 54 5 i 48 57 48 5 fi 14 93 13 ■ 52 58 52 r5 1 . 0 15 1.0.0 ', 16" — ro 5 'i 9 5 i ? 5 1 ,5 5 1 4 5 12 5 JO 5 . 8 5' & .5 4 .14 56 59 5 6 76 1 • 4 t.07 1 .0 60 4 0 ■ 8 8 28 27 25 24 23 i i 20 18 16 l 5 17 '7 i'3 v 0 ’ 1 1 18 1.2 18. 20 6 37 36 3 5 34 33 32 3 1 30 29 16 61 19 16 19 27 4 46 45 45 44 43 43 42 4 !. V; 4.1 1 ' 4 4 -4 2 17 8 62 8 20 io 20 1 55 54 54 54 H 53 5 3 53 52 3 0 'i 8 i 2 63 ■ 12 2l'-> 1 24 21'' 1.4C • 0 ' i 6 22 28 22 + 0 ■ 6 4 4 6 4 6 4 6 4 6 ,4 6 4 6 4 <3 4 19 64 47 20 •20 ', 20 2 12 13 *3 14 H : i i : Y$ 16 16 ■'6s! “3 32 23 53 4 ' 21 22 23 24 24 25 26 27 28 0 24 36 24 60 21 I 24 66 40 6 30 32 33 34 35 36 38 40 4 24 25 25 67 3 9 22 28 67 28 26' 1 44 26" ■ 8 40 4 1 42 44 46 47 49 5*1 , 53 > -73 23 3 2 68 32 27. ■ 48 2 7 80 24 69 : 36 28 -28 87 + 10 6 49 6 5 1 6 52 6 54 6 56 6 5 8 7 '0 7 3 *7 ["5 36 52 40 70 } 40 29 29 12 58 7 > 7 3 7. 5 7' , 7 7 ’ 0 12 - r $ ■ r8 25 ' 5'> 93 0 O 2 i 0 2.00 14 7 8 1 1 1 3 16 .19 22 25 ■ 2?: 32 30 30 26 I 44 2 4 2.07 j 6 18 21 2 4 27 3 i 3’4 38 42 46 : 71 4 44 31' 31” 8 27 ; 72 48 8 3 29 3,2 36 39 43 47 ' 5 t 56 8 0 48 32 32; 13 28 5 2 : 73 52 33 12 3 3 1 20 29 16 . ■ j- 20 7 40' 7 4 Ś3 7 47 7 52 7 5 6 8 1 8 5 8 11 8 l6 56 74 56 34 3 4 . 27 2 0 20 ;2 2 5 > 55 8 0 8 5 8 10 15 21 27 33 30 ■ 75: 5 ' b 35 35 33 0 0 ' 2 24 2.40 8 : 3 8 8 !3 18 24 30 37 44: 52 36 36" 26 2 76 28 'i 6 22 -7 34 40 47 55 9 3 ■ 9 12 3 1 4 5 4 37 37 47 32 8 8 32 28 '* 30 3 6 43 5° 58 9 6 9 15 25 : - 36 ' 7.7! 38 38 53 33 •12 78 i 12 39 36 39 60 16 1 6 40 40 40 + 30 8 45 8 52 9 019 8 9 18 9 28 9 39 9 5 i 10 6 34 79 6/ 35 20 ■ 80 '20 4.1' 2 44 41" 2-73 1 ©■ i? 42 48 42 80 .36 2 24 J 81 5 24 43 52 43 : 87 37 28 ' 82 28 44 56 4 4 ! 93 Zamiana godzin na ułamki doby. "38 32 83 32 45 3 0 45 3.00 ■84 36 46' li d li d h d J : . 39 36 3 4 46'f. 3-07 40 40 85 40 .8 47.1 i 0.0417 13 0.5417 0 .1 0.0042 47 13 0.0833 •2 0 0 48 . 1.2 48 20 2 14 0.5833 83 i 2 44 86 16 3 0.1250 J 5 0.6250 3 J?S '■ 4 5 44 49 49 -'-27 42 87 20 50 4 0.1667 16 O.6667 4 167 48 48 50 '33 52 88 52 i' 3.40 ■ 5 0.2083 17 0.7083 5 208 43 5 3 24 5 i" 44 56 89 56 52 28 52'; 47 6 0.2500 T 8 i 0.7500 0.6 0.0250 45 3 0 90 6 0 53 32 53 53 7 0.2917 19 O.7917 7 : 292 54 36 .54 60 8 0.3333. 20 °®333 8 333 55 40 55 i ■ 6 7 9 03750 21 0.S750 9 375: ■ 56' 3 44 56" 3.73 IQ 0 4167 2 2 " 0.9167 1.0 417 57 48 57 80 58 52 58 -87 11 0.4583 2 3 °-9S 83 59 56 59 93 12 0.5000 24 1.0000 60' 4 0 60" 4.00 156

Zamiana czasu Zamiana czasu średniego na gwiazdowy g w i a z d o w e g o na średni

. te £ O co O , OW 03 es pn ^ K ^ Czas Czas Czas '_is N 3 ° N ■ Czas 17:3 Czas ON ”rr3 Czas średni średni średni gwiazdow, 3 © gwiazd. CD gwiazd. i® c ’fe II. OO) rrt2 vco a na na czas 3 na czas- PI Hedukcja H Redukcja gwiazdow. K 0 Sj gwiazdow, iw o m s h m ! s m s s 111 S m 6 h m s 111 S s m a + 0 O 0 O O + 0.0 0 0 + 5-° 30;2Ó —O O 0 O O — 0.0 0 0 — 5.0 30 31 O 10 1 O 52 0.1 0 37 5-1 ' 3 i' 3 O 10 1 1 2 0.1 037 5-1 31 8 O 20 2 1 45 0.2 1 13 5-2 3l;39 0 20 2 2 5 0.2 113 5.2 31 44 o 30 3 2 37 0.3 1 50 5'3 32’ 16 o 30 3 3 7 0.3 1 50 5-3 32 21, o 40 4 3 30 0.4 2. 26 5-4 ją , 52 o 40 4 410 0.4 2 26 5-4 32 57 0 50 5 4 2 2. 0-5 3 3 ■ 5-5 33 29 0 50 5 512 o.5 3 3 5-5 33 34 0.6 3 39 5-6 34l 5 0.6 3 40 5-6 34 11 + 1.0 o-7 4 16 5-7 34 42 - 1 o 6 615 0.7 4 16 5-7 34 4,7 1 ,10 7 .6 7 0.8 4 52 5.8 35 18 1 10 7 7 17 0.8 4 53 5-8 35 24 1 2 0 8 659 0.9 5 29 5-9 35 55 1 20 8 8 1 9 0.9 5 30 5-9 36 1 1 30 9 7 52 130 9 9 22 1 40 10 844 6 5 +6.0 36 31 il 40 10 10 24 — 1.0 6 6 — 6,0 3ó 37 1 50 11 9 37 1.1 6 42 6.1 37 8 1 50 11 11 27 1.1 6 43 6.1 37 14 1.2 7 18 6.2 37 44 1.2 7 19 6.2 37 50 -2 O 12 10 29 1-3 7 55 6.3 38 21 - 2 O 12 12 29 1.3 7 56 6.3 38 27 2 IO 13 11 21 1.4 8 31 6.4 38 57 2 10 13 1.3 3 i 3 4 8 32 6.4 39 3 2 20 14 12 14 i 5 9 8 6.5 39 34 2 20 14 14 34 1.5 9 9 6-5 39 40 2 30 15 13 6 1.6 9 44 6.6 40 10 2 30 15 15 36 1 6 9 46 6.6 40 17 2 40 16 13 59 1.7 10 21 6.7 4047 2 40 16 16 39 l 7 10 22 6.7 40 53 2 50 17 14 51 1.8 10 57 6.8 41 23 2 50 17 17 4 1 1.8 10 59 6.8 41 30 1.9 U 34 6.9 42 0 1.9 11 36 6.9 42 7 + 3 0 18 15 44 -3 O 18 18 44 3 10 19 16 36 +2.0 ■ 12 10 + 7.0 42 37 3 10 19 19 46 12 12 — 7.0 42 44 3 20 20 17 28 2.1 12 47 7-1 43 14 3 20 20 20 48 2.1 12 49 7-1 43 2.1 3 30 21 18 21 2.2 13 23 7-2 43 5o 3 3o 21 21 51 2.2 13 25 7-2 43 57 ; 3 40 22 19 13 2.3 14 0 7-3 44 27 3 40 22 22 53 2.3 14 2 7-3 44 34 2 50 23 20 6 2.4 14 36 7-4 45 3 3 5° 23 2.3 56 2.4 14 38 7 4 45 10 3-5 15 13 7-5 45 40 '2.5 1515 7.5 45 47 + 4 o 24 20 58 2.6 15 49 7-6 46 16 -4 o 24 24 58 2.6 15 52 7.6 46 24 2.7 16 26 7-7 46 53 2.7 16 28 7-7 47 0 2.8 17 2 7.8 47 29 17 5 7.8 47 37 2.9 17 39 7-9 48 6 1742 7-9 48 14

