Lokalni Ekološki Akcioni Plan Vrnjačka Banja

LOKALNI EKOLOŠKI AKCIONI PLAN VRNJAČKA BANJA

Vrnjačka Banja, Beograd, 2009/2010. Izdavač: Opština Vrnjačka Banja Regionalni centar za životnu sredinu za centralnu i istočnu Evropu (REC)

Autori: Prof. Dr. Ilija Brčeski Prof. Dr. Dejan Čikara Aleksandar Maksimović

Koordinatori: Ana Perić Radoš Kandić Mila Stojanović

Radna grupa: 1. Mila Stojanović, opštinski LEAP koordinator, 2. Branislav Miković, načelnik Opštinske Uprave, 3. Vera Gajić, Odeljenje za zaštitu životne sredine i lokalni razvoj Opštinske uprave, 4. Snežana Kostić, Odeljenje za inspekcijske poslove Opštinske uprave, 5. Vladimir Pribaković, Odeljenje za inspekcijske poslove Opštinske uprave, 6. Dragana Šarčević, Odeljenje za planiranje i izgradnju Opštinske uprave, 7. Svetlana Nedeljković, JKP „Beli izvor”, 8. Petar Arsić, JKP „Beli izvor” 9. Đorđe Stojanović, JP „Borjak”, 10. Vojkan Nikolić, JP „Direkcija za planiranje i izgradnju”, 11. Olja Remetić, RTV „Vrnjačka Banja”, 12. Svetolik Jočić, OŠ „Popinski borci”, 13. Emilija Kosovac, Gimnazija, 14. Vukica Žerađanin, „Voda Vrnjci” a.d., 15. Momčilo Petrović, preduzeće „EuroLuxPetrol”, 16. Zoran Pavlović, „Fontana” a.d., 17. Jasminka Šerović, „Tehnikum” i Savet MZ Vrnjci, 18. Ljubiša Šerović, „Tehnikum” i Savet MZ Vrnjci, 19. Mirjana Milovanović, apsolvent na Biološkom fakultetu u Beogradu (odsek ekologija), 20. Miodrag Urošević, udruženje Roma, 21. Dejan Lučić, Udruženje roditelja i dece ometene u razvoju, 22. Slađana Marjanović, Turistička organizacija - Vrnjačka Banja, 23. Dr Brana Jočić, Bolnica, 24. Valentina Krstić, Centar za decu i omladinu.

Ilustracija: Dragan Đorđević

Dizajn: Tijana Knežević

Prelom i štampa: Studio Vejić, Beograd, tel: 011/2405800

Tiraž: 400

ISBN 978-86-7550-065-0

Publikacija izdata u okviru projekta „Lokalno akciono planiranje u oblasti životne sredine u Jugoistočnoj Evropi”, koji implementira Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu (REC), uz finansijsku podršku Švedske agencije za međunarodni razvoj (Sida).

2 LEAP Vrnjačka Banja SADRŽAJ

LISTA SKRAĆENICA...... 8 PREDGOVOR ...... 11 1. METODOLOGIJA...... 12 1.1. Uključivanje velikog broja zainteresovanih strana...... 12 1.2. Zainteresovane strane i partnerstvo...... 13 1.3. Organizacija radnih timova i komunikacija sa građanima...... 13 2. OPŠTI USLOVI ...... 15 2.1. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I KLIMA...... 18 2.1.1. Temperatura...... 19 2.1.2. Vetrovi...... 19 2.1.3. Oblačnost i padavine...... 19 2.2. HIDROLOGIJA...... 20 2.2.1. Nalazišta mineralnih voda...... 21 2.3. VEGETACIJA I ŽIVOTINjSKI SVET...... 22 2.4. STANOVNIŠTVO...... 23 2.4.1. Obrazovna struktura stanovništva...... 26 2.4.2. Zaposlenost stanovništva opštine Vrnjačka Banja...... 26 2.4.3. Godišnji rast broja stanovnika...... 26 2.5. PRIVREDA...... 27 2.5.1. Javna preduzeća...... 28 2.5.2. Turizam...... 29 2.5.2.1. Specijalna bolnica za lečenje i rehabilitaciju bolesti organa za varenje i šećerne bolesti „Vrnjačka Banja”...... 31 2.5.2.2. Kompleks visoko-komercijalne ponude Vrnjačke Banje...... 32 2.5.2.3. Kompleks sporta i rekreacije „Raj”...... 32 2.5.2.4. Pojas zelenog izletničko-šetnog prostora...... 33 2.6. Poljoprivreda...... 33 2.7. RURALNI RAZVOJ...... 34 2.7.1. Ruralni razvoj (prema programu razvoja opštine Vrnjačka Banja iz 2005. god)...... 34 2.7.1.1. Specifični ciljevi...... 35 2.7.1.2. Indikatori...... 35 2.7.1.3. Mere za ostvarenje ciljeva...... 35 2.7.1.4. Lista katastarskih opština i pregled površina poljoprivrednog zemljišta po katastarskim opštinama...... 36 2.8. URBANO PODRUČJE...... 37 2.8.1. Ekološka zona „Banjski park”...... 37 2.8.2. Ekološka zona „Crkveno brdo”...... 37 2.8.3. Smernice za dalji održivi razvoj...... 38 2.9. GL AVNI PROBLEMI U OBLASTI ZIVOTNE SREDINE STANJE ŽIVOTNE SREDINE NA TERITORIJI OPŠTINE VRNJAČKA BANJA...... 39 3. VODENI RESURSI...... 41 3.1. PRIKAZ STANJA...... 41 3.1.1. Površinske vode...... 41 3.1.1.1. Regulacija vodotokova...... 41

LEAP Vrnjačka Banja 3 3.1.1.2. Mogućnosti navodnjavanja...... 42 3.2. VODOSNABDEVANJE...... 43 3.2.1. Vodoprivredni objekti...... 43 3.2.2. Razvodna mreža...... 44 3.2.2.1. Razvodna mreža 2021. godine...... 45 3.2.3. Izveštaji o ispravnosti vode u gradskom vodovodu...... 46 3.2.4. Mineralne vode...... 49 3.2.4.1. Indikaciona područja...... 49 3.2.4.2. Izvor „Topla Voda”...... 49 3.2.4.3. Izvor „Snežnik”...... 50 3.2.4.4. Izvor “Jezero”...... 51 3.2.4.5. Izvor „Slatina”...... 52 3.2.5. Za štita životne sredine (vode, vazduh, zemljište) prema Generalnom planu Vrnjačke Banje – Zaštita voda...... 52 3.2.5.1. Zone zaštite izvorišta...... 53 3.3. AN ALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA U VODNIM RESURSIMA I VODOSNABDEVANJU...... 54 3.3.1. Sm anjenje prosečne specifične potrošnje vode u skladu sa evropskim trendovima...... 54 3.3.2. Problemi finansiranja vodosnabdevanja...... 55 3.3.3. Pr imena Direktive o vodi za piće (DWD 98/83/EC) i usvajanje i primenjivanje novog Pravilnika o higijenskoj ispravnosti vode za piće...... 55 3.3.4. Procena uticaja na životnu sredinu, zdravlje ljudi i standard života...... 55 3.4. ZAKLJUČCI...... 56 4. OTPADNE VODE...... 58 4.1. PRIKAZ STANJA...... 58 4.1.1. Kanalisanje otpadnih voda...... 58 4.1.2. Kanalisanje kišnih voda...... 60 4.1.3. Izveštaji o kvalitetu otpadnih voda u sistemu kanalizacije...... 61 4.2. TEN DENCIJE DALJEG RAZVOJA SISTEMA ZA EVAKUACIJU I REGULACIJU KVALITETA OTPADNIH VODA...... 62 4.2.1. Procena uticaja na životnu sredinu, zdravlje ljudi i standard života...... 63 4.3. ZAKLJUČCI...... 64 5. KOMUNALNI OTPAD...... 65 5.1. CILJEVI PLANIRANOG UPRAVLJANJA OTPADOM...... 65 5.2.1. Učešće javnosti...... 66 5.2.2. Veza sa prostornim planiranjem...... 67 5.3. POSTOJEĆE STANjE U UPRAVLjANjU OTPADOM...... 68 5.3.1. Metodologija korišćenja na utvrđivanju postojećeg stanja...... 68 5.3.2. Utvrđivanje stanja u upravljanju komunalnim otpadom...... 68 5.3.3. Utvrđivanje stanja u upravljanju industrijskim otpadom...... 69 5.3.4. Utvrđivanje stanja u upravljanju medicinskim otpadom...... 70 5.3.5. Vrste, količine i mesto nastanka otpada...... 70 5.3.6. Proizvodnja komunalnog otpada...... 71 5.3.7. Tehnički aspekti sistema upravljanja otpadom...... 72 5.3.8. Organizacija...... 73 5.3.9. Sakupljanje otpada iz domaćinstava i njemu sličnog otpada...... 73

4 LEAP Vrnjačka Banja 5.3.10. Pokrivenost područja sakupljanjem otpada...... 74 5.3.11. Broj posuda za sakupljanje komunalnog otpada i mehanizaciona opremljenost...... 76 5.3.12. Dinamika odvoza otpada...... 77 5.3.13. Odvojeno sakupljanje otpada...... 78 5.3.14. Sakupljanje kabastog otpada...... 78 5.3.15. Odvajanje komunalnog otpada za recikliranje...... 78 5.4. ODLAGANJE KOMUNALNOG OTPADA...... 79 5.4.1. Opštinska deponija (smetlište)...... 79 5.4.2. Divlje deponije...... 80 5.5. Otpad iz industrije...... 81 5.5.1. Proizvodnja otpada iz industrije...... 81 5.5.2. Upravljanje industrijskim otpadom u opštini Vrnjačka Banja...... 82 5.6. OTPAD IZ MEDICINSKIH USTANOVA...... 83 5.6.1. Procena količine medinskog otpada koji se stvara...... 84 5.6.2. Podela opasnog medicinskog otpada...... 84 5.6.3. Tehnički aspekti upravljanja medicinskim otpadom...... 86 5.6.3.1. Organizacija...... 86 5.6.3.2. Sakupljanje otpada iz medicinskih ustanova...... 86 5.7. FINANSIJSKO UPRAVLJANJE KOMUNALNIM OTPADOM...... 87 5.8. UTVRĐENI VEĆI PROBLEMI U SISTEMU UPRAVLjANjA OTPADOM...... 89 5.8.1. Komunalni otpad...... 89 5.8.2. Otpad iz industrije...... 90 5.8.3. Medicinski otpad...... 90 5.9. ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA...... 91 5.9.1. Projekcije otpada za period 2010–2020...... 91 5.9.2. Komunalni otpad – projekcija...... 91 5.10. Procena uticaja na životnu sredinu, zdravlje ljudi i standard života...... 93 5.11. Zaključci ...... 94 6. JAVNE ZELENE POVRŠINE i ZEMLJIŠTE...... 96 6.1. PRIKAZ STANJA...... 96 6.1.1. Pravila i uslovi uređenja...... 96 6.1.2. Spomenici prirode:...... 96 6.1.3. Opšti uslovi pejzažnog uređenja prostora (prema strateškim planskim urbanističkim dokumentima opštine Vrnjačka Banja)...... 96 6.1.4. Zelenila specijalne namene, zaštitna zelenila i zelenelila okućnica...... 98 6.1.4.1. Zaštitno zelenilo...... 98 6.1.4.2. Park šume...... 98 6.2. ZEMLJIŠTE...... 100 6.2.1. Pravni okvir i očuvanje zemljišta...... 100 6.2.2. Opšti pregled zaštite životne sredine sa aspekta poljoprivredne proizvodnje (prema stručnim nalazima i mišljenju stručne službe Instituta za krmno bilje Kruševac)...... 100 6.2.3. Izvori zagadjenja zemljišta (prema stručnim nalazima i mišljenju stručne službe Instituta za krmno bilje Kruševac)...... 101 6.2.3.1. Analiza dosadašnje upotrebe mineralnih djubriva...... 101 6.2.3.2. Analiza upotreba pesticida...... 102

LEAP Vrnjačka Banja 5 6.2.3.3. Klasifikacija oštećenja zemljišta u opštini Vrnjačka Banja (prema stručnim nalazima i mišljenju stručne službe Instituta za krmno bilje Kruševac)...... 102 6.2.4. Hemijska analiza zemljišta na teritoriji opštine Vrnjačka Banja...... 105 6.3. Analiza tendencija i trendova u skorijoj buducnosti...... 108 6.3.1. Zaštita zemljišta prema po Generalnom planu Vrnjačke Banje...... 108 6.3.2. Procena uticaja na životnu sredinu, zdravlje ljudi i standard života ...... 108 6.4. Zaključci ...... 110 7. JAVNA SVEST ...... 111 7.1. TEORIJSKI PRISTUP I PRIKAZ PROBLEMATIKE...... 111 7.1.1. Standardi Evropske Unije u oblasti učešća javnosti u procesima od značaja za životnu sredinu...... 111 7.1.2. Pravni okvir Republike Srbije za građansko učešće...... 112 7.1.3. Zakoni Republike Srbije iz oblasti zaštite životne sredine od značaja za učešće javnosti...... 112 7.1.4. Lokalni propisi od značaja...... 113 7.1.5. Pojam javnosti u sistemu zaštite životne sredine...... 113 7.2. PRIKAZ STANJA...... 113 7.2.1. Javnost rada i informisanje građana...... 113 7.2.2. Javnost rada u lokalnim aktima opštine Vrnjačka Banja...... 113 7.2.3. Pr aksa obezbeđivanja javnosti rada opštine Vrnjačka Banja – aktivno informisanje...... 114 7.2.4. Sredstva javnog informisanja...... 115 7.2.4.1. Vrnjačka radio televizija...... 115 7.2.4.2. Postupak dodele frekvencija...... 116 7.2.4.3. Informisanje i tematski sadržaji...... 116 7.2.4.4. Saradnja medija i lokalne samouprave...... 117 7.2.4.5. Praksa obezbeđivanja javnosti rada opštine Vrnjačka Banja – pasivno informisanje...... 117 7.2.5. Dvosmerna komunikacija sa građanima...... 118 7.2.6. Formalni oblici konsultovanja...... 119 7.2.7. Neformalni oblici konsultovanja...... 119 7.2.7.1. Javne rasprave...... 119 7.2.8. Ostali neformalni oblici konsultovanja javnosti...... 120 7.2.9. Nevladine organizacije...... 120 7.2.9.1. Dosadašnja saradnja nevladinih organizacija i lokalne samouprave...... 120 7.2.10. Neposredno učešće u odlučivanju...... 122 7.2.11. Strateški planovi / projektne aktivnosti...... 123 7.3. Svest šire javnosti opštine Vrnjačka Banja o problematici životne sredine...... 124 7.3.1. Edukacija kao preduslov visokog nivoa ekološke svesti...... 124 7.3.2. Ekologija u obrazovnim ustanovama opštine Vrnjačka Banja...... 124 7.4. ANALIZA TENDENCIJA I TRENDOVA U BLISKOJ BUDUĆNOSTI...... 126 7.4.1. Procena uticaja neadekvatnog učešća javnosti na životnu sredinu...... 128 7.5. ZAKLJUČCI...... 128 8. ANKETA ...... 130 8.1. MIŠLJENJE GRAĐANA O STANJU ŽIVOTNE SREDINE...... 130

6 LEAP Vrnjačka Banja 8.1.1. Metodologija...... 130 8.1.2. Rezultati ankete...... 130 8.1.2.1. Opšti podaci...... 130 8.1.2.2. Stanje životne sredine...... 131 8.1.2.3. Opštinske razvojne strategije i pristup informacijama o životnom okruženju...... 131 8.2. MIŠLJENJE LEAP RADNE GRUPE O STANJU ŽIVOTNE SREDINE...... 132 8.2.1. Prioritetne oblasti LEAP-a prema mišljenju LEAP radne grupe opštine Vrnjačka Banja usaglašenom sa rezultatima ankete o stanju životne sredine opštine Vrnjačka Banja i razvojnim prioritetima jesu...... 132 8.3. VIZIJA LOKALNE ZAJEDNICE...... 8.3.1. Preporuke za štednju energije,energetsku efikasnost objekata i korišćenje obnovljivih izvora energije...... 135 9. ZA KONSKI I INSTITUCIONALNI OKVIR KOJIM SE REGULIŠE STANJE ŽIVOTNE SREDINE I ZAKONSKE NADLEŽNOSTI LOKALNIH ZAJEDNICA...... 137 9.1. Zakonski i institucionalni okvir stanja životne sredine...... 137 9.1.1. Zakonski okvir...... 137 9.1.2. Zakonski okvir koji reguliše kvalitet vazduha...... 141 9.1.3. Zakonski okvir koji reguliše kvalitet voda...... 143 9.1.4. Zakonski okvir koji reguliše kvalitet zemljišta...... 146 9.2. Institucionalni okvir...... 148 9.3. Nadležnosti opštine koje su propisane zakonskom regulativom...... 149 AKCIONI PLAN OPŠTINE VRNJAČKA BANJA...... 151 LITERATURA ...... 161

LEAP Vrnjačka Banja 7 LISTA SKRAĆENICA

LEAP – Lokalni ekološki akcioni plan REC – Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu ISC – Institut za održive zajednice EU – Evropska Unija UN – Ujedinjene Nacije EC – Evropska Komisija ECE – Evropska Komisija za Evropu EAR – Evropska Agencija za rekonstrukciju CARDS – Pomoć zajednicama u obnavljanju, razvoju i stabilizaciji ICPDR – Međunarodna Komisija za zaštitu Dunava EMEP – Evropski program za monitoring i evaluaciju NRS – Narodna Republika Srbija SFRJ – Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija SCG – Srbija i Crna Gora RS – Republika Srbija LS – lokalna samouprava PO – politička opština KO – Katastarska opština JP – Javno preduzeće KJP – Komunalno javno preduzeće JVP – javno vodoprivredno preduzeće PVA – privatna veterinarska ambulanta ZZ – z emljoradnička zadruga d.o.o. – društvo ograničene odgovornosti PPD – Preduzeće poljoprivredno dobro L.U. – lovna uprava ZZJZ – Zavod za javno zdravlje RHMZ – Republički hidrometeorološki zavod UG – udruženje građana NVO – Nevladina organizacija

8 LEAP Vrnjačka Banja FSH – Fabrika stočne hrane MIP – metaloprerađivačka industrija IKB – Istražno-eksploatacioni bunar KPZ – Kazneno popravni zavod STR – Samostalna trgovinska radnja SZR – samostalna zanatska radnja BDP – Bruto društveni prihod IPPC – integrisano sprečavanje i kontrola zagađenja МCS – Merkali-Kankani-Zibergova skala seizmičnosti VOS – Vodoprivredna osnova Srbije GUP – Generalni urbanistički plan PDR – Plan detaljne regulacije GVI – Granične vredosti imisija u vazduh GVE – Granične vredosti emisija u vazduh MDK – Masimalno dozvoljene koncentracije PPOV – Postrojenje za prečišćavanje otpadne vode PPV – Postrojenje za prečišćavanje vode

BPK5 – Biološka potrošnja kiseonika HPK – Hemijska potrošnja kiseonika NTU – Povećana mutnoća Qsr – prosečni višegodišnji proticaj reka CC – čelične cevi ACC – azmestno-cementne cevi Fe – gvožđe Mn – mangan

NH4 jon – amonijum jon

KMnO4 – kalijum permanganant

CO2 – ugljen dioksid CO – ugljen monoskid

O2 – kiseonik N – azot

NOX – Aazotni oksidi PAU – Policiklični aromatični ugljovodonici

LEAP Vrnjačka Banja 9 SiSO3 – Silicijum silikat NPK – Natrijum(N)-fosfor(P)-kalijum(K) HCl – Hlorovodonična kiselina

H2S – vodoniksulfid

CS2 – ugljendisulfid

RSH, R, SR2 – merkaptani PCB – polihlorovani bifenili PP – Polipropilen PET – polietilen

10 LEAP Vrnjačka Banja PREDGOVOR

Opština Vrnjačka Banja ima opredeljenje da svoj razvoj u svim oblastima života vodi planski i organizovano, kroz proces koji je zasnovan na realnom sagledava- nju stanja i potreba, ali i mogućnosti kojima raspolažemo da se na identifikovane potrebe odgovori na realan i racionalan način. U tom pravcu usmeren je i Lokalni ekološki akcioni plan (LEAP) opštine Vrnjačka Banja kao jedan od strateških dokumenata čija će implementacija omogućiti in- tegralnu zaštitu životne sredine i obezbediti ostvarivanje prava pojedinca i sve- ukupne zajednice na život i razvoj u zdravoj sredini u uslovima uravnoteženog odnosa privrednog razvoja i životne sredine. Ovaj značajan plansko-razvojni dokument obuhvata prikaz postojećeg stanja ži- votne sredine, kao i planiranje za očuvanje i unapređenje iste uz poštovanje razvojnih i ekonomskih potreba stanovnika. Zaštita životne sredine podrazumeva skup različitih postupaka i mera koji sprečavaju njeno ugržavanje s ciljem oču- vanja biološke ravnoteže. Ekološka odbrana je multidisciplinarna i trebalo bi da predstavlja trajnu obavezu svih članova lokalne zajednice. Njena multidisciplinarnost proističe iz činjenice što zdravlje, životna sredina i socijalni uslovi predstavljaju kompleks oblasti i problema koji su u stalnoj interakci- ji. Stoga svaki poremećaj stanja životne sredine dovodi do ekološkog poremećaja i poremećaja socijalnih odnosa koji su međusobno povezani i uslovljeni. Značaj Lokalnog ekološkog akcionog plana opštine Vrnjačka Banja između ostalog ogleda se i u obezbeđivanju pristupa i sticanju reprezentativnih referenci kod domaćih i stranih investicionih fondova i finansijskih institucija. Za pruženu podršku i učešće u sprovedenim aktivnostima tokom izrade ovog dokumenta zahvaljujem svim građanima, stručnjacima i institucijama opštine Vrnjačka Banja, a posebnu zahvalnost na materijalnoj i stručnoj pomoći izjav- ljujem Regionalnom centru za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu i švedskoj Agenciji za međunarodni razvoj (SIDA).

Predsednik opštine Vrnjačka Banja Dipl. mat. Zoran Seizović

LEAP Vrnjačka Banja 11 1. METODOLOGIJA

Put izrade ekološkog akcionog pla- LEAP dokument, na ponekad se smatra važnijim od ■■ Da uspostavi vlasništvo lokalne samog plana jer ovaj proces mobili- zajednice nad procesom pripreme še i angažuje lokalno stanovništvo, i implementacije LEAP-a. razvija osećaj vlasništva nad doku- Ovaj proces se takođe odnosi na odr- mentom od strane lokalne zajednice živi razvoj, učeše javnosti vezano za i gradi konsenzus njenih ključnih in- izgradnju civilog društva i opšti pro- teresnih grupa. Takav proces, oličen ces demokratizacije i decentralizaci- u dokumentu koji se naziva lokal- je. Na taj način, doprinosi povećanju ni ekološki akcioni plan / program transparentnosti i efikasnosti kao i (LEAP), identifikuje prioritetne pro- kvalitetu procesa donošenja odluka bleme iz oblasti životne sredine u lo- u oblasti životne sredine. kalnoj zajednici i daje konkretne akcije za njihovo rešavanje u određe- nom vremenskom periodu. Ovaj pri- 1.1. Uključivanje velikog stup se zasniva na originalnoj LEAP broja zainteresovanih metodologiji razvijenoj za države strana Centralne i Istočne Evrope (CIE) od strane Instituta za održive zajed- Uključivanju velikog broja zaintere- nice (Montpelier, Vermont, USA) i sovanih strana, grupa i pojedinaca, Regionalnog centra za životnu sre- poklonjena je velika pažnja u svim dinu za Centralnu i Istočnu Evropu fazama procesa (u pripremnoj fazi (Sent Andreja, Mađarska). Ova me- dokumenta, tokom obrazovanja tela todologija je potvrđena u skoro svim koja su bila zadužena da upravljaju državama CIE i u potpunosti prila- LEAP procesom, identifikacije prio- gođena uslovima u Srbiji od strane riteta, razvijanja tehničkih izveštaja REC-a Srbija, a od nedavno upot- itd.). To je učinjeno uspostavljanjem punjena relevantnim iskustvima i redovne komunikacije između svih pozitivnim praksama proisteklim iz relevantnih interesnih grupa u lokal- dosadašnjih uspešno vođenih LEAP noj zajednici kao što su: procesa u Srbiji. Osnovni ciljevi ove ■■ Lokalna vlast i donosioci odluka, metodologije su: ■■ Stručne i inspekcijske službe, ■■ Da pomogne i olakša javnost pro- ■■ Javna komunalna preduzeća, cesa izbora i prioritizacije proble- ■■ Privreda i industrija, ma iz oblasti životne sredine i po- ■■ Naučna i akademska zajednica, treba lokalne zajednice, ■■ Finansijske institucije, ■■ Da podrži izgradnju kapaciteta i ■■ Lokalni mediji, ojača lokalno stanovništvo da se ■■ Nevladine organizacije, efikasno i održivo odnose prema ■■ Stručnjaci za oblast životne sredi- problemima u oblasti životne sre- ne, dine, kako bi bili uključeni u ovaj ■■ Zainteresovani pojedinci.

12 LEAP Vrnjačka Banja Ovakav participatorni pristup je za- ces rada je bio jedan od bitnih obli- snovan na: ka funkcionisanja projektnih timova i u skladu sa tim određivane su teme ■■ Aktivnom uključivanju lokalnih i ciljevi radionica i sastanaka radnih zainteresovanih strana u sve pro- grupa. jektne aktivnosti; ■■ Radionicama i seminarima čiji su ciljevi bili da: 1.3. Organizacija radnih ◆◆ Označi pravce i ciljeve reforme, timova i komunikacija definišu raspoložive opcije kao i sa građanima prednosti i nedostatke različitih mogućnosti za sve zaintereso- Polazeći od strukture lokalne samo- vane strane, uprave u Republici Srbiji, postojeće ◆◆ Uključi sve zainteresovane stra- saradnje i koordinacije između lo- ne u konstruktivnu razmenu kalne vlasti i relevantnih institucija mišljenja, u lokalnim zajednicama, te stepena ◆◆ Da uzme u obzir uloge različitih uključenosti civilnog sektora u pro- zainteresovanih strana, cese odlučivanja, a na osnovu ugo- ◆◆ Da potvrde opredeljenja svih vora o saradnji sa opštinama u koji- relevantnih činioca u procesu, ma je projekat „Lokalno akciono pla- ◆◆ Da prate promene i da se po po- niranje u oblasti životne sredine za trebi proces prilagodi nastalim održivi razvoj u Jugoistočnoj Evropi” okolnostima. u četiri opštine u Srbiji u rešavanju problema u oblasti životne sredine 1.2. Zainteresovane strane životne sredine implementiran, REC i partnerstvo je pomogao formiranje timova koji su proces izrade LEAP-a inicirali i Najnovija iskustva ukazuju na potre- doveli do usvajanja preko lokalnih bu za intenzivnom saradnjom sa re- organa. REC je garantovao transpa- levantnim institucijama /organiza- rentan postupak izrade LEAP doku- cijama na nacionalnom i lokalnom menta, koji je bio u svakoj svojoj fazi nivou. U cilju dostizanja opisanog dostupan potpunom uvidu javnosti, nivoa partnerstva, bilo je neophod- ali isto tako i kontrolisan od strane no da lokalne institucije i partneri u kompetentnih stručnjaka, a prema projektu u te svrhe angažuju određe- prepoznatim prioritetima. Timovi na sredstva, pre svega u formi vre- koji su na dokumentu radili struktu- mena i raspoloživosti. Uloga lokalne irani su na sledeći način: samouprave kao veze između različi- ■■ LEAP koordinatori – jedan je po- tih interesnih grupa i autoriteta koji stavljen od strane REC-a, drugi od obezbeđuje generalnu podršku bila je strane lokalne samouprave, ključna za uspešan početak i odvija- ■■ Koordinaciono telo – imenovano nje procesa. Stručnjaci angažovani u od strane predsednika opštine, procesu imali su dokazano iskustvo ■■ Radna grupa – predstavnici insti- u obuci, formalno i praktično, što je tucija, biznis sektora, nevladinih pomoglo da se izgrade čvrste veze iz- organizacija i stručnih službi, među članova tima, jer je prenošenje ■■ Ekspertski tim – profesionalci an- znanja takođe od velike važnosti za gažovani za sastavljanje završnih uspešnost projekta. Interaktivni pro- tehničkih izveštaja i akcionih pla-

LEAP Vrnjačka Banja 13 nova prema izabranim prioritetima. Direktnim popunjavanjem anketnih listića, koje je svako domaćinstvo u opštini dobilo poštom i građani su direktno učestvovali u odabiru prioritetnih oblasti i definisanju problema iz oblasti životne sredine sa kojima se lokalna zajednica suočava. Za komunikaciju između LEAP tima i građana, u opštinskim prostorijama funkcionisala je LEAP kancelarija, koja je svakodnevno bila na raspolaganju zainteresovanim pojedincima. Najvažnije faze izrade dokumenta ukljuivale su intezivno angažovanje medija, koji su nizom tekstova i pri- loga pomogli da informacije o bitnim detaljima vezanim za proces stignu do svih članova lokalne zajednice.

14 LEAP Vrnjačka Banja 2. OPŠTI USLOVI

Opština Vrnjačka Banja, najpoznati- zaleđem južnih obronaka Gledićkih je banjsko lečilište u Srbiji, nalazi se u planina (Crni vrh 819 mnv, Palež 853 dolini Zapadne Morave, okružena se- mnv), Kopaonika (2.017 m), Željina vernim padinama Goča (1.147 mnv), (1.785 m) i Stolova (1.376 m)

Karta 2.1. – Gradsko područje sa značajnim objektima

LEAP Vrnjačka Banja 15 Slika 2.1. – Vrnjačka Banja je centar banjskog Slika 2.2. – Paviljon turizma Srbije Kao posebno naseljeno mesto, odvo- okrugu čiji je administrativni i poli- jeno od sela Vrnjci, Vrnjačka Banja se tički centar Kraljevo. prvi put pominje 1916. godine, prili- Magistralnim železničkim i putnim kom popisa koji je izvršila austrou- pravcem povezana je preko Kraljeva i garska okupaciona vlast. Kruševca sa svim ostalim područjima

Slika 2.3. – Dvorac Belimarkovića Slika 2.4. – Jedna od banjskih fontana Obuhvatajući prostor srednjeg polja Zapadnog Pomoravlja, opština u Srbiji, a putem preko Goča i nepo- Vrnjačka Banja se nalazi na infra- sredno sa Aleksandrovcem. strukturnom koridoru Kraljevo – Konfiguracija zemljišta i povoljan ge- Kruševac. U neposrednom je teri- ografski položaj, omogućavaju dobre torijalnom kontaktu sa opštinama uslove za život ljudi, o čemu govore i Kraljevo, Trstenik i Aleksandrovac, arheološki podaci koji svedoče o na- sa kojima je infrastrukturno veoma seljenosti ovog kraja još u praistoriji. dobro povezana. Najznačajniji nalazi su ostaci iz rim- Zajedno sa opštinama Kraljevo, skog perioda. Dolinom reke Angros Sjenica, Tutin i Novi Pazar, Vrnjačka (Zapadna Morava) išao je most kojim Banja teritorijalno pripada Raškom je kičma Balkana via militaris, preko Kruševca i Kraljeva, Čačka i Užica

16 LEAP Vrnjačka Banja Slika 2.5. – Vrnjačka Banja s početka 20. Slika 2.6. – Dvorac Belimarkovića od pre veka jednog veka

Slika 2.7. – Stara Banja, park sa kupatilom Slika 2.8. – Stara Banja, banjski paviljon bila povezana sa Bosnom i dalje sa za Miloša Obrenovića, kada je na- Jadranom. Kao i via regis (kraljev kon analize vode zapisano da je voda put) od Kraljeva, koja je dolinom Ibra „veoma dobra za pijenje i kupanje, za- vodila ka Kosovu. Nagli razvitak ru- služuje veliku pažnju, obećava veliku darstva na padinama Argentaria budućnost i poželjno je da se uredi”1. (Kopaonik) dao je najveći podsti- Posle 1860. godine počinje njen ra- caj nastajanju banja. S obzirom da zvoj, čemu je najviše doprineo Pavle su u provinciji Gornjoj Maleziji ru- Mutavdžić koji je, te godine, formirao darstvo i prateći zanati izuzetno na- Odbor građana iz Kraljeva, Kruševca predovali u podgorju Kopaonika, na i Trstenika za uređenje Banje. Prvi nekim mineralnim izvorima nasta- bazen izgrađen je 1882. godine i bio le su banje, među kojima i Vrnjačka. je u funkciji sve do 1925. godine. Tako su u Vrnjačkoj Banji otkrive- Prva zvanična banjska sezona otvo- na dva izvora rimske aljve (jedan za rena je 1870. godine, kad je Banju po- piće i drugi, topao, za kupanje)., koje setilo oko 100 gostiju. Ministarstvo su Rimljani koristili 300 godina (od za zdravlje je 1924. godine proglasilo kraja I do druge polovine IV veka). Vrnjačku Banju za prirodno lečilište Nakon toga, usled burnih istorijskih prvog reda. promena i ratova, mineralni izvori ostaju zapušteni, prekriveni rečnim Naziv Vrnjačka Banja nastao je u selu nanosom i zaboravom punih XV ve- Vrnjcima, koje se u XIX veku prosti- kova. Banja nije postojala ni tokom ralo od Goča do Zapadne Morave, od vizantijske uprave, niti u doba sred- njevekovne države, ni za vreme tur- 1 Milan D. Sotirović „Vrnjačka Banja i okolina, od najstarijih vremena do 1941”, Narodna ske vladavine. biblioteka „DR. Dušan Radić”, Vrnjačka Banja, 1996., na osnovu W.S.A. Herder, Vrnjačka Banja se ponovo, kao fe- Bergmanische Reise in Serbien, Budapest, niks, rađa u XIX veku, u vreme kne- 1846.,na osnovu: E.Lindenmajer, „Opis mineralnih voda u Kneževini Srbiji”, 1856.