+ 3-0 18 16 + 8.0 48 42 - 3-o 1819 — 8.0 48 50 3.1 18 53 8.1 49 19 3.1 18 56 8.1 49 27 3.2 19 29 8.2 4 55 3.2 19 32 8.2 50 3 3-3 20 6 8.3 50 32 3-3 20 9 8.3 5040 3-4 20 42 8.4 51 8 3-4 2ó 45 8.4 51 16 21 19 to ć£ - 3-5 8-5 51 45 3-5 21 22 8:5 51 53 C3 O 8.6 O cd rt S3 ""rt Czas 3-6 21 55 52 21 3-6 21 59 8.6 52 30 o S 22 32 8.7 Czas CtS średni 3-7 52 58 3 ~ © gwiazdow, 3.7 22 35 8.7 53 b a £ 3-8 23 8 8.8 53 34 0; 3-8 23 12 8.8 53 43 &© 3-9 23 45 8.9 54 11 c a c 3.9 23 49 8.9 54 20 m s “{“0.01 +4.0 24 21 + 9.0 54 47 -o 01 O 4 -4.0 24 25 — 9.0 54 5t> 0.02 o 7 4.1 24 58 9.1 55 24 0.02 O 7 4 .1 25 2 9.1 55 33 0.03 0 11 4,2 25 34 9.2 56 0 0.03 0 11 4 2 25 38 9:2 56 9 0.04 o 15 4-3 ■ 26 11 9-3 56 37 0.04 0 15 4.3 26 15 9-3 56 46 0.05 o 18 4.4 .26 47 9.4 57 13 0.05 o 18 4-4 26 51 9.4 57 23 0,06 O 22 4-5 27 24 9-5 57 50 0.06 O 22 4.5 27 28 9-5 57 59 0.07 O 26 4.6 28 0 9.6 58 26 0.07 O 26 4.6 28 5 9.6 58 36 0.08 o 29 4-7 28 37 9-7 59 3 o 08 o 29 4.7 28 41 9-7 59 12 0.09 o 33 4.8 29 13 9.8 59 39 0,09 o 33 4.8 29 18 9,8 59 49 0.10 o 37 4-9' 29,50 9-9 60 16 0.10 o 37 4-9 29 55 9-9 60 26 Stale astronomiczne i geodezyjne.

Na Konferencji Paryskiej w r. 1896 umówiono się przyjmować dla paralaksy Słońca, stałej nutacji i aberacji następujące wartości:

Paralaksa poziomowa Słońca 8."80 Stała n u t a c j i ...... 9."21 Stała aberacji...... 20."47.

Dla ogólnej precesji i nachylenia ekliptyki mamy według Newcomba (t w y­ rażone w latach od Nar. Chr.). Ogólna precesja (w długości) 50."2564 - f 0."000222 (t — 19Ó0) Nachylenie ekliptyki względem równika 23°27'8."26 — 0.''4684 (t — 1900)* Poziomowa równikowa paralaksa Księżyca 57'2” .70 (według Browna).

Średnia odległość Księżyca od Ziemi 384403 kilometrów Średnia odległość Ziemi od Słońca 149500000 „ Szybkość światła na sekundę (Newcomb-Michelson) V = 299860 kilometrów Czas wciągu którego światło przebiega astronom, jednostkę długości: 4988.f>8 Stała refrakcji 60."2 ; stała ekstynkcji (w Krakowie) 0.25 wielkości gwiazd. Dwa punkty materjalne, o masach M i m, odległe od siebie o r, według prawa Newtona przyciągają się z siłą, równą ksMm: r2 = fM m : r3, gdzie k i / oznaczają wielkości stałe. Mierząc odległości średnią odległością Ziemi od Słońca, masy — masą Słońca, i wyrażając czas w dobach średnich mamy k (stała Gaussa) = 0.01720210 k" = 3548. ” 188. W układzie cm. gr. sec. /= * 6.7 X 10~s Przyciąganie masy 1 kg w odległości 1 m nadaje przyciąganemu swobo­ dnemu punktowi materjalnemu przyśpieszenie 6.7 X 10—° cmJset*. Normalne przyśpieszenie siły ciężkości na ls i długość wahadła sekundowego- (według Helmerta):

przyśpieszenie siły ciężkości g = 9.”8060 — 0.”0260 cos2cp — R długość wahadła sekundowego l = 0.,,l993549 — 0.“002631 cos 2cp — 2/ł. /. (gdzie

Rozmiary Ziemi (elipsoida Hayirorda z 1909 r ) : Wielka półoś a — 6378388 metrów (promień równikowy) M ala „ . 0 : 6356909 „ (promień biegunowy)

Spłaszczenie p 1 : 297.0

Logarytm mimośrodu Ziemi = log = Ig 8.913804 f Log promienia wodzącego lg p: a= 9.9992695 + 0.0007324 cos 2cp — 0.0000019 cos 4cp. Wzór do zamiany Szerokości geograficznej ę na geocentryczną ?>; cp1 — , cp. = — 11'35."66 sin 2? + l.” 17 sin 4 cp. 1 1 :

Tablica wielkości geodezyjnych dla szerokości geografi­ cznych Polski.

Długość Promień Odległość Szerok. Redukcja jednego stopnia Promień krzywizny od środka geogr. - cp> — cp ' . log p : a krzywizny l-g b koła Ziem i :: '.#• ■ równo­ poifi dn wi;er

■ ■ fl km km km km 1 km . 47 0 ' — 1 1 3 4 .1 5 9.9 9 9 2 2 0 1 I I I . 1 7 76.06 6 3 6 6 .9 4 6369.83- 63,89.-89 48 — 11 32.08 9.9991949 1 1 1 .1 9 74-63 6 3 6 6 .5 8 6370 .96 ,639,oi.3 ó . 49 — 11 29.23 9 .9 9 9 16 9 4 1 1 1 .2 1 7 3 .1 7 63:66.20 , 63,72.07 6390 .64 ,5o — 11 2 5 .4 9 - 9 .9 9 9 14 4 4 1 1 1 .2 3 7 1-70 6 365.83 6373.19 6 3 9 1.0 1 51 — 11 20.90 9.9 )9 119o III.25 70.20 6 3 6 5.4 6 '0374.29 ■ 63,91-38 53 — 1 1 15-5.5 .. 9.9993940 , 1 1 1 .2 7 68.68 6305.10,' 6375-39 '6 3 9 1 .7 5 53 £ iA u 9-38 9.9990693 1 1 1 ,2 9 6 7 .14 '6 36 4 -75 63.76.48 6392.11 54 — u 2 33 9.-99 '.0446 H l . 3 1 65-58 63 6 4 .3 9 6377-5,6 6 3 9 2 .4 7 55 — 10 53.21 9,9 9 9 0 29 4 111.32 64.00 6364.01 6 3 78 .6 3 i 0392.83 56 — 10 45.83 9.998 9965 1 1 1 .3 4 62.39 6363.6'* 637,9.68 ; 6393.18- Współrzędne geograficzne polskich Obserwatorjów Szkół Akademickich. Czas gwiazd, w połudn. miejsc, W y sok. mniej Szerokość Redukcja nad poz. Długość czas gwiazdow}r cp . cp1 cp morza Ig(p-[-//) Greenwich w poł. Greenwich n m h ni S" I. Kraków + 5 0 3 52.0 — 11 25.2 222 9.999157 — 1 19 50.27 - 13.121 Koło I:. Warszawa + 5 2 13 4.6 - 1 1 14.3 121 9.999097 —1 24 7.25 -13 82/ połudn. II '. Lw ów + 4 9 50 11 11 26.2 338 9.999.171 — 1 36 4 -15.78 Obs. Polit. IV. Wilno + 5 4 41 0 — 10 57.0 122 9.999172 — 1 41 1,0 - 16.60 V. Poznań -1-52 23 48 — 11 13.2 85 9.999090 — 1 7 30,3 -11.09 Pawilon

Promienie Słońca, Księżyca i Planet. w jednostce odległości w jednostce odległości w minutach i sekundach w kim. w minutach i sekundach w klin.

.Słońca 15 59.63 695600 Jowisza rów nikow y 1 38.47 71373 Księżyca 15 32.58 * 1738 biegunow y 1 31.91 66618 M erkurego 3.34 2421 Saturna rów nikow y 1 23.33 60399 W enery 8.41 6096 biegunow y 114.57 54050 .Marsa 4.68 3392 Urana 34.28 24847 * w średniej, odległti,łci Neptuna 36.56 26499 Elementy orbit planet dla epoki 1923 roku, Styczeń, 0.“5 Czasu Uniwersalnego.

Średnia Okres gwiazd. Średni gwiazdowy Okres Synodyczny odległość (w lat. zwrotnik). ruch na dobę (w lat. zwrotnik.) I. Merkury 0.38709 ) 0.24085 i 1732.42.\ 0.31726 0.2056189 II. Wenus 0.723331 0,61521 57.67.670 1.59872 0.00680 57 Ili. Ziemia 1.000000 1.00004 3548.193 ,, 0.0167414 IV. Mars 1.523688 1.8S089 1886.519 2.13539 0.0933341 V . Jowisz . 5.202803 : 11.86223 299.128 1.0921.1 0.0483752 VI. Saturn 9.538843 ,29.45772 120.455 1.03 518 -0 .0-5S&1Ó4 Vir. Uran 19.190978 84.01529 42.23 1.01209 0.0471090 VIII. Neptun 30.070672 164.78829 21-53 1,00614 0.0085480

Nachylenie średnia długość Średnia długość Średnia długość Masy planet do ekliptyki węzła w p eriheljum w epoce w jednostce 0 1 n O 1 11 O . 1 r> O i » masy Słońca I. M erkury 7 O 1 l.'l 4725 .6.7 . 76 15 26,8 ! 354 845.92 1 : 6000000 [I. Wenus 3 23 37.-9 75 59 11.8 130 29 154 120 59.3.05 1 : 408000 III. Ziemia — — 101 36. 58.4 99 8 3-52 1 : 32939Ó IV. Mars 1 51 0.6 48 57 49-4 3343829.0 15 56 43.51 .1 ■ 3093500 V. Jowisz 1 18 26.8 99 40 13-5 f3 4 55-4 216 20 13.28 - 1 : , 1047 VI. Saturn 2 20 29.O 112 59 2.9 -91 32 21:0 187 56 49-97 1 : 3502 VII. Uran. O 46 22.0 73-36 21.4 169 25 0.9 342 13 52.65 1 ; 22869 VIII. Neptun -14637.4 130 55 54-1 - 43-57 24-5 1-35 35 21.78 1 : 19700

Zamiana stopni na gradusy i odwrotnie.

360 stopni równa się 400 gradusom; stąd , i.i i im : lfoooo = oW o.ooo 1' = 0.0185185 0.0100, = 0 0 32.400 1” j§ 0.000.3086 0.0001 - 0 0 0.324

Czasy normalne (strefowe).

Pacific St. T ...... = czas zachodnio-europejski — 81* Mountain St. T ...... - = „ „ „ —7 Central St T...... — „ „ „ .+-6 Eest St. T...... „ —5 Czas zachodnio-europejski (poł. Greenwich) . . = „ „ „ 0 Czas środkowo-europejski (urzędowy w Polsce bd 1 'czerw ca- 1922 r . ) ...... = „ „ „ + 1 Czas wschodnio-europejski ...... , = : „ „ •*„ + 2 Objaśnienia do Tablic R oczn ika.