LEAP Vrnjačka Banja 17 koga se izdvojio banjski reon oko mi- Sela srednje visine između 250 i neralnih voda, šireći se kasnije pre- 450m nadmorske visine su Vukušica, ma Goču na jugu i prema Zapadnoj Lipova, Rsovci i Otroci i prostiru se Moravi na severu. na severnim padinama Goča. Većina naselja u opštini su niska, na visi- Toponim Vrnjci, prema Milanu nama ispod 350m; pored Vrnjačke Sotiroviću u knjizi Vrnjačka Banja Banje tu su Vraneši, Vrnjci, Gračac, i okolina-od najstarijih vremena do Novo Selo,Podunavci, Ruđinci i 1941. godine potiče od „starog, danas Štulac. retkog zanata, koji se naziva vrnča- nje. Tako se u srednjevekovnoj Srbiji, Sami topli izvori Banje leže na 255 pa i znatno kasnije, zvala izrada kož- mnv. Banja leži na krajnjim severnim nih kaiševa i remenja od kojih su se ograncima Goča, sa koga se ka seve- pletenjem izrađivali gornji delovi ta- ru pružaju mnogobrojne kose, koje dašnje narodne obuće, slične današ- se spuštaju prema moravskoj dolini. njim opancima”2. Između dve ovakve kose, a skoro prema najvišem vrhu, locirana je Banja. U orografskom pogledu najintere- 2.1. GEOGRAFSKI POLOŽAJ santniji je Borjak šumski kompleks, I KLIMA sa izraženim svim ekspozicijama, za- ravnjenim grebenima i strmim padi- Vrnjačka Banja se nalazi u cen- nama prema vodotocima. tralnom delu Republike Srbije na 43˚ 23´ severne geografske širine i 20˚ Geološki sklop je raznovrstan. 54´ istočne geografske dužine, na oko Najviši delovi planine Goč su serpen- 200km južno od Beograda. tinski, dok se u nižim delovima, u sli- Reljef je mešovitog ravničarskog i vu Vrnjačke reke sve do naselja, pruža brdsko‑planinskog karaktera, stoga zona kristalnih škriljaca i filita. Potez su naselja u opštini visoka, srednja od ušća Lipovačke reke u Vrnjačku ili niska, sva na nadmorskoj visini iz- reku, sve do Zapadne Morave, sadrži među 200 i 1100 m. aluvijalni nanos pokriven ilovačom i humusom. Mestimično između Prosečna nadmorska visina Vrnjačke prvobitnih stena utisnule su se i ste- Banje je 230 mnv. ne magmatskog porekla. Visoka sela su Stanišinci i Goč i pro- Zbog specifične konfiguracije terena stiru se na visini 450–1150m. i bujne vegetacije područje opštine Sela su razbijenog tipa, prostrana i Vrnjačke Banje ima umereno-konti- podeljena na zaseoke. Stanišinci i nentalnu klimu (temperaturne am- Goč su jedina naselja u opštini koja plitude nisu velike, kratak sušni pe- zahvataju južne, prisojne planinske riod, prosečno dugotrajan kišni pe- strane, koje se spuštaju uz uzane do- riod), nizijsku, šumskog tipa sa ele- line reke Rasine i Zagraže. mentima subalpske klime. Zbog ovakve klime, zime su suvlje, a maksimaklna količina padavina je u 2 Boško Ruđinčanin, Ognjan Topalović rana leta. Lokacija Vrnjačke Banje je „Vrnjačka Banja na početku 21.veka”, razlog zašto se njena klima razliku- Narodna biblioteka „DR. Dušan Radić”, je od klime klasičnih gradskih nase- Kulturni centar Vrnjačke Banje, Vrnjačka Banja 2008. str. 60. lja, jer se Banja odlikuje i svojom mi-

18 LEAP Vrnjačka Banja kroklimom koju uslovljavaju bujne Prosečna godišnja vlažnost vazduha šume, obilje vegetacije, znatna nad- prilično je visoka (78%). Najsuvlji je morska visina, hladni i topli izvori, avgust (71%), najvlažniji je decembar kao i otvorenost ka severu. (86%). Vetrovitih dana ima u februaru, 2.1.1. Temperatura martu i aprilu, dok ih je u ostalim Prema meteorološkim podacima, mesecima mnogo manje. Veliki broj srednja godišnja temperatura izno- dana (oko 170 dana) u godini je bez si 10,60C. Najhladniji mesec je ja- vetrova. nuar sa srednjom temperaturom od Srednji pritisak vazduha je u letnjim 0,70C,a najtopliji avgust sa srednjom mesecima gotovo jednak i kreće se temperaturom od 20,20C. Srednja oko vrednosti srednjeg godišnjeg pri- temperaturna razlika najtoplijeg i tiska (990 mbar). najhladnijeg meseca je 19,50C. U prolećnim mesecima se smanjuje U Vrnjačkoj Banji nema jačih vrući- (985,6 mbar), dok se u jesen i zimu na (srednje maksimalne temperatu- ide iznad proseka (993,2 mbar). re kreću se oko 280C). Meteorološki podaci sa tri stanice (Kraljevo 255 2.1.3. Oblačnost i padavine mnv, Vrnjačka Banja 235 mnv i Goč 990 mnv) zabeležili su da je apsolut- Prosečna godišnja količina padavina ni maksimum 38,40C, a apsolutni u Vrnjačkoj Banji je 928 mm, u doli- minimum ni Zapadne Morave 650 mm; dok u višim predelima padne između 1.000 –27,10C; srednja vrednost tempera- i 1.200 mm, što povoljno utiče na ture u vegetacionom periodu (april- vegetaciju. U toku vegetacionog pe- -septembar) je 17,80C. rioda količina padavina je 382 mm. Apsolutni maksimum ikad zabeležen, Najkišovitiji mesec je jun, dok je naj- iznosio je 40,50C (22.07.1939. godi- manje padavina u septembru. ne); apsolutni minimum je zabeležen Niže planinske temperature omo- 11.02.1929. godine, i tada je tempera- gućavaju izlučivanje veće količine tura iznosila – 28,50C. vodenog taloga u toplijem delu godine, ali i pojavu snežnih padavina u 2.1.2. Vetrovi hladnijem delu godine. Vetrovi nisu karakteristični za ovo Obzirom da padavina ima najmanje područje, jer je konfiguracijom tere- u oktobru i februaru, u tim perio- na i bogatom vegetacijom Banja za- dima, periodični izvori presušu- štićena od vetrova. ju, a stalnim izvorima se smanjuje Najčešći su severozapadni i sever- izdašnost. ni vetar uz Zapadnu Moravu. Južni Na apsolutnoj visini od 235m, pri- vetar duva uglavnom van vegetacio- marni maksimum padavina se, za nog perioda i srednje je jačine. U let- posmatrani period od 20 godina po- njim mesecima, predveče, oseća se javljuje u julu sa 91mm, a sekundar- povetarac. ni maksimum u maju sa 85mm vode- Jačina vetra je između 1,8 i 2,6 bofora. nog taloga.

LEAP Vrnjačka Banja 19 Na Goču se najviše taloga beleži u karakter. Posle otapanja snega i proleće (361mm), a najmanje tokom povećanog priliva padavina dolazi zime (184mm). do višestrukog povećanja proticaja u njima. To je veoma nepovoljno sa Magle ima vrlo retko. Karakteristični aspekta rezervi vode za piće i zbog su kratkotrajni rani jesenji i kasni posledica poplava, ali su pozitivni prolećni mrazevi, koji su bez opas- efekti u pogledu obnavljanja voda nosti za vegetaciju. Prosečna godišn- i ispiranja eventualnih zagađenja. ja oblačnost je mala (5,5 desetine Sama Banja poseduje tri vrste vode: površine neba), a prosečna godišnja toplu i hladnu mineralnu vodu i suma sunčevog zračenja iznosi 1.922 planinsku pijaću vodu, dovedenu sa časa. više izvora planine Goč. Do sada je Najduže trajanje sunčevog sjaja je u istraženo šest izvora mineralnih voda julu i avgustu, a najkraće u decembru Vrnjačke Banje, od kojih su četiri i januaru. izvora poznata širom Evrope: topli Jednom rečju, klimatski preduslovi, izvor i tri hladna izvora (Snežnik, pre svega u dolini Zapadne Morave, Jezero, Slatina). Svi ovi izvori su istog pogoduju kvalitetnoj poljoprivrednoj vulkanskog porekla i imaju skoro iste proizvodnji. Jedini limitirajući fakto- mineralne sastojke, ali u različitim ri su godišnje oscilacije temperature i odnosima. količine padavina.

2.2. HIDROLOGIJA Područje Vrnjačke Banje bogato je vodnim resursima. Mreža je razgranata, njena gustina se kreće u granicama G–1.05– 2.2.01km/km²; obuhvata veliki broj izvora i izdani (preko 60 izvorišta sa prosečnom godišnjom izdanošću od 0.2 do 2.32 lit/sek.). Hidrografsku mrežu opštine Vrnjačka Banja karakterišu površinske i podzemne vode. Od površinskih najznačajnija je Zapadna Morava u koju se ulivaju Gračačka, Novoselska, Vrnjačka, Lipovačka i Slika 2.9. – Reka u proleće Popinska reka, a od podzemnih voda to su izdani i izvori (koji služe za Kompleksne analize vode (čija kva- vodosnabdevanje). litativna i kvantitativna istraživanja datiraju iz XIX veka), danas ukazuju Vodotoci (Gračačka, Novoselska, na njena lekovita svojstva i korišće- Vrnjačka, Lipovačka i Popinska reka) nje. Lekovite mineralne vode prema pripadaju slivu Zapadne Morave, Ibra i Rasine. Svi tokovi imaju bujični

20 LEAP Vrnjačka Banja međunarodnoj klasifikaciji, pripada- Hidrografskoj mreži pripada i ve- ju sledećim grupama lekovitih voda: štačko akumulaciono jezero Selište, izgrađeno u periodu 2000–2006.go- ■■ topla mineralna voda (36,5˚S)– al- dine, na reci Zagrža, koja zahvata kalna ugljeno-kisela homeoterma prostor od oko 8ha. i mineralne vode ■■ mineralne vode: Snežnik (17˚S), Od vodoprivrednih objekata Jezero (27˚S) i Slatina (14˚S)- najznačajnije su akumulacije i brana zemno-alkalne, ugljeno kisele «Selište» na Goču, sistem odvodnih akrotopege kanala za sprečavanje plavljenja Kroz samo mesto Vrnjačka Banja poljoprivrednih površina u naseljima protiču: Vrnjačka i Lipovačka reka i duž Zapadne Morave i Popinske reke, Petrašinovićki i Lipovački potok, dok delimična regulacija (u centralnoj sa zapada dolazi Duboki ili Lisičiji zoni Banje) korita Vrnjačke i potok. Lipovačke reke. Izvori su izvorišta ovih reka i njiho- Vrnjačka Banja se snabdeva vodom vih pritoka i većina izvora je kaptira- iz četiri izvorišta: Goča, Stanišinaca, na za potrebe vodosnabdevanja. Vitojevačkog polja i iz dva bunara u Ugljarevu. Najveća vrnjačka reka je Zapadna Morava, koja je duga 295km i koja Sela opštine snabdevaju se vodom iz kroz Vrnjačku opštinu protiče u du- lokalnih vodovoda. žini od oko 20 km. Najvećom količi- nom vode, Zapadna Morava raspola- 2.2.1. Nalazišta mineralnih voda že u martu, aprilu i maju, a najma- Vrnjačka Banja danas ima šest izvo- njom u avgustu i septembru. ra mineralnih voda koje su relevan- Slivu Zapadne Morave pripada- tne za lečenje i primenu balneološ- ju: Vrnjačka reka, Novoselska i kih procedura: Toplu vodu, Snežnik, Gračačka reka sa svojim pritokama. Slatinu, Jezero, Beli izvor i Borjak. Vrnjačka reka nastaje od: Topla voda je „kiselo-vruća”, tempe- Šljivarskog, Đavoljeg, Mejdanskog rature 36,5˚S, a ostale su hladne ra- i Badnjevačkog potoka, Negovana, zličitih temperatura; Topla voda je Beljine reke i Male reke. ujedno i najstariji izvor, upotreblja- van još u vreme Rimskog carstva. U reku se ulivaju Janićijevski, Mikićki i Miljkovićki potok; kod Snežnika se Pojava termomineralnih voda ulivaju Brđovski i Piperski potok, a u Vrnjačke Banje otkrivena je buše- Banji – Lipovačka reka. njem pet dubinskih sondi u periodu 1932–34 u zoni Rimskog izvora.Pre Na prostoru od oko 50ha, na 15km od istražnih bušenja u ovoj zoni je po- Vrnjačke Banje, kod sela Podunavci, stojalo pet izvora, od kojih je najpo- nalaze se Podunavačke bare. One znatiji Rimski izvor. su nastale ekploatacijom šljunka iz Morave, pri čemu su se majdani Svi termalni izvori su kaptirani i kao šljunka ispunili vodom. takvi korišćeni su u banjske svrhe. Ukupna površina registrovane 22 Snežnik i Slatina, dva hladna mi- bare je 22,55ha. neralna izvora, u vreme otkrivanja 1896., nalazila su se van granice ta-

LEAP Vrnjačka Banja 21 2.3. VEGETACIJA I ŽIVOTINjSKI SVET Teritorija opštine Vrnjačka Banja spada u jednu od najšumovitijih u Srbiji. Šume i šumski zasadi zauzimaju po- vršinu od oko 65% ukupne teritorije opštine, pašnjaci i livade se nalaze na 9,7% površine, oranične površine zauzimaju 15%, voćnjaci i vinogradi 7,4% i neplodno zemljište čini 2,1% teritorije opštine Vrnjačka Banja. Na području su zastupljena različi- ta staništa, biocenoze i ekosistemi različitog stepena autohntonosti i očuvanosti. Slika 2.10. – Banjska izvorišta mineralnih Biljni pokrivač se može podeliti u tri voda su uređena grupe: dašnjeg banjskog reona. Jedan je ■■ Drvenaste vrste sa žbunjem i pri- temperature 14,2˚S i nalazi se na ne- zemnom florom u šumi koliko stotina metara od Kupatila uz ■■ Travni pokrivač Vrnjačku reku, a drugi temperature ■■ Poljoprivredne kulture i voćnjaci 12,5˚S, otkriven u potoku Slatina. Kompleks parkova zajedno sa dru- Izvor Snežnik nalazi se 800m uzvo- gim zelenim površinama specifičan dno od Tople vode i prvi put se upo- je po svom značaju kao deo Vrnjačke trbljava za lečenje 1917.godine, dok se Banje, ali i kao deo šireg ekosistema. voda sa izvora Slatina koristi u banj- Parkovi su smešteni u dolini reguli- ske svrhe tek od 1937.godine. sanog korita Vrnjačke reke u central- Godine 1978. otkrivena je mineral- nom delu Banje i zauzimaju prostor na voda na lokalitetu Jezero, u parku od oko 27 ha, šireći se prema brdima. između Slatine i Snežnika. Udaljen U parkovskom delu sreće se veli- 350m od Jezera, na ušću Lipovačkog ki broj autohtonih i alohtonih vrsta. potoka u Lipovačku reku, 1992. god- Zabeleženo je 165 drvenastih vrsta, ine je otkriven Beli izvor. od toga 38 vrsta četinara, 68 vrsta Na mestu gde je uz reku iznad listopadnog drveća, 5 vrsta četinar- Snežnika već izvirala voda, godine skog šiblja, 9 zimzelenog i 40 vrsta li- 1993. otkriven je izvor Borjak. stopadnog šiblja, zatim 1 povijuša i 4 Krajem XX i početkom XXI veka, iz- sorte ruža. bušena su još tri izvora mineralnih Među autohtonim vrstama koje ple- voda: Vrnjačko vrelo u Novom Selu, ne svojom dekorativnošću, veliči- Fontana i Zvezda u Vrnjačkoj Banji. nom i vitalnošću ima hrastova, pla- tana, jela, jasenova, javora, lipa, crnih borova; zatim retkih vrsta poput tak- sodiuma, kanadske smrče, žalosne

22 LEAP Vrnjačka Banja vrbe, bodljikave smrče, ajanske smr- Na području Vrnjačke Banje valori- če, japanske trešnje i dr. zovani su i zaštićeni sledeći objekti- spomenici prirode: Najstarija stabla su starosti od 110 do 120 godina. ■■ „Crni bor u parku Vrnjačke Banje”, neposredno uz Vrnjačku reku, na Autentičnu ambijentalnu celinu površini od 2,50 ari. Ovo prirod- predstvlja Crkveno brdo, koje se na- no dobro spada u II kategoriju, za- lazi u centru Vrnjačke Banje. štićeno 1966. godine i revidirano Nekada poznat po imenu 1995. godine. Aleksandrovo brdo, a zatim i Čajkino ■■ «Pet hrastova», spomenik prirode brdo, ovaj stenoviti masiv karakteri- zaštićen 1969. godine, sa revizijom še zajednica šuma sladuna i cera, kao 1995. godine. Nalazi se na ulazu i lepi primerci jasena, klena, lipe, pi- u Banju, na površini od 10,75 ari. tomog kestena, kiselog drveta, tise i Danas postoje četiri stabla, sa nekih žbunastih vrsta. utvrđenom III kategorijom zaštite. Park-šume su značajni deo komplek- ■■ „Dva stabla hrasta lužnjaka-Vrnj- sa banjskog zelenila i tu pripadaju ci” kompleksi kvalitetnih šuma sa padi- ■■ „Hrast lužljak-Vraneši”, lužnjak u na planine Goč koji se pružaju sve do Vraneškom polju Zapadne Morave. ■■ „Bukva prozorac” na Goču U pogledu faune, na području opšti- Na planini Goč, šume bukve i jele ne Vrnjačka Banja javljaju se: čine moćni pojas – po poreklu visoke (semene), izdanačke ili niske (nastale ■■ Lovostajem zaštićene vrste divlja- vegetativnim putem) i veštački podi- či: srneća divljač, divlja svinja, zec, gnute sastojine. veverica, fazan, poljska jarebica ■■ Trajno zaštićene vrste: jastreb, de- Visoke šume čine 66,4% i pretežno su tlić, sova, soko bukove; izdanačke šume čine 16,9% i ■■ Divljač van režima zaštite: vuk, li- pretežno su hrastove, dok ostatak od sica, divlja mačka, svrake, vrane, 16,7% čine šumske kulture-četinari. tvorovi Na teritoriji GUP-a Vrnjačke Banje Na teritoriji opštine postoje dva lo- nalaze se šume Borjak, Raj, Brankova višta: lovište lovačkog društva glavica, Mezgraja i Duge. Vrnjačka reka i lovište Beli izvor. Područje Vrnjačke Banje, posebno planina Goč, izuzetno je bogato i biljnim svetom, aromatičnim i leko- 2.4. STANOVNIŠTVO vitim biljem, kao i šumskim plodo- Opština Vrnjačka Banja obuhva- vima. Procenjuje se da na Goču ima ta prostor od 239 km2 na kome živi 650 biljnih vrsta, a od toga preko 200 26.492 stanovnika ili 111 stanovni- lekovitih, aromatičnih i drugih kori- ka na km2, što je neznatno iznad re- snih vrsta. publičkog proseka. Područje opštine obuhvata opštinski centar Vrnjačka Banja i 13 seoskih naselja, tako da stanovništvo prema urbano-rural- noj strukturi čini 37,3 % gradskog i 62,7% seoskog stanovništva.

LEAP Vrnjačka Banja 23 U poslednje četiri decenije prisutan stope prirasta ukupnog stanovništva je blagi trend povećanja gustine na- (12,1 i 4,3 na 1.000 stanovnika). seljenosti (1953. godine iznosila je Najveći odliv stanovništva u perio- 72,8; 1971. godine 91,8; 1981. godine du 1971–2002. godine zabeležen je 102,4 i 2002. godine 111 stanovnika u naseljima: Goč (-70% sa 224 na na km2). 68), Stanišinci (-49% sa 772 na 391), Kretanje stanovništva na području Otroci (-29% sa 761 na 543) i Vrnjci opštine Vrnjačka Banja, pored apso- (-26% sa 2.729 na 2.025). Opština lutnog povećanja stanovništva, ka- Vrnjačka Banja dobija karakteristike rakterišu tri osnovne determinante: monocentrične opštine, što potvrđu- je i činjenica da je 1961. u sedištu ■■ mehanički priliv, (b) negativni opštine živelo više od 26%, a u 2002. prirodni priraštaj i (v) demograf- godini više od 37% stanovnika. sko pražnjenje brdsko-planinskog područja. Osnovno obeležje demografskih kre- Period od 1948. godine do danas ka- tanja opštine Vrnjačka Banja jeste rakteriše pozitivan trend (sa 15.916 nizak prirodni priraštaj. Situacija je u 1948. godini broj stanovnika na na granici koja upozorava da se na

Godina Broj stanovnika Lančani indeks Indeks porasta (1948=100) 1948 15.916 - 100,0 1953 17.394 109,3 109,3 1961 18.820 108,2 118,2 1971 21.940 116,6 137,8 1981 24.768 112,9 155,6 1991 25.875 104,5 162,6 2002 26.492 102,4 166,4

Tabela 2.1. – Porast-pad stanovništva Vrnjačke Banje, 1948-2002.

ovom području moraju preduzeti odgovarajuće društvene mere i akcije. Stopa prirodnog priraštaja, be- leži negativan trend od 1991. godine sa izuzetkom 1992. i 1996. godine.

Negativna stopa prirodnog priraštaja u dužem vremenskom periodu ukazuje na problem depopulacije, odnosno „bele kuge”. Dijagaram 2.1. Ovaj kraj je zahvaćen dosta intenziv- nim procesom imigracije stanovniš- području opštine Vrnjačka Banja se tva, posebno u međupopisnom pe- povećao na 26.492 u 2002. godini). riodu 1991–2002. godine (3.375 do- Međutim, u poslednjim dekadama seljenika), što pokazuje da postoje 1971–1981. i 1991–2002. godine op- određeni prirodni i stvoreni uslovi ština Vrnjačka Banja beleži smanjenje za zadržavanje stanovnika u opštini.

24 LEAP Vrnjačka Banja Slika 2.11. – Banja obiluje prijatnim izletištima čak i u samoj blizini centra grada Međutim, ovaj zaključak se odnosi Starosna struktura stanovništva op- samo na nekoliko naselja u opštini, štine Vrnjačka Banja sve više ima što se odražava na opštinu u celini. karakteristike „regresivnog”, odno- Treba naglasiti i to da su migracije sno starijeg tipa stanovništva, budući uglavnom usmerene ka opštinskom i da se smanjuje fertilni i omladinski banjsko-lečilišnom centru Vrnjačkoj kontingent stanovništva. Banji. Najveći deo selidbenog sta- Posmatrajući stanovništvo po veli- novništva u Vrnjačkoj Banji je sa po- kim starosnim grupama, zaključak dručja Republike Srbije55,6%, dok je je da se inače nisko učešće mladog sa iste opštine 23,6%, a iz drugih re- stanovništva i dalje smanjuje. U skla- publika 20,8%. du s tim može se reći da na 100 sta- Na teritoriji opštine Vrnjačka Banja novnika uzrasta do 15 godina dolazi registrovano je oko 877 (3,3%) iz- 115 stanovnika starijih od 65 godina. beglih lica, što se nameće kao bitan Prosečan broj članova porodice je socijalni problem. Važno je istaći da 2,95. popisom nisu obuhvaćena raseljena lica sa Kosova i Metohije, kojih na Nacionalnu strukturu stanovniš- području ove opštine prema posled- tva čini 25305 Srba, 209 Roma, njoj evidenciji ima čak 2.816. 161 Crnogorac, 79 Jugoslovena, 43 Makedonca, 32 Hrvata, 23 Mađara, 21 Bugarin, 11 Rusa, 9 Slovenaca, 8 Slovaka, 7 Muslimana, 5 Ukrajinaca, 5 Rumuna, 3 Bošnjaka, 3 Nemca, 2 Čeha, 1 Albanac i 1 Rusin. Stanovnici opštine Vrnjačka Banja se u verskom opredeljenju u 95% izjaš- njavaju kao pravoslavci, među 4,5 % stanovništva su pripadnici katoličke, islamske i protestantske veroispove- Dijagram 2.2. – Starosna, polna, nacionalna sti, kao i pripadnici proorjentisanog i verska struktura tanovništva

LEAP Vrnjačka Banja 25 kulta Hare Krišne; 0,5% stanovništva 2.4.2. Zaposlenost stanovništva su ateisti. opštine Vrnjačka Banja Pad nataliteta i starenje stanovništva Dominantan broj stanovnika spada su izazvala i promene u polnoj struk- u kategoriju radno sposobnog sta- turi čija je osnovna odlika smanjenje novništva, što se može uzeti u obzir udela muškog u ukupnom stanovniš- kao značajan razvojni potencijal. tvu (koeficijent feminiteta 107, 12827 Stepen zaposlenosti ukupnog stanov- muškaraca i 13665 žena prema popi- ništva opštine je 32,8% i radno-spo- su iz 2002.godine). sobnog stanovništva 62,7%. Visoko je učešće zaposlenih u prerađivačkoj 2.4.1. Obrazovna struktura industriji (36% zaposlenih u privre- stanovništva di) i vanprivredi (27,5% radnika). Na Obrazovna struktura stanovništva birou za zapošljavanje registrovano ima poseban značaj u demografskim je 4.154 nezaposlenih lica, uglavnom istraživanjima, s obzirom na uticaj ženske populacije (2.258), a nesporno koji ima na prirodno i migraciono je da ovaj problem može biti relativi- kretanje stanovništva. ziran samo kroz ekonomski razvoj. U obrazovnoj strukturi stanovništva 2.4.3. Godišnji rast broja starog 15 i više godina na područ- stanovnika ju Vrnjačke Banje (2002.), završena srednja škola je najčešći vid obrazo- Prema podacima Republičkog zavo- vanja kod oba pola (43% stanovnika), da za statistiku Republike Srbije broj na drugom mestu je osnovno obra- stanovnika se u periodu 1998–2008 zovanje (23% uglavnom starije sta- kretao kako je prikazano na donjim novništvo), dok je 10% stanovništva dijagramima. opštine sa višom i visokom stručnom Analizirajućii promenu broja sta- spremom. novnika u Republici Srbiji u prote- Iako je zabeležen trend smanjenja klih 10 godina (prema matematič- broja nepismenih u poslednjih deset kom proračunu prikazanom u tabeli, godina i dalje je prisutan značajan može se doći do parametra prirašta- procenat nepismenog stanovništva ja broja stanovnika na godišnjem ni- (1447 stanovnika), posebno ženskog vou. Za proteklih 10 godina vrednost stanovništva (5,7% stanovništva sta- prosečan prirodni priraštaj na terito- 0 rog 10 i više godina). riji Republike Srbije iznosi –3,4 /00 na godišnjem nivou. Mrežu obrazovnih ustanova opšti- ne čine četiri osnovne škole sa de- Što se tiče demografskih kretanja na vet područnih odeljenja, dve sred- teritoriji opštine Vrnjačka Banja evi- njoškolske ustanove: Gimnazija i dentan je nizak prirodni priraštaj, do Ugostiteljsko-turistička škola, kao mere da je ugrožena prosta repro- i fakultetsko odeljenje za turizam i dukcija stanovništva. ugostiteljstvo Ekonomskog fakulteta, Stopa prirodnog priraštaja, beleži ne- Univerziteta u Kragujevcu. gativan trend od 1991. godine sa izuzetkom 1992. i 1996. godine kada je 0 ona pozitivna i iznosi 1,8 /00, odno- 0 sno 0,1 /00. U periodu od 1997. godi-

26 LEAP Vrnjačka Banja Dijagram 2.3. – Prirodni priraštaj 1950–2008, Republika Srbija 1)Nisu obuhvaćeni podaci za Kosovo i Metohiju ne stopa prirodnog priraštaja kon- najveći uticaj na privredna kretanja 0 stantno opada sa –1,8 /00 (1997.) na imaju preduzeća iz prerađivačkog 0 čak – 4,2 /00 (2000), da bi se 2003 sektora i trgovine, koja zapošljavaju 0 vratila ni nivo od –1,8 /00. Migracija 55,5% ukupno zaposlenih, raspolažu staniovništva dovela je povećanja sa 38 % osnovnih sredstava, broja stanovnika. U periodu ostvaruju 70,5% ukupnog prihoda, od 1991–2002.doselilo se 3375 78,4% dobiti, 72,7% gubitka i 95,7% doseljenika. Ovaj parmetar će uticati prihoda od izvoza. na planiranu projekciju planiranja Kao značajan razvojni potencijal op- broja stanovnika na teritoriji opštine štine izdvajaju se preduzeća: „Todor”, Vrnjačka Banja. „Autoprevoz”, „Voda Vrnjci”, „Fontana”. 2.5.RIVREDA P Opština Vrnjačka Banja se može svr- stati u red privredno relativno razvijenih opština u Republici Srbiji.. Pored dominantno zastupljenog turizma kao tradicionalne delatnosti opštine, prisutna je industrijska proizvodnja, u manjoj meri je prisutna i poljoprivredna proizvodnja, zatim Dijagram 2.4. – Koncentrični krugovi saobraćajne usluge, građevinarstvo, održivog razvoja Vrnjačke trgovina i druge uslužne delatnosti. Banje Opština Vrnjačka Banja učestvuje sa 15% u stvaranju narodnog dohotka Pre skoro četiri decenije, krenuo je Raškog okruga. da se realizuje san Vrnjčana da se mineralne vode Vrnjačke Banje flaširaju Privredna aktivnost opštine Vrnjačka i prodaju na tržištu. Banja odvija se u 11 sektora, ali

LEAP Vrnjačka Banja 27 Godine 1970. pušten je u rad pogon „Autoprevoz” je prvi put doživeo neza flaširanje mineralne vode koji je uspašnu privatizaciju 2004.godi- imao jednu proizvodnu liniju kapa- ne, drugi put je prodat 2005.godine, citeta 4500 boca na sat. kada je ovom preduzeću vraćen stari naziv Morava. Obzirom da je voda brzo osvajala tr- žište, ukazala se potreba za novim „Morava” danas poseduje 90 autobu- proizvodnim kapacitetima, tako da sa za prigradski, međugradki prevoz je 1973. godine započeta izgradnja i turističke ture, dva mini-voza za sa- nove fabrike koja je završena 1974. obraćaj u Banji itd. godine. Modna kuća Todor osnovana je 1989. Sredinom 1999. godine otvorena godine i bavi se proizvodnjom i proje nova proizvodna hala površine dajom dečije, ženske i muške odeće 6000m² u kojoj je smešten pogon za i veša. flaširanje vode i proizvodnju bezal- Odevne predmete koje kreiraju po- koholnih pića. znati modni kreatori Todor distribu- „ATP Morava” ili nekada ira širom Srbije, u Crnoj Gori, BiH, „Autoprevoz” je preduzeće koje je Makedoniji, Francuskoj, Rumuniji, prve uspone zabeležilo u drugoj po- Češkoj, Rusiji, Engleskoj, Austriji. lovini prošlog veka. Todor učestvuje na brojnim među- Iz prvobitnog komunalnog pre- narodnim sajmovima, zapošljava duzeća Goč osnovanog 1948.godi- 200 radnika u fabričkom pogonu u ne, izdvojilo se posebno preduzeće Vrnjačkoj Banji i 588 radnika u ko- „Morava” koje je radilo samostalno operativnim pogonima širom zemlje. sve do 1968.godine kada je ušlo u veliki sistem čačanskog „Autoprevoza”. 2.5.1. Javna preduzeća Opština Vrnjačka Banja je 1983. go- Na području opštine Vrnjačka Banja dine dobila autobusku stanicu, čija je postoje četiri javna preduzeća: JP zgrada posedovala sopstveni motel i Direkcija za planiranje i izgradnju, niz drugih delatnosti za proizvodnju JP Vrnjačke Novine i RTV, JP Beli peciva, kao i restoranske usluge, što izvor i JP Borjak. je povećalo turističku ponudu ui uti- Radio-televizija Vrnjačka Banja emi- calo na razvoj turizma. tuje dva radijska i jedan televizijski Najveću ekspanziju u razvoju sao- program. braćaja „Autoprevoz” doživljava kra- Prvi program radija je počeo da se jem 80-ih godina HH veka, kada je emituje daleke 1969. godine pod obnovljen vozni park modernim vi- okriljem radio-amatera, sve do 1974. sokoturističkim autobusima. kada je priključen Kulturnom centru Krajem HH veka, poslovni prostor je Vrnjačke Banje. proširen za 4000m², otvoren je pogon U sastavu Kulturnog centra Vrnjačke za reparaciju autobusa, otvorene su Banje radio je ostao do 1995.godine, međunarodne linije za mnoge evrop- kada je odlukom SO Vrnjačka Banja, ske gradove i još jednom je obnovljen zajedno sa Vrnjačkim novinama iz- vozni park od svetski poznatih proi- dvojen izdvojen u JP Vrnjačke novine zvođača kao što je Mercedes. i RTV Vrnjačka Banja.