Objaśnienie interpolacji ,z różnicami wyższych rzędów czytelnik znajdzie w tomie I (str. 73— 74) Rocznika Astronomicznego. Również w tomie I. (str. 80) podane są wiadomości o sygnałach godzinowych radiotelegraficznych. do str. 1. W Roczniku przyjęto czas uniwersalny, z datą, zmieniającą się o północy, nie w południe. Inne roczniki astronomiczne taką inowację wprowadzają od r. 1925. Co do samej nazwy czasu, patrz Okóln. Obs. Krak. Nr. 11, str. 4—5. Datowanie według »nowej ery astronomicznej ;, względnie datą Juljańską, wyja­ śnimy najlepiej na przykładzie, — 450 rocznica urodzin Kopernika przypada 19 lutego- r. b„ o godzinie 4 in. 38 po południu czasu śr. Toruńskiego, czyli o g. 3 ni. 24 czasu średn. Greenwich, lub o godz. 15 a . 24 czasu uniwersalnego. Według tablicy na str. 1 5 4 mamy 15^ 24® =, 0*1.6417. Data n. e. a. rocznicy urodzin będzie, w edług tabi. na str. 1, 44609. 6417,. data zaś Juljańska 2423470.1417, gdyż doba Juljańska zaczyna się o 12 go­ dzin później. Co do potrzeby wprowadzenia '>n. e. a,«, zamiast okresu Juliańskiego, patrz. Okdltt. Obs, Krak., Nr. u, str. 5. do str. 2—49. Czas gwiazdowy S w Greenwich, o godzinie 1 2 czasu uniwersalnego, podany' jest na karcie I każdego miesiąca z dokładnością do os.oi dla celów naukowych. Czas gwiazdowy w południe średnie lokalne jest dla miejscowości, położonych w Polsce, o kilkanaście sekund mniejszy (tab. na str. 157). — Wielkość S jest to wznoszenie proste słońca średniego; A— S nazywa się równaniem czasu. Jeżeli A— S jest dodatnie, oznacza to, iż słońce »prawdziwe« przechodzi przez południk o A—S minut i sekund po sredniem południu lokalnem; w przeciwnym razie przejście słońca zachodzi przed południem śr, lokalnem. Z zrównaniem czasu« wypada mieć do czynienia, między innemi, przy posiłkowaniu się zegarami słonecznemi. Wschody i zachody ciał niebieskich (karty I, II i III każdego miesiąca) podane są dla Warszawy, jako dla centrum Polski, i w przypadku Słońca i Księżyca odnoszą się do górnego punktu tarczy. W celu obliczenia momentów tych zjawisk, w czasie urzędowym, w innych miejscowościach Polski, należy uwzględnić dwie poprawki: na długość i na szerokość geograficzną. Na zachodzie wschód i zachód następują później, na wschodzie — wcześniej, przyczem zmiana o 1 minutę przypada na każde 16 kim w pasie na północ od Warszawy, i .18 kim — na południe od Warszawy. Poprawkę zaś na szerokość geograficzną znaleźć można z tablicy połówek łuków dzien­ nych na str, 154, według argumentu deklinacja, uwzględniając różnicę szerokości geogra­ ficznej danego miejsca i W arszawy (ę = 52°.2). Przykład. O której godzinie czasu urzędowego zachodzi Słońce w Toruniu 19 lutego r. b.? W Warszawie zachód Słońca przypada o godz. 16 m, 55 (str. 6, ostatnia kolumna), że zaś Toruń, jak można wymierzyć na mapie, odległy jest o 160 kim na zachód od południka warszawskiego, poprawka na długość geograficzną wynosi r6o: t6 = 10 minut. Szerokość geograficzna Torunia jest 53°.o, o o°.8 większe od szero­ kości geogr. Warszawy. Wobec deklinacji Słońca równej w tym dniu — n°.5. na t sto­ pień powiększenia się szerok. geogr, przypada, według tab. na str. 154, zmniejszenie się łuku dziennego o 2 minuty, skąd i na 0.8 stopnia przypada (w przybliżeniu) 2 mi­ nuty. W Toruniu zachodzi więc Słońce o ro— 2 = 8 minut później, czyli o godz. 17 m. 3, Ten sam w ynik można otrzym ać i w inny sposób. Mianowicie, w edług str. 154, w Toruniu (9 = 53°,o) Słońce zachodzi, przy 5 = — u°.s, w 5Ł 2m po przejściu przez południk. Lecz w d. 19 lutego Słońce przechodzi przez południk o I2h 14™ czasu śr. lokalnego (gdyż równanie czasu wynosi 14 minut), i zachód przypada na I7h 16™ czasu śr. lokalnego, który wyprzedza czas urzędowy w Toruniu o 14 minut (długość Torunia względem Greenwich jest ih 1411 2ós), Lecz 17I1 i6 m — 14™ = 17>> a®, jak powyżej, w granicy dokładności rachunku. Ż powodu nierówności horyzontu i oparów przyziemnych, dokładniejsze obliczanie wschodów i zachodów nie miałoby żadnego realnego znaczenia. Współrzędne Słońca, Księżyca i innych ciał niebieskich, podawane w Roczniku, są to współrzędne geocentryczne i przytem pozorne (zmienione przez aberację ' i odniesione do prawdziwych momentalnych położeń równika i ekliptyki). Przejście Księżyca przez południk (karty II) następuje w Polsce przeciętnie o 3 minuty wcześniej, według czasu lokalnego, niż w Greenwich. W danych dla fizycznych obserwacyj (karty I, u dołu) P oznacza kąt pozycyjny, liczony ze środka tarczy Słońca, rzutu na niebo osi obrotu Słońca; B0 i L0 — heljogra- ficzną szerokość i długość Ziemi. Warunki widzialności słabych planet, Urana i Neptuna, nie podane na karcie III, patrz »Planety«, str. 70— 71. Przepowiednie zakryć gwiazd przez Księżyc (karty IV i str. 50—53) mają zna­ czenie głównie dla osób, rozporządzających silniejszemi lunetami.

do str. 55— 66. Rocznik podaje współrzędne średnie i pozorne wszystkich jasnych gwiazd (naogół do 3-ej wielkości), do 30 stopni deklinacji południowej. Blask (wielkości) gwiazd oparty jest na Reztised Harward Photometry. Również typy widm są według klasyfikacji har- wardzkiej: O, B, A, F, G, K, M, N. Cyfry przy literach oznaczają dziesiętne części inter­ wału pomiędzy danym typem a następnym w szeregu (bliższe wiadomości o poszcze­ gólnych typach patrz najnowsze wydanie »Astrophysik« Scheinera, gruntownie przerobione przez p. Kazimierza Graffa; co się tyczy ich znaczenia kosmologicznego yide str. 106 niniejszego Rocznika). Ostatnia kolumna w spisie gwiazd str. 55—58 zawiera barwę gwiazd według Osthpffa (artykuł samego Osthojfa o barwach gwiazd vide zbiorowe dzieło J. Plassmanna, p. t. 1 lerelius. 1922 r.). o oznacza barwę białą, 1 — żółtawo-białą, 2 — białawo-żółtą, 3 — jasno żółtą, 4 — czysto żółtą, 5 — ciemno-żółtą, 6 — czerwonawo-żółtą, 7 — poma­ rańczową, 8 — żółtawo-czerwoną, 9 — czerwoną. Właściwie wszystko to są tylko odcienie w świetle gwiazd. Dane co do gwiazd podwójnych (str. 55—58 u dołu), oznaczone »Boss«, wzięte zostały z »Preliminary General Catalogue« (1910 r.), przyczem dla u Herculis popra­ wiono zmyłkę Bossa. Inne względne pozycje gwiazd składowych oparte są na różnych obserwacjach, których epokę uwidoczniono w ostatniej kolumnie. Nazwy gwiazdozbiorów w tabeli współrzędnych pozornych (str. 59—65) zostały skrócone według konwencji, przyjętej na kongresie w Rzymie w r. 1922. Tablica na str. 66 służy do wyznaczeń azymutów i szerokości geograficznej, oraz punktu zenitu narzędzia, według sposobu, opisanego w Roczniku, tom I, str. 76— 79.

do str. 153— 1,58. Tablice ekstynkcji (przygasania blasku ciał niebieskich skutkiem absorbcji i roz­ praszania promieni przez atmosferę ziemską), obliczone zostały ze stałą ekstynkcji, otrzymaną z obserwacyj w Krakowie. W miejscowościach o przejrzystszem powietrzu ekstynkcję można przyjąć średnio o j o °/o mniejszą. Tablica do zamiany czasu średniego na gwiazdowy i odwrotnie (str. 155) została szczegółowo objaśniona w t. I Rocznika (str. 74— 75). Szerokość geograficzna Obserwatorjum w Poznaniu na str. 157 podana jest według rękopisu rozprawy p. B. Zaleskiego. Sk o r o w id z r z e c z o w y .

(Liczby oznaczają stronice).