28 LEAP Vrnjačka Banja Radio je konstantno povećavao broj Beli izvor je takođe proteklih godina slušalaca, uspostavljajući saradnju ulagao kanalizacione linije i kolekto- sa Radio Čačkom, Studiom B; 80- re, zatim u istraživanje mineralnih ih godina uspostavljena je sarad- voda kao i u nabavku najsavremeni- nja sa TANjUG-om što je omogući- jih uređaja i mehanizacije za čišćenje lo da Radio Vrnjačka Banja emituje Vrnjačke Banje. dnevne, aktuelne informacije iz svih Godine 2005. Odlukom SO Vrnjačka društvenih sfera ondašnje SFRJ. Banja izdvajanjem delatnosti iz JKP Tokom 90-ih godina prošlog veka, Beli izvor osnovano je JP Borjak. Radio Vrnjačka Banja je reemitova- Preduzeće čine sektor za gazdova- la program BBC, Slobodne Evrope, nje zaštitnim šumama i lovištem, Glasa Amerike i Radija B92. sektor za primarne prerade drveta u Godine 2000., u Banji je otpočela sa Novom Selu i sektor parkova, bašte i radom Vrnjačka televizija koja pored rasadnika. informativnog programa emituje i Jedan od najznačajnijih projekata JP filmski, muzički i sportski program, Borjak je uređenje Crkvenog brda kao i satelitske i programe nezavi- prema Promenadi. snih produkcija. JP Direkcija za planiranje i JKP Beli izvor je do 2002.godine izgradnju opštine Vrnjačka Banja obavljao preko sto raznovrsnih de- osnovano je sa ciljem izrade latnosti iz oblasti vodosnabdevanja, programa za urbanističke planove, komunalne higijene, uklanjanja ot- izrade prostornih i urbanističkih padnih voda, gazdovanja zaštitinim planova i projekata, projektovanja šumama, održavanja šuma, održava- građevinskih i drugih objekata, nja i uređenja parkova, zelenih i re- planova parcelizacije, istraživanja kreativnih površina, gajenja cveća, za potrebe planiranja i uređenja trgovine poljoprivrednih proizvoda, prostora i dr. uzgoja i lova divljači. Nakon 2005. godine posluje kao javno komunalno 2.5.2. Turizam preduzeće. Temelji ekonomskog razvoja JKP Beli izvor je poslednjih 30 go- Vrnjačke Banje započeti su turiz- dina nosilac nekoliko velikih in- mom pre 140 godina. Turizam čini vesticija od kapitalnog značaja za okosnicu privrednog života ove op- Vrnjačku Banju kao što je izgradnja štine i zahvaljujući turizmu i druge poslovno-zanatske zgrade Pijaca, re- privredne delatnostisu se uspešno konstrukcija sportskih terena Raj i razvile. Olimpijskog bazena, izgradnja teni- skih terena i dr. Najznačajniji razvojni prioritet op- štine Vrnjačka Banja je turizam i to U oblasti vodosnabdevanja izgrađena prvenstveno banjsko-zdravstveni je brana Selište na Goču, postrojenje turizam sa velikim potencijalom u za prečišćavanje vode sa Novoselske komplementarnim oblicima turiz- reke, spori peščani filteri, taložnica, ma: sportsko-rekreativan, kulturno- cevovod do Banje, kaptiranje izvora, manifestacioni, tranzitni i lovni tu- iskopavanje bunara. rizam, koji svojim sadržajima doprinose diverzitetu turističke ponude.

LEAP Vrnjačka Banja 29 Dijagram 2.5. – Promet turista Saobraćajno, Vrnjačka Banja je veoma dobro povezana sa gotovo svim Karta 2.3. – Plan generalne regulacije Goča većim gradovima Srbije i povezana vanje u Banji u posmatranom perio- je sa drugim turistikim atrakcijama du, ovo ne može da kompenzira dra- kao što je reka zapadna Morava, pla- stično opadanje posete domaćih tu- nina Goč, iz pravca Brusa je relativno rista, koji su dominantni tržišni se- blizu Kopaoniku. gment u ukupnom turističkom pro- Brojni su prirodni i društveni faktori metu opštine. koji sačinjavaju turistički potencijal Vrnjačke Banje: mineralne vode, reljef, klima, flora i fauna, blizina kulturno-istorijskih spomenika prvog reda kao što su srednjevekovni ma- nastiri i gradovi, zdravstvene, kulturne i sportske ustanove.

Slika 2.13. – Jedna od atrakcija, most ljubavi

U sektoru turizma posluje 7 ugostiteljsko-turističkih preduzeća, koja Slika 2.12. – Ski staze na Goču ostvaruju 3% prihoda privrede i za- pošljavaju 9% zaposlenih u privredi. Pored preduzeća, na području opšti- Generalno posmatrano, turistički ne Vrnjačka Banja, u ugostiteljstvu tokovi posle 2000. godine u opštini posluje 90 privatnih ugostiteljskih Vrnjačka Banja beleže blagi rast (od radnji i 4 turističke agencije. 5% prosečno godišnje). Iako strani „Fontana a.d.” – najveća hotelska turisti beleže pozitivna kretanja na kuća u Vrnjačkoj Banji i Srbiji i glav- skali broja turista, prosečno zadrža-

30 LEAP Vrnjačka Banja ni nosilac turističko-ugostiteljske Među mnogobrojnim festivalima i privrede Banje. televizijskim serijama koje su reali- zovane u Vrnjačkoj Banji, možda je Preduzeće raspolaže kapacitetom od najupečatljivija manifestacija počet- preko 1100 ležaja, velikim brojem kom 90-ih prošlog veka Igre bez gra- zatvorenih restorana i terasa sa oko nica koje je prenosila Evrovizija. 7000 sedišta. Blizina gradskih centara kao što su „Fontana a.d.” je osnovana 1973. go- Kragujevac, Čačak, Kruševac pokre- dine spajanjem preduzeća Beograd nula je reku izletničkog jednodnev- i Ugostiteljstva-Fontana, privatizo- nog turizma u Banji, kao i đačke i vana je 2005.godine, ranije izvršivši studentske ekskurzije. određena ulaganja. U pripremi turističke sezone 2.5.2.1. Specijalna bolnica za vodeću ulogu ima Turističko- lečenje i rehabilitaciju sportski centar koji organizuje niz bolesti organa za sportskih i zabavnih manifestacija varenje i šećerne bolesti kao što je revija oldtajmera Auto- „Vrnjačka Banja” moto vremeplov 2005, dolazak voza Ova zdravstvena ustanova od repu- Romantika i Plavog voza, Zimski bličkog značaja tipa rehabilitacio- karavan na Goču koji okuplja skijaše nog centra raspolaže izuzetno struč- reprezentativce, Zimske čarolije za nim kadrom lekara specijalista, di- ljubitelje takmičenja na sankama jagnostičara, medicinskih tehniča- i bobovima na Crkvenom Brdu, ra i poseduje savremenu opremu za letnje turnire u košarci, šahovske dijagnostiku, lečenje i rehabilitaciju. simultanke sa velemajstorima i dr. Specijalna bolnica sarađuje sa pre- Ponuda V.Banje kao banjsko-turi- ko sto velikih privrednih preduze- stičkog centra najvišeg nacional- ća i sistema u Srbiji (NIS, Galenika, nog ranga, uklopljena u regionalnu Metalac, Trajal, Tigar...) što je re- ponudu i ponudu šireg kompleksa zultiralo da u posledljih pet godi- V.Banje, obuhvatiće tradicionalno na ugosti preko 60 000 radnika ovih je-zgro V.Banje i sportsko-rekretiv- preduzeća. ni kompleks, kao ključne segmente Posle 2000. otvorena su i dva zna- povezivanja Ravne planine / Goča sa čajna objekta Wallness centar Fons Zapadnom Moravom. Tradicionalno Romanus u zgradi Kupatila i Aljua jezgro Banje biće rekonstruisano i centar Merkur u hotelu „Merkur” kompletirano kao matična ponu- koji upotpunjuju zdravstveno-rekre- da i centralni deo poteza od Ravne ativnu ponudu Vrnjačke Banje. planine/Goča do Zapadne Morave. Sportsko-rekreativni komples Banje Pored zdravstvenog i rekreativnog predstavljaće jezgro „zelenog” kori- turizma, Vrnjačka Banja ima dosta dora na potezu Ravna planina/Goč – dugu tradiciju i kongresnog turizma, Zapadna Morava. a nakon osnivanja Ustanove za una- pređenje posete i propagandu 1957. godine, Banja počinje da razvija i kulturno-zabavni turizam.

LEAP Vrnjačka Banja 31 2.5.2.2. Kompleks visoko- Crkvenog brda, istovremeno kao do- komercijalne ponude minantnog uzvišenja jedinstvenog Vrnjačke Banje parka u jezgru Banje i kao kulturno- Ovaj kompleks predstavlja glavno zabavne ponude (tipa Monmartra, banjsko-turističko jezgro Vrnjsčke sa galerijama, buticima, bistroima, Banje, sa najvišim stepenom postoje- starim zanatima i dr., uz crkvu, let- će (planske i spontane) izgrađenosti nju pozornicu i par starih vrednih i uređenosti banjsko-lečilišnih, ho- banjskih zdanja). Na jugozapadnim telskih i drugih sadržaja. Radikalne i jugoistočnim padinama Crkvenog promene u ovom tkivu nisu moguće, brda treba izvršiti rekonstrukciju po- već se njegovo unapređenje (a i oču- stojeće, nekvalitetne i nedovoljno ko- vanje) zasnivaju na mogućoj rekon- mercijalne izgradnje, u korist nove strukciji, modernizaciji i ograničenoj izgranje savremenih apartmana i dogradnji, u funkciji kompletiranja pansiona (koji će, između ostalog, postojeće banjsko-turističke ponude. pokriti i troškove uklanjanja posto- jećih kuća). Rekonstrukcija, modernizacija i dogradnja u funkciji kompletiranja i Posebnu prednost u ovom prosto- unapređenja postojeće banjsko-turi- ru imaće izgradnja novih apartma- stičke ponude odnosi se prvenstve- na, sa komforom hotela i većom slo- no na očuvanje i unapređenje cen- bodom izbora usluga nego u hotelu, tralnog banjskog parka kao tradio- od posebnog interesa za savreme- cionalnog motiva V.Banje, na krea- nu, visokoplatežnu klijentelu, zain- tivno uređenje Crkvenog brda kao teresovanu za raznovrsniju i bogati- centralnog prostornog imixa V.Banje ju ponudu od dominantne postojeće i na dogradnju neophodnih zajed- banjsko-lečilišne. ničkih sadržaja društvenog standar- Novo sagrađene tenis terene u juž- da (posebno sportsko-rekreativnih nom delu banjskog parka treba izme- i sadržaja mirujućeg saobraćaja). U stiti (u kompleks sporta i rekreacije tom smislu, neophodno je komple- V.Banje) i ovaj prostor prenameniti tirati postojeći otvoreni olimpijski za parkovske površine u masovnoj bazen kod izvora „Snežnik”, izgrad- upotrebi, u duhu opredeljenja za po- njom zatvorenog olimpijskog bazena većanje javnih parkovskih površina i klizališne sale (sa zajedničkim sa- u V.Banji. Ključni saobraćajni pro- držajima xakuzi bazena, sauna, ma- blem visoko-komercijalnog kom- saže, trim kabineta, ugostiteljstva, pleksa V.Banje – mirujući saobra- otvorene plaže – sunčališta i pratećih ćaj, treba rešiti izgradnjom parkin- prostorija). ga i garaža na ulazima u kompleks, Takođe, je potrebno izgraditi novu odnosno podzemnim garažama u polivalentnu salu iznad izvora kompleksu (posebno u konfiguraciji „Jezero” (za priredbe, koncerte, kon- Crkvenog brda). grese i sl., alternativno i za rekreciju gostiju, posebno u zimskom perio- 2.5.2.3. Kompleks sporta i rekreacije „Raj” du, sa restoranom i terasom na kro- vu), kao poluukopani objekt preko Ovaj kompleks predstavlja glav- koga se može prevući park. Poseban ni sportsko-rekreativni prostor značaj ima rekonstrukcija i uređenje Vrnjačke Banje i sadrži: sportski cen-

32 LEAP Vrnjačka Banja tar, teniski centar i jahački centar. ka, jahača i biciklista, bez ikakvog Sportski centar obuhvata aktivnosti motornog saobraćaja. U koridoru fudbala, atletike i malih sportova, su na distancama od okvirno 1 km sa univerzalnom sportskom salom i predviđeni mali prigodni punktovi sportskim selom. Sadržaji fudbala i za zaustavljanje i pristup postojećim atletike obuhvataju fudbalski stadi- i planiranim sadržajima (sa odmori- on (sa takmičarskim atletskim bo- štem, vezovima za konje i dr.). rilištima) i pomoćni fudbalski teren Separirani sadržaji sporta i fizičke sa pomoćnim atletskim borilištima. kulture u okviru osnovnih i srednjih Sadržaji malih sportova obuhvataju škola, fakulteta i radnih organizaci- rukomet/mali fudbal, košarku i od- ja, treba da budu radikalno unapre- bojku. Univerzalna sportska sala sa đeni. Škole, fakultet i radne organi- gledalištem namenjena je rukome- zacije biće takođe među korisnicima tu/malom fudbalu, košarci i odboj- sportsko-rekreativnog kompleksa ci, kao i borilačkim i drugim spor- na području GP, posebno sportskog tovima, ali i nesportskim (kultur- centra (fudbal, atletika, mali sportovi no-umetničkim, zabavnim i drugim) i univerzalna sportska sala). Sa druge manifestacijama. Na pogodnoj, se- strane, slobodni kapaciteti otvorenih verozapadno orijentisanoj lokaciji u terena i sala škola, fakulteta i radnih okviru sportskog centra predviđena organizacija (za vreme letnjeg raspu- je izgranja „apartmanskog sportskog sta i letnjeg kolektivnog odmora u sela”. radnim organizacijama) biće komer- SRC Piskovac koji je planiran pre- cijalizovani za korišćenje od strane težno za konjičke sportove: manjež turističke klijentele. hipodrom, zatim ostale sportske sa- držaje kao što su fudbal, tenis, mali sportovi i slično. Ako se u planskom 2.6. Poljoprivreda periodu ne ukaže potreba i interes Poljoprivredno zemljište na teritoriji za konjički sport moguće je, kasnije opštine zauzima 43% ukupne površi- ovaj prostor nameniti, samo, drugim ne, što uz strukturu zemljišta i klimu sprotovima sa više manjih celina. pogoduje razvoju ove delatnosti. 2.5.2.4. Pojas zelenog izletničko- Visoka zastupljenost oranica nije od- šetnog prostora lika ove opštine i najveći deo poljoprivrednog zemljišta je pod livadama Na području GP-a V.Banje, pojas i pašnjacima. zelenog izletničko-šetnog prostora nastavlja iz pravca Goča dolinom Prema analizi kretanja ostvarenog Vrnjačke reke, kroz visoko-komer- obima proizvodnje najviše se proi- cijalnu zonu V.Banje (pretežno kroz zvodi kukuruz, zatim krompir, pše- njen parkovski deo), pored sportsko- nica i pasulj. rekretivnog centra i dalje dolinom Osim ratarskih proizvoda, znatna je i ove reke do njenog ušća u Zapadnu proizvodnja voća, pre svega šljiva. Moravu, gde se povezuje sa turistič- ko-rekreativnom zonom Zapadne Podneblje Vrnjačke Banje pogodno Morave. Ovaj pojas podrazumeva je i za uzgoj stoke, ali su ti potenci- zaseban zeleni koridor sa posebnom jali nedovoljno iskorišćeni. Stočni stazom za zajedničko kretanje peša- fond je u 2005.godini iznosio: 4266

LEAP Vrnjačka Banja 33 grla goveda, 4268 svinja, 4206 ovaca 2.7.1. Ruralni razvoj (prema i 65662 živine. programu razvoja opštine Vrnjačka Banja iz U oblasti poljoprivredne proizvod- 2005. god) nje registrovan je veliki broj poljoprivrednih gazdinstava, šest preduzeća i Ključni problemi u oblasti poljopri- dve zemljoradničke zadruge. vede i ruralnog razvoja mogu se podeliti u tri segmenta: ■■ Ruralna infrastruktura – neizgra- 2.7. RURALNI RAZVOJ đena komunalna infrastruktura,

Karta 2.4. – Karta korištenja zemljišta

nedovoljan nivo kvaliteta zdravstvene zaštite, nepostojanje kulturno-zabavnih sadržaja i otežan pristup kapitalu; ■■ Proizvodnja i prerada hrane – ne-

34 LEAP Vrnjačka Banja regulisano tržište/plasman poljo- na ruraralnom području; privrednih proizvoda, nizak nivo ■■ procenat povećanja narodnog do- organizovanosti i povezanosti po- hotka poljoprivrede; ljoprivrednika, zastarela mehani- ■■ procenat smanjenja migracija iz zacija, nedostatak prerađivačkih seoskih naselja. kapaciteta u blizini sela, usitnje- nost poljoprivrednih poseda, ne- 2.7.1.3. Mere za ostvarenje regulisano tražište poljoprivred- ciljeva nog repromaterijala, slaba kontro- Mera 1. Investiranje u porast pola kvaliteta; ljoprivredne proizvodnje i prerade ■■ Ljudski resursi – nepovoljna staro- prema standardima EU sna struktura, nizak nivo obrazo- vanosti poljoprivrednih proizvo- ■■ investiranje u osnivanje i razvoj đača, nedostatak motivacije za rad farmi; na selu. ■■ razvoj klastera poljoprivrednih proizvođača (voće, povrće, med, Ruralna naselja će i dalje svoj ra- lekovito i aromatično bilje i šum- zvoj ostvariti u okviru poljoprivred- ski plodovi, mleka i mlečnih pre- ne (primarne) proizvodnje zasno- rađevina, uzgajivača stoke, proi- vane na domaćinstvima (porodici). zvođača mesa i mesnih prizvoda); Međutim, neophodno je pružanje ■■ izgradnja hladnjače za prikuplja- raznorodnih pomoći kroz poljopri- nje viška poljoprivrednih proizvo- vredne klastere i različite centre (teh- da; nička, veterinarska, obrazovna, fi- ■■ razvoj kooperativa i asocijaci- nansijska, itd.), kako bi se poboljšale ja u cilju bolje organizacije otku- proizvodne mogućnosti. U tu svrhu pa poljoprivrednih proizvoda za treba koristiti MSP infrastruktu- plasman na lokalnom i širem poru kako bi se ostvarili veći ekonom- dručju; ski efekti kroz bolju organizaciju ■■ razvoj lokalnog brenda (šljiva, ra- plasmana. kija, sušeno voće, med, kajmak i sl.); 2.7.1.1. Specifični ciljevi: ■■ obuka i podizanje svesti za proi- ■■ unapređenje kvaliteta poljopri- zvodnju „organske hrane”. vredne proizvodnje u skladu sa Mera 2. Razvoj ruralnog turizma standardima EU; ■■ razvoj ruralnog ambijenta atrak- ■■ promovisanje i negovanje starih tivnog za život; zanata kao atrakcija sela; ■■ povećanje zaposlenosti na selu. ■■ uključivanje sela (domaćinstava) u ukupnu turističku ponudu op- 2.7.1.2. Indikatori: štine. Mera 3. Investiranje u infrastruk- ■■ broj novoosnovanih farmi i predu- turu i podrška zapošljavanju u ru- zeća na ruralnom području; ralnim naseljima ■■ broj novih prerađivačkih objekata; ■■ broj domaćinstava angažovanih u ■■ poboljšanje putne infrastrukture sektoru seoskog turizma; (prilaznih puteva); ■■ procenat povećanja obima poljo- ■■ investicije u komunalnu i infor- privredne proizvodnje; ■■ broj novostvorenih radnih mesta

LEAP Vrnjačka Banja 35 macionu infrastrukturu; 2.7.1.4. Lista katastarskih op- ■■ razvoj preduzetničkih veština po- ština i pregled površi- ljoprivrednih proizvođača. na poljoprivrednog ze- mljišta po katastarskim opštinama ukupno 587.1941 691.1156 547.3337 287.3955 213.8918 218.4436 445.0261 452.2442 483.5727 1337.2120 1076.1960 1343.3471 1366.9789 10(6+7+8+9) ostalo 5.2424 9.2105 5.4502 3.2122 1.5706 3.6786 2.5227 2.0368 0.6892 0.2699 2.8728 2.2667 32.1967 zemljište trstici i 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 močvare 7 8 9 87.4759 29.4327 65.4934 82.9353 59.5451 74.9967 30.2067 pašnjaci 115.1229 207.1464 550.1846 138.0283 293.8571 397.4252 291.0703 183.7699 612.4403 335.0845 511.8846 152.6803 760.9658 372.9647 70.4908 225.3277 979.5096 1193.7335 1156.9597 6(1+2+3+4+5) poljoprivredno zemljište u ha livade ukupno 73.1193 48.1387 202.1311 127.9951 316.6172 160.1002 319.2057 491.9602 154.8010 478.4544 102.8047 234.0602 1.1394 0.5915 158.1315 4.2075 5.9856 0.4968 3.8422 1.5466 0.0000 14.3014 13.2244 vinogradi 33.7851 89.4234 18.9939 45.5349 66.4377 51.3006 64.7104 voćnjaci 46.3994 8.0392 107.6126 118.6815 136.2456 13.2046 218.6891 109.6898 2.9719 obradivo poljoprivredno zemljište u ha vrtovi 0.1037 0.1420 0.1079 0.0251 0.6851 0.2200 0.0666 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 0.0000 1 2 3 4 5 njive 67.4018 56.2120 38.0162 56.6732 319.3514 157.5209 539.9721 187.6834 727.5995 455.2889 160.8962 306.5844 GOČ BANjA RSAVCI LIPOVA 54.6913 OTROCI opština ŠTULAC GRAČAC RUĐINCI VRANEŠI VUKUŠICA VRNjAČKA STANIŠINCI NOVO SELO katastarska PODUNAVCI 8 9 7 2 6 1 5 4 3 11 12 13 10 r.br. Tabela 3. - PregledTabela površina poljoprivrednog zemljišta po katastarskim opštinama

36 LEAP Vrnjačka Banja 2.8. URBANO PODRUČJE uredenja i gradenja tj. odgovornog upravljanja prostorom, kako bi se Uređenje urbanog područja pored sprecili konflikti u prostoru i po- ostalih pozitivnih propisa u uzem tencijalna ekološka šteta. smislu regulisano je i PLANOM Planom ponudeno rešenje DETALJNE REGULACIJE predstavlja dobar izbor pri cemu CENTRALNE ZONE SA GLAVNIM ekološka zona “Banjski park” pred- BANJSKIM PARKOM NA stavlja jedinstven prostor sa ureden- ŽIVOTNU SREDINU im i organizovanim priobaljem, Ban- Funkcionalnim zoniranjem (funkci- jskim parkom kao neposrednim zal- onalni eko-zoning), urbano podrucje edem Vrnjacke reke, što cini uzajam- je predstavljeno jedinstvenom eko- nu uslovljenost, direktnu i indirektnu loškom celinom „Banja-Centar” povezanost prostora, sa uslovima i (prema Izveštaju o Strateškoj proce- merama za održivo korišcenje sa: ni uticaja Generalnog plana Vrnjacke ■■ obaveznim utvrdivanjem zona sa- Banje). nitarne zaštite i uslova za realiza- U okvirima granica ekološke celi- ciju planiranih Projekata, ne „Banja-Centar” koja predstav- ■■ obaveznim prethodnim ispiti- lja i granice Plana detaljne regula- vanjima terena, projektovanjem, cije, vrednovane su ekološke zone izvodenjem i stalnom kontrolom „Banjski park” i „Crkveno brdo”. i nadzorom nad svim merama zaštite, a u cilju zaštite izvorišta 2.8.1. Ekološka zona „Banjski mineralnih voda, ocuvanja iz- park” dašnosti, zaštite od zagadivanja i ugrožavanja, ■■ sa forlandom Vrnjacke reke i izvo- ■■ obaveznim predtretmanom po- rima slabomineralne vode, sa ure- tencijalno zauljenih atmosferskih denim zelenim površinama u po- voda sa parkirališta do zahteva- stojecem stanju, predstavlja zonu nog nivoa pre upuštanja u recipi- od izrazitog ekološkog znacaja, ali jent (kolektor ili drugi recipijent), i visokog stepena vulnerabilnosti ■■ obaveznim organizovanim uklan- prostora. Predstavlja zonu sa izra- janjem otpada sa javnih površina i zito pozitivnim uticajima na život- iz objekata na ekološki prihvatljiv nu sredinu u okviru celine i utica- nacin, ja na okruženje. Nacin korišcenja ■■ obaveznom Procenom uticaja na i upravljanja prostorom, u postoje- životnu sredinu i merama za spre- cem stanju, predstavlja mogucnost cavanje i otklanjanje potencijal- uticaja sa ireverzibilnim posledi- nih uticaja, merama zaštite i mo- cama po životnu sredinu i ukupnu nitoringa životne sredine za sve ekološku vrednost (parcijalna ana- Projekte, objekte, delatnosti i ak- liza uslova za izgradnju objekata, tivnosti potencijalne izvore zaga- neadekvatna nega i održavanje ze- divanja. lenila, nepotpuna infrastrukturna i nedovoljna komunalna opremlje- 2.8.2. Ekološka zona „Crkveno nost). Izrazita ekološka osetljivost brdo” i uslovljenost ekološke zone name- ce obavezu preventivnog planira- ■■ sa zelenilom, nadvisujućim polo- nja i uspostavljanja uslova i pravila žajem i Lipovačkom rekom, kao

LEAP Vrnjačka Banja 37 velikim ekološkim potencijalom, alizacijom funkcija i sadržaja za predstavlja zonu sa potencijalnim sportsko-rekreativne i turisticke negativnim uticajem na životnu potrebe sa maksimalnim ozelenja- sredinu zbog velikih gustina sta- vanjem prostora, novanja, preizgradenosti, pojave ■■ ocuvanje ekološke stabilnosti stal- povećanih intenziteta komunalne nom kontrolom granicnih kapa- buke, povećanih koncentracija po- citeta prostora, ekološke celine i lutanata atmosfere i promenu mi- zona pojedinacno, kroklimatskih uslova, naročito pri ■■ zaštite pejzažnih vrednosti ocuva- nepovoljnim meteorološkim uslo- njem elemenata autohtonosti i pre- vima. poznatljivosti, Ekološka valorizacija podrucja Plana, ■■ obaveznih procena mogucih uti- data je na osnovu postojecih podata- caja na kapacitet i kvalitet životne ka o prostoru, evidentiranih i mogu- sredine pri realizaciji planiranih cih konflikata u prostoru, potencijal- Projekata, no ugroženih medijuma i povredivih ■■ dozvoljenih minimalnih interven- objekata i lokacija, kao i Smernica cija za preoblikovanje postojecih Izveštaja o Strateškoj proceni uticaja uredenih zelenih površina, Generalnog plana na životnu sredi- ■■ parterno uredenje prostora i ponu. Ekološko-prostorna osnova po- vršina oko postojecih i planiranih stojeceg stanja i procenjeni kapacitet Projekata, saglasno lokacijskim i životne sredine za planirane namene, zonskim uslovima. moraju biti ekološki saglasni kakao Ekološka celina je zonirana prostor- bi se sprecilo narušavanje „ekološko- no i funkcionalno, prema kriteri- urbane” ravnoteže. Planiranje i ko- jumima za održivi razvoj i prema rišcenje raspoloživog prostora mora smernicama Strateške procene utica- biti u skladu sa ekološkim potencija- ja Generalnog plana Vrnjacke Banje. lom. Na osnovu karakteristika život- ne sredine u celini „Centar” i njenim Mere prevencije, sprecavanja degra- zonama, gde postoji mogucnost da dacije, otklanjanja uzroka potenci- životna sredina bude izložena znacaj- jalno štetnih uticaja na izvoru nas- nom uticaju, predložene su obavezne tanka, upravljanje rizikom u život- smernice i mere: noj sredini, mere zaštite i monitoringa životne sredine integralni su deo ■■ zaštita izvorišta lekovitih voda plana namene prostora za podrucje (od nekontrolisanog i neracional- Plana. nog korišcenja, od zagadivanja i ugrožavanja izdašnosti) sa prepo- 2.8.3. Smernice za dalji održivi rukom prioritetnog korišcenja u razvoj funkciji Banje i za razvoj Banje, ■■ zaštita toka i priobalja Vrnjacke i Prema strateškoj proceni uticaja Lipovacke reke od svih oblika i vr- Plana detaljne regulacije centralne sta degradacije i zagadivanja, zone sa glavnim banjskim parkom ■■ funkcionalno povezivanje zona uz na životnu sredinu: prioritetno poštovanje mera zašti- ■■ razvoj područja Plana u skladu sa te životne sredine, procenjenim kapacitetom prostor- ■■ oživljavanje pejzaža uz maksimalno-ekološke celine, zona i lokacija, nu integraciju priobalja reka re- ■■ namena prostora i uslovi korišce-

38 LEAP Vrnjačka Banja nja prirodnih resursa i stvorenih skim parametrima, vrednosti, usaglašeni sa prostor- ■■ razvoj infrastrukturne i komunalno-ekološkim kapacitetom, znaca- ne opremljenosti, saglasno mera- jem podrucja i faktorima ograni- ma zaštite i unapredenja stanja, cenja, predstavlja podlogu za im- ■■ valorizacija i planska podrška spe- plementaciju Plana, cificnim prednostima šireg okru- ■■ planirani razvoj zasnovan na kva- ženja, litativnom unapredivanju tržišno- ■■ zaštita izvora mineralnih voda održivog razvoja predstavlja uslov prema uslovima propisanim za za unapredivanje ekoloških, turi- zone sanitarne zaštite, primenom stickih, rekreativnih i privrednih mera zabrane i ogranicenja. vrednosti Banjskog centra, ■■ razvoj planiranih kapaciteta odr- živ je uz specijalizaciju zasnovanu 2.9. GLAVNI PROBLEMI na obeležjima i prednostima podr- U OBLASTI ZIVOTNE ucja, SREDINE ■■ integracija lokalnog stanovništva Glavni problemi u opštini Vrnjačka zasnovana na ekološkoekonom- Banja se mogu podeliti u 5 osnovnih grupa:

Karta 2.5. – Plan detaljne regulacije centralne zone sa banjskim parkom

LEAP Vrnjačka Banja 39 Deponije komunalnog otpada – u selima i nezaštićenost vodozahvata glavni problemi vezani za komunal- i podzemnih voda. ni otpad su postojanje divljih deponi- Javna svest i ekološko obrazovanje ja, neadekvatna uređenost i mali ka- – probleme predstavljaju pre svega pacitet postojećih legalnih deponija, nizak nivo svesti o potrebi očuvanja nekontrolisano spaljivanje otpada na prirodnih resursa na području čitave otvorenom, prevelika blizina posto- opštine, ali i potreba za konstantnim jećih deponija naseljenim mestima, ekološkim edukativnim akcijama u neadekvatno rešeno upravljanje po- predškolskim i školskim ustanova- stojećim legalnim deponijama, nema, kao i uključivanja svih stanovni- postojanje selekcije i reciklaže komu- ka u akcije ozelenjavanja, i organiza- nalnog otpada, neodvajanje komu- cija manifestacija poput Dana plane- nalnog od opasnog otpada, kao i ne- te Zemlje, Dana čistih reka, dana ži- rešeno odnošenje smeća u pojedinim votne sredine i sl., što i te kako može mesnim zajednicama. uticati na povećanje interesovanja i Otpadne vode – u delu grada istovremeno očuvanja životne sredi- Vrnjačke Banje i u većini naselja ne ne u opštini Vrnjačka Banja. postoji izgrađena kanalizaciona mre- Urbano planiranje (nedostatak par- ža. Pored toga, u delu grada Vrnjačka king prostora i infrastrukturni pro- Banja postoje otvoreni kanalizacioni blemi) – probleme predstavljaju nea- vodovi. Probleme još predstavljaju i dekvatna rešenja u pogledu parking neadekvatno rešeno prečišćavanje mesta, s obzirom ne veliku koncen- kanalizacionih otpadnih voda u me- traciju turista, nemogućnost adde- stima gde postoji kanalizaciona mre- kvatnog urbanog planiranja, kao i ža, upotreba nekorišćenih bunara za loša lokalna putna infrastruktura. odlaganje kanalizacionih otpadnih voda i neadekvatna tehnička isprav- Ispravnost donošenja odluka pri pla- nost postojećih septičkih jama. niranju i uređenju lokalne zajednice u velikoj meri zavise od kvaliteta i Vodosnabdevanje – probleme pred- pouzdanosti informacija o stanju ži- stavljaju kvalitet i količina vode u votne sredine kojima raspolažu do- svim naseljima i u gradu Vrnjačka nosioci odluka. U opštini Vrnjačka Banja, iako se ubrzano radi u posled- Banja, kao i u većini opština u Srbiji, njih par godina na ovom problemu trenutno ne postoji organizovan i efi- (izrada ključnih dokumenata i dalje kasan informacioni sistem koji bi bio infrastrukturni radovi), zatim mali u funkciji unapređenja i zaštite život- kapacitet izvorišta u ovim mestima, ne sredine, a izrada katastra zagađi- postojanje nelegalnih priključaka na vača (voda, vazduh, zemljište) uspo- gradski vodovod, nepostojanje vodo- rena je zbog prestruktuiranja privre- voda u nekim naseljima i dotrajalost de i poljoprivrede u procesu tranzici- vodovodnih mreža tamo gde vodo- je i potrebno je uskladiti sa propisima vodi postoje, nepostojanje prečistača EU na nacionalnom, ali i lokalnom u bunarima i nekorišćenje adekvat- nivou. nih hemijskih sredstava za prečišća- vanje vode, nepostojanje rezervoara za vodu, kao i nepostojanje organizovanog sistema za distribuciju vode

40 LEAP Vrnjačka Banja STANJE ŽIVOTNE SREDINE NA TERITORIJI OPŠTINE VRNJAČKA BANJA

3. VODENI RESURSI

3.1. PRIKAZ STANJA početku regulacije urađena je ulivna građevina. 3.1.1. Površinske vode Korito Lipovačke reke je regulisano na dužini od oko 600 metara od ušća 3.1.1.1. Regulacija vodotokova u Vrnjačku reku do zgrade komu- Zapadna Morava koja ide granicom nalnog preduzeća JP „BELI IZVOR”. GP-a i koja je za GP značajna zbog: Profil je trapezast, ozidan, a u kori- (a) toga što je ista recipijent ostalih tu se nalaze i kaskade kojima se ubla- vodotokova i sa aspekta kvaliteta i žava veliki podužni pad korita. I sta- kvantiteta, (b) što se GP-om predviđa nje regulacije ovog vodotoka je vrlo njeno korišćenje u rekreacione svrhe, dobro. (v) što predsatvlja opasnost pri naila- Ovim se praktično štiti samo staro sku velikih voda, ali i erozije obala. banjsko jezgro. Ukupna dužina obale koja se nalazi na granici GP-a je oko 4 km i ta oba- Treba pristupiti regulaciji korita la je uglavnom stabilizovana osim na Vrnjačke reke od do sad regulisanog nizvodnom delu. korita pa do ušća i to za vodu vero- vatnoće 2% a sa kontrolom za 1%. Glavni vodotok unutar područja Ukupna dužina regulacije je oko 4.5 GP-a je Vrnjačka reka sa svojom pri- km. Regulacija se izvodi prirodna, tokom Lipovačkom rekom. Ukupan 2 samo sa stabilizacijom dna, i mini- sliv Vrnjačke reke je oko 38 km sa malnim produbljivanjem odnosno slivom koji je izdužen ali sa vrlo str- proširivanjem korita, uz opstajanje mim koritom. vegetacije na kosinama korita. Regulacija unutar GP-a je do sada Obzirom na povećanje urbanizacije, izvršena na delu Vrnjačke i delu kao i na budući razvoj kišne kanali- Lipovačke reke. zacije koja povećava špiceve količina Korito Vrnjačke reke regulisano je vode u vodotocima, treba ispitati da kroz jezgro Banje na ukupnoj du- li se zadržava sadašnji sistem zaštite žini od oko 1500 metara. Radovi su ili je isti narušen. U slučaju da se pro- izvedeni za obezbeđenje od3 stogodiš- ceni da je došlo do značajnih pove- nje vode koja iznosi 40 m /s. Korito ćanja špiceva poplavnih talasa, treba je trapezno, jednogubo, obloženo pristupiti izgradnji reteznija uzvod- lomljenim kamenom, a stabilizaci- no od V.Banje do nivoa zadržavanja ja dna je izvršena pragovima od be- sadašnje zaštite. tona. Stanje korita je vrlo dobro. Na Stanje uređenja vodotokova je za sada takvo da nema potreba za hitnim re-

LEAP Vrnjačka Banja 41 šenjima. Treba postojeću regulaciju Za banjski park treba uraditi stacio- redovno održavati čišćenjem korita, narni sistem sa mikroraspršivačima. popravljanjem obloge i stalnim me- Potrebna količina vode je na bazi hi- renjima. Zbog toga treba napraviti dromodula (efektivni rad 12 časova) stabilizovani profil za merenje proti- oko 0.45 l/s/ha, odnosno potrebno je caja u Vrnjačkoj reci. obezbediti oko 15 l/s vode. Uzimanje vode je iz Vrnjačke reke, uz izgrađeni 3.1.1.2. Mogućnosti vodozahvat, crpnu stanicu visokog navodnjavanja protiska (15 l/s, 6 bara, 13 kW), i ce- Površine koje treba navodnjavati u vovode ukupne dužine oko 150 m/ha okviru površina obuhvaćenih GP- ili oko 4.5 km. om su: Navodnjavanje poljoprivrednih po- ■■ banjski park površine oko 28 ha vršina rešiti zahvatima iz podze- ■■ poljoprivredne površine oko 300 mlja ili jedinstvenim zahvatom na ha Zapadnoj Moravi. Za navodnjavanje koristiti postojeći bunar i crpnu Navodnjavanjem poljoprivrednih stanicu u Vitojevcu, ali i nove buna- površina znatno će se smanjiti pore samo u aluvionu na desnoj obali trošnja vode iz vodovoda. Morave (leva obala je rezervisana za

Karta 3.1. – Hidrološka karta opštine Vrnjačka Banja

42 LEAP Vrnjačka Banja vodosnabdevanje). Potrebna količina stor u skladu sa pozitivnom za- vode za 14 časovni rad sistema bi bila konskom regulativom; oko 0.7 l/s/ha ili za svih 300 ha oko ◆◆ za izvorišta za vodosnabdevanje 210 l/s. koja su iz živog toka (Vrnjačka i Novoselska i Kamenička reka) U slučaju zahvata iz živog toka moraju biti primenjene sve Morave zahvat se locira u blizini mere sprečavanja bilo kakvog mosta, gde je obala ali i korito dosta zagađenja uzvodono, a to znači stabilizovano. u zoni oceđivanja u rečne toko- Treba sagledati da se na pojedinim ve ne smeju postojati: septičke lokalitetima sakupljaju kišne vode jame, ispaše i pojila stoke, pri- izradom malih retencionih bazena mena neodgovarajućih zaštiti- i da se iste koriste za navodnjavanje nih sredstava u poljoprivredi, bašti. Ti retencioni bazeni mogu biti i kao i upuštanje voda iz drenaža za pojedinačne kuće, čime bi se spre- i slično; čilo upuštanje vode sa krovova i dvo- ◆◆ sva izvorišta moraju biti ogra- rišta u sistem fekalne kanalizacije. đena na osnovu elaborata o sanitarnoj zaštiti i određivanju prve zone u kojoj se zabranjuje 3.2. VODOSNABDEVANJE svaka aktivnost. (b) U okviru GP-a nije predviđena 3.2.1. Vodoprivredni objekti lokacija za prečišćavanje otpadnih Uslovi izgradnje objekata vodovo- voda. Ista je predviđena u delu op- da i kanalizacije definišu se ovim štine prema granici sa opštinom Generalnim planom zbog rezervisa- Trstenik. nja koridora i prostora za objekte (re- (v) Koridor za cevi i ostale objekte fe- zervoare, crpne stanice, šahtove, itd.), kalne kanalizacije je u sredini uli- prostora za povećanje stepena zaštite ca, osim u ulicama gde su potro- (vodoprivredni pojasevi, pojasevi sa- šači samo na jednoj strani; tada je nitarne zaštite), kao i izrade urbani- koridor na 50 cm od ivice trotoa- stičkih uslova za infrastrukturu. ra na bližoj kolovoznoj traci; uko- pavanje cevi se definiše najnižem Dugoročno snabdevanje vodom vi- mestu sa kojeg se prikuplja fekalna sokog kvaliteta Vrnjačke Banje voda. obezbeđivaće se iz lo-kalnih izvo- (g) Koridor za cevi i ostale objekte rišta podzemnih voda u aluvio- kišne kanalizacije je na 50 cm od nu Zapadne Morave, iz malih vo- ivice trotoara na suprotnoj strani dotoka sa Goča, kao i iz Ibarsko- od fekalne koja je postavljena na šumadijskog regionalnog sistema, iz 50 cm od ivice trotoara, odnosno izvorišta Studenica-Lopatnica. na istom rastojanju na kolovoznoj (a) Što se tiče rezervacije prostora za traci koja je sa nižom niveletom; objekte vodosnabdevanja potreb- kišna kanalizacija se izvodi kao no je sledeće: pojedinačni-lokalni sistemi sa re- ◆◆ za neposrednu zonu sanitarne cipijentima u vodotokove. zaštite podzemnih izvorišta vo- (d) Koridor za razvodnu mrežu za dosnabdevanja u ovom GP-u i vodosnabdevanje je unutar troto- izvan njega treba rezevisati pro- ara na maksimalno 50 cm od ivice

LEAP Vrnjačka Banja 43 kolovoza. Ako ulica nema trotoar tu Vrnjačke reke sa regulacionim razvodnu mrežu predvideti u skla- ustavama. du sa prostornim i tehničkim mo- (i) Obzirom da se u letnjem perio- gućnostima, a na osnovu zakon- du dosta vode koristi za zalivanje ske regulative; bašti, naročito u nižim delovima (đ) Koridore za glavne dovode i pri- banje i u Vrnjcima treba razmo- ključke od izvorišta do ulaza u si- triti izradu parcijalnih sistema stem definisati izradom regula- za distribuciju vode za zalivanje. cionih planova koji moraju da se Najpovoljnija izvorišta su aluvion urade odmah po usvajanju ovog na desnoj obali Zapadne Morave GP-a kao i prethodnim studijama, (može ponovno da se uključi i bu- prvenstveno za priključenje na si- nar Vitojevac) odnosno zahvat iz stem LOPATNICE. živog toka Zapadne Morave. Ova (e) Prostor za novi rezervoar obez- voda bi mogla da se koristi i kao bediti na parceli na koti oko 240 tehnološka voda u industrijskoj mnm, ukupne površine parcele zoni tako da bi se smanjila potreba oko 6 ari; usvojena zapremina no- za vodom iz vodovodnog sistema. vog rezrvoara zavisi od varijante 3.2.2. Razvodna mreža razvoja vodovodnog sistema odnosno budućeg izvorišta vodo- Postojeća razvodna mreža je snabdevanja. dužine oko 47 km i uglavnom je vrlo (ž) Recipijenti za odvođenje kiš- nepovoljna zbog: nih voda su otvoreni vodotoci − Nedovoljnih prečnika cevi Novoselske i Vrnjačke reke čije ko- koje i pored toga što ima na resursima rito i mora biti dimenzionisano za vode ne obezbeđuju njen transport; vode verovatnoće 2% van zone I − Zastarelih cevi koje usled odnosno za vode verovatnoće 1% pucanja ili istrulelosti prouzrokuju u toj zoni. Sadašnje stanje unutar ogromne gubitke u sistemu; zone I i nizvodno u potpunosti obezbeđuje tražene kriterijume, − Usled ogromnih oscilacija ali bi svaka dalja urbanizacija gor- pritisaka i neregulisanog sistema, njih zona bez realizacije planirane odnosno visinskih zona, dosta cevi je kišne kanalizacije smanjila sigur- poddimenzionisano po pitanju rad- nost; stoga je u okviru rešavanja nih pritisaka. odvodnjavanja viših zona, kao di- Sva postojeća mreža bi tre- namike razvoju kišne kanalizaci- balo da se u narednih 20 godina je, potrebno sagledati i alternativ- rekonstruiše. Gde god je moguće, na rešenja koja se ogledaju u izradi cevovod za zamenu treba raditi na retenzija. suprotnoj strani ulice. (z) Vodu za navodnjavanje parkova Prečnik mm Dužina u m unutar gradskog jezgra koristiti 40 519 iz Vrnjačke reke i to izradom vodozahvata na istoj, kao i razvod- 50 3606 ne mreže. U cilju obezbeđenja po- 65 3111 trebnih nivoa vode, ali i odgovara- 80 6212 juće zapremine za izravnanje, mo- 100 8024 guće je uraditi i pregrade na kori- 125 4190

44 LEAP Vrnjačka Banja 150 10667 Prečnik mm Dužina u m 200 3801 100 1960 250 3108 150 297 300 3821 200 2064 Ukupno 47058 250 725

Tabela 3.1. – Postojeća mreža se sastoji od Ukupno 5046 cevi: Tabela 3.3 – Potrebe zamene prečnika cevi 3.2.2.1. Razvodna mreža 2021. Ukupna mreža 2021. godine treba da godine bude 77 318 metara. Do 2021. godine treba da se uradi nova mreža u skladu sa razvojem grada po GP-u. Rekonstrukcija i dogradnja mreže treba da se uradi u Vrnjcima, dok bi se u Vrnjačkoj Banji i Ruđincima, a nešto manje i u Lipovi i Novom Selu radila dogradnja mreže.

Prečnik mm Dužina u m 50 315 100 22293 150 2702 125 471 200 2079 250 4001 300 3446 Ukupno 35306

Tabela 3.2. – Ukupne potrebe za novom mrežom: Takođe treba da se rekonstruišu određene deonice zbog slabe propu- snosti, a isto tako i zbog dotrajalosti cevi. Umesto cevi manjeg prečnika 40–80 mm treba ugraditi:

LEAP Vrnjačka Banja 45 3.2.3. Izveštaji o ispravnosti vode u gradskom vodovodu

46 LEAP Vrnjačka Banja LEAP Vrnjačka Banja 47 48 LEAP Vrnjačka Banja MESTO UZORKOVANjA Uzorak bakteri- Uzorak bakteri- Uzorak bakterio- Uzorak bakterio- ološki ispravan i ološki ispravan i loški neispravan loški neispravan fizičko-hemijski fizičko-hemijski i fizičko-hemijski i fizičko-hemijski ispravnih neispravan ispravan neispravan broj % broj % broj % broj % OTROCI 0 0,00% 1 6,25% 5 31,25% 10 62,50% STANIŠINCI 29 51,78% 10 17,85% 11 19,65% 6 10,72% NOVO SELO 108 20,53% 103 19,69% 128 24,33% 187 35,55% LIPOVA 4 21,05% 5 26,32% 2 10,53% 8 42,10% GRAČAC 17 8,81% 15 7,77% 64 33,16% 97 50,26% ŠTULAC 41 18,47% 44 19,82% 67 30,18% 70 31,53% RUĐINCI 0 0,00% 2 9,09% 9 40,91% 11 50,00% PODUNAVCI 16 12,50% 16 12,50% 35 27,34% 61 47,66% RUĐINCI 28 15,56% 28 15,56% 70 38,88% 54 30,00% GOČ 13 54,17% 4 16,67% 2 8,33% 5 20,83% VRNjCI 54 21,60% 53 21,20% 60 24,00% 83 33,20% VRANEŠI 23 16,67% 9 6,52% 56 40,58% 50 36,23% VRNjAČKA BANjA 8 17,02% 8 17,02% 11 23,40% 20 42,55% UKUPNO: 1821 341 18,73% 298 16,36% 520 28.56% 662 36,35%

Tabela 3.4. – Rezultati analize:ispitivanje kvaliteta bunarske vode na teritoriji opštine vrnjačka banja – bakteriološka i fizičko hemijska analiza 3.2.4. Mineralne vode 3.2.4.2. Izvor „Topla Voda” Mineraloški sastav, pH vrednost i 3.2.4.1. Indikaciona područja temepratura indikuju ovu vodu da ■■ šecerna bolest, se može koristiti kao pomocno te- ■■ stanje posle preležane žutice, rapijsko sredstvo u terapiji sledecih ■■ bolesti žucne kese i žucnih puteva, oboljenja: ■■ obolenja pankreasa, ■■ Hronicni gastritis ■■ cir želuca i dvanaestopalacnog ■■ Ulkusna bolest primarno nebakte- creva, rijskog porekla ■■ neinfektivna oboljenja tankog i ■■ Stanja rehabilitacije posle hepati- debelog creva, tisa ■■ obolenja organa za varenje, ■■ Stanja koja se karakterišu poreme- ■■ stanje posle hiruškog odstranjiva- cajem u motorici i pražnjenju zuc- nja žucne kese, ne kese i žucnih puteva ■■ stanje posle resekcije jednjaka, že- ■■ Stanja rehabilitacije posle hirur- luca i creva, ških intervencija na želucu i bili- ■■ hronicna ginekološka obolenja i jarno pankreasnom sistemu koje sterilitet, nisu uzrokovane malignom boleš- ■■ infekcije bubrežne karlice, mo- cu kracne bešike i mokracnih puteva, ■■ Ubrzana motorika i evakuacija ■■ kalkuloza mokracnih puteva i funkcionalnih oboljenja.

LEAP Vrnjačka Banja 49 Tabela 3.5. – Karakteristike izvora Topla voda / Dijagram 3.1. sadržaja debelog creva hronicnih gastrointerstinalnih i me- ■■ Prevencija nastanka navedenih tabolickih obolenja „per os”. poremecaja ■■ 1. Hronicni gastritis sa usporenom Termomineralna voda ovog izvorišta evakuacijom sadržaja po posebnom protokolu koji u sebe ■■ 2. Stanja hipomotorike nasta- ukljucuje volumen „per os” unese- le posle hirurških intervencija u ne vode, vreme unosa u odnosu na nivou želuca i bilijarnih puteva dnevni biološki ritam i unos hrane 3. Usporena evakuacija žucnih i kao i sam nacin i brzina unosa za- pankreasnih sokova. datog volumena vode uz izmenjeni ■■ 4. Usporena evakuacija sadržaja režim života i za svako stanje prila- debelog creva godjeni higijensko dijetetski životni ■■ 5. Dispepticne manifestacije režim u toku dvonedeljnog (14 dana ■■ 6. Diabetes mellitus kao nastavak kako je to svetskim standardima hospitalnog tretmana nevezano za predvidjeno), boravka u Vrnjackoj tip, životnu dob i pratece manife- Banji. stacije (posebno gojaznost) ■■ 7. Giht 3.2.4.3. Izvor „Snežnik” ■■ 8. Prevencija nastanka ovih po- Mineraloški sastav, pH vrednost uz remcaja posebnu temperaturu kao i znacaj- Upotreba ove vode u smislu unešenog no niži sadržaj slobodnog CO 2, ovu volumena, periodike unosa u odnosu vodu orjentišu da se u 15-odnevnom na dnevni ritam i odnos sa unosom periodu može koristiti kao dodatno hrane, kao i poseban higijensko-dije- terapijsko sredstvo u terapiji sledecih tetski životni režim uz primenu od- govarajuce farmako-terapije, dovodi do bržeg eliminisanja subjektivnih, a i objektivnih klinickih znakova ovih hronicnih masovnih nezaraznih bo-

50 LEAP Vrnjačka Banja Dijagram 3.2. Tabela 3.6. lesti, produžetak dužine trajanja faze koji ukljucuje i poseban higijensko remisije, a u velikom procentu i do dijetetski oblik ponašanja, što rezul- potpunog izlecenja. tuje smanjenju ili potpunoj elimina- ciji unosa farmaka. Ono što je od posebnog znacaja je ukupan belneološki tretman koji ne 3.2.4.4. Izvor „Jezero” obuhvata samo kontrolisani i individualno zavistan unos mineralne Mineraloški sastav, pH vrednost i vode, vec i izmenjeni režim života, temepratura indikuju ovu vodu da

Dijagram 3.3. Tabela 3.7.

LEAP Vrnjačka Banja 51 se može koristiti kao pomocno te- 3.2.4.5. Izvor „Slatina” rapijsko sredstvo u terapiji sledecih Mineraloški sastav, pH vrednost i te- oboljenja: mepratura indikuju ovu vodu da se ■■ Gastro intestivna oboljenja može koristiti kao pomocno terapij- ■■ Oboljenja bilijarnog trakta sko sredstvo i iskljucivo se koristi u ■■ Urinarna oboljenja kombinaciji sa drugim mineralnim ■■ Dijabetes millitus vodama. ■■ Anemije ■■ Konjuktivitisa

Dijagram 3.4. Tabela 3.8.

3.2.5. Zaštita životne sredine Termomineralna voda ovog izvorišta (vode, vazduh, zemljište) po posebnom protokolu koji u sebe prema Generalnom planu ukljucuje volumen „per os” unese- Vrnjačke Banje – Zaštita ne vode, vreme unosa u odnosu na voda dnevni biološki ritam i unos hrane kao i sam nacin i brzina unosa za- Zaštita voda obuhvata sve aktivnosti datog volumena vode uz izmenjeni koje utiču na očuvanje kvaliteta voda režim života i za svako stanje prila- u vodonosnom sloju, površinskim godjeni higijensko dijetetski životni tokovima i stajaćim vodama, a od- režim u toku dvonedeljnog (21 dana nosi se na zaštitu; izvorišta, vode za kako je to svetskim standardima piće, podzemne vode, mrežu otvore- predvidjeno), boravka u Vrnjackoj nih kanala. Banji. Oko svih vodozahvata formirati užu zonu zaštite, koju čini površina ze- mljišta pod sanitarnim nadzorom na kojoj nije dozvoljena izgradnja objekata i vršenje radnji koje mogu

52 LEAP Vrnjačka Banja na bilo koji način zagaditi vodu. Šira za dobijanje zdrave sredine, zona zaštite formira se u zaleđu. ■■ proširenje kanalizacione mreže za U ovoj zoni je neophodno ukloniti prikupljanje i odvođenje sanitarne sve direktne zagađivače podzemnih i tehnološke otpadne vode do ure- voda i sprovoditi kontrolu i unapre- đaja za prečišćavanje, đenj kvaliteta podzenih voda, a even- ■■ izgradnja kanalske mreže i kana- tualna izgradnja ili rekonstrukcija lizacije za prikupljanje i odvođenje vrši se po posebnim uslovima, od- atmo-sferskih voda, nosno uz konsultacije i saglasnost JP ■■ površine lagune pored Zapadne „Beli izvor”. Morave biće revitalizovane pre- stankom izli-vanja otpadnih voda Upotrebljene vode zavisno od vrste naselja, i tipa zagađenja prethodno se preči- ■■ obezbeđenje vodosnabdevanja šćavaju. Pre upuštanja otpadnih voda svih potrošača, izgradnjom vodo- u recipijent (reka Zapadna Morava) vodne mreže, predviđa se njihovo prečišćavanje na ■■ prilikom izgradnje novih ili mo- centralnom uređaju za prečišćavanje dernizacije i rekonstrukcije po- otpadnih voda. Karakter recipijenta stojećih proi-zvodnih pogona koji zahteva visok stepen prečišćavanja. mogu da ugroze vode (ili zemlji- Preduzeća iz čijih se objekata, ure- šte), dozvolu za puštanje u rad đaja i postorojenja ispuštaju otpad- usloviti svođenjem štetnih otpadne vode, dužni su da obezbede siste- nih materija u granice određene matsku kontrolu tih otpadnih voda, Pravilnikom o opasnim materija- merenjem njihove količine i ispiti- ma u vodama. vanjem njihovog uticaja na kvalitet vode u recipijentu. 3.2.5.1. Zone zaštite izvorišta Pre upuštanja u krajnji recipijent ot- U cilju zaštite vode za piće a naročito padne vode prečistiti do stepena koje mineralnih lekovitih voda od namer- propiše nadležno vodoprivredno nog ili slučajnog zagađivača, kao i od preduzeće, na osnovu Uredbe o kate- drugih štetnih dejstava koja mogu gorizaciji vodotoka („Sl. glasnik SRS” trajno uticati na zdravstvenu isprav- 5/68). nost vode za piće i izdašnost izvori- šta, neophodna je izrada elaborata U cilju zaštite površinskih i podze- kojim se određuju zone i pojasevi sa- mnih voda od zagađivanja iz indu- nitarne zaštite izvorišta, u skladu sa strijskih i komunalnih izovra otpad- Pravilnikom o načinu određivanja i nih materija neophodno je: odžavanja zona i pojaseva sanitarne ■■ evidentirati sve zagađivače vodo- zaštite objekata za snabdevanje vo- toka na području naselja i sprove- dom za piće („Službeni glasnik SRS” sti redovnu kontrolu vode, br. 33/78). ■■ redovno praćenje ispravnost voda Zone i pojasevi sanitarne zaštite i nji- za piće u naselju, uz doslednu pri- hova površina određuju se na osno- menu Zakona o iskorišćavanju i vu dokumentacije o vrsti izdašno- zaštiti izvorišta vodosnabdevača, sti izvorišta, vrsti objekata, načinu ■■ izgradnja prečistača otpadnih zahvata vode, sanitarno-tehničkom voda i evakuisanje otpadnih voda uređenju tla, strukturi, konfiguraciji, iz naselja je jedan od imperatriva

LEAP Vrnjačka Banja 53 hidrogeološkim i drugim svojstvima tencijala do 2012. g. za zemlje člani- zemljišta. ce EZ. U smislu navedenog Pravilnika po- 3.3.1. Smanjenje prosečne trebno je još definisati i režime ko- specifične potrošnje vode rišćenja i održavanja za objekte za u skladu sa evropskim snabdevanje vodom, koji su smešteni trendovima na teritoriji naselja (rezervoari, crpne stanice). Prosečna specifična potrošnja vode za piće u domaćinstvu u Srbiji je visoka i iznosi, uključujući i manje pro- 3.3. ANALIZA TENDENCIJA izvodne pogone i preduzeća, oko 170 I TRENDOVA U l/st.dan. U opštinama sa manje od VODNIM RESURSIMA I 25.000 stanovnika potrošnja vode je VODOSNABDEVANJU ispod proseka,dok je u velikim gradovima specifična potrošnja vode za Osnovne postavke moderne vodo- piće veoma visoka (na pr.imer: 233 privrede baziraju se na integralnom, l/st.dan u Beogradu u 2003. godini, racionalnom i održivom upravljanju prema podacima iz GUP-a Beograda vodnim resursima. Ove postavke se- 2021.). odnose i na važne vodoprivredne grane koje su predmet ovog LEAP-a: Potrošnja vode u Srbiji je veća kvalitet i količine vode za piće, ka- nego u drugim evropskim zemlja- nalisanjei tretman otpadnih voda i ma. Primera radi, potrošnja vode u zaštita kvaliteta površinskih, podze- Nemačkoj je oko 125 l/st.dan. Na te- mnih voda, jezera i kanala. Trendovi melju iskustava unutar EZ i nekih ze- i tendencije vodosnabdevanja u sko- malja u tranziciji, očekuje se ubuduće roj budućnosti mogu se posmatrati pad potrošnje vode. Razlozi i moguć- sa aspekta kvantiteta i kvaliteta vode nosti za smanjenje prosečne specifič- za piće. Održivo korišćenje vodnih ne potrošnje vode su: povećanje cene resursa uvodi novu kategoriju racio- vode za piće, redovna naplata utro- nalnog načina eksploatacije voda uz šene vode, popravka cevi i armatura vođenje računa o očuvanja vodnih koji cure, smanjenje gubitaka u vodo- resursa za potrebe budućih genera- vodnom sistemu, instalacija novih i cija. Održiv način vodosnabdevanja osetljivih vodomera, korišćenje vode podrazumeva brigu i o kvantitetu i na ekonomičan način (na primer: tu- o kvalitetu svih voda (površinskih širanje umesto kupanja, zatvaranje i podzemnih) i usko je povezano sa slavine za vreme pranja i slično), pri- integralnim i racionalnim upravlja- bor koji štedi vodu (ograničenje mla- njem vodnim resursima. Strategija za, ispiranje pod pritiskom, zaustav- Evropske Zajednice (EZ) određena ljanje tuša, termostati, itd.), kućni je ključnim dokumentom u obla- aparati koji štede vodu, sakupljanje i sti voda – Okvirnom direktivom za korišćenje kišnice za zalivanje bašte vode (Water Framework Directive – ili kućnih biljaka itd. WFD 2000/60/EC). Osnovni zadatak Okvirne direktive je dostizanje dobrog ekološkog stanja voda, a gde to nije moguće, dobrog ekološkog po-

54 LEAP Vrnjačka Banja 3.3.2. Problemi finansiranja tribucionoj mreži: A-C, pocinkovane vodosnabdevanja ili plastične cevi, olovni cevovodi u Osnovni problemi snabdevanja vo- domaćinstvima). Troškovi usklađi- dom za piće direktno proizazli iz vanja kvaliteta vode za piće sa stan- dugogodišnjeg neadekvatnog finan- dardima i uslovima DWD 98/83/EC sijskog ulaganja u ovu oblast. To se su značajni i procenjuju se na mili- posebno odnosi na seoska naselja i jarde evra. Radi toga predloženo je njihov zastareli i neadekvatan način poboljšanje monitoringa i prihva- snabdevanja vodom. Rešenje ovog tanje prelaznih graničnih vredno- problema je u adekvatnom ulagan- sti izvedenih iz Direktive. To među- ju u ovu oblast, a za to je neophod- tim mora da bude bazirano na tehno dostići ekonomsku cenu vode, no-ekonomskoj studiji. Ministarstvo kao što je to već učinjeno u nekim zdravlja je pokrenulo akciju postepe- od zemalja u okruženju. Trenutno nog usklađivanja standarda vode za cena vode u Hrvatskoj iznosi 1 evro, piće sa evropskim standardima de- Mađarskoj 2 evra, Francuskoj 3 evra, finisanim u Direktivi o vodi za piće a u Nemačkoj 5 evra po kubnom (DWD 98/83/EC). Nacrt Pravilnika metru vode. Cena vode za piće kod treba da predstavlja prvi korak u tom nas ne prelazi 0.5 evra. Postepeno smeru. U sadašnjem trenutku neki uvođenje ekonomske cene vode po- parametri kvaliteta vode usvojeni po većalo bi profitabilnost i kreditnu našim standardima nisu usklađeni i sposobnost javnih komunalnih pre- premašuju dopuštene vrednosti pre- duzeća i tako moglo da reši najakut- ma navedenoj Direktivi. To se odno- nije probleme vodosnabdevanja (od- si na: arsen, olovo, gvožđe i nitrate. ržavanje postojećih i ulaganje u iz- Pravilnikom se predviđa usvajanje i gradnju novih sistema) u relativno primenjivanje prelaznih limitiraju- kratkom vremenskom periodu. ćih vrednosti za svaki od ovih parametara, a koje bi se određivale za- 3.3.3. Primena Direktive o vodi visno od procene uticaja na ljudsko za piće (DWD 98/83/EC) i zdravlje. usvajanje i primenjivanje Zaštita voda obuhvata sve aktivnosti novog Pravilnika o koje utiču na očuvanje kvaliteta voda higijenskoj ispravnosti u vodonosnom sloju, površinskim vode za piće tokovima i stajaćim vodama, a od- Uslovi Direktive o vodi za piće nosi se na zaštitu; izvorišta, vode za (DWD 98/83/ EC) su skupi i zahtev- piće, podzemne vode, mrežu otvoreni. Iz raspoloživih izveštaja se vidi nih kanala. da većina sistema vodosnabdevanja u Srbiji, pa tako i Ćupriji, ne zadovo- 3.3.4. Procena uticaja na životnu ljava u potpunosti uslove propisane sredinu, zdravlje ljudi i Direktivom, ili zbog lošeg kvaliteta standard života sirove vode ili zbog neadekvatne teh- Voda, za koju se kaže da je izvor živo- nologije tretmana vode na postroje- ta, izuzetno je značajna za održivi ra- njima. Sem toga, treba da bude uzeto zvoj i očuvanje okoline, za smanjenje u obzir zagađenje vode u distribucio- siromaštva i gladi, a neophodan je nom sistemu (nedovoljna dezinfekci- preduslov zdravlja ljudi i obezb eđe- ja, neadekvatan materijal cevi u dis- nja kvalitetnih uslova života. Pravo

LEAP Vrnjačka Banja 55 na život u zdravoj okolini podrazu- 3.4. ZAKLJUČCI meva i pristup higijenski ispravnoj Obezbeđenje dovoljnih količi-na hi- i kvalitetnoj vodi za piće. Redovno gijenski ispravne vode za piće kako snabdevanje kvalitetnom vodom za u gradu, tako i seoskim naseljima je piće smatra se jednim od osnovnih osnovni stalan trend i cilj . Ostvarenje ljudskih prava te je postalo impera- tog cilja podrazumeva dugoročne na- tiv savremenog života i standarda, pore. Za održavanje pozitivnih tren- najbolje sintentičko merilo blagosta- dova i ostvarenje cilja potrebno je: nja i dobrobiti ljudi jedne društvene zajednice. Obezbeđivanje dovoljnih ■■ Oko svih vodozahvata formirati količina higijenski ispravne vode po- užu zonu zaštite, koju čini površi- boljšava uslove života, podiže nivo na zemljišta pod sanitarnim nad- zdravstvene kulture stanovništva, zorom na kojoj nije dozvoljena iz- smanjuje morbiditet, pre svega od gradnja objekata i vršenje radnji zaraznih bolesti. Na taj način nepo- koje mogu na bilo koji način zaga- sredno povećava prosečnu dužinu i diti vodu. Šira zona zaštite formira kvalitet života. se u zaleđu. U ovoj zoni je neophodno ukloniti sve direktne zaga- Snabdevanje vodom neodgovaraju- đivače podzemnih voda i sprovo- ćeg kvaliteta ima negativne posledice diti kontrolu i unapređenj kvali- po ljudsko zdravlje, a posebno kod riteta podzenih voda, a eventualna zičnih grupa: deca, trudnice, starije i izgradnja ili rekonstrukcija vrši bolesne osobe. Redovno obaveštava- se po posebnim uslovima, odno- nje stanovništva o kvarovima na vo- sno uz konsultacije i saglasnost JP dovodnom sistemu, koji mogu ima- „Beli izvor”. ti negativan uticaj po ljudsko zdrav- ■■ Postojeća razvodna mreža je ne- lje, treba da bude obezbeđeno pu- dovoljna zbog malih prečnika ce- tem sredstava javnog informisanja. vovoda, oscilacije pritiska i sta- Neracionalno i prekomerno korišće- rih cevi, koje pucaju i time prou- nje resursa podzemnih voda dovodi zrokuju ogrom-ne gubitke u si- do delimičnog iscrpljivanja akvifera stemu. Planom do 2021. godine i snižavanja nivoa podzemnih voda. predviđeno je da se uradi nova Ovo snižavanje u dublje slojeve ima mreža, i reši pitanje vodosna- negativan uticaj na biljni i životin- bdevanja. Rekonstrukcija i do- ski sviet, a time na okolinu u celini. gradnja mreže treba da se uradi Posebno negativni uticaji se dešavaju u Vrnjcima, dok bi se u Vrnjačkoj u periodu letnih sušnih meseci kada Banji i Ruđincima, a nešto manje i je smanjeno prihranjivanje akvifera. u Lipovi i Novom Selu radila samo Treba maglasiti da se mora stvoriti dogradnja mreže. javno mnijenje po kojem će građani ■■ U cilju zaštite mineralnih lekovitih u svojim razmišljanjima biti svesni voda od zagađenja, neophodno je opasnosti koje im prete od nestaši- izraditi elaborat, kojim se određu- ce vode, kao što je to sada slučaj sa ju zone i pojasevi sanitarne zaštite energijom. izvorišta, u skladu sa Pravilnikom o načinu određivanja i odžavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite („Službeni glasnik SRS” br. 33/78).

56 LEAP Vrnjačka Banja Zone i pojasevi sanitarne zaštite i njihova površina odre-đuju se na osnovu dokumentacije o izdašno- sti izvorišta, vrsti objekata, načinu zahvata vode, sanitarno-tehnič- kom uređenju tla, strukturi, konfiguraciji, hidrogeološkim i drugim svojstvima zemljišta, itd.; ■■ Uređenje obala i priobalja Zapadne Morave. Naime, Zapadna Morava ide granicom GP-a, a značajna je jer je veliki recipijent ostalih vodotokova, ali i zbog toga što predsatvlja opasnost pri nailasku velikih voda i pojave erozije obala. Ukupna dužina obale koja se nalazi na granici GP-a je oko 4 km. Uređenje obala Zapadne Morave uključuje i izgradnju re-kreativnog centra na Podunavačkim barama. ■■ Izrada Generalnog projekta snabdevanja vodom Vrnjačke Banje, koji obuhvata analizu potreba za vodom u narednih 20 godina, hi- drauličku analizu rada vodovodnog sistema i rekonstrukciju po- stojećeg vodovodnog sistema u dve faze.

LEAP Vrnjačka Banja 57 4. OTPADNE VODE

Porast stanovništva i permanentan 4.1. PRIKAZ STANJA trend širenja industrijskih aktivnosti uslovljavaju porast potrošnje vode 4.1.1. Kanalisanje otpadnih voda što krajnje dovodi do porasta koli- Postojeće stanje kanalizacije karak- čine generisanih otpadnih voda, a u teriše: nepostojanje katastra podze- otpadnim vodama rezultitra poja- mnih instala-cija (za pojedine cevo- vom sve šireg spektra polutanata. vode se ne znaju ni kote), nepoznava- Mora se napomenuti da je fond ras- nje stanja cevovoda za kanalaisanje položive tehničke dokumentacije otpadnih voda, neodgovarajuće pri- koja analizira i predlaže tehnička re- ključenje korisnika sa dosta divljih šenja za upravljanje otpadnim voda- priključaka, nepostojanje merenja ma Opštine Vrnjačka Banja veoma unutar sistema, priključenja evakua- skroman. Tehnička dokumentacija tora kišnih voda na pojedinim loka- vezana za upravljanje otpadnim vo- litetima itd. Zbog svega iznetog nije dama industrije nije bila dostupna bilo moguće kvalitetno sagledati po- tehičkom timu prilikom pripreme stojeće stanje. predmetnog izveštaja. Medjutim, i Upotrebljena voda se glavnim od- pored toga uočeno je i nepostojanje vodnim cevovodom 800 odvo- sistematskih aktivnosti ni na praće- di u lagunu u kojoj se ne vrši nika- nju kvanititeta i kvaliteta industrij- kv predtretman, već se∅ vode oceđuju skih otpadnih voda. kroz podzemlje. Laguna se nalazi u

Seoska naseljena mesta opštine do K.O. Ruđinci (k.p. 206/2, 207/1,2,32 i danas nisu pokretala proces izra- 225/2), površine oko 6321m odmah de projektne dokumentacije koja bi pored korita Zapadne Morave i pred- obuhvatila problematiku kanalisanja stavlja jednu veliku ekološku opa- i prečišćavanja otpadnih voda koje se snost. Na mestu lagune ovim GP-om generišu na njihovom područiju. se ostavlja prostor za budući rekrea- cioni centar. Pristup analize uspostavljenog sistema upravljanja otpadnim vodama Postojeće rešenje mora što pre da se naseljenih mesta opštine Vrnjačka ukine i da se uradi sledeće: Banja treba da je baziran na za- ■■ novi glavni kolektor f 400 koji bi konskom okviru Republike Srbije i odveo otpadnu vodu do sistema za osnovnom zakonskom instrumentu prečišćavanje; Evropske Unije u oblasti upravljanja ■■ sistem za prečišćavanje u prvoj fazi vodnim resursom, Okvirnoj direkti- sa tehnologijom mehaničkog i bio- vi EU o vodama 2000/60/EC. loškog prečišćavanja vode, sa odlaganjem mulja u komore za suše- nje, a u drugim fazama i kompletan tretman mulja, planira se na lokaciji koja je van granica GP-a u pravcu prema Trsteniku, lokacija

58 LEAP Vrnjačka Banja „Ključ” K.O.Ruđinci; njena povr- maskimalne potrošnje količina upo- šina je u zavisnosti od tehnologija trebljenih voda biti: od 1–3 ha; a tačan položaj će biti ■■ u 2005. godini 132*0.85 = 112 l/s definisan tek po izradi Studije o ■■ u 2011. godini 160*0.85 = 136 l/s mogućnosti lokacije i Studije uti- ■■ u 2021. godini 190*0.85 = 161 l/s caja na okolinu; ■■ sanacija postojeće lagune i rekulti- Parazitske vode ne treba računati, vacija zemljišta. ali se vrlo rigorozno treba suočiti sa upuštanjem kišnice sa krovova obje- Cevovodi za odvođenje upotreblje- kata, pogotovu kada bude urađen si- nih voda se projektuju u svakoj uli- stem za prečišćavanje otpadnih voda. ci unutar gradskog tkiva, duž puta uz Vrnjačku reku (radi zaštite iste), Razvoj industrije u budućoj industrij- na obroncima do svakog zaseoka koji skoj zoni pored magistralnog puta ima više od 30 kuća, kao i duž glav- Kraljevo-Kruševac treba ograničiti nih koridora Vrnjaca, Lipove, Novog kako kapacitetima pitke vode, tako Sela i Ruđinaca. Ukupno se predviđa i kapacitetima za otpadne vode, ali i izvođenje ili rekonstrukcija (ili ukla- kvalitetom otpadnih voda. U tom ci- panje sa postojećim) oko 56 km ce- lju pospešiti recirkulaciju. Industrija vovoda. Predloženim rešenjem obez- ne bi smela da koristi sopstvena izvo- beđuju se priključci za oko 95% obje- rišta vode uz upuštanje upotre-bljene kata. Predviđa se da će preostalih 5% vode u gradski sistem. imati samostalne ili zajedničke sep- Hidraulički proračun je urađen za tičke jame ili zbirne jame sa mikro- vode za 2021. godinu od 161 l/s. postrojenjima za prečišćavanje, jer Potrošnja po deonicama je određena se ne dozvoljava ispuštanje neprera- na bazi dužine deonica s tim da su u đene vode niti u vodotokove niti u užem banjskom tkivu kod proračuna podzemlje. količina po deonicama koeficijent za Da se u najnižim zonama ne bi uko- dužine deonica 1, na obroncima i duž pavalo previše na dva mesta su pred- lokacija gde je gustina do 15 stanov- viđene pretovarne crpne stanice za nika po ha koeficijent je 1.5 a na osta- fekalne vode (kapacitet do 5 l/s visina lim deonicama koeficijent je 3 (duži- dizanja do 3 m, videti situaciju u čvo- ne se dele sa koeficijentom). rovima 64 i 70). ■■ 46885 metara cevovoda 250 U istoj situaciji dat je položaj svih ■■ 3247 metara cevovoda 300 cevovoda sa orijentacionim geome- ■■ 3825 metara ceovovda ∅ 400 trijskim elementima kao i maksi- ■■ 2 pretovarne crpne stanice∅ Q= 5 malnim padovima, a radi sprečava- l/s, N=3 m, N =0.25 kW∅ nja istaložavanja. Kriterijumi su da u ■■ 2 sifonska prelaza ispod reke danu maksimalne potrošnje brzine ■■ najmanje 500 revizionih šahtova ■■ za sada nepoznati broj kaskada na kraju deonica2 budu u rasponu od 0.8 do 3 m/ . Ocena stanja je prvenstveno uslovlje- Količine otpadnih voda se računaju na nepoznavanjem kako izgrađeno- na bazi sračunatih količina voda posti, tako ni upotrebljivosti postojeće trebnih za vodosnabdevanje umanje- mreže iz već iznetih razloga. Gruba nih za 15%. To znači da će u danu procena je da je u starom gradskom tkivu V.Banje priključeno preko 70%

LEAP Vrnjačka Banja 59 objekata na mrežu, ali sa uglavnom no infiltriraju u zemljište. Ukupna improvizovanim priključcima i na površina sa koje se odvodnjava u dosta mesta sa uvedenom kišnom ovoj zoni je 3.16 ha. kanalizacijom. U naseljima Lipova, ■■ Druga zona su zaravni uz Vrnjačku Ruđinci i Vrnjci (između Morave i reku gde su smešteni najvažniji železničke pruge) praktično nema objekti Vrnjačke Banje kao što su kanalizacije i sve vode se sakuplja- lečilišta, stacionar, hoteli, a sa dru- ju kroz septičke jame ili čak i upojne ge strane šetalište, centar grada i bunare. autobuska stanica, odnosno ne- što uzvodni drugi hoteli i izvorište Postojeća mreža treba da se prvo sni- Snežnik. U ovoj zoni se odvdonja- mi i da se sagleda šta od nje može da va sa oko 5.27 ha. opstane. Položaj postojeće mreže će ■■ Treća zona je relativno ravni deo biti i uslov za postavljanje nove, koja Vrnjaca gde treba odvesti vodu sa mora da bude rađena uz funkcioni- puteva, uključujući i ulaznu sao- sanje postojeće. braćajnicu u Vrnjačku Banju, kao Postojeće stanje prerade otpadnih i deo magistralnog puta Kraljevo- voda je katastrofalno i korišćenje la- Kruševac, kao i sa platoa sadašnjih guna treba pod hitno zameniti mo- i budućih industrijskih postroje- dernim postrojenjem. nja. Ukupna površina sa koje se odvodnjava u ovoj zoni je 14.90 4.1.2. Kanalisanje kišnih voda ha, od čega se na buduće industrij- Na teritoriji koju obuhvata Generalni ske pogone oko magistralnog puta plan usvojen koncept kanalisanja ot- predviđa oko 1.2 ha. padnih voda je seperatni, odnosno Kriterijumi zaštite od kišnih voda su: svuda se razdvajaju kišne od upotre- ■■ voda se odvodi sa svih glavnih uli- bljenih voda. ca sa kojih ne može da se uradi od- Iako nešto od mreže postoji obađivač vođenje direktno u vodotokove; nije dobio nikakve podatke o tome. ■■ voda se odvodi i sa sporednih uli- Stoga se koncept kanalisanja kišnih ca kod kojih su padovi takvi, da se voda radi kao da ne postoji nikakva posle kiša, voda zadržava duže od mreža do sada. 6 časova; ■■ voda se odvodi sa platoa, betoni- Vrnjačka Banja se sa stanovišta zašti- ranih staza i parkinga u centru, u te od kišnih voda deli na tri zone: okviru celina oko lečilišta, hotela i ■■ Prva zona su obronci oko postoje- izvorišta voda. ćih vodotokova u višim delovima, Merodavna kiša za dimenzionisanje kod kojih su podužni padovi ulica sistema je kiša dvogodišnje verovat- i placeva dosta veliki i sa kojih se noće, s tim da se sistem proverava na voda (istina nekontrolisano), sliva desetogodišnju vodu. Za dvogodiš- prema vodotocima. Treba napo- nju vodu se računa i broj slivnika, a menuti da je, obzirom da su te po- u cevima se za tu vodu dozvoljava is- vršine slabo izgarađene, sa zelenim punjenost cevi je do 70%. Jedan2 sliv- površinama od 50% pa do i više od nik se računa na 250–300 m površi- 80%, koeficijent oticaja mali, tako ne koja se odvodnjava. da uobičajne vode od kiša manjeg intenziteta (10 do 15 mm) praktič-

60 LEAP Vrnjačka Banja 4.1.3. Izveštaji o kvalitetu SR Srbije br. 31/82, Uredbe o klasifi- otpadnih voda u sistemu kaciji voda Sluzbeni list SFRJ br.6/78 kanalizacije i Uredbe o kategorizaciji vodoto- Izvestaj o ispitivanju broj: ka Sluzbeni glasnik SRS, br 5/68 NE ODGOVARA normama propisanim Datum: 16.07.2009. za recne vode lla klase zbog prisutnih ZAVOD ZA JAVNO ZDRAVLJE vidljivih otpadnih materija, prisutne KRALJEVO boje, povecanog sadrzaja amonijaka, Slobodana Penezica 16, 36000 povecane hemijske I biohemijske po- Kraljevo;tel/fax:036/392–336 trosnje kiseonika. e-mail: [email protected] Recna voda iz reke Zapadne Morave Ziro racun:840–258661–48, UJP; na mestu uzorkovanja pripada lla PIB–100240226 klasi vodotoka prema Uredbi o kate- Centar za higijenu i humanu ekolo- gorizaciji vodotoka Sluzbeni glasnik giju Strana: 4 od 4 SRS, br 5/68 i Uredbi o klasifikaciji STRUCNO MISLJENJE voda Sluzbeni list SFRJ br.6/78. O/243, R/242-R/244 Korisnik usluge: JKP „Beli izvor” Kvalitet otpadne vode O/243 iz ka- Vrnjacka Banja nalizacije – u trenutku uzorkovanja, Mesto: Vrnjacka Banja Adresa: / upustanjem u vodotok povecava he- Osnov: Ugovor mijsku potrosnju kiseonika i sadrzaj Na osnovu dobijenih rezultata labo- amonijaka u vodi i utice na kvalitet ratorijskih ispitivanja i strucnog raz- recne vode iz reke Morave posle uli- matranja, utvrdeno je da ispitivani va banjske kanalizacije. Preporucuje uzorci: se njeno adekvatno preciscavanje pre upustanja u vodotok. R/ 242 – Recna voda iz reke Morava – 100 m pre uliva banjske kanaliza- Prilog: cije u trenutku uzorkovanja sa as- ■■ 1. Izvestaj o ispitivanju pekta ispitivanih parametara shod- ■■ 2. Rezultati ispitivanja no odredbama Pravilnika o opasnim Kraljevo materijama u vodi Sluzbeni glasnik SR Srbije br. 31/82, Uredbe o klasifi- Lekar specijalista higijene kaciji voda Sluzbeni list SFRJ br.6/78 Datum: 22.07.2009. godine i Uredbe o kategorizaciji vodotoka Sluzbeni glasnik SRS, br 5/68 NE M.P. ODGOVARA normama propisanim za recne vode Ha klase zbog prisutnih vidljivih otpadnih materija, prisutne boje i povecane biohemijske potrosnje kiseonika. R/ 244 – Recna voda iz reke Morave –100 m posle uliva banjske kanalizacije – u trenutku uzorkovanja sa aspekta ispitivanih parametara shod- no odredbama Pravilnika o opasnim materijama u vodi Sluzbeni glasnik

LEAP Vrnjačka Banja 61 Tabela 4.1. 4.2. TENDENCIJE DALJEG ma, propisuje obavezu prečišćavanja RAZVOJA SISTEMA otpadnih voda, a član 124 definiše ZA EVAKUACIJU merenje količine i kvaliteta otpadnih I REGULACIJU voda. U tom smislu potrebno je izra- KVALITETA OTPADNIH diti katastar zagađivača, što nije jed- VODA nokratan posao, već predstavlja proces koji se obnavlja svake godine. Na teritoriji Vrnjačke Banje postoji kanalizacioni sistem kojim se pri- Zatim, treba izvršiti proširenje ka- kupljaju otpadne vode sa područja nalizacione mreže za prikupljanje grada. Postojeće stanje kanalizaci- i odvođenje sanitarne i tehnološ- je karakteriše: nepostojanje katastra ke otpadne vode do uređaja za pre- podzemnih instalacija, nepoznava- čišćavanje i izgraditi kanalizacionu nje stanja cevovoda za kanalaisanje mrežu i postrojenja za prečišćava- otpadnih voda, neodgovarajuće pri- nje otpadnih voda u seoskim nase- ključenje korisnika sa dosta divljih ljima. Kao mere zaštite treba da po- priključaka, nepostojanje merenja služi Formiranje uže zaštitne zone unutar sistema, itd. Zbog svega izne- oko svih vodozahvata i monitoring, tog nije bilo moguće kvalitetno sa- odnosno redovno praćenje i kontro- gledati postojeće stanje pa se kao prvi la ispravnosti vode za piće. Važna ak- zadatak nameće izrada Integralnog tivnost je i izgradnja prečistača ot- katastra zagađivača. Integralni kata- padnih voda, odnosno evakuisanje star zagađivača (IKZ), je registar in- otpadnih voda iz naselja. Naime, pre formacija i podataka o zagađivačima upuštanja otpadnih voda u recipijent životne sredine i predstavlja polaznu (reka Zapadna Morava) predviđa se osnovu za identifikaciju i monitoring njihovo prečišćavanje na centralnom izvora zagađivanja životne sredine, a uređaju za pre-čišćavanje otpadnih njegov deo čini i evidencija zagađiva- voda. Karakter recipijenta zahteva vi- ča vodotokova. Novi Zakon o voda- sok stepen prečišćavanja. Preduzeća

62 LEAP Vrnjačka Banja iz čijih se objekata, uređaja i postoro- dinu i zdravlje stanovništva može se jenja ispuštaju otpadne vode, dužni sagledati kroz: su da obezbede sistematsku kontrolu ■■ Uticaj otpadnih voda na kvalitet tih otpadnih voda, merenjem njihove površinskih voda, količine i ispitivanjem njihovog uti- ■■ Uticaj otpadnih voda na kvalitet caja na kvalitet vode u recipijentu. podzemnih voda i Evakuacija otpadnih voda u seoskim ■■ Uticaj na_ina evakuacije otpadnih naseljima je posebno problematič- voda na zdravlje stanovništva na jer se otpadne vode izlivaju u pri- Kada su u pitanju otpadne vode koje mitivno izgrađene septičke jame sa se generišu na teritoriji Opštine i gra- upijajućim efektom. Na taj način do- vitirajućih naselja kao što je i nave- lazi do zagađenja vode u bunarima. deno u prehodnim poglavljima, ce- Prema sporadičnim analizama bu- lokupna količina sakupljenih otpad- narskih voda od strane ovlašćenih nih komunalnih voda, atmosferskih zavoda, voda većine naselja u opštini i industrisjkih otpadnih voda se izne zadovoljava propisane standarde gradjenom kanalizacionom mrežom za pitku vodu. Zato je vrlo važno što evakuiše i izliva u Zapadnu Moravu. pre izgraditi kanalizacionu mrežu i Ne postoji sistem za prečišćavanje ot- ova aktivnost ima prioritet. padnih voda, već se ona skuplja u la- Treća važna aktivnost je završe- gunu sa direktnim ulivom u reku. tak centralnog gradskog postroje- Kada su u pitanju seoska naselja op- nja za prečišćavanje otpadnih voda. štine Vrnjačka Banja generisane ot- Kvalitet komunalnih otpadnih voda padne vode evakuišu se takoreći po uglavnom je poznat, a odgovaraju- pravilu, u individualne vodopro- ća tehnologija prečišćavanja zado- pusne septičke jame. Takođe, jedan voljava sezonske i dnevne oscilacije određen procenat stanovništva seo- i daje očekivane karakteristike ot- skih naselja koji je trenutno nemo- padnih voda koje dolaze na postro- guće proceniti, evakuiše sanitar- jenje. Otpadne vode koje se ispušta- ne otpadne vode putem prelivnih ju u recipient zadovoljavaju kriteriju- vodonepropusnih septičkih jama. me Evropske Unije, ali ne odgovara- Recipijent prelivnih otpadnih voda ju uslovima kvaliteta za ispuštanje u su uglavnom potoci i na kraju reka vodotok IIa kategorije, prema važe- Zapadna Morava. Iako sa odredje- ćim domaćim propisima. U tom smi- nom nesigurnošću, može se tvrditu slu završetak centralnog gradskog da postoji i praksa direktne evaku- postrojenja predstavlja neminovnost. acije sanitarnih otpadnih voda u lokalne vodotoke. 4.2.1. Procena uticaja na životnu sredinu, zdravlje ljudi i U toku pripreme izveštaja rezulta- standard života ti monitoringa kvaliteta vode lokalnih vodotoka recipijenata otpadne Analiza uticaja otpadnih voda op- vode nisu bili dostupni. Potpuno je štine Vrnjačka Banja na životnu sre- neverovatan podatak da ni o posto- jećem sistemu skupljanja otpadnih i kičnih voda ne postoje verodostojni tehnički podaci.

LEAP Vrnjačka Banja 63 Prema načelima Svetske zdravstvene 4.3. ZAKLJUČCI organizacije (WNO), osnovno pravo Prikupljanje otpadnih i kišnih voda svakog čoveka je „pravo na zdravlje”. na teritoriji Opštine je prilično neor- WNO, svrstava kvalitet vode za piće ganizovano, i karakteriše se: i brigu o njoj na zdravstveni nivo. Menjati kvaltet vode znači ugroža- ■■ ne postoji katastra podzemnih in- vati život čoveka i ostalih živih bića stalacija koja od nje zavise. Uticaji životne ■■ nepoznavanje stanja cevovoda za sredine na ljudsko zdravlje mogu biti kanalaisanje otpadnih voda, podeljeni u: ■■ neodgovarajuće priključenje korisnika sa dosta divljih priključaka, ■■ tradicionalne hazarde i ■■ ne postoje merenja protoka unutar ■■ moderne hazarde. sistema, Grupa „tradicionalnih hazarda” uk- ■■ najverovatnije da postoje priklju- ljučuje i nedovoljan pristup higijen- čenja evakuatora kišnih voda na ski bezbednoj pijaćoj vodi, neade- pojedinim tačkama sistema za ot- kvatnu osnovnu sanitaciju, kako u padne vode domaćinstvu tako i šire u zajednici, ■■ ne postoji tretman otpadnih voda te neadekvatnu dispoziciju tečnih ■■ Evakuacija otpadnih voda u seo- odpadaka. skim naseljima je posebno proble- „Moderni hazardi” su u relaciji sa matična tehnološkim razvojem i nedostat- ■■ Izrada postrojenja za prečišćava- kom zdravstvene zaštite i obezbedje- nje otpadnih voda je neophodna nja kvalitetne životne sredine, te ne- održive potrošnje prirodnih resursa. To uključuje zagađenje površinskih voda sa naseljenih područja, od industrije i intenzivne poljoprivrede. Opisana praksa ciklusa evakuacije generisanih komunalnih otpadnih voda iz naselja Opštine Vrnjačka Banja je neodrživa sa stanovišta oču- vanja kvaliteta životne sredine, odnosno sa aspekta mogućih uticaja na zdravstvenu zaštitu stanovništva. Zasigurno samo uspostavljanje integralnog sakupljanja komunalnih i industrijskih otpadnih voda i njihov adekvatan tretman prečišćavanja i to ne samo iz urbanog dela može smanjiti nivo potencijalno negativnog uticaja otpadnih voda na zdravlje stanovništva Opštine Vrnjačka Banja.

64 LEAP Vrnjačka Banja 5. KOMUNALNI OTPAD

Opština Vrnjačka Banja je obavezna o upravljanju otpadom. Plan je obu- da izradi Plan upravljanja komu- hvatio sve nalnim otpadom. Prema čl. 9. stav faze upravljanja: nastajanje otpada – 1. tačka 4., čl. 13.,čl. 17. stav 1. tačka proizvodnja, sakupljanje, predselek- 3. čl. 20. Zakona o upravljanju otpa- cija, transport, dom („Službeni list RS”,br. 36/09), Plan upravljanja otpadom je zakon- reciklaža, deponovanje, mehaničko- ska obaveza jedinica lokalne samou- biološku obrada, aspiracija biogasa i prave, ali istovremeno odražava slo- proizvodnja električne energije iz bi- ženost aktivnosti upravljanja otpa- ogasa dobijenog iz sanitarne kade. dom te predstavlja instrument oko Plan upravljanja otpadom definiše kog bi trebalo da se slože svi rele- strategiju razvoja i efikasnog i raci- vantni nadležni organi u opštini, a onalnog upravljanja komunalnim, na osnovu kog će se planirati aktiv- industrijskim, opasnim, inertnim nosti i ulaganja u sektor upravljanja i drugim otpadom i upozorava da otpadom. Plan definiše preduslove za upravljanje otpadom ne sme da do- održivi integralni sistem upravljanja vede u opasnost zdravlje ljudi i ugro- otpadom za dugoročni period od 10 zi životnu sredinu. godina, uz mogućnost da se u toku njegove realizacije mogu vršiti pri- lagođavanja i ažuriranja u skladu sa 5.1. CILJEVI PLANIRANOG izmenjenim uslovima, uz uvažavanje UPRAVLJANJA vremenskih i ekonomskih ograniče- OTPADOM nja. Pored toga, Plan upravljanja otpadom predstavlja jednu od značaj- Cilj upravljanja otpadom je nijih podloga za izradu Prostornog da materijali što potpunije uđu u plana opštine Vrnjačka Banja. zatvoreni ciklus i da se obezbedi odnošenje otpada prema standardi- Plan uređuje poslove sakupljanja, ma EU. privremenog skladištenja, prevoza, obrade i odlaganje otpada uz po- NASTAJANjE OTPADA štovanje principa: održivog razvo- ↓ ja, regionalnog upravljanja otpadom, preventivnog delovanja, prin- PRIVREMENO SKLADIŠTENjE cipa „zagađivač plaća” sve u skladu ↓ sa Zakonom o upravljanju otpadom SAKUPLjANjE I SELEKCIJA i Nacionalnom Strategijom upravlja- ↓ nja otpadom . Plan ukazuje na zadatke koji sto- TRANSFER I TRANSPORT je pred Opštinom Vrnjačka Banja, ↓ ======predlaže načine rešavanja i obaveze ↓ ↓ aktera koji moraju da poštuju Zakon OBRADA I KORIŠĆENjE DEPONOVANjE

LEAP Vrnjačka Banja 65 Integralni sistem upravljanja otpa- sebno mesto zauzima i obrada preo- dom se uspostavlja na način da zado- stalog otpada. volji prioritete uspostavljanjem me- Planom upravljanja komunalnim ot- hanizama za: padom treba definisati okvir za sle- ■■ Minimalno nastajanje otpada, po- deće aspekte sistema upravljanja sebno svođenje opasnih karakteri- otpadom: stika takvog otpada ■■ Usklađivanje sa zahtevima poli- ■■ na minimum; tike upravljanja otpadom defini- ■■ Smanjenje nastalog otpada po ko- sane prvenstveno domaćim zako- ličini, posebno uzimajući u obzir nodavstvom i strateškim planira- opticaj otpada; njem, sa osvrtom na ciljeve defini- ■■ Tretiranje otpada na način kojim sane od strane Europske unije; se osigurava povraćaj sirovine iz ■■ Pregled svih tokova otpada na po- njega; dručju od interesa Plana, kao i pri- ■■ „Sigurno” odlaganje samo onog kaz količina otpada nastalog na preostalog otpada čiji je uticaj na tom području, a sve sa ciljem us- okolinu minimalan. postavljanja kompatibilnosti vrsta otpada sa mehanizmima name- njenim za njihov tretman; ■■ Prikaz ekonomsko-finansijskih zahteva uspostavljanja i rada integralnog sistema upravljanja otpadom. Uspostavljanje integralnog sistema upravljanja otpadom sa svojim komponentama odvojenog sakupljanja i ponovnog korišćenja korisnog dela otpada javlja se kao nužnost u funkciji smanjenja ukupnih troškova, ali i obaveza koje će proizaći i budućih zakonskih obaveza. Ciljevi upravljanja otpadom na po- Ilustracija 5.1. - Prioriteti upravljanja dručju opštine Vrnjačka Banja su u otpadom potpunom skladu sa ciljevima defi- Granice između ovih osnovnih po- nisanim domaćom i EU legislativom, stupaka nisu čvrsto određene, već kao i Strategijom upravljanja otpa- zavise od socioloških, ekonomski- dom Republike Srbije. ih, tehnoloških, ekoloških i ostalih 5.2.1. Učešće javnosti uticaja svakog područja. Postupci upravljanja otpadom su međusobno Veoma bitan aspekt planiranja i im- povezani i ne mogu se pojedinačno plementacije Plana upravljanja otpa- razmatrati izvan jedinstvene strate- dom je uključivanje javnosti u pro- gije. U celovitim sistemima upravlja- ces. Priroda problematike upravljanja otpadom razvijenih zemalja po- nja otpadom ima karakteristike vrlo osetljive po pitanju prihvatanja od

66 LEAP Vrnjačka Banja Ilustracija 5.2 - EU legislative relevantna za sisteme upravljanja otpadom strane svih zainteresiranih strana. S veliki problem, kako sa prostornog tim u vezi, planiranje njihovog uče- tako i aspekta uticaja na šća u procesu je jedan od najbitnijih lokalno stanovništvo. Integralni si- preduslova za uspešno provođenje stem upravljanja otpadom na po- Plana.