Aberacja Słońca 2, 6, 10 — 46. Stała Chełm 88 aberacji 157. Ciało sztywne: kurczenie się 136 - 144, Absorbcja atmosferyczna 141. Borna 137. Acta Soc. Bot. Polon. 118. Ciężkość, przyśpieszenie siły ciężkości 157. Afelja Planet 5, 9, 13 — 49. Ćwilin 80. Albedo W enery 67, Czas: absolutny 113, gwiazdowy w połu­ Aldebaran (a Tauri) (patrz: Gwiazdy I), dnie uniwersalne 2, 6, 10 — 46, kra­ Zakrycia przez Księżyc 5, 13, 41, 75, 94. kow ski 151, normalny (strefowy) czas Alcjone (patrz Plejady). 159, równanie czasu w południe uni­ Algenib ([ Persei) (patrz: Gwiazdy I). wersalne 2, 6, 10 — 46, legalny, środ­ Algol ( P Persei) (patrz: Gwiazdy 1). kowoeuropejski, uniwersalny, urzędo­ Altair (o. Aąuilae) (patrz: Gwiazdy I). wy, wschodnio-europejski 1, tablice Aksjomat Zaremby 179. zamiany czasów: średniego na gwia­ Aktynometr 195. zdowy i odwrotnie 156, Czas za po­ Anomalja 76, 120. mocą telegrafu bez drutu 160. Antares (a Scorpii) (patrz: Gwiazdy I) 108. Daltonizm geometryczny . Apeks 137. 140 Apogeum Księżyca 3, 7, 11 — 47. Dane dla fizycznych obserwacyj Słońca Arcturus (a Bootis) (patrz: Gwiazdy I), 2, 6, 10 — 46, 161. 106, 108. Deformacja linijki Laue 142, relatywisty­ czna i jej znikoma małość 144 Arytmometr 109 — 112, obliczanie współ­ rzędnych planet i komet zapomocą Demeb (a Cygni) (patrz: Gwiazdy I), 106. arytmometru 125. Denebola (|3 Leonis) (patrz: Gwiazdy I) Asterope (patrz: Plejady). Deklinoinierz magnetyczny 96. Długość : astronomiczna jednostka długo­ 1’Astronomie 85. ści 157, dnia-gwiazdowego i średniego Astronomia perpetua 76. 157, heljocentryczna planet 4, 8, 12 — 48, Astronomische Nachrichten 85. Atlas (patrz: Plejady). Księżyca 3, 7, 11 — 47, miesiąca (ano­ malistycznego, gwiazdowego, smocze­ Automatyczne rachunki (patrz: Arytmo­ metr). go, synodycznego, zwrotnikowego) 157, rok ii .(anomalistycznego, gregorjańskie- Azymut Biegunowej 66, miry na Łysinie 96. go, gwiazdowego, juJjańskiego, zwro­ tnikowego) 157, Słońca 2, 6, 10— 46, Beobachtungs-Zirkular . 85 średnia długość perigeum Księżyca Beskidy 79 — 81. 2, 6, — , średnia długość węzła Beteigeuze (« Orionis) (patrz: Gwiazdy I), 10 46 górnego Księżyca , , — . 106, średnica 108. 2 4 10 46 Bibljoteka Stacji Astronomicznej na Ły­ Drukarnia Związkowa IV. Dubhe (a Ursae.;, Majoris) (patrz: Gwia­ sinie 85. zdy I), Biegunowej Ursae Minoris) (patrz: Gwiazdy I), wartości azymutów i wysokości 66. Dyfuzja 149. Dynamika: elektrodynamika 113, New- Biegunowe północne gwiazdy 65. . tona . Bonner Durchmusterung . 137 85 Dzień: długość dnia gwiazdowego i śre­ Brazylja 114. dniego 157, miesiąca 2, 3, 6 — 7, 46— 47, Brunsviga 110. od początku roku 3, 7, 11 — 47, ty­ Buli. Astr. Inst, Netherl. 149. godnia 2, 6, 10— 46, zamiana dni roku Burgos . 147 na daty nowej ery astronomicznej oraz okresu juljańskiego 1. Capella (a Aurigae) (patrz: Gwiazdy I), 106. Dziennik * Stacji Astronomicznej na Przy­ golezi 85 — 96. Canopus (patrz: Gwiazdy I), 106, Castor (« Geminorum) (patrz: Gwiazdy I), Efemerydy najjaśniejszych małych planet Celeno (patrz: Plejady). 9, 13, 21, 25. 29, 33, 37, 45, 49. 163

Elektra (patrz Plejady). gwiazd w Plejadach 99— 101, klasyfi­ Elementy orbit Planet: miinośród, nachy­ kacja wedle typu widma 104, masa 105— lenie orbity do eliptyki, okres gwia­ 107, mapy 97, objętość i powierzchnia zdowy, okres synodyczny, średni 105— 106, odległość gromady gwiazd gwiazdowy ruch na dobę, średnia 107, olbrzymy i karły 105— 108, opty­ długość periheljum, średnia długość cznie podwójne 115, promieniowanie w epoce, średnia długość węzła, śre­ i kurczenie się 104 — 106, rozwój dnia odległość od Słońca 159. 104— 108, średnica tarczy 108, 126, Elongacja planet 5, 9, 13— 49, 67, 77. temperatura 105 — 106, współrzędne Ekliptyka: orbita w odniesieniu do ekliptyki gwiazd w Plejadach 99— 101, zakrycia i równika 120, średnie nachylenie eklip, przez Księżyc dla Krakowa 5, 9, 13— 49, tyki 1, wzór do obliczania nachylenia dla Lwowa, Poznania, Warszawy ekliptyki 157. i W ilna 50 — 53, życie, młode, stare Ekstynkcja: stała ekstynkcji w Krakowie i śmierć 104— 106. 157, tablice 157 .współczynnik 101, 103, Gwinejska zatoka 114 wzór do obliczania 101. Ekwanty 75. Hamburg Astron. Abhandl. d. Hamb. Era astronomiczna nowa 1, 160. Stern warte in Bergedorf 97. Eter 136, 141. Harvard Observatory Annals 85, Revised Photometry 161. Fazy Księżyca 3, 7, 11— 47. Hayforda elipsoida 158. Fenrara 77. Heljoceatryczna budowa świata, geneza jej Fizyczne obserwacje Słońca 161, dane dla odkrycia 7 2 —78. fizycznych obserwacyj Słońca 2 , 6, Heljocentryczne współrzędne planet 4, 8, 10- 46. 12— 48. Fizyka klasyczna 113, 114, 137, relatywi­ Heljotrop (patrz telegraf świetlny). styczna 137, rozwój 113. Hernosand 149. Fomaihaut (a Piscis Australis) patrz: (gwia­ Hyady 114. zdy I). Hygrometr 117. Fotosfera słoneczna 115. Hypoteza Lorentza-Fitzgeralda 141. Frauenburg 73. Instrumentarjum stacji astronomicznej na Przygolezi . Gemma (a Coromae Borealis) (patrz gwia­ 85 zdy I). Instytut meteorologiczny państwowy 95. Interferometr . Geocemtryczne efemerydy Planet 4, 8, 108 12— 48. Interpolacja 160. Geometrja: Elementy Euklidesa 73, eukli- Intuicja geometryczna 144. Italja . desowa i nieeuklidesowa 113, jej 77 aksjomatyzacja 139, pangeometrja 11. Jakobjan (patrz wyznacznik funkcyjny). Głos Narodu 151. Jasność gwiazd w Plejadach 99 — 101. Góra Gromów (Donnersberg) 81. Jednostka odległości 157. Gradusy zamidna na stopnie 159. Journal Astrophysica! 147, de Phys. 139, Graficzna metoda obliczania zakryć gwiazd de mathem. pures et appliąuees 136, przez Księżyc — . 126 136 of the Brit. Astr. Assoc. 124, 125. Granica widzialności 97, 103. Jowisz (patrz: Planety), księżyce Jowisza Granie atmosfery . 90 5, 9, 13— 49, 69. Grawitacja: odchylenie promieni 113, 114, Jutrzenka 67. ruch w polu grawitacyjnem 114, stała grawitacji 157. Kasina Wielka 79, 92. Gwiazda wieczorna 67. Kąty pozycyjne 130— 132. Gwiazdowy czas: tablica zamiany na czas Komety 84. średni 156. Konfiguracja Planet i księżyców Jowisza Gwiazdy I.: barwa, nazwa, roczny ruch 5, 9, 13- 49. własny, typ widma, wielkość 55, 58, Konjunkcja (złączenie) planet 5, 9, 13— odległość od Słońca, paralaksa 5 8 , 49, 77. podwójne 55, 58, współrzędne pozorne Kosmologja, spekulacje 115. 111-stu fundamentalnych i 3-ch biegu­ Kotuń 79, 80. nowych północnych 59— 65, współ­ Kraków, Dowództwo okręgu 85, Ommag- rzędne średnie 111-stu fundamentalnych gio del Academta Polacca 77. i 3-ch biegunowych północnych 55— 58. Książęce wyspy 114. II. barwne 104, 105, 161, 167, blask abso­ Księżyc: apogeum i perigeum 3, 7, 11 — . lutny i powierzchniowy 105— 107, cię­ 47, atmosfera 126, długość i szerokość żar gatunkowy 105— 107, energja.: kine­ 3, 7, 11— 47, fazy 3, 7, 11— 47, kulm i­ tyczną 107* potencjalna 104, jasność nacja w Greenwich i libracja 3, 7, 11— 47, V

1 6 4

161, linja węzłów 126, nachylenie orbity Nautical Almanac 129, 133, 134, 126, nierówności biegu 126, odległość od Neptun (patrz: Planety), 161. Ziemi (średnia) 157 paralaksa poziomo­ Nowa era astronomiczna: zamiana dni roku wa 3, 7, 11— 47, 128, perigeum i apo­ na daty n. e. a. 1, 160. geum 3, 7, 11— 47, perigeum (średnia Nutacja: stała nutacji 157, nutacja Słońca długość) 2, 6, 10— 46, płat nieba po­ w rektascenzji 2, 6, 10— 46. krywanego przez Księżj^c 126, promień Objaśnienia do tablic 160, pozorny 3, 7, 11— 47, węzeł górny (śre­ Obserwacje: astronomiczne na Łysinie 82, dnia długość) 2, 6, 10—46, wiek, wschód 83, 87, 89,95, magnetyczne na Łysinie 86, i zachód, wznoszenie proste i zboczenie 93, 96, meteorolog, na Łysinie 82, 87, 95. 3 , 7, 11— 47, zaćmienia 54, zakrycia Obserwatorja polskich szkół akademickich: gwiazd przez Księżyc dla Krakowa 5, ich 'współrzędne geograficzne 158. 9, 13— 49, dla Lwowa, Poznania, War­ Obserwatorjum Krakowskie: ofiary pienię­ szawy i Wilna 50 — 53, zakrycia obser­ żne, 150, Okóln. Obs. krak. 160; Rocz­ wowane na Łysinie 83, 94, 95, obli­ nik Obserw. krak. 85, 109, 160, 161; czanie zakryć gwiazd przez Księżyc Stacja górska 79—9 6 ; stała ekstynkcji 126— 135. dla Krakowa 157. Księżyce: Jowisza 5, 9, 13— 49, 69, Urana 71. Odchylenie promieni w polu grawitacyj­ Kulminacje: Księżyca 3, 7, 11— 47, 161, Pla­ nem 116. net 5, 9, 13— 49, Słońca 2, 6, 10— 46. Odgromnik na Łysinie 81, 89, 92. Kurjer Warszawski 151. Odległość planet od Słońca i od Ziemi 4, Kwadratura Planet 5, 9, 13— 49. 8, 12 — 48. Słońca od Ziemi 2, 6, 10 — 40, 157, średnia odległość Księ­ Libracja Księżyca 3, 7, 11— 47. życa od Ziemi 159, średnia odległość pla­ Linkoping 73. net od Słońca 159, średnia odległość Lunety krakowskie: firma, ogniskowe, śre­ Słońca od Ziemi 157. dnica objektywu, powiększenie, siła Ofiary na Obserwatorjum Krakowskie i rozpoznawcza 96— 97. jego Stację w Beskidach 150. Okres: juljański: zamiana dni roku na Łysina (patrz: Przygoleź). daty O. J. 1, drgań atomów 115. Madas (patrz: Arytmometr). Opozycja (przeciwstawienie) planet 5, 9, Maja (patrz: Plejady). 13 — 49, 68 — 71, 77. Orbity Planet: elementy , eliptyczne, Mapy Gwiazd 97. 159 Markab (a Pegasi) (patrz: Gwiazdy I). hyperboliczne, paraboliczne 120, 124. Mars (patrz: Planety). Padwa 77. Masy Planet 159. Paralaksa 3 ;-gwiazd 58, poziomowa Księ­ Maszyny do rachowania 109— 112, 125. życowa 3, 7, 11 — 47, poziomowa pla­ Mechanika klasyczna, newtonowska 113, net 4, 8, 12— 48, roczna 1.05, spektro­ 1 :4 , 136, 137, 141, relatywistyczna 114. skopowa 107— 108, stała paralaksy sło­ Merkury (patrz: Planety) 115. necznej 157, trygonometryczna 108. Merope (patrz: Plejady) Para wodna: prężność 117 — 119. Meteorol. Zeitschr. 148. Parowanie: szybkość 117 — 119. Metoda interferencyjna pomiarów średnic Paryż: sygnały godzinowe radjotelegrafi- gwiazd 1 0 8 , spektralna wyznaczania czne 83, 9 2 , 93, 95. paralaksy gwiazd 107. Perigeum i apogeum Księżyca 3, 7, 11 -47, Mefcrałogja teoretyczna 137, relat3'wistyczna średnia długość perigeum Księżyca 2 , 139, 142, 143. 6, 10 — 46. Mgławice .104. Perihelja planet 5, 9, 13 — 46. Monthly Wotićes 106. Physik. Zeitschr. 148. Mount Wilson 108.. Pierścień Saturna 4, 8, 12 — 48. Miesiąc: długość miesiąca anomalistyczne­ Planety wielkie: blask 67 — 71, drogi go, gwiazdowego, smoczego, synody- pozorne 67 — 71, elementy orbit 159, cznego i zwrotnikowego 157. kulminacja w Greenwich i w Warsza­ Miljoner (patrz: Arytmometr). wie 4,' 8, 12 — 48, nieruchome 5, 9, Mimośrody orbit Planet 159. 13 — 49, odległość od Słońca i Zie­ mi, paralaksa poziomowa 4, 8, 12 — 48, Nachylenie ekliptyki średnie 1, wzór do promień tarczy 4, 8, 12 — 48, 67— 71, obliczania 157. w dolnym i górnym węźle, w kwadratu­ Narodowy Instytut Astronomiczny III, 150. rze, w największej elongacji (odchyle­ Nauen : sygnały godzinowe radjotelegra- niu) 5, 9, 13 — 49, 67 — 71, 161, w pe­ ficzne 83, 90. riheljum i afeljum, w przeciwstawieniu, Nauka polska 150. złączeniu 5, 9, 13 — 49, warunki wi­ Nauki matemat. - przyrodnicze, ich chara­ dzialności 4, 8,1 2 — 48, 67 — 71, wscho­ kter i rozwój 113, dy i zachody w Warszawie, współrzę­ 165