Ilustracija 5.3. - Uključivanje javnosti po fazama Plana

5.2.2. Veza sa prostornim dručju opštine će se uvoditi fazno. planiranjem Izgradnji pojedinih infrastruktur- Najbitniji aspekt sprovođenja nih komponenti prethodi studija na Integralnog sistema upravljanja ot- opštinskom, međuopštinskom ili re- padom na području opštine Vrnjačka gionalnom nivou, koja treba da sa- Banja bilo bi njegovo prostorno plani- gleda sve tehničke, finansijske i pro- ranje. Čitav proces planiranja i spro- storne segmente i dođe do najboljeg vođenja sistema mora biti u koordi- rešenja. U fazi projektovanja mora se naciji sa izradom Prostornog plana ostvariti čvrsta veza sa prostornim Vrnjačke Banje. Razlog zbog kog je planiranjem kako bi se definisali lo- ta veza izrazito važna leži u činjenici kaliteti za pojedine infrastrukturne da implementacija sistema zahteva, u komponente. određenoj meri, prostor. Kompletna Plan upravljanja otpadom na područ- infrastruktura, npr. sanitarne depo- ju opštine služi kao osnova za ostva- nije, reciklažna ostrva, reciklažna rivanje veze između Uspostavljenog dvorišta, čitavi centri za upravljanje integralnog sistema upravljanja ot- otpadom i dr., moraju naći svoje me- padom i prostornog planiranja. Plan sto u prostoru, što nekad predstavlja navodi pojedine komponente sistema

LEAP Vrnjačka Banja 67 za koje je potrebno izvršiti prostorno munalna preduzeća. Otpad iz indu- planiranje. strije tretiraju sami generatori te vrste otpada, dok su za medicinski otpad odgovorne medicinske ustanove. 5.3. POSTOJEĆE STANjE Kako bi se prikupili podaci o otpadu U UPRAVLjANjU navedena preduzeća i ustanove su in- OTPADOM dividualno kontaktirane i intervju- U cilju što efikasnijeg planiranja i isane. Većina podataka je dobivena implementacije novog integralnog na osnovu procena, obzirom da po koncepta upravljanja otpadom na pitanju bilo koje vrste otpada na po- području opštine Vrnjačka Banja lo- dručju opštine ne postoji operativan kalni Plan upravljanja otpadom daje informativni sistem koji bi sistemat- prikaz trenutne situacije sa upravlja- ski pratio generisanje pojedinih vrsta njem otpadom na području opšti- otpada. ne. Dat je prikaz stanja u upravljanju Na osnovu prikupljenih podataka komunalnim, industrijskim i medi- identifiikovani su opšti i specifič- cinskim otpadom. Revizioni ciklusi ni problemi po svim aspektima tre- Plana će oceniti progres u njegovoj nutnog načina upravljanja otpadom implementaciji u odnosu na trenutno i sistematizovani preglednim prika- stanje i dati smernice za njegovu da- zom. Do rešenja ovih problema se lju implementaciju. jedino može doći sistemskim pri- Otpad se stvara u domaćinstvima, stupom predstavljenim funkcionisa- proizvodnim kapacitetima i poslov- njem jedinstvenog integralnog siste- nim objektima, trgovinama, obra- ma upravljanja otpadom koji ovaj do- zovnim institucijama, turističkim kument uspostavlja. organizacijama i subjektima, medi- 5.3.2. Utvrđivanje stanja u cinskim ustanovama, organima jav- upravljanju komunalnim ne uprave i dr. otpadom Nastajanje otpada u opštini uslovlje- Stanje u upravljanju komunalnim ot- no je stepenom industrijskog razvo- padom je utvrđeno na osnovu poda- ja, životnog standarda, načina života, taka dobivenih od opštinskih komu- potrošnje i drugih parametara. nalnih preduzeća. Podaci su svrstani u nekoliko kategorija: 5.3.1. Metodologija korišćenja na utvrđivanju postojećeg ■■ Opšti podaci stanja ■■ Pravni okvir Kod utvrđivanja trenutnog stanja ■■ Finansijsko upravljanje u upravljanju otpadom na područ- ■■ Javna svest i obuka ju opštine pristupilo se odvojenom ■■ Tehnički aspekt analiziranju glavnih aspekata komu- ■■ Komentari nalnog, industrijskog i medicinskog Opšti podaci. Ova grupa podataka otpada. Podaci su prikupljeni anketi- govori o samom operateru komu- ranjem preduzeća i institucija koja su nalnog otpada, a to su opštinska ko- zadužena za upravljanje pojedinim munalna preduzeća JKP „Beli izvor” vrstama otpada. Za upravljanje ko- i JP „Borjak”. Na osnovu pojedinač- munalnim otpadom zadužena su ko- nih podataka dobiva se slika trenut-

68 LEAP Vrnjačka Banja ne organizacije upravljanja otpadom otpadom i identifikovani su glavni na području opštine, kao i njenim problemi. kapacitetima za obavljanje poslova. Komunalnih preduzeća pored zbri- 5.3.3. Utvrđivanje stanja u njavanja otpada vrši i druge komu- upravljanju industrijskim nalne delatnosti. otpadom Pravni okvir. Uređenost postojećih Jedan od identifikovanih problema u sistema upravljanja komunalnim ot- oblasti industrijskog otpada u opšti- padom zavisi od načina kako je nji- ni Vrnjačka Banja je nedostatak baze hovo postojanje pravno definisano. podataka o otpadu iz industrije, ge- Ova grupa prikupljenih podataka neratorima i tokovima. Zbog toga, pruža osnovu za analizu pravnih za- metodologija rada u cilju snimanja hteva u postojećem upravljanju ot- stanja iz ove oblasti je sprovedena ko- padom, a daje i osnovu za uspostav- risteći slijedeće tri metode: ljanje novog integralnog koncepta ■■ Analiza dostupnih podataka, upravljanja otpadom. ■■ Anketiranje putem upitnika, Finansijsko upravljanje. Na osno- ■■ Procena na osnovu više pokazate- vu prikupljenih podataka izvršena lja. je analiza trenutnog finansijskog as- Prvi način tj. analiza već dostu- pekta upravljanja komunalnim otpa- pnih podataka, iz objavljenih rado- dom. Prikupljeni su podaci o procen- va, iz postojećih studija,, članaka i tima naplate za različite tipove ko- direktnih kontakata sa određenim risnika usluga. Takođe, podaci daju preduzećima. informaciju i o politici cena uslu- Drugi način je korišćenje upitnika- ga zbrinjavanja otpada na području ankete koji su direktno poslati svim opštine. značajnijim privrednim subjektima Javna svest i obuka. Ova grupa po- putem telefaksa i emaila. Značajni dataka govori o obimu i vrsti trenut- privredni subjekti su ocjenjeni pre- nih aktivnosti koje se vode na po- ma grani industrije kojoj pripadaju većanju javne svijesti i usavršavanju i prema broju zaposlenih. Korišćeni kadrova po pitanjima upravljanja ko- upitnici imali su za cilj predstavlja- munalnim otpadom. nje sveobuhvatne slike – prikuplja- Tehnički aspekt. Tehnički podaci nje podataka o samom preduzeću, daju osnovu za dalje planiranje siste- o strukturi vlasništva i sistemima ma upravljanja otpadom. Na osnovu upravljanja, glavnih delatnosti, glav- ovih podataka utvrđena je količina nih i pomoćnih korišćenih sirovina i komunalnog otpada koja se generi- detaljnih pregleda pogona i postroje- še na području opštine, što predstav- nja u cilju identifikovanja glavnih as- lja osnovu za dalje projekcije važne u pekata životne sredine. procesu planiranja. Posebno su obra- Glavna pitanja u upitniku su bila đeni podaci vezani za: sakupljanje slijedeća: otpada, odvajanje otpada za recikla- ■■ – opis proizvodnog procesa žu, transport otpada i odlaganje ot- ■■ – količine i vrsta sirovine i energe- pada. Na osnovu ove grupe podataka nata koji se upotrebljavaju se takođe došlo do procene trenutnih ■■ – vlasnička struktura i struktura tehničkih kapaciteta za upravljanje

LEAP Vrnjačka Banja 69 zaposlenih nice „Merkur” i Bolnice za interne ■■ – procesi koji generišu otpad bolesti. ■■ – vrste i količine otpada Za ovo istraţivanje korišten je upitnik ■■ – načini zbrinjavanja otpada sa pitanjima, podeljenim u 5 celina. ■■ – poteškoće sa otpadom i drugim problemima. Odabrane su sledeće celine: Kao finalna faza rada, korištena 1. Opšti podaci je stručna procena količina otpa- ◆◆ Naziv ustanove da iz industrije na nivou cele opšti- ◆◆ Kontakt osoba ne. Naime, (obzirom na nepostojanje ◆◆ Adresa evidencije o količinama i tokovima ◆◆ Tel/fax; e-mail otpada) kada se pokazalo da kon- ◆◆ Podaci o zaposlenom osoblju takti, upitnici i postojeće informa- ◆◆ Opis delatnosti koje obavlja cije nisu bili dovoljni i relevantni za ustanova formiranje stvarne slike stanja indu- 2. Pravni okvir strijskog otpada na teritoriji opštine, ◆◆ Regulativa na državnom/op- i stoga je formulisan niz pretpostavki štinskom nivou iz oblasti uprav- koji je omogućio procenjivanje koli- ljanja otpadom čina generisanog otpada iz industrije. ◆◆ Ostala relevantna regulativa Neke od pretpostavki uključuju: (pravilnici) 3. Finansiranje zdravstvene ustanove ■■ Podatke iz postojećih studija i do- ◆◆ Procenat finansijskih sredstava kumenata usmerenih na upravljanje otpa- ■■ Statističke podatke dom ■■ Procene od strane lokalnih insti- 4. Javna svest i obuka tucija ◆◆ Preduzete aktivnosti o obuka- ■■ Broju stanovnika, registrovanih ma iz oblasti upravljanja otpa- vozila, privrednih subjekata kao dom faktor u količinama industrijskog 5. Tehnički aspekt otpada koji se generiše, i sl. ◆◆ Opis otpada (vrste otpada koji Prema odzivu na upitnike koji su po- produkuju) slati, očigledno je da je generiranje i ◆◆ Ukupni volumen otpada adekvatno zbrinjavanje otpada jedan ◆◆ Lokacija na kojoj se čuva otpad od segmenta koji je poprilično zane- pre sakupljanja maren unutar industrije. Većina ko- ◆◆ Mogućnost razvrstavanja uku- ličina je procenjena, što znači da se pnog otpada otpad ne meri i ne kontroliše. ◆◆ Tretman otpada ◆◆ Sortiranje medicinskog otpada 5.3.4. Utvrđivanje stanja u ◆◆ Konačno zbrinjavanje otpada upravljanju medicinskim ◆◆ Prepreke za uspostavljanje siste- otpadom ma upravljanja otpadom. U istraživanju, koje je bilo neophod- 5.3.5. Vrste, količine i mesto no za izradu plana korišteni su poda- nastanka otpada ci dobiveni iz dravstvenih ustanova sa teritorije opštine i to: Doma zdrav- Otpad je u smislu Zakona o upravlja „Nikola Dzamić”, Specijalne bol- ljanju otpadom („Sl. list RCG”, br. 80/05) i prema Direktivi 75/442/EEC

70 LEAP Vrnjačka Banja (dopunjena sa 2006/12/EC), svaka 5.3.6. Proizvodnja komunalnog materija ili predmet koje je vlasnik otpada odbacio ili je dužan da odbaci. „Komunalni otpad je otpad iz doma- Klasifikacijom otpada vrši se podela ćinstava, kao i drugi otpad koji je po po grupama, podgrupama i vrstama, svojoj prirodi ili sastavu sličan otpa- a sve u skladu sa poreklom otpada. du iz domaćinstava”. Klasifikacija otpada se vrši na osno- Uobičajeno je da se otpad urbanih vu kataloga koji utvrđuje organ dr- sredina i komercijalni otpad jednim žavne uprave nadležan za poslove za- imenom naziva komunalni čvrsti štite životne sredine. otpad. U ukupnom otpadu prevla- Karakterizacija otpada je postupak davaju industrijski i komunalni ot- ispitivanja kojim se utvrđuju fizič- pad, pri čemu klasifikacija otpada ke, hemiske I biološke osobine ot- veoma mnogo varira od zemlje do pada. Na osnovu izvršene karakteri- zemlje, u zavisnosti od važećih za- zacije otpad se označava u skladu sa kona i pravilnika. Masa i sastav ot- Zakonom i Direktivama EU. Vlasnik pada zavisi od mnogih faktora, kao otpada dužan je da vrši karakteriza- što su klima, ekonomska razvijenost ciju za sve vrste otpada osim za tpad posmatranog regiona, veličina grada, iz domaćinstva. način stanovanja i socijalne specifič- nosti, način sakupljanja i transporta Vlasnik otpada snosi troškove pre- čvrstog otpada. Dnevna, a time i go- ventivnih mera i mera upravljanja dišnja masa čvrstog komunalnog ot- otpadom, troškove anacionih mjera pada, po stanovniku, razlikuje se od zbog zagađivanja i šteta nanetih ži- jedne do druge zemlje, pri čemu je u votnoj sredini. Vlasnik otpada du- razvijenim zemljama viša (1,4 kg/st./ žan je da pravlja otpadom u skladu sa danu), u odnosu na srednje razvijene Zakonom i zahtjevima zaštite život- ili nerazvijene zemlje (0,2–0,7 kg/st./ ne sredine. Dužan je da izvrši obradu danu). U zemljama OECD godišnji otpada ili da otpad odloži u skladu porast nastalog otpada iznosi 1,7%, sa planovima upravljanja otpadom a u zemljama EU 1%. U zemljama i principima zaštite životne sredine. Zapadne Evrope nastajalo je 1992. Otpad predstavlja velikog zagađivača godine približno 390 kg kućnog (ko- zemljišta, vode i vazduha. Podjeljen munalnog) otpada po stanovniku. je u nekoliko vrsta: Područje opštine Vrnjačka Banja u ■■ Komunalni otpad čiji sastav ulazi 10 mesnih zajedni- ■■ Industrijski otpad ca, prema procenama zasnovanim na ■■ Medicinski otpad podacima7 dobivenim za 2008. godi- Prema definiciji, komunalni otpad je nu ima produkciju komunalnog ot- otpad iz domaćinstava, otpad iz proi- pada od 0,8 kg/st/dan, odnosno go- zvodnje ili uslužne djelatnosti, ako je dišnja proizvodnja komunalnog otpo svojstvima sličan otpadu iz doma- pada po stanovniku opštine iznosi ćinstava. U komunalni otpad spada i 291 kg/st/god. Komunalni otpad za otpad dobijen u privrednim organi- koji je prikazana godišnja proizvod- zacijama, koji nije nastao u procesu nja po stanovniku podrazumeva ot- proizvodnje. pad iz domaćinstava ili njemu sli- čan otpad iz administrativnih obje-

LEAP Vrnjačka Banja 71 kata, objekata trgovine i uslužnih zvoda iz kojih ostaje otpad. S druge delatnosti kojeg sakupe komunalna strane, u većim sredinama je veća je- preduzeća. dinična produkcije otpada obzirom na potrošački karakter života u ur- Pokrivenost teritorije sa organizova- banim zonama. Prosečna produkcija nim odvoženjem smeća: komunalnog otpada na području op- ■■ MZ Vrnjačka Banja sa prigrad- štine se uklapa u prosečnu vrednost skim naseljima Ruđinci, Lipova i na području čitave Republike Srbije, Vrnjci sa 6600 registrovanih kori- a koja iznosi 0,73 kg/st/dan. snika usluga kategorije domaćin- stava i 801 korisnik usluga katego- 5.3.7. Tehnički aspekti sistema rija preduzeća, objekata trgovine upravljanja otpadom i uslužnih delatnosti što čini oko 65% obuhvaćene teritorije organi- Komunalno preduzeće “Beli zovanog prikupljanja otpada, izvor” u čijoj je nadležnosti zbrin- ■■ Ostale Mesne zajednice 5%, sa ten- javanje otpada trenutno primen- dencijom porasta obuhvata uklju- juje metode zasnovane uglavnom na čivanjem teritorija Mesnih zajed- neselektivnom sakupljanju otpada, nica Novo Selo (30%), Podunavci njegovom transportu i odlaganju na (15%), Gračac (10%). opštinsko smetlište koje je nesanitar- nog karaktera. Tipičan sistem uprav- Udeo komunalnog otpada i njemu ljanja otpadom na podruju opštine sličnog otpada iz administrativnih Vrnjačka Banja je predstavljen na objekata, objekata trgovine i usluž- sledećoj šemi. nih delatnosti u ukupnoj količini ot-

Tehnički aspekti Sakupljanje Transport Odlaganje Selektivno sa- Prosečna pokri- Veoma mali Na smetlištu se Odlaganje se Ne postoje dru- kupljanje se ne venost usluga- procenat otpa- transportuju vrši na nesani- gi načini zbri- primenjuje osim ma je 65% da se odvaja za maksimalne ko- tarnom smetlišti njavanja osim za pet ambalažu recikliranje ličine otpada jer odlaganja nema izdvajanja na izvoru

Ilustracija 5.4. - Šematski prikaz tehničkog aspekta postojećeg sistema za upravljanje otpadom sa glavnim nedostacima

pada se za gradski deo sa većim delom urbanog stanovništva procjenju- Tehnički aspekt postojećih sistema je na oko 80%. upravljanja otpadom na području opštine ima dosta nedostataka, pa je U Produkciji komunalnog otpada za postizanje ciljeva upravljanja ot- postoje određene varijacije u jedini- padom potrebno unaprjeđenje po- čim produkcijama otpada za različta stojećih sistema sa komponentama područa opštine. Razlog tome je u ne- koje će efikasno dovesti do savreme- ujednačena razvijenost pojedinih denog efikasnog integralnog pristupa lova opštine. U nekim mesnim zajed- upravljanju otpadom. Jedini metod nicama prevladava stanovništvo koje selektivnog prikupljanja otpada od- po pravilu konzumira manje proi- nosi se na prikupljanje pet ambala-

72 LEAP Vrnjačka Banja že u za te namene obezbeđene žičane koje je redovno održavanje od strane kontejnere, čiji je se broj svake godi- JP „Borjak” u površini od oko 40ha. ne povećava. Pokošena trava se odlaže na smetli- šte, a opalo lišće se prikuplja i od- 5.3.8. Organizacija vozi u kompostište ovog preduzeća. Dobiveni kompost se koristi u proi- Pored komunalnog i njemu sličnog zvodnji sezonskog i sobnog cveća, ra- otpada, JKP „Beli izvor” prikuplja i sada – cvetnog materijala, što je jed- ostale vrste neopasnog otpada slič- na od delatnosti ovog preduzeća. nog komunalnom, kao što su otpad iz industrije, medicinskih ustanova Osnovne organizacijske karakteristi- i građevinski otpad. Aktivnosti koje ke komunalnih preduzeća sa terito- sačinjavaju postojeće sisteme uprav- rije opštine Vrnjačka Banja su date u ljanja otpadom, kao i kod većine sledećoj tabeli: komunalnih preduzeća na teritoriji opštine Vrnjačka Banja su svede- 5.3.9. Sakupljanje otpada iz ne na one osnovne, i to prikupljanje domaćinstava i njemu otpada, njegov transport i odlaganje sličnog otpada na odlagališta. Zbrinjavanje otpada, Glavni indikatori uspešnosti funkci- na području opštine nije jedina de- onisanja sakupljanja otpada u sklo- latnost u opisu njihove delatnostii. pu sistema upravljanja otpadom su Ostale aktivnosti kao npr. vodosnab- sljedeći: devanje, odvođenje kanalizacionih voda, gradska higijena, upravljanje ■■ Pokrivenost područja sakuplja- pijacom, pranje gradskih ulica, zim- njem otpada ska služba, i dr. su takođe u nadlež- ■■ Broj posuda za sakupljanje otpada nosti ovog preduzeća. i broj prevoznih vozila ■■ Dinamika odvoza otpada Treba napomenuti da je Vrnjačka ■■ Odvojeno sakupljanje otpada Banja turističko mesto sa velikim ■■ Sakupljanje kabastog otpada potencijalom zelenih površina, od

Komunalno Vlasnička struktura Zaposleni kadar Delatnosti preduzeće

VSS i VŠS SSS, NKV i PK VK i KV

Beli izvor 100% državni kapital 23 114 105 – vodovod i kanalizacija – zbrinjavanje otpada – gradska čistoća – gradsko groblje – gradska pijaca Borjak 100% državni kapital 28 90 86 – održavanje zel.površina – gazdovanje zast. šumama – primarna prerada drveta – lovstvo

Tabela 5.1. – Indikatori su predstavljeni na osnovu podataka dobivenih od komunalnih preduzeća.

LEAP Vrnjačka Banja 73 5.3.10. Pokrivenost područja kako bi se indirektno smanjio broj sakupljanjem otpada divljih deponija, odnosno smetlišta. Pokrivenost područja sakupljanjem Poslednji i jedini nacionalni podaci o otpada ukazuje delimično i na pro- sastavu i količini otpada doneti su u dukciju komunalnog otpada na tom Nacionalnoj Strategiji upravljanja ot- području. Komunalno preduzeće ne padom sa programom približenja EU pokriva sva domaćinstva odvozom 2003. godine Ministarstvo za zaštitu otpada, tako da se pretpostavlja da prirodnih bogastava i životne sredi- neprikupljeni otpad završi na divljim ne. Prema podacima iz „ANKETE” odlagalištima. Jedan od zadataka in- (ni tada nisu rađena merenja na re- tegralnog pristupa upravljanja otpa- prezentativnim uzorcima) iz 160 dom je eliminisanje divljih deponija opština procenjeno je da 0,8 kg/sta- na najmanju moguću meru. Oko 65% novniku/dan se genereši u Srbiji, što broja domaćinstava u opštini je poje 5983 tona/dnevno ili 2,2 miliona kriveno uslugama odvoza otpada. tona godišnje. Procentualni sastav To su uglavnom domaćinstva iz ur- otpada nije rađen. Pojedinačne op- banih područja i jednog dela pristu- štinske analize sastava otpada ra- pačnih ruralnih oblasti. đene su po skoro svim opštinama, ali nema nacionalne preporučene ili Mesna zajednica Pokrivenost (% usvojene metodologije. Na osnovu domaćinstava) urađenih analiza stručnjaka iz GTZ Vrnjačka Banja 90% donesen je predlog metodologije od strane ove nemačke organizacije koji Vrnjci 2% bi odgovarao Republici Srbiji. Na te- Novo Selo 30% ritoriji AP Vojvodine u toku je izrada Gračac 10% Studije utvrđivanja sastava i količi- Podunavci 15% ne otpada na teritoriji AP Vojvodine Vraneši 0% u cilju stvaranja relevantnih osnovnih podataka u procesu razvoja i re- Štulac 2% struktuiranja sektora upravljanja ot- Ruđinci 2% padom u Vojvodini, od strane ENE Stanišinci 0% centra Univerziteta u Novom Sadu. Rsavci 0% Prema podacima dobijenih merenjem otpada u određenom vremenskom intervalu od strane upravljača Tabela 5.2. – Pokrivenost područja otpadom JKP „Beli izvor”, a za potre- sakupljanjem otpada be izrade tehničke dokumentacije za Kako je produkcija otpada u urba- izgradnju sanitarne deponije došlo se nim područjima veća od one u rural- do sledećih podataka sa aspekta sa- nim, može se reći da se većina komunalnog otpada prikupi, ali da ostaje određena količina koja završava na divljim deponijama. Cilj u narednom periodu bi bio da se procenat od 65% obuhvaćenih domaćinstava poveća,

74 LEAP Vrnjačka Banja Opština Procena proizvodnje otpada Proizvođači otpada Procenjene količine (t/god) Stanovni- Turizam Stanov- izbegla i Stanovni- Turizam Stanov- Ukupno ci Opštine (posetila- nici koji raseljena ci Opštine (poseti- nici koji VB ca) 2008 rade u VB, lica VB laca) rade u VB, a žive u a žive u drugim drugim opšt. opšt. Vrnjačka 26.492 163.000 568 3.693 8.814,00 652,00 165,00 9.631,00 Banja Tabela 5.3 - Proračun proizvedene količine čvrstog komunalnog otpada u opštini Vrnjačka Banja stava čvrstog komunalnog otpada (u „Beli izvor” ove vrste otpada čine 20 težinskim %): % ukupno odloženog materijala. ■■ papir i karton 25% Struktura komunalnog otpada se ne ■■ staklo 10% može precizno iskazati u procenti- ■■ metal 5% ma, zbog: ■■ plastika 15% ■■ nepostojanja vage na smetlištu, ■■ organski otpad 20% ■■ ne vršenja separacije otpada i ■■ ostalo 25% reciklaže sekundarnih sirovina, Na osnovu podataka JKP „Beli ■■ nepokrivenost teritorije opštine izvor”-sakupljene, transportovane i specijalizovanim posudama za se- odložene količine čvrstog komunal- lektivno sakupljanje otpada (osim nog otpada iznose (65% pokrivenosti za pet ambalažu) organizovanog sakupljanja otpada): ■■ Industrijski otpad: industrijska ■■ u 2005. godini 23.920 m3 preduzeća koja u svojoj proizv- ■■ u 2006. godini 24.180 m3 odnji imaju otpad koji nije komu- ■■ u 2007.godini 24.635 m3 nalni niti inertni ili pak pri planiranom remontu proizvodi čvrsti Treba napomenuti da se radi o aprok- otpad koji po svojim karakteris- simativnim podacima, jer na teritori- tikama ne pripada inertnom i ji opštine Vrnjačka Banja ne postoji komunalnom otpadu. pouzdan metod na osnovu kojeg bi ■■ Medicinski otpad: zdravstvene se utvrdile tačne količine odlože- ustanove koje pružaju zdravstvene nog otpada na odlagalištu (smetli- usluge, apoteke. štu). Prikazani podaci su dobijeni na ■■ Opasni otpad: osnovu broja prevezenih kamionskih tura iI periodičnih merenja otpada ◆◆ opasni otpad iz domaćin- prilikom njegovog odlaganja. stva (odbačena električna/ elektronska oprema kao TV, Ostale vrste otpada sa prostora opšti- PC,frižideri, bojleri, ketridži, ne Vrnjačka Banja predstavljaju zna- toneri, tuš baterije, filmovi, al- čajnu količinu materijala koji se od- kalna i kiselinska sredstva zači- laže na gradskom smetlištu, a čine ga šćenje, pesticidi i dr.). građevinski otpad, e-otpad (uglav- ◆◆ opasni industrijski otpad: glav- nom kućni aparati), nameštaj, zeleni proizvođači opasnog in- ni otpad i dr. Prema procenama iz JP dustrijskog otpada su mala i

LEAP Vrnjačka Banja 75 srednja preduzeća, benzinske Nosioci ovih aktivnosti su Opština pumpe,auto-servisi, perionice Vrnjačka Banja JP Direkcija za plani- kola, fotografske radnje, koz- ranje iI izgradnju, preduzeća koja se metički saloni, hemijske čistio- bave sakupljanjem, prevozom I od- nice i sl. laganjem otpada kao i proizvođači ■■ Otpadni baterije i akumulatori: otpada. domaćinstva, preduzeća, ustanove. 5.3.11. Broj posuda za sakupljanje ■■ Otpadne gume (od vozila i gume- komunalnog otpada no-tehnički materijali): domaćin- i mehanizaciona stva, preduzeća, ustanove, auto- opremljenost servisi, vulkanizeri i druga javna Broj posuda za sakupljanje komunal- i privatna preduzeća koji se bave nog otpada i mehanizaciona opre- transportom. mljenost govore o kapacitetu ko- ■■ Ambalažni materijali: domaćin- munalnog preduzeća „Beli izvor” stva, ustanove, preduzeća, naučne da zbrine svu količinu proizvede- i stručne organizacije, ugostitelj- nog otpada. Mali broj posuda direk- stvo. tno utiče na povećanje transportnih ■■ E – otpad: domaćinstva, preduzeća, troškova jer se pojačava dinamika ustanove, ugostiteljstvo, škole, i odvoza. Usklađivanje kapaciteta za dr., sakupljanje otpada i efikasnost tran- ■■ Otpadna ulja: autoservisi, sporta je jedan od prioriteta efika- industrija, ustanove, domaćinstva. snog integralnog sistema upravljanja ■■ Vozila van upotrebe: domaćinstva, otpadom. ustanove, preduzeća. ■■ Građevinski otpad od rušenja: U nekim delovima opštine primetan Građevinska preduzeća koja pri- je nedostatak posuda za sakupljanje premaju prostore za otpada što rezultira sakupljanju otpada u plastičnim vrećama rasutim izgradnju objekata, ako se na tome po i oko mjesta sakupljanja, ili u naj- prostoru nalaze stari objekti koje tre- gorem slučaju dolazi do pojave rasu- ba ukloniti. tog otpada na mestima sakupljanja. ■■ Zemlja i šljunak iz otkopa: Transport kao komponenta sistema Građevinska preduzeća. upravljanja otpadom igra važnu ulo- ■■ Poljoprivredni otpad i šumsko-dr- gu u finansijskom upravljanju siste- veni otpad: poljoprivrednici, do- mom. To je jedna od najbitnijih stav- maćinstva, pijace, stolarske radi- ki u troškovima rada sistema. Broj onice. vozila usklađen sa potrebama odvo- Da bi se izvršilo kvalitetno planira- za sakupljene količine otpada do de- nje i upravljanje čvrstim otpadom ponije, njihovo stanje i održavanje, potrebno je da se uradi realna baza udaljenost od odlagališta, dinami- podataka u kojoj će biti definisano ka odvoza, neki su od glavnih para- mesto nastanka, količina sakuplje- metara za optimizaciju komponente nog čvrstog otpada, njegovo tran- transporta u okviru integralnog sis- sportovanje do mesta reciklaže ili tema upravljanja otpadom. deponovanja.

76 LEAP Vrnjačka Banja Vrsta posuda Zapremina m³ Jed.mere Količina Napomena Metalni kontejner 1,1 komad 376 Plastični kontejner 1,1 komad 2 Standardne kante 120 l 0,12 komad Cca 1000 Nestandarne posude - komad Cca 1000 Kontejneri za PET ambalažu 1,5 komad 50 Tabela 5.4. – Broj posuda za sakupljanje otpada

Tip vozila God. proizvodnje Zapremina m³ Napomena Smećar FAP 1414 1990 15 Sa potisnom pločom Smećar FAP 1414 1991 15 Smećar SCANIA 93P 1988 25 Za ručno ubacivanje smeća Smećar MERCEDES 1619 1981 15 Smećar MERCEDES 1823 2007 15 Motokultivator IMT 509 1998 - Za sakupljanje smeća u nedostu- pnim ulicama za veća vozila Buldozer TG 140 1989 - Cisterna FAP 1314 1988 8 Za pranje ulica, posuda za smeće i prevoz vode Cisterna TAM 190 1981 8 Pozajmljena od Službe civilne zaštite Tabela 5.5. – Mehanizacija Pregledom postojećeg voznog par- šta, a samim tim će se smanjiti troš- ka u JKP „Beli izvor” utvrđuje se kovi transporta. Takođe, dobivena loše stanje kada je reč o brojnom sta- ekonomska vrednost otpadne siro- nju i starosti transportnih sredstava vine kao robe će povećati prihode i za transport komunalnog otpada. omogućiti dalja ulaganja u osavre- Prosečna starost vozila je 20 godi- menjavanje sistema. na, što sa stanovišta potrošnje goriva i održavanja veoma negativno utiče 5.3.12. Dinamika odvoza otpada na finansijsku stranu poslovanja si- Osnovni zadatak sistema upravlja- stema. Takođe, česti kvarovi na zanja otpadom je što kraće zadržava- starelim vozilima mogu predstavljati nje komunalnog otpada u i oko mje- uzrok nefunkcionisanja ili smanje- sta njegovog prikupljanja. S tim u nog obima rada sistema na određeno vezi se utvrđuju dinamike odvoza. vreme. Dinamiku odvoza otpada individu- Integralni koncept upravljanja otpa- alno utvrđuje komunalno preduzeće, dom će uveliko povećati efikasnost a na osnovu produkcija komunalnog transporta otpada, gdje neće biti otpada u pojedinim zonama koje su primarna ulaganja u najsavremeni- pokrivene organizovanim odvože- ja transportna vozila. Naime, prin- njem smeća. Otpad iz užih gradskih cipi ovakvog koncepta daju prioritet područja se odvozi češće, dok se šire smanjenju količina otpada koja će se gradsko područje obilazi sa smanje- transportovati na udaljena odlagali- nom dinamikom. Dinamike se odre-

LEAP Vrnjačka Banja 77 đuju na način da se najekonimičnije ganje. Takođe, rast svesti o tržišnoj usaglase troškovi transporta otpada vrednosti reciklažne sirovine će do- sa kapacitetima posuda za sakuplja- prinjeti većem izdvajanju na izvoru. nje otpada. Ključno u povećanju procenta otpada izdvojenog na izvoru je povećanje Utvrđene dinamike odvoza otpada javne svesti kod stanovnika. na teritoriji opštine Vrnjačka Banja su odgovarajuće i ne predstavljaju problem efikasnom radu sistema. Teritorija opštine Dinamika odvoza otpada u turi- Dinamika odvoza otpada izvan turi- stičkoj sezoni stičke sezoni Uže gradsko jezgro Svaki dan 1–2 puta Svaki dan Šira teritorija opštine Jednom nedeljno Jednom nedeljno

Tabela 5.6. – Dinamika odvoza otpada po opštinskim zonama

5.3.13. Odvojeno sakupljanje 5.3.14. Sakupljanje kabastog otpada otpada Na teritoriji opštine Vrnjačka Banja Pojava kabastog otpada upućuje na ne sprovodi se selektivno prikuplja- potrebu posebnog sakupljanja ob- nje otpada, osim za PET ambalažu. zirom da su zo to potrebni različiti Ukupno je raspoređeno je oko 50 ži- tehnički uslovi od sakupljanja obič- čanih kontejnera za prikupljanje PET nog komunalnog otpada. Kabasti ot- ambalaže, čije se pražnjenje obav- pad opterećuje životnu okolinu svo- lja po ukazanoj potrebi. Prikupljena jim gabaritima i njegovo uklanjanje PET ambalaža se minimizira balir- je jedan od važnih zadataka sistema kama, odlaže u prostoru JKP „Beli upravljanja otpadom. izvor” i predaje otkupljivaču. Na području opštine Vrnjačka Banja Metalni otpad selektuju pojedinci je primetno da se sakupljanje kaba- (neorganizovano) na izvoru nastan- stog otpada ne vrši po nekoj utvrđe- ka (u domaćinstima, poslovnim pro- noj dinamici. Komunalna preduzeća storima i sl.) vrše odvoz kabastog otpada po potrebi, u proseku 2–3 puta godišnje. Reciklažna ostrva predstavljaju posebna mesta za odvojeno prikupljanje U cilju što efikasnijeg rada sistema otpada. Otpad razdvojen u domaćin- upravljanja otpadom potrebno je stvima se odvojeno odlaže u posebne planski pristupiti odvozu kabastog posude. Posude u okviru reciklažnih otpada kako bi se prikupila što veća ostrva su odvojeno označene za pri- količina ove vrste otpada. hvatanje različitih vrsta otpada, kao npr. Papir, PET ambalaţa i staklo. 5.3.15. Odvajanje komunalnog otpada za recikliranje Reciklažnih ostrva na teritoriji op- štine Vrnjačka Banja nema. U na- Odvojeno prikupljanje otpada po- rednom periodu je potrebno instali- drazumeva odvajanje otpada na me- rati kapacitete za prihvatanje odvo- stu nastanka, npr.u domaćinstvima, jenog otpada na izvoru, a time će se školama, institucijama, preduzeći- smanjiti količina namenjena za odla- ma, itd. Na ovaj način omogućava se

78 LEAP Vrnjačka Banja kružni tok materije i energije, čime preduzeća se trenutno na području se postiže očuvanje resursa, šted- opštine obavlja na opštinskom nesa- nja energije, smanjenje prostora za nitarnom smetlištu sa ograničenim odlaganje i opšti cilj zaštite životne kapacitetom za prihvatljiv prijem do- okoline. voljnih količina komunalnog otpada u narednom periodu. Nacionalnom Odvajanje komunalnog otpada za re- Strategijom je predviđeno da se nesa- ciklažu je sastavni deo svakog efika- nitarne deponije koje su trenutno u snog integralnog sistema upravljanja upotrebi na teritoriji Republike Srbije otpadom. Odvajanje se može vršiti saniraju i zatvore, a odlaganje preu- kako na mestu nastanka, odvajanjem smeri na regionalni koncept sanitar- u samim domaćinstvima, instituci- nog odlaganja. jama i privredi te njegovom odlaganju na posebna mesta prilagođena za 5.4.1. Opštinska deponija odvojeno prikupljanje otpada, tako (smetlište) i putem sortiranja neselektivno prikupljenog otpada u postrojenjima za Trenutno se na području opštine sortiranje pri centrima za upravljanje Vrnjačka Banja organizovano odla- otpadom. ganje otpada obavlja na nesanitar- noj deponiji u selu Vrnjci, udalje- U postojećim uslovima nepostojanja nom oko 10km od centralne banjske legislative koja tretira ovu problema- zone. Ova lokacija svakako ne pred- tiku odvojeno sakupljanje otpada se stavlja moguće dugoročno rešenje za u Republici Srbiji primjenjuje u indi- odlaganje otpada, jer nema osnovne vidualnim slučajevima. Na područ- sanitarne uslove, ista nije u držav- ju opštine Vrnjačka Banja komunal- noj, odnosno opštinskoj svojini već no preduzeće JKP „Beli izvor”ne vrši je svojina fizičkih lica, a osim nave- odvajanje otpada za reciklažu, osim denog ne zadovoljava osnovne kri- PET ambalaže. U 2008. godini pri- terijume u skladu sa Pravilnikom o kupljeno je i prodato oko 5000 m³ odabiru lokacije za izgradnju depo- plastične ambalaže. nija, niti poseduje i jedno odobrenje Uvođenjem integralnog sistema nadležnih organa i institucija. U po- upravljanja otpadom će se na poslednjih desetak godina intezivno se dručju opštine Vrnjačka Banja uvesti radilo na ustanovljavanju lokacije za praksa odvajanja otpada za recikla- izgradnju sanitarne deponije. S tim žu, raditi na njenoj efikasnosti, sma- u vezi utvrđena je lokacija za izgrad- njiti krajnje količine otpada za odla- nju sanitarne deponije i pribavljena ganje, što je posljednja opcija u tre- potrebna dokumentacija. Urađen je tmanu otpada, a pogotovo osigurati Glavni projekat od strane Instituta finansijsku dobit od prodaje reciklaž- „Kirilo Savić” iz Beograda, revizi- ne sirovine. ja glavnog projekta, utvrđen je opšti interes rešenjem SO Vrnjačka Banja, urađena detaljna analiza uticaja sa- 5.4. ODLAGANJE nitarne deponije čvrstog komunal- KOMUNALNOG nog otpada „Lipa Rasadnik” na ži- OTPADA votnu sredinu, dobijena je sanitarna Odlaganje komunalnog otpada pri- i vodoprivredna saglasnost, dobijeni kupljenog od strane komunalnog su tehnički uslovi i druga prateća do-

LEAP Vrnjačka Banja 79 Slika 5.1. – Nesanitarno opštinsko odlagalište Slika 5.2. – Smetlište otpada – smetlište centrisanih divljih lokaliteta i razno- kumentacija. Od utvđene lokacije se si daleko nizvodno, ostavljajući za odustalo zbog naknadno utvrđenih sobom lošu sliku okoline u i uz korita činjenica koje su predstavljale limiti- reka. Takođe, kabasti otpad, olupine rajući faktor i onemogićile izgradnju starih automobilskih karoserija, ure- sanitarne deponije. đaja iz domaćinstava itd. Završavaju na različitim lokalitetima. 5.4.2. Divlje deponije Ovo predstavlja naročito veliku opa- Na području opštine se nalazi veći snost u slučaju bujičnih poplava kada broj manjih i velikih divljih odla- otpad ponet bujicom vode zatva- gališta komunalnog otpada. Razlog ra propuste, kanale, blokira mosto- tome je nedovoljna pokrivenost svih ve, što zajedno dovodi do izlivanja domaćinstava uslugama odvoza ot- vode iz korita reka i plavljenja kuća, pada. Količina otpada odloženog na poslovnih prostora, poljoprivrednog divlja odlagališta je direktno pro- zemljišta, sve u svemu materijalne porcionalna nepokrivenosti usluga- štete velikih razmera. ma odvoza. Uglavnom, divlja odla- Komunalna preduzeća „Beli izvor” i gališta nastaju bez nekog utvrđenog „Borjak”, kao i Nevladine organiza- vremenskog i prostornog reda. Mesta cije koje deluju u oblasti zaštite ži- kao što su korita rijeka, šumski pro- votne sredine povremeno organizu- stori u blizini uličnih komunikacija, ju akcije čišćenja divljih deponija, ali vrtače, uvale, prostori oko Zapadne nažalost one se opet pojavljuju. Morave i td., su naročito pogodna za divlje odlaganje. Njihovo postojanje Primetno je da se u svakom naselje- postane najviše primjetno u doba ve- nom mestu na teritoriji opštine na- likih voda kod većih vodotoka, kada lazi određeni broj divljih odlagališta voda sa sobom odnosi otpad sa kon- različitih po veličini, manjih i većih.

Slika 5.3. – Divlje deponije

80 LEAP Vrnjačka Banja Prema j dinamici i procenjenoj koli- nemaju adekvatnih sredstava da reše čini otpada odloženog na ovaj način deponovani otpad iz industrije. ili broju divljih odlagališta može se zaključiti da su trenutne aktivnosti 5.5.1. Proizvodnja otpada iz na njihovom otklanjanju nedovolj- industrije ne i potrebno je posvetiti veću paţnju Prema podacima iz Plana razvo- ovom problemu. Jedan od prvih cija opštine Vrnjačka Banja 2005– ljeva integralnog sistema upravljanja 2015, na teritoriji opštine Vrnjačka otpadom će biti sistematsko ukla- Banja iz 2004. godine registrovano njanje divljih odlagališta i prevencija je 1322 preduzećaje I 1324 radnje. stvaranja novih. Po privrednoj razvijenosti opština Vrnjačka Banja se svrstava u red ra- 5.5. Otpad iz industrije zvijenih opština. Pored dominantno zastupljene industrijske proizvodnje, Otpad iz industrije je definisan kao prisutna je u manjoj meri poljopri- otpad koji nastaje kao direktna po- vredna proizvodnja, zatim saobraćaj- sledica procesa u industriji. Otpad ne usluge I turizam kao tradicional- iz industrije se može deliti na otpad na delatnost opštine, građevinarstvo, koji je komunalni, te se može saku- trgovina I druge uslužne delatnosti. pljati u kontejnerima I odlagati na U strukturi dohotka opštine prera- komunalna odlagališta (papir, otpad đivačka industrija učestvuje sa 33%, iz kuhinja i domaćinstava, ambalaža) poljoprivreda sa 12%, trgovina sa i raznovrsni, heterogeni otpad koji je 18%, saobraćaj sa 9%, građevinarstvo specifičan za svaku industrijsku gra- sa 8%, hoteli i restorani sa 7%, dok nu, i zahteva neku vrstu tretmana ostali sektori participiraju sa 19%. pre konačnog zbrinjavanja. Oba toka Najveći broj preduzeća je iz sekto- otpada se mogu deliti na neopasni i ra trgovine (42%) I prerađivačke in- opasni otpad, u skladu sa karakteri- dustrije (34%), dok svi ostali sektori stikama otpada. učestvuju marginalno gledano poje- dinačno (ukupno 24%). Neopasni otpad iz industrije, uklju- čuje i otpadnu šljaku, pepeo i jalovinu, otpadni pesak iz livnica i slično. To znači, da količinski gledano, zbog enormnih količina navedenih vrsta otpada, nekih 99% industrijskog otpada je neopasni otpad. Otpad iz industrije podrazumeva dve grane – otpad koji već postoji i koji se nije zbrinjavao dugi niz godina (dakle zalihe otpada), i novo-nastali otpad. Isto tako, bitno je istaći da postoje zalihe otpada koje se nalaze unutar fabričkih krugova postrojenja koja više ne rade, ili funkcionišu sa znatno smanjenim kapacitetom, te Dijagram 5.1.

LEAP Vrnjačka Banja 81 Dijagram 5.2. Dijagram 5.3. U odnosu na proces proizvodnje ra- ■■ tekstilnu industrij zličita je i vrsta generisanog otpada iz ■■ ostalu industriju. industrije, no svakako u odnosu na osobine tog otpada (opasni, neopa- 5.5.2. Upravljanje industrijskim sni, inertni) postoje zajedničke mere otpadom u opštini Vrnjačka Banja za praćenje tokova otpada i njihovo zbrinjavanje. Formiranje baze po- Prema analizi upitnika, potvrđena dataka o otpadu iz industrije, speci- je početna konstatacija, gde je većina fičnostima istog, te načinima uprav- industrijskog otpada koji se generiše ljanja ovom vrstom otpada zahteva- neopasni otpad, posebno zbog veli- ju detaljan i individualan pristup sa ke količine šljake, pepela i peska koji svakim privrednim subjektom po- smanjuju ukupni udeo opasnog otpa- naosob, ali i veoma visok nivo me- da na veoma niske procente. Otpad đusobne saradnje sa i između indu- poput šljake, pepela i peska je naj- strijskih/privrednih subjekata. Takve češće poprilično inertan tako da ne baze podataka sa registrovanim koli- predstavlja probleme po pitanju tok- činama generisanog otpada u opštini sičnih ili reaktivnih dejstava i značaj- ne postoje i količine otpada se proce- nih uticaja na okolinui zdravlje ljudi. njuju kako u firmama tako i na nivou Glavni problem sa ovom vrstom ot- opštine pada se veže na značajne količine i ■■ metaloprerađivačku industriju zapremnine, prvenstveno zbog zau- ■■ energetska industriju zimanja prostora i estetskog izgleda, ■■ prehrambenu industriju te delomičnog narušavanja kvaliteta ■■ drvnu industriju tla na kojem se nalazi. ■■ građevinsku industriju

Grana industrije Tipični otpad koji se generiše iz ove grane Metalsko-prerađivačka Metalni opiljci i otpaci, emulzije, šljaka i pepeo, ulja Energetska Šljaka, pepeo Proizvodnja papira Ulja Građevinarska Bitumenska masa, kamene frakcije, ulja Drvna Otpadna piljevina, ulja

Tabela 5.6.

82 LEAP Vrnjačka Banja Ambalažni otpad je takođe jedan od otpad je i bilo koji drugi otpad koji bitnijih segmenata unutar svake in- potiče od medicinske, stomatološ- dustrijske grane kao I velika količi- ke, veterinarske (otpad nastao prili- na komunalnog otpada koja se zbri- kom pružanja veterinarskih pregleda njava kao i otpad iz domaćinstava. ili tretmana), farmaceutske ili slične Ostatak navedenog otpada uglav- prakse, istraživanja, tretmana, za- nom uključuje stara ulja, stare gume štite ili uzimanja krvi za transfuzije, i akumulatore, ketridze i sličan ot- a može inficirati osobu koja sa njim pad koji je uglavnom okarakterisan dođe u kontakt. kao opasni otpad, ali isto tako i ot- U osnovi, postoje sledeća dva tipa pad koji ima veliki potencijal za pre- medicinskog otpada: radu i korišćenje kao sekundarna sirovina. Specifični otpad prema indu- ■■ Neopasni otpad (otpad koji nema strijskim granama uključuje metal- karakteristike opasnog otpada i ni otpad, metalnu piljevinu i otpad sličan je otpadu koji se stvara u do- od peskarenja iz metalne industrije; maćinstvima) metalnu ambalažu, filter vrećice, bi- ■■ Opasan otpad (otpad koji po tumen, i kamene frakcije koje se po- svom poreklu, sastavu ili koncen- novno iskorišćavaju iz građevinske traciji opasnih materija može pro- industrije; otpadna piljevina iz dr- uzrokovati opasnost po životnu vo-prerađivačke industrije; otpadne sredinu i zdravlje ljudi i najmanje štavljene kože i iznutrice iz mesar- ima jednu od opasnih karakteri- ske proizvodnje; i mehanički otpad stika utvrđenih posebnim propisi- koji je naveden u proizvodnji papi- ma, uključujući i ambalažu u kojoj ra. Transportna industrija generiše je opasan otpad bio ili jeste upako- otpad koji je naveden za svaku gra- van). nu industrije – komunalni, ulja, stare Ovi tipovi otpada se zatim dalje gume i akumulatore. dele na podvrste, pri čemu se koriste odrednice iz Evropskog kataloga otpada koji je prihvaćen kao najpri- 5.6. OTPAD IZ kladniji sistem klasifikacije otpada za MEDICINSKIH korišćenje u Republici Srbiji. USTANOVA Neadekvatno upravljanje otpadom Medicinski otpad je heterogena me- predstavlja jedan od prepoznatih šavina klasičnog smeća (komunal- problema sa aspekta zaštite život- nog otpada), infektivnog, patoana- ne sredine Ministarstva zaštite ži- tomskog, farmaceutskog i laborato- votne sredine i prostornog planira- rijskog otpada, dezinficijenasa i am- nja Republike Srbije, kao i sa aspekta balaže, kao i radioaktivnog i opasnog Ministarstva zdravlja i zahteva defi- hemijskog otpada. To je otpad koji nisanje stava društva u celini prema se potpuno ili delimično sastoji od otpadu. Problem upravljanja medi- ljudskih ili životinjskih tkiva, krvi i cinskim otpadom u Republici Srbiji drugih telesnih tečnosti, ekskreta i prepoznat je takođe kao sekreta, lekova i drugih farmaceut- jedan od važnih zadataka svih struk- skih preparata, briseva, tupfera, gaza, tura koje učestvuju u njegovom stva- zavoja, igala, skalpela, lanceta i dru- ranju i zbrinjavanju. gih oštrih instrumenata. Medicinski

LEAP Vrnjačka Banja 83 Medicinski otpad, kako opasan, tako zdravstvenim ustanovama ne raču- i neopasan, stvara se u zdravstvenim najući privatni sektor i sektor vete- ustanovama u različitim količina- rinarske medicine, zasnivala se na ma, što zavisi od tipa ustanove, bro- pretpostavci proizvodnje 0,7 kg ot- ja postelja, bolesti koje se leče i tipa pada po postelji dnevno u stacionar- medicinskih usluga koje se pružaju. nim uslovima. Pri tome je ta količi- Rukovanje opasnim medicinskim na raspodeljena između primarnog i otpadom, kao i tretman opasnog sekundarnog/tercijernog nivoa u od- medicinskog otpada pre odlaganja nosu 30% prema 70%. je u Srbiji do 2008. godine bilo ne- Istraživanje koje je obavljeno tokom adekvatno pre svega zbog neposto- 2008. godine u domovima zdravlja na janja odgovarajućih sistema za tre- nivou Republike Srbije pokazala je da tman ove kategorije otpada, a takođe se na 100 registrovanih poseta domu I zbog neuvođenja obaveznih proce- zdravlja proizvede 1000 g infektiv- dura u rad zdravstvenih radnika i sanog medicinskog otpada. To poka- radnika za razdvajanje medicinskog zuje da se u proseku po jednoj poseti otpada na mestu stvaranja. U proce- ustanovi primarne zdravstvene zašti- su zbrinjavanja medicinskog otpada te generiše oko 10 g infektivnog me- nedostajale su i mere za njegovo obe- dicinskog otpada (Istraživanje u vezi ležavanje, transport I adekvatan tre- količina stvaranja infektivnog medi- tman za pretvaranje kategorije opa- cinskog otpada u domovima zdrav- snog u kategoriju neopasnog medi- lja, mart 2003, Tehnička podrška u cinskog otpada. upravljanju medicinskim otpadom). Prema tome, opasni medicinski ot- Sistem Centralnog mesta za tret- pad predstavlja ozbiljan zdravstveni man infektivnog medicinskog otpa- i higijenski rizik za zdravstvene rad- da, predstavljenog na slici koja sledi nike, osoblje, pacijente i osobe koje u daljem tekstu, razrađen je s ciljem se bave prikupljanjem, skladištenjem najboljeg mogućeg korišćenja ra- i odlaganjem medicinskog otpada. spoložive tehnologije i kapaciteta za Neodgovarajuće odlaganje opasnog transport i tretman infektivnog me- medicinskog otpada predstavlja i dicinskog otpada. Navedeni plan izvor zagađenja životne sredine. predstavlja najefikasniji i najefek- Generatori medicinskog otpada na tivniji metod pokrivanja ceokupne teritoriji opštine Vrnjačka Banja su: teritorije Republike Srbije odabranom tehnologijom. ■■ Dom zdravlja „Nikola Dzamić” ■■ Internistička bolnica 5.6.2. Podela opasnog ■■ Specijalna bolnica „Merkur” medicinskog otpada ■■ Domaćinstva ■■ Apoteke Opasni medicinski otpad se može ■■ Privatne medicinske ordinacije podeliti na:

5.6.1. Procena količine Patološki otpad: delovi ljudskog tela medinskog otpada koji se – amputati, tkiva i organi odstranje- stvara ni tokom hirurških zahvata, tkiva uzeta u dijagnostiĉke svrhe, placen- Procena količine infektivnog me- te i fetusi, ogledne životinje i njihovi dicinskog otpada koja se stvara u delovi. Infektivni otpad: otpad koji

84 LEAP Vrnjačka Banja sadrži patogene biološke agense koji ili efikasni tretmani. zbog svog tipa, koncentracije ili bro- Neke vrste infektivnog medicinskog ja mogu izazvati bolest kod ljudi koji otpada, se pre odlaganja na deponi- su im izloženi – kulture i pribor iz je otpada zajedno sa komunalnim mikrobiološkog laboratorija, delovi otpadom sterilišu u sterilizacionoj opreme, materijal i pribor koji je do- komori. Biološki agensi koji spada- šao u dodir s krvlju ili izlučevinama ju u grupu 3. 4. predstavljaju rizik infektivnih bolesnika ili je upotre- od zaraze. Biološki agens iz grupe 2 bljen pri hirurškim zahvatima, pre- ne predstavljaju rizik od zaraze osim vijanju rana I obdukcijama, otpad iz ako nisu odgajenii. Kategorije bol- odela za izolaciju bolesnika, otpad iz ničkog zaraznog otpada sadrži bio- odela za dijalizu, sistemi za infuziju, loške agense koji spadaju u kategorije rukavice i drugi pribor za jednokrat- 2. 3. i 4. nu upotrebu, te otpad koji je došao u dodir s oglednim životinjama kojima Oštri predmeti: igle, lancete, štr- je inokuliran zarazni materijal, itd. caljke, skalpeli i ostali predmeti koji mogu izazvati ubod ili posekotinu. Postoji više definicija zaraznog otpada. Evropska direktiva br. 90/679/ Farmaceutski otpad: uključuje far- CEE od 26.11.1990. reguliše zaštitu maceutske proizvode, lekove i hemi- radnika od izlaganja biološkim agen- kalije koji su vraćeni s odela gde su sima i imenuje dole navedene grupe bili proliveni, rasipani, pripremljeni kao opasne po zdravlje: a neupotrebljeni, ili im je istekao rok upotrebe ili bi ih trebalo baciti iz bilo 1. Nije patogena po ljude kog razloga. Lekovi sa isteklim ro- 2. Umereni pojedinačni rizik/ni- kom trajanja se tretiraju zak rizik za zajednicu – patogeni mogu proizvesti ljudske bolesti ali kao farmaceutski otpad i zbrinjavaju se ne smatraju ozbiljno opasnim, se tako što se ovi lekovi sakupljaju na iako su sposobni izazvati zarazu odeljenjima i komisijski se istresaju iz efikasan tretman i zaštitne mere plastičnih i staklenih kutijica u pla- su na raspolaganju, te je rizik šire- stičnu burad. Zarazni bolnički otpad nja zaraze ograničen. je kategorizovan unutar Evropske 3. Visoki pojedinačni rizik/nizak Unije o transportu opasnih materi- rizik za zajednicu-patogeni koji ja (ARD/RID 2001/2003). Tu stoji da obično izazivaju ozbiljne ljudske transportna sredstva moraju identi- bolesti, ne šire se uobičajeno sa fikovati otpad pre transporta i mo- jedne zaražene osobe na drugu, raju koristiti propisana sredstva za gde su na raspolaganju zaštitne pakovanje. mere i efikasan tretman. Kategorija se sastoji od: 4. Visok pojedinačni rizik/visok ri- ■■ otpada koji može biti zarazan po zik za zajednicu-patogeni koji ljude obično izazivaju ozbiljnu zarazu, ■■ otpada koji može biti zarazan po iako se šire sa jedne zaražene oso- životinje be na drugu, direktnim ili indi- ■■ bolničkog otpada rektnim putem, za koji uglavnom nisu na raspolaganju zaštitne mere Navedeni zarazni otpad je kategori- san pod UNO br. 2814 ili 2900 u zavisnosti od pripadnosti nivoa grupa

LEAP Vrnjačka Banja 85 zaraznih po ljude. Postoje specifična da sljedećim kategorijama: pravila za transport takvih supstanci. ■■ Zarazni bolnički otpad, u skladu Bolnički otpad je zaveden pod UNO sa klasifikacijama predstavlja po- br. 3291. Po ovoj kategoriji pakovanje sebnu opasnost po ljudsko zdrav- se mora vršiti u skladu sa ARD/RID lje. Svaki materijal nastao od tre- 2001/2003, aneks A (Kategorija pa- tmana dolazećih ili odlazećih pa- kovanja br.II) Hemijski otpad: odba- cijenata na medicinskim ili hirur- čene krute, tekuće ili plinovite hemi- škim odjeljenjima bi trebalo da kalije koje se upotrebljavaju pri me- bude zarazni otpad. dicinskim, dijagnostičkim ili ekspe- ■■ Bolnički otpad sličan svakidaš- rimentalnim postupcima, čišćenju i njem. Proizvodi se u delovima bol- dezinfekciji. Deli se na opasni hemij- nice koji nisu posvećeni medicinski otpad – toksične, korozivne, lako skom tretmanu. Na primjer, radi zapaljive, reaktivne i genotoksične se o otpadu prikupljenom iz resto- tvari I inertni hemijski otpad koji rana i kancelarija, iako je nešto od nema navedena svojstva. tog otpada moguće reciklirati, kao što je organski otpad ili otpadni Posude pod pritiskom: bočice koje papir. sadrže inertne gasove pod pritiskom ■■ Ĉisti otpad za reciklažu u skladu pomešane s delatnim tvarima (anti- sa međunarodno priznatom prak- biotik, dezinficijens, insekticid itd.) som. koje se apliciraju u obliku aerosola, a pri izlaganju višim temperaturama 5.6.3. Tehnički aspekti mogu eksplodirati. upravljanja medicinskim Radioaktivni otpad: podleže poseb- otpadom nim propisima. 5.6.3.1. Organizacija Druga vrsta otpada nastalog u medicinskim ustanovama je inertni medi- U zdravstvenim ustanovama na te- cinski otpad. Inertni medicinski ot- ritoriji opštine nije određeno odgo- pad sličan je komunalnom, a nastaje vorno lice za upravljanje Otpadom, u kuhinjama, restoranima, kancela- kao ni organizovano razdvojeno sa- rijama itd. Zbrinjava se kao komu- kupljanje komponenti medicinskog nalni otpad jer nije nastao pri medi- otpada, prema sistemu konačnog cinskim postupcima i ne predstavlja zbrinjavanja i mogućnosti prodaje rizik za zdravlje i okolinu. korisnih sirovina (npr. stari papir i karton, plastične mase po vrstama, Na teritoriji opštine Vrnjačka Banja biootpad i sl.). Zdravstveni radnici medicinski otpad se, po pravilu, so- prolaze seminare kontinuirane edu- ritra u tri grupe otpada: kacije u ovoj oblasti. ■■ Inertni medicinski otpad, koji je po svojim karakteristikama sličan 5.6.3.2. Sakupljanje otpada iz komunalnom otpadu. medicinskih ustanova ■■ Neke vrste infektivnog medicin- Na osnovu podataka dobijenih u skog otpada zdravstvenim ustanovama može se ■■ Farmaceutski otpad zaključiti da se sav otpad prikuplja u ■■ Otpad proizveden u bolnici pripa- PVC vreće, odlaže u konteknere oda- kle javnom preduzeće za odvoz sme-

86 LEAP Vrnjačka Banja ća deponuje otpad (infektivni otpad zeća su različiti. Trenutni broj kori- se meša sa komunalnim). snika usluga na području opštine je prikazan u sljedećoj tabeli: Ni u jednoj zdravstvenoj ustanovi nije uspostavljen sistem upravljanja Otpad nastao u industriji, sličan ko- medicinskim otpadom. munalnom otpadu je takođe tretiran od strane komunalnih preduzeća. Na Sav otpad ostali, bilo da je sortiran u osnovu ugovora između većih gene- vrećama ili ne se na kraju odvozi na ratora otpada i komunalnih preduze- opštinsko smetlište. ća vrše se aktivnosti na prikupljanju, Farmaceutski otpad se skuplja na odvozu i odlaganju ove vrste otpada. odeljenjima i komisijski se istresa iz Identifikovani su veći generatori ot- plastičnih i staklenih kutijica u pla- pada iz industrije, sličnog komunal- stičnu burad. Plastična burad se nom, koji imaju uspostavljenu sarad- skladište u natkriveni prostor, koji nju sa komunalnim preduzećima. je pod stalnim nadzorom radnika na obezbjeđenju. Kad se skupe do- U ovom trenutku, od ekonomskih voljne količine lekova u plastičnim instrumenata za upravljanje čvr- buradima, ona se otpremaju najpre stim otpadom, na teritoriji opšti- u Zdravstveni centar „Studenica” ne, jedino je široko prisutna naplata Kraljevo, a odatle u inostranstvo na usluga od korisnika. Ova korisnič- spaljivanje. ka naknada ima za cilj da osigura da troškovi prikupljanja i odlaganja (tretmana) budu u potpunosti po- 5.7. FINANSIJSKO kriveni od strane korisnika usluga. UPRAVLJANJE Industrije su u obavezi da zbrinjava- KOMUNALNIM ju vlastiti otpad ukoliko nisu kori- OTPADOM snici usluga komunalnog preduzeća. Finansijsko upravljanje zbrinjava- Domaćinstva plaćaju naknadu koja nja otpadom na području opštine se je nezavisna od količine generisanog vodi u JKP „Beli izvor”. Kako je ovo otpada nego je plaćaju po kvadratu- komunalno preduzeće osnovna jedi- ri stambenog prostora, a privreda po nica u organizaciji upravljanja otpa- kvadratu poslovnog prostora. Visina dom, kompletan protok finansijskih korisničke naknade za otpad je 3.90 sredstava ide preko njih. U skladu s dinara po m² korisne stambene po- tim, komunalno preduzeće je odgo- vršine mesečno..cene koje se prime- vorno za naplatu usluga, utvrđiva- njuju na pravna lica u proseku su 2,5 nje cena usluga uz prethodno pribav- puta veće od tarifa za domaćinstva. ljenu saglasnost osnivača (opština) i Ovoliki raspon u visini tarifa dugo- planski određuje i sprovodi investici- ročno nije održiv. Korisnička nakna- je. Korisnici usluga zbrinjavanja ot- da bi trebalo da bude kalkulisana po pada od strane komunalnih predu- principu „full cost recovery” što nije TERITORIJA Broj domaćinstava Broj pravnih lica (industrija, uslužna djelat- nost, trgovine, administracija, itd.) GRADSKA OBLAST 6660 861 SEOSKA OBLAST 1500 x

Tabela 5.7.

LEAP Vrnjačka Banja 87 slučaj u komunalnim preduzećima u 2006 33% Republici Srbiji. Troškovi koji bi tre- 2007 45% balo biti pokriveni cenom usluge vezani su za prikupljanje i odlaganje 2008 65% otpada na registrovane deponije kao Tabela 5.8. – Procenat naplate osnovu usluga i troškove administracije I kontrole. zbrinjavanja otpada Stručne službe komunalnih predu- Primećuje se da je procent naplate zeća rade kalkulaciju i predlog cena usluga na području opštine oko 50%, usluga, upravnii odbor razmatra i sa tendencijom porasta iz godine u usvaja istu, dok se konačna odluka o godinu. Rešavanje ovog pitanja u ceni dobija na nivou izvršnih opštin- mnogome će doprinieti efikasnijem skih organa. finansijskom upravljanju sistemom. Da bi se moglo razmišljati o prelasku Postupanje sa otpadom je jedan od na drugu jedinicu mere usluga, nuž- najkompleksnijih problema zaštite no je obezbediti minimalne pretpo- životne sredine. Duga tradicija lošeg stavke za to: postupanja, niske investicije i slaba regulativa, stvorile su nepovoljnu ■■ Dovoljan broj odgovarajućih su- situaciju, te potencijalne prepreke u dova za smeće, procesu približavanja EU-i. Sadašnji ■■ Dovoljno adekvatnih vozila za ekonomski instrumenti, koji se pri- prevoz smeća menjuju u postupanju sa komunal- ■■ Preciznije regulisanje obligacionih nim otpadom, ne samo da su ne- odnosa, adekvatni nego su u nekim slučaje- ■■ Jačati svest građana,, vima i kontraproduktivni (naplate za ■■ Ustrojavanje i ažuriranje podata- otpad zasnovane na broju kvadratnih ka u vezi količine, vrste i genera- metara stambenog ili poslovnog pro- tora otpada. stora nisu efikasne, jer ne podstiču na Generalno zapažanje je da se cena recikliranje). usluga utvrđuje na način koji nerav- nomerno opterećuje proizvođač ot- Selektovanje i recikliranje otpada u pada, bez obzira koju količinu i vrstu Republici Srbiji nije normativno re- otpada oni proizvode. Ovakav način gulisano, ne postoji tržište sekun- naplaćivanja loše motiviše nastojanja darnih sirovina, ne postoji ekonom- na prevenciji nastajanja otpada, ob- ska politika u ovoj oblasti, ne posto- zirom da cena nije proporcionalna je podsticaji za razvijanje ove delat- proizvedenoj količini. nosti. Pionirski koraci nekoliko fir- mi u različitim delovima Republike Drugi veći problem u finansijskom Srbije pokazuju zainteresiranost upravljanju komunalnim otpadom građana i male privrede za ovu delat- je slaba platežna moć korisnika uslu- nost. Najveći problem se javlja zbog ga, tako da bi procent naplate usluga toga što u Republici Srbiji nema (ili mogao biti znatno veći. Pregled pro- su veoma skromni) kapaciteta za centa naplate usluga dat je u sljedećoj recikliranje selektovanog otpada. tabeli: Ponešto se kao otpad izvozi u sused- ne zemlje, jer RS nema kapaciteta za Godina pružanja Procenat naplate potraživa- usluge nja po osnovu usluga zbri- preradu, dok sa druge strane indu- njavanja otpada strija uvozi skuplje sekundarne sirovine iz inostranstva. Legislativa za

88 LEAP Vrnjačka Banja ove poslove nije uspostavljena i sin- finansijska sredstva, a samim tim i kronizovana sa zemljama uvoza. To finansijsko upravljanje mnogo efi- predstavlja probleme, poskupljuje te- kasnije nego što je trenutno. Tržšna ret i demorališe aktere. vrednost reciklažne sirovine iz otpada će doprineti efikasnijem održa- Bilo bi vrlo bitno povezati napla- vanju i razvoju ovog sistema. tu naknade za prikupljanje otpada sa stvarnom količinom otpada. To bi uticalo na javnu svest i stvo- 5.8. UTVRĐENI VEĆI rilo podsticaje za prethodno sorti- PROBLEMI U SISTEMU ranje, smanjivanje i recikliranje ot- UPRAVLjANjA pada. Preporučljivo je vezati naplatu OTPADOM sa brojem i zapreminom standardnih kontejnera ili vreća za otpad. Tamo 5.8.1. Komunalni otpad gde je to neizvodljivo, ili neopravda- no skupo, naplatu bi trebalo vršiti po Analizom podataka sa terena do- članu domaćinstva. bivenih anketiranjem komunalnih preduzeća identifikovali su se glav- Tretman otpada, odvojeno saku- ni problemi upravljanja komunal- pljanje, reciklaža, ponovna upotre- nim otpadom na području opštine ba itd. nisu rasprostranjeni u RS- Vrnjačka Banja. i. Takođe, ne postoji postrojenje za spaljivanje otpada, niti se otpad ko- P 1.1: Nedovoljna pokrivenost uslu- risti kao alternativno gorivo (na gama odvoza komunalnog otpada, primer u cementarama ili železa- što direktno utiče na nekontrolirano rama). Iako je primarna reciklaža odlaganje jednog dela proizvedenog (razdvajanje otpada na mestu nasta- komunalnog otpada; janja) opisana zakonom, predviđa- P 1.2: Nesanitarni karakter postoje- jući razdvajanje reciklažnog otpa- ćih opštinskih odlagališta i neposto- da u posebno označene kontejnere, janje preduslova za brzi prelazak na opisana procedura ne funkcioniše u sanitarno odlaganje, kako trenutno praksi. Reciklaža komunalnog otpa- nalažu zakonske regulative; da nije organizovana na sistematski način. Postoji reciklaža industrijskog P 1.3: Postojanje nepoznatog broja otpada u manjem obimu, zasnovana divljih odlagališta i njihov uticaj na uglavnom na privatnoj inicijativi. okolinu i zdravlje ljudi; Preporuka evropske regulative je P 1.4: Neodređenost prema budu- uvođenje taksi na deponije, kao je- ćem razvoju sistema upravljanja ot- dan od ekonomskih instrumenata. padom, posebno nemogućnost orga- Ovaj prihod bi prikupljala komunal- nizovanja regionalnog pristupa bez na preduzeća na sve vrste otpada, sa prethodno utvrđenih analiza eko- ciljem redukovanja zapremine otpa- nomske izvodljivosti; da, smanjivanja površine deponija, P 1.5: Finansijska održivost sistema a sredstva bi bila namenski utrošena zbrinjavanja otpada pri komunalna modernizaciju ove delatnosti. nim preduzećima u većini slučajeva Implementacija novog koncepta inte- nedovoljna, problem oko utvrđiva- gralnog sistema upravljanja otpadom nja politike određivanja cena usluga na području opštine zahteva znatna (cene nisu tržišno definisane);

LEAP Vrnjačka Banja 89 P 1.6: Nepostojanje zakonskih predu- P 2.6: Nedostatak organizovanog na- slova za efikasno uvođenje integral- čina prikupljanja, skladištenja, i zbri- nog sistema upravljanja otpadom; njavanja opasnog otpada; P1.7: Nepostojanje tehničkih osno- P 2.7: Sistem izdavanja dozvola koji- va za izdvajanje većih količina reci- ma se određuje plan upravljanja ot- klažnih sirovina iz otpada te njihovo padom je tek u samim počecima; plasiranje na tržište, smanjenje final- nih količina za odlaganje (reciklažna 5.8.3. Medicinski otpad ostrva, reciklažna dvorišta;transfer Kao rezultat analize ispitivanja do- stanice) bivena je nereprezentativna slika o P 1.8: Nepostojanje informacija o ko- kvalitetu upravljanja medicinskim ličinama i strukturi otpada dovljnih otpadom. Podatke dobivene analiza kvalitetno planiranje. zom prikupljenih podataka ne mo- P 1.9: Nizak nivo javne svijesti kod žemo smatrati najpouzdanijim, iz stanovništva o održivom upravljanju razloga što između ostalog, organi- otpadom. zacijski ne postoji osoba odgovorna za davanje ispravnih i aktualnih in- 5.8.2. Otpad iz industrije formacija. Zaposleni nemaju sve podatke, jer se nedovoljno obraća pa- Glavni identifikovani problemi veza- žnja na ovaj segment, unutar samih ni za Otpad iz industrije na teritoriji zdravstvenih ustanova. opštine Vrnjačka Banja su sledeći: P 3.1: Utvrđeno je da je higijenski P 2.1: Nedostatak katastra i registra standard rukovanja otpadom unu- sa relevantnim pokazateljima, dakle tar svih zdravstvenih ustanova, koje formalne evidencije količine, vrste su bile predmet ispitivanja je ni- industrijskog otpada I klasifikovanih zak u poređenju sa međunarodnim generatora; standardima. P 2.2: Slaba saradnja sa privrednim P 3.2: Otpad iz domova zdravlja ne sektorom u cilju određivanja načina sakupljaju se u adekvatnim posuda- zbrinjavanja industrijskog otpada i ma za jednokratnu upotrebu, kao promovisanja naprednih tehnologija; što su kese ili kontejneri već u većini P 2.3: Neadekvatno zbrinjavanje in- slučajeva ide direktno u kante i kon- dustrijskog otpada – putem odlaga- tejnere za smeće, bez specijalnih pla- nja na nezaštićeno tlo, neadekvatno stičnih kesa koje bi spriječile konta- spaljivanje ili prosipanje na tlo ili u minaciju prostora. vodotoke; P 3.3: Zbog nedostatka propisa i P 2.4: Zauzimanje velikih površina kontrole opasnog infektivnog otpa- tla sa starim industrijskim otpadom, da, isti se odlaže zajedno sa običnim sa posebnim naglaskom na šljaku, otpadom. Nema odvajanja otpada na pepeo i jalovinu; medicinskim odeljenjima a špricevi i igle se ne razdvajaju od ostalog ot- P 2.5: Nerazvijenost organizovanog pada. Ne postoji odvajanje otpada na izdvajanja i skladištenja industrij- odjeljenjima sa bolesnicima a šprice- skog otpada, sekundarnih sirovina i vi i igle se takođe ne odvajaju.(U slu- opasnog otpada; čaju da se otpad razdvoji, onda tako

90 LEAP Vrnjačka Banja razdvojeno po kesama opet ide u je- otpada su takođe dobiveni na osnovu dan zajednički kontejner i na grad- istorijskih podataka i utvrđeni su na sku deponiju). osnovu procena, tako da u samoj osnovi predviđanja dolazi do nesigur- P 3.4: Rukovanje radioaktivnim ot- nosti. Takođe, projekcije se baziraju padom iz medicinskih službi ne na podacima koji opisuju postojeće obavlja se na bezbedan i propisan na- referentno stanje, dobivenim pro- čin, već se ispušta u kanalizaciju (fik- cjenjujući količine po pojedinim se- sir od RTG-aparata). gmentima sistema. I ovdje se radi o P 3.5:Infektivni otpad iz mikrobi- nepreciznim procenama, obzirom da oloških i viroloških laboratorija ne se količine utvrđuju na osnovu poda- tretira se na odgovarajući način. taka u zapreminskim jedinicama. Na P 3.6: Nedovoljno edukovano osoblje posmatranom području ne postoji za bezbedno i higijensko rukovanju praksa merenja količina otpada, gde otpadom. bi se precizno dobiveni podaci prikazivali u masenim jedinicama. Kod P 3.7: Medicinski otpad se ni u unu- pretvaranja iz zapreminskih u mase- tar kruga bolnica ne skladišti na od- ne jedinice dolazi do određene greške govarajućimmestima, gdje bi jedino koja ulazi u proračun projekcija, a ovlašćtena lica imala pristup. nastala je usled različitih specifičnih P 3.8: Neprihvatljiv prevoz specijal- masa komunalnog otpada. U svrhu nog bolnićkog otpada predstavjla oz- proračuna korišćen je koeficijent biljnu prijetnju specifične mase komunalnog otpada u iznosu od 0,4 kg/m3, što znači da je za zdravlje stanovništva. u 1000 m3 se nalazi 400 kg otpada. P 3.9: Nepravilno rukovanje i odla- Ova vrednost, obzirom na način pro- ganje medicinskog otpada na de- cene, prikupljanja i odlaganja otpada ponijama ugrožava zaposlene koji na području opštine je najrealnija i rukuju njime i životnu sredinu. najprezirnije pretvara zapreminske u masene jedinice količina otpada. P 3.10: Ljudi koji na deponiji pretražuju otpad su takođe izloženi Očekuje se da će planski period ekstremnom riziku infekcije. kvaliteta raspoloživih informacija o količinama otpada povećavati, i to putem boljeg registrovanja vrste 5.9. ANALIZA TENDENCIJA otpada i kroz primenu mosne vage na I TRENDOVA sanitarnoj deponiji na kojoj opština Vrnjačka Banja bude odlagala smeće. 5.9.1. Projekcije otpada za period 2010–2020 5.9.2. Komunalni otpad – projekcija U svrhu planiranja upravljanja otpadom potrebno je napraviti projekcije Kako bi se izvršio proračun projek- količina otpada za koje se očekuje da cije količine komunalnog otpada na će nastajati u budućnosti. Treba na- području opštine za period 2010– pomenuti da kod predviđanja budu- 2020. godina potrebno je u proračun ćih količina otpada postoji određe- ugraditi uticaj najbitnijih faktora za na doza nesigurnosti. Parametri koji ulaze u proračun projekcija količina

LEAP Vrnjačka Banja 91 produkciju otpada, i to preko slede- da se godišnje na području opštine ćih parametara i vrednosti: generiše daleko veća količina ukupnog otpada, od koje se deo reciklira, ■■ Godišnji rast broja stanovnika a deo odlaže na divlje deponije. ■■ Godišnji rast broja turista ■■ Procenjena trenutna godišnja ko- Godišnji rast produkcije otpada. U ličina otpada (za 2007. godinu) zemljama OECD godišnji porast na- ■■ Godišnji rast produkcije otpada stalog otpada iznosi 1,7%, a u zemlja- ■■ Pretpostavljajući da će u nared- ma EU 1%. Obzirom da Republiku nom periodu doći do porasta ovog Srbiju u narednom periodu očeku- parametra, a u svrhu planiranja je razvoj u smeru pridruživanja EU, upravljanja otpadom, Plan će ko- realno je pretpostaviti da je će u na- ristiti sledeći scenario po pitanju rednom periodu godišnji porast pro- porasta broja stanovnika. dukcije otpada biti nešto veći nego u ■■ 2010 – 2015 porast broja stanovni- EU. U cilju planiranja upravljanja ot- ka od 0,3% godišnje padom na području opštine pretpo- ■■ 2015– 2020 porast broja stanovni- stavljen je scenario porasta produk- ka od 0,7% godišnje cije otpada u planskom periodu, i to Procenjena trenutna godišnja koli- kako sledi: čina otpada. Procenjena prikuplje- ■■ 2010 – 2015 porast produkcije kona ukupna godišnja količina otpada munalnog otpada od 3% godišnje od strane komunalnog preduzeća za ■■ 2015 – 2020 porast produkcije ko- 2006. god. je bila 24.180 t. Kako komunalnog otpada od 1,5% godiš- munalno preduzeće pored otpada iz nje domaćinstava i njemu sličnog otpa- Projekcija Na osnovu gore defini- da prikuplja i ostale vrste otpada, u sanih parametara pristupa se pro- proračun količina otpada ulazi samo računu projekcije količina komu- količina koja odgovara toj vrsti otpa- nalnog otpada na području opštine da. Procenjeno je da je udeo otpada Vrnnjačka Banja za period 2010– iz domaćinstava u ukupnoj količini 2020. godine izračunata je njihova prikupljenog otpada u urbanim sre- projekcija. Na osnovu pretpostavlje- dinama 60%, dok se za pretežno ru- nog uticaja na ukupne količine ko- ralne sredine može smatrati da je taj munalnog otpada i primenom prora- udeo 95%. čuna došlo se do podatka da će go- Uzimajući ove pretpostavke u ob- dišnja produkcija komunalnog otpa- zir, količina prikupljenog komunal- da na području opštine u 2020. godi- nog otpada iz domaćinstva i njemu ni biti 33.316 t, što je za 37,79% veća sličnog otpada na podruju opšti- količina nego 2006. godine. ne za 2006. godinu je bila 24.180 t. Kumulativno gledajući, do 2020. go- Međutim, kako ova vrednost podra- dine na području opštine će se pro- zumeva samo prikupljeni komunal- izvesti oko 433.497 tona komunalni otpad, a imajući u vidu procenat nog otpada. Imajući u vidu gornju pokrivenosti uslugama odvoza ot- projekciju, očito je da je pred novim pada od prosečno 65% i činjenice da konceptom upravljanja otpadom na su uglavnom pokrivena urbana pod- području opštine važan zadatak, jer ručja sa većom jediničnom produk- treba na ekonomsko održiv i prihvat- cijom otpada, dolazimo do podatka ljiv način sa aspekta životne sredine

92 LEAP Vrnjačka Banja Tabela 5.9. – Projekcija količine komunalnog otpada 2006–2020 zbrinuti prikazane količine komu- ništva, ugrožavanje vodotokova, kao nalnog otpada i ugrožavanje životne sredine u najši- rem smislu. 5.10. Procena uticaja na Deponije i smetlišta i druge vrste od- životnu sredinu, lagališta komunalnog otpada pred- zdravlje ljudi i stavljaju drugi faktor koji svojim sa- standard života držajem mogu da ugroze životnu sredinu na razne načine, koji se ispolja- Uticaj čvrstog komunalnog otpada vaju kao: na životnu sredinu može se razma- A) Zagađenje vazduha: trati sa dva aspekta. Prvi se ispoljava kroz nedovoljnu pokrivenost teritori- ■■ izdvajanje metana i ugljenmonok- je Opštine Vrnjačka Banja na kojoj se sida; pruža usluga odnošenja smeća. Ovo ■■ širenje prašine i neprijatnih mirisa; uslovljava formiranje divljih smetli- ■■ u periodima bez vetra, može doći šta na neobuhvaćenim područjima, do povećane koncentracije zaga- a samim tim i stvaranje mogućnosti đujućih materijala u vazduhu u pojave zaraznih bolesti kod stanov- okviru i u okolini odlagališta otpada.

LEAP Vrnjačka Banja 93 B) Zagađenje zemljišta, podzemnih (materije naftnog porekla,hemijska i površinskih voda: sredstva, akumulatori, gume, građe- vinski šut, razna ambalaža i sl.), od- ■■ ako pre početka eksploatacije nisu nosno ne postoji odvajanje ovog tipa preduzete adekvatne mere zaštite koji može da sadrži i supstance koje tla (zemljišta, a samim tim i pod- ga čine opasnim, od komunalnog ot- zemnih i površinskih voda); pada, mora biti posebno obrađena u ■■ ugrožavanje okoline od otpada ra- budućem planu upravljanja otpadom znetog vazdušnim strujanjem; na teritoriji Opštine. Mora se nagla- ■■ obzirom na blizinu rečnih korita, siti da i male količine i koncentraci- pri velikim i čestim atmosferskim je ovih supstanci mogu dovesti do padavinama dolazi do priliva pod- zagađenja velikih površina zemljišta zemnih protočnih voda iz rečnog i zapremina voda. Prisustvo takvih korita u pravcu tela odlagališta, supstanci povećava verovatnoću na- odnosno mešanja sa postojećim laženja u lancu ishrane i veoma nega- procednim filtratom i njegovog tivnog uticaja na zdravlje ljudi i po- odlivanja na rečnom koritu i od- ljoprivrednu produkciju i plasman nošenja jednog segmenta – tečne proizvoda sa cele teritorije Opštine. faze, organskog i neorganskog za- gađenja vodotokom reke. Veliki problem je i mešanje medicin- Usled postojeće situacije na teritori- skog otpada sa komunalnim i odno- ji Opštine Vrnjačka Banja sa sigur- šenje na deponiju. nošću se može utvrditi da dolazi do Dodatno opremanje JKP „Beli pojave negativnog uticaja na životnu izvor” i JP „Borjak”. vozilima, sredinu po svim gore navedenim as- kontejnerima,opremom za recikla- pektima. Stepen ugroženosti životne žu kao i drugom neophodnom opre- sredine nije moguće kvantifikovati mom, stvoriće uslove za efikasniji rad budući da nema egzaktnih podata- ovog javnog preduzeća, ali bez reša- ka, jer ne postoje bilo kakva merenja, vanja gore navedenih pitanja celoku- kao ni sistem monitoringa. pan problem upravljanja komunal- U narednom periodu može se očeki- nim otpadom ostaće i dalje otvoren. vati intenziviranje problema vezanih za upravljanje čvrstim komunalnim otpadom. Sa jedne strane neophodno 5.11. Zaključci je proširiti teritoriju na kojoj će se or- Analizirajući sadašnje stanje u ganizovano sakupljati otpad i ne do- upravljanju otpadom u opštini zvoliti da se ponovo formiraju brojna Vrnjačka Banja i razvoj situacije po- divlja smetlišta iz prigradskih nase- slednjih godina, ukoliko se ne pre- lja i sela. Sa druge strane, kapaciteti duzmu neke radikalne mere, može se postojeće deponije nisu beskonačni. znatno ugroziti zdravlje ljudi i život- Nepostojanje selektovanja otpada i na sredina. Pored toga otpad bi na- postupka reciklaže dodatno otežava- ružio ambijent ovog lepog klimat- ju situaciju. Situaciju komplikuje ne- skog lečilišta. Značajan napredak u postojanje sistema za nadzor i preči- pravcu poboljšanja situacije se može šćavanje procednih voda na deponiji očekivati u budućnosti formiranjem kao i stočnog groblja. Problematika regionalnih deponije, što je pred- upravljanja tzv. specijalnim otpadom viđeno u Nacionalnoj strategiji za

94 LEAP Vrnjačka Banja upravljanje otpadom. Naime, shod- rišta, transfer stanica,itd. no Nacionalnoj strategiji, kao i ak- ■■ Izrada projekta i implementacija tivnostima koje su u poslednje vreme integralnog sistema upravljanja pokrenute u regionu, sve akcije su otpadom. Integralni sistem uprav- usmerene ka formiranju Regiona za ljanja otpadom predstavlja niz de- upravljanje otpadom, pa bi priključe- latnosti i aktivnosti koji podra- njem ovom regionu i izgradnjom sa- zumeva: prevenciju nastajanja ot- nitarne deponije problem odlaganja pada, smanjenje količine otpada i otpada bio rešen na savremen i bez- njegovih opasnih karakteristika, bedan način. Kada su u pitanju ak- tretman otpada, planiranje i kon- tivnosti planirane u bliskom nared- trolu delatnosti i procesa upravl- nom periodu, one su svedene su na janja otpadom, transport otpada, nekoliko glavnih: uspostavljanje, rad, zatvaranje i održavanje postrojenja za tretman ■■ Potrebno je, u saradnji sa mesnim otpada, monitoring i savetodavne i zajednicama, izvršiti identifikaci- obrazovne delatnosti. U tom smis- ju divljih deponija, a potom obje- lu potrebno je uraditi ovaj proje- diniti informacije u vidu katastra kat, a potom pristupiti njegovoj deponija na nivou opštine. Zatim implementaciji. treba uraditi plan sanacije divljih deponija, uzimajući u obzir blizinu lokacije, pristupne puteve, mo- gućnosti uklanjanja otpada i čišće- nja lokacije. Inicirati da svaka mesna zajednica uspostavi saradnju sa inspekcijskim službama na kontroli nelegalnog odlaganja otpada. Uključiti se u akciju Ministrastva životne sredine i prostornog planiranja „Očistimo Srbiju”. Ovaj proces, odnosno sve navedene aktivnosti treba završiti u toku sledeće dve do tri godine. ■■ Problem opasnog i medicinskog otpada se mora jasno definisati po svim parametrima: od karakterri- zacije do prikupljanja, transporta, skladištenja/tretmana u što skori- jem vremenu. ■■ Uspostavljanje sistema primarne selekcije i sakupljanja komunalnog otpada. Nabaviti namen-ske kontejnere kontejnere za selektivno sakupljanje: PET ambalaže, papira i kartona, obojenog stakla, guma i limenki. Smanjiti finalne količine otpada za odlaganje primenom re- ciklažnih ostrva, reciklažnih dvo-

LEAP Vrnjačka Banja 95 6. JAVNE ZELENE POVRŠINE I ZEMLJIŠTE

6.1. PRIKAZ STANJA ■■ Crni bor – nalazi se u Banjskom parku; pripada III kategoriji; pri- Zelene površine, kao što su čuve- vi put zaštićen 1966., revizija ura- ni banjski parkovi i druga prirodna đena 1995. godine; staralac JP Beli dobra, bila su predmet razmatranja izvor, rešenje Sl. List SO Kraljevo, više stratečkih planskih i razvojnih br.13/95.; dokumenata opštine Vrnjačka Banja. ■■ Četiri hrasta lužnjaka – nalaze Nalazi i preporuke iz tih dokumenata se na samom ulazu u Vrnjačku sumirani su u narednom poglavlju. Banju; prvi put za-štićeni 1969. go- 6.1.1. Pravila i uslovi uređenja dine, revizija urađena 1995.; staralac ovog spomenika prirode je JP Javne zelene površine u okvi- Beli izvor, rešenje SO Vrnjačka ru granica generalnog plana ure- Banja br. 322–3/95 (napomena: do đenja su zastupljene u sledećim 2003. god. bilo je pet lužnjaka; na- kategorijama: kon udara groma jedno stablo je ■■ parkovi, stradalo i sada ih je četiri); ■■ trgovi, ■■ Dva hrasta lužnjaka – Vrnjci prvi ■■ skverovi, put zaštićen 1972. godine, revizija ■■ blokovsko zelenilo, urađena 1997.godine; rešenje SO ■■ drvoredi, Vrnjačka Banja br. 322–4/97.; ■■ zelenilo specijalne namene (oko ■■ Crkveno brdo (Čajkino brdo) – školskih i zdravstvenih ustano- kulturno – istorijska – prostorna va, u okviru sportsko rekreativnih celina zaštićena na osnovu dva za- prostora) kona i to Zakona o kulturnim do- ■■ zaštitno zelenilo (oko industrij- brima i Zakona o zaštiti prirode; skih i drugih objekata, priobalno Sl. Glasnik SRS br. 47/87. zelenilo), 6.1.3. Opšti uslovi pejzažnog ■■ park šume, uređenja prostora (prema ■■ zaštitne šume. strateškim planskim Individualne zelene površine su za- urbanističkim stupljene u okviru kategorije: dokumentima opštine Vrnjačka Banja) ■■ zelenilo okućnica (privatne-individualne zelene površine) Uzimajući izuzetno veliku zastupljenost površina pod zelenilom, a sa ci- 6.1.2. Spomenici prirode: ljem očuvanja i unapređenja prirod- Prirodna dobra u okviru granica pla- nih uslova sredine koji predstavljaju na, prema podacima Centralnog re- i osnovni resurs za proglašenja i ek- gistra o zaštićenim prirodnim dobri- splo-ataciju prostora kao banjskog le- ma na teritoriji Vrnjake Banje, izdva- čilišta, zaštita svih elemenata priro- jaju se sledeći spomenici prirode: dnih struktura se prirodno nameće. To podrazumeva, pre svega, valori- zaciju i izdvajanja potencijalnih po-

96 LEAP Vrnjačka Banja jedinačnih ili grupnih primeraka za Takođe, planskom i projektno teh- stavljanje pod zaštitu, unapređenje ničkom dokumentacijom predvide- svih zelenih površina u zavisnosti od ti najsavremeniju infrastrukturu za kategorije i namene, kao i redovno održavanje zelenila (sistem hidrant- uređivanje i održavanje. ske mreže sa mehanizmom zaliva- nja i orošavanja). Odgovarajućim Za spomenike prirode u okviru pred- programima obezbediti stalnu negu metnog plana neophodno je sprovo- svih elemenata parka i drugih jav- diti kontinu-iranu zaštitu, održava- nih zelenih površina koji čine pranje i negu. Upravljanje svim objek- teću opremu, odnosno klupa, korpi, tima prirode koji su pod zaštitom se fontana, ljuljaški, tobogana i drugih sprovodi prema zakonu u skladu sa elemenata namenjenih za reakreaciju Programom za čiju je izradu zadužen najmlađih. staraoc a prema uslovima Zavoda za zaštitu prirode Srbije i u skladu sa Ozelenjavanje slobodnih površi- aktom za stavljanje pod zaštitu. na kao i rekonstrukcija postoje- ćih se obavlja pre svega autothonim Zaštita šuma i šumskog zemljišta vrstama koje pripadaju dominat- podrazumeva očuvanje i unapređe- nim vrstama iz sastojna kao što su nje postojećih pov-ršina, a poseb- Querceto-conferte cerris, (šume sla- ne sastojne Qureceto-conferte cerris duna i cera), Querceto-carpineto (šume sladuna i cera). Takođe, to po- Serbicum (šume kitnjaka i graba), draz-umeva izradu valorizacije po- Fagetum montanum Serbicum (šume stojećeg stanja i izdvajanje stabla hra- bukve), Fagetum subalpinum (bu- sta sladuna i cera koja se zbog svojih kove predplaninske šume), Abieto- izuzetnih odlika mogu i staviti pod Fagetum Serbicum (šume bukve sa zaštitu kao spomenici prirode. jelom) a uzimajući u obzir predmet- Stanje ukupnog zelenog fonda nije ni prostor, preporuka je upotreba eg- podjednakog kvaliteta te stoga treba zota neobičnih formi, listova, plodo- sve kategorije zelenih površina una- va ili cvetova u okviru sledećih kate- prediti kako bi se poboljšao njihov gorija zelenila: parkova, blokovskog doprinos ne samo u estetskom smislu zelenila, zelenila specijalne namene, već da bi se u potpunosti obezbedilo zaštitnog zelenila i zelenila okućnica. obavljanje sanitarnih funkcija. Stoga, Sve intervencije se sprovode uz obez- mere koje treba preduzeti podrazu- beđivanje zakonski određene plan- mevaju zamenu dendro materijala, ske, projektne i tehničke dokumenta- uklanjanje bolesnih, fiziološki zrelih cije, kao i odgovarajućih uslova nad- i drugo. ležnih institucija. Ne smanjivati veličinu parcela već in- Segmenti pejzažnog uređenja sistirati na veličini vrtova, a u okviru saobraćajnica, postojećih i planira- ■■ Parkovi nih