dne ekliptykalne i równikowe 4, 8, Regulus (cc Leonis) (patrz: Gwiazdy I). 12 — 48, wysokość nad poziomem Rigel (p Orionis) (patrz: Gwiazdy I). 67 — 7 1 ; małe: efemerydy najjaśniej­ Rocznik Polsk. Tow. Matemat. 136. szych małych planet 9, 13, 21, 25, 29, 33* Rok: długość roku anomalistycznego, gre- 37, 45, 49. gorjańslciego, gwiazdowego, juljań- Plejady: widzialność gwiazd w Plejadach skiego, zwrotnikowego 157. 98, 103, wielkości fotometryczne gwiazd Rozwój gwiazd: teorja 104 — 108. w Plejadach 99 — 1Q1. Równanie czasu w średnie południc Plejone (patrz: Plejady\ w Greenwich 2, 6, 10 40. Pochodzenie gwiazd z m gław ic 101. Równonoc jesienna i wiosenna 1. Polaris (Biegunowa) (a Ursąe Minoris) Równowaga molekularna narzędzi 143. (patrz; Gwiazdy I). wartości azymu­ Rzym 76, Kongres astr. III, 161, Uniwersytet tów i wysokości 66. rzym ski 75, Sapienza 75. Polluks (p Geminorum) (patrz: Gwiazdy I). Pomorze 73. Saturn (patrz: Planety), pierścień Saturna Pory roku: ich początek 1. 4, 8, 12 — 48, warunki widzialności 70. Posegregowanie logiczne poglądów . 139 Scientia 139. Pożyczka złota 152. Siatkówka, czulszć części 97— 98, 102— 103. Prace matem.-fizyczne , . 129 131 Siła rozpoznawcza przyrządów 91— 103. Praga Czeska . 76 Sirius (a Canis Majoris) (patrz: Gwiazdy I). Precesja: ogólna 1, wzór do jej oblicza­ Słońce: aberacja 2, 6, 10— 46, dane dla fi­ nia 157. zycznych obserwacyj 2, 6, 10— 46, 161, Procyon (a Canis Minoris) (patrz: Gwia­ długość 2, 6, 10 —46, fotosfera 115, nu­ zdy I). tacja w rektascenzji 2, 6, 10— 46, od­ Projekt poprawy stosunków pieniężnych chylenie promieni w polu grawit. 114, 151- 153. odległość od gwiazd 58, odległość ocl Promień tarczy: Księżyca 3, 7, 11 — 47, Ziemi, paralaksa poziomowa, promień planet dla średniej odległości (w se­ pozorny 2, 6, 10— 46, promień w odle­ kundach łuku i w kilometrach) 158, głości jednostki astronomicznej 158, planet w średnie południe w Green­ Słońce-widmo 116, typ widma 106, wich 4, 8, 12 — 48, Słońca 2, 6, 10- 46. wschód i zachód (dla Warszawy) 2, 6, Promień wodzący Ziemi 2, 6, 1 0 —46, pla- 10— 46, wznoszenie proste i zboczenie nrt , 8, — , wyznaczanie . 4 12 48 120 w średnie południe Greenwich 2, 6, Promieniowanie słoneczne podczas zaćmie­ 10— 46, zaćmienia 54. nia — , rozkład na tarczy 145 149 Smithsonian Institution Annals of the 145 - 148. Astrophys. Obs. 147. Przedmowa III. Sobral 114. Przesilenie letnie i zimowe 1. Spektraholometr: badania 147. Przestrzeń Euklidesa . 113 Spica (a ¥irginis) (patrz: Gwiazdy I). Przezroczystość powietrza na Przygolezi Spostrzeżenia meteorologiczne na Łysinie 82, 83, 88, 89, 95. 82, 87- 95. Przygoleź (vulgo Łysina) Stacja astrono- Stałe astronomiczne i geodezyjne , nomiczna w Beskidach, jej cele, cha­ 157 158 Stockholm 147. rakter czynionych obserwacyj, poło­ Stopnie: zamiana na gradusy 159. żenie, opisanie, założenie — , dzien­ 79 85 Strangnas 73. nik Stacji 85— 96, obserwacje astrono­ Strefowy czas 159. miczne 82, 83, 87, 89, 95, obserwacje Synodyczny miesiąc i okres: długość sy- magnetyczne 86, 93, 96, meteorolo­ nodycznego miesiąca 157, synodyczny giczne , , , odgromnik , , , 82 87 95 8 1 89 92 okres planet 159. położenie i wysokość góry 79, radjo- System poczdamski 103, redukcja na har­ telegraf — , — , telegr. świetlny 83 85 89 95 wardzki 99. 84, 86— 92, widok z Łysiny 80, zdjęcia Szerokość geocentryczna 12,8 . topograficzne 84, 91, 93. Szwecja 73, 149. Przykłady: Przejścia na n. e. a. i okres Jul. , obliczania zachodu Słońca ( . 160 1 50 Światło: szybkość 114, Pyranometr 148. Pyrheliometr: pomiary 148. Tablice: Alfonsa X, 73, ekstynkcji 154, 161, Rachunki, głową nieuzbrojona i maszyną odwrotności liczb 111, połowy łuków 109. ' ' dziennych 155, redukcji koła pozycyj­ Radjotelegraf: Sygnały na Łysinie 83— 85, nego przy zakryciach 132, refrakcji 154, 89— 95, 160 wartości azymutów i wysok ości gwiazdy Redukcja systemu fotometryczuego pocz­ Biegunowej 66, wielkości geodezyjnych damskiego na harwardzki dla Plejad 99. dla szerokości geograficznych Polski Refrakcja: Stała refr. 157, tablice 154. 157— 158, zamiany czasów 356, zamiany 166

dni roku na daty nowej ery astrono­ Wszechświat: rozmiary 116, walcowy 116. micznej i okresu Juljaiiskiego 1 . Wynalazek maszyny uniwersalnej do ra­ Taygete (patrz Plejady). chowania 112. Telegraf świetlny 84, 86—92. Wyprawa astronomiczna na Przygoleź 79— Termostos 149. 85, dziennik 85 — 96. Toruń 160. Wyznacznik funkcyjny (Jakobjan) 121 — Tropiczny (zwrotnikowy) rok, jego długość 157. Względność! teorja względności w Astro­ Układ galaktyczny, rozmiary 107, galileu- nomji 113— 116, aksjomatyzacja teorji sv.o\vski 140. względności 139, ogólna i specjalna Unja Astronomiczna, Kongres w Rzymie teorja 113, 136 — 144, uwagi krytyczne III, 161. nad rozprawą prof. Zaremby 136— 144. Upsala III, 73. Uran (patrz Planety), 161, księżyce Urana 71. Zaćmienia: Księżyca i Słońca 54, księży­ ców Jowisza , , — , , obniże­ Variatio diurna 96. 5 9 13 49 69 nie temperatury i przezroczystość po­ Wahadło sekundowe, jego długość 157. wietrza, wzrost wilgotności, zmiana Warmia 73, 76, 77, Kapituła warmińska 73. prądów 148, przebieg promieniowania Warszawa: Muzeum przemysłu i rolnictwa słonecznego podczas zaćmienia 145 — 145, Sprawozdanie Tow. Nauk. 147, 149j, wyniki z zaćmienia 1919 r. 114. Tow. Naukowe 145, zaćmienie Słońca Zakrycia gwiazd przez Księżyc 161, dla K ra­ 145. kowa 5, 9, 1 3 —49, 69, dla Lwowa, Po­ Wega (a Lyrae) (patrz Gwiazdy' I), znania, Warszawy i Wilna 50— 53, do­ Wektor 145. kładność obserwacyj 123, ilość zakryć Wenecja 73. w roku 126, obliczenie 126— 134, ob­ Wenus (patrz Planety), 76, 77. serwacje na Łysinie 83, 94, 95, trw a­ Węzeł, średnią długość górnego węzła Księ­ nie 126. życa 2, 6. 10— 46 . Załamanie promieni; współczynnik zała­ Wiadomości matematyczne 129, 145. mania w polu grawitacyjnem 114. Widzenie proste, boczne 97, 98. Zamiana; czasów, tablice 156, dni roku na Wiek Księżyca 3, 7, 11— 47. daty nowej ery astronomicznej oraz Wilgotność powietrza bezwzględna i wzglę­ okresu Juljańslciego 1. dna 117— 119, działanie na organizm Zboczenia magnetyczne ,na Łysinie 96, ludzki 118, 119, podczas . zaćmienia W Krakowie 96. Słońca 148. Zdjęcia fotograficzne na Łysinie 84, 91, 93. Wittembergia 76. Ziemia: elementy jej orbity 159, rozmiary Włochy 77. Ziemi 158, kurczenie się 137. Wschód I Zachód ciał niebieskich 160, K się­ Zjawiska w układzie słonecznym 5, 9, życa (dla \Varszawy) 3, 7, i l —47, Słoń­ 13— 49. ca (dla Warszawy) 2, 6, 10— 46, Pla­ Złączenia Planet 5, 9, 13— 49. net (dla Warszawy) 4, 8, 12— 48. Złoty polski 152— 153. Współrzędne planet, komet, obliczanie za Znahi Zodjaku (zwierzyńcowe) wstąpienie pomocą arytmometru 120— 125. Słońca w ... 1. S k o r o w i d z n a z w is k .

(Liczby oznaczają stronice; liczby tłuste tyczą się autorów artykułów i ofiarodawców).

A bbot 147, 149. Hann 118. Paweł III. 72, 75, Adams 107, 108. Hansen 157. Pease 108 Alfons X, 73. H artw ig 85. Plinius 77. Amsler 147. Hayford 158. Plasstnann J. 160, 161. AndersonO 108. Hellmann 87. Plóssl 102. Angstrom 145, 148. Hehnert 157. Plutarch 75, 77. Arystoteles 75. Herschel W. 104, 126. Pokrowskij 85. Hertzsprung 105. Pouillet 146. Banachiewicz Tad., III, Heyde 102. Procyk Włodzimierz 150. 79, 85, 86, 9 1 - 96, 109, 1 Iii bert 139. Proye L. 73. 120, 127, 129, 136, 150, Hilpert Charles 150. Ptolemeusz 75, 76. 151. H orsburgh 110. Bemporad 145, 147. Rh etyk J J. 76. Jeans 106. Bilt 149. Ritter 104- 106. Julius W. 145, 147— 149. Birltenmajer, prof, III, 72. Rossignol 139. Born 137, 141. Kam ieński M. 92, 96. Russel IŁ N. 104— 108. Boss 5 5 - 58, 160, 161. Kepler 120. Rybka Eug. IV, 81, 83 - 85, Brodhun 85. Kępiński F. 145. 91— 94. Brown 167, Kiketas 75. Burgerstein 118. Klebert 86, 88, 95. Sanden IŁ' 110. Bzowski 90. Kojrański L. 145. Scheiner 161. Kopernik III, 72 — 78, 151, Schneider 96. Capella M. 77. 159, 160. Schurig 85. Cicero 75— 77. Kosińska Stanisława 150. Scipio (Afric.) 76. Clayton 148. Kow alski 127. Semkowicz, prof. dr. 150. Curtze 75, Kron 148. Sendtner 102. Czemierko, 81, 85 - 88, Shapley H. 85. 90— 95. Lane 104— 106. Sierpiński prof. 92. Laskowski prof. dr. 150. Sommerfeld 137, 1.41. D ent 85, 86, 89, 90, 92, 93. Laue 142— 143. Spitaler R. 81. Dłużewska M. ISO. Le Verrier 115. Stanisław August, król, 102. DoHond 102. Leibnitz 110. Stankiewicz j. IV. Dziewulski 150. Lindholm 147. Steinheil 86, 88, 89, 93. Lockyer Norman 104. Stenz Edward 145. Eddington 106— 108. Lorentz 136, 137, 141, 142. Stożek, prof. 80, 92, 150. Edison 92. Lubomirski K. książę 79. Struzik Stanisław IV, 67. E gli 110, 111. Lum m er 85. Szeligowski St. 79, 91. Einstein - , - . 113 116 135 144 Szymkiewicz 117, 150. Ekfantos 75. Mertz 82, 102. Ernst M. 102, 150. Miedźwiecki IV, 84, 91, 93. Tołwiński G. 129. Euklides 73, 113, 139. Michelson 108, 136, 138, 142, 143, 144, 157. Utzschneider 82, 102. Fitzgerald 136, 141. M inkowski 136, 137, 141, Fowle 147. 143. Fraunhofer 82, 89, 91, 102. Valentiner 85. Moll W. 149. Vaux-Engel Marjan 150. Frost 147. M orley , , . 136 138 142 Vitruvius 77. Fuess 82, 85. Morse . 84 V ogel 148. Muller . Gadomski J. 80— 82, 84— 85 Vorbrodt 95, 96, 97, 103, 150. Newcomb 157. Galileusz , . Waczenrode . 69 140 Newton 113, 115, 136, 137. 75 Galie A. 110. N. N. 150. Werner A. 148. Gauss 157. Nostitz 73. W eyl 142. W ilde , , . Goldschmidt 85, 94. Novara D. M. 75. 82 89 90 Gorczyński W! 147. Witkowski J. IV, 80, 84, 93, Grabowski 150. Oakes 111. 96, 104, 113, 126. Graff K. 97— 100, 160, 161. Odhner 109— 111. W łodek 92. Gustaw Adolf 73. Osthoff 160, 161. Zaleski B. 160, 161. H agen 85. Pannekoek 85. Zaremba, prof. 136— 144. Hakamer 86. Parkhurst 85. Zeiss 83, 85, 86, 102.

śląska Biblioteka Publiczna

m i 1 V

Adres Administracji Roctnika Astronomicznego: Kraków, ul Kopernika 25 (Obserwatorjum).

Cena 2 itp. (w oprawie).

UW AGA. A * de prawnego ustalenia stosunku pomiędzy złotym polskim a marką polską, m 1 zip. uważ* się tymessasem */» ceny w*ądow®j małej obligacji państwowej 8°/e pożyczki złotej z r. 1922. Cena tomu I. Rocznika Astronomicznego 1 złp. (w oprawie). Na bezdrzewny m papierze cena tomu II. 3 złp., I. — 1 złp. 50 gr. Zagranicą ceny o 50% większe.

Osoby > księgarnie, chcące otrzymać Rocznik Astronomiczny 1924 za pobraniem pocztowem zaraz po wyjściu, zechcą przesłać swoje adresy Administracji.

©fCo'tvi*o vi/iii a i v ^ o c łŁ oJCaft-ie Ć-Wcz. SZt>. 1 J>0.a>41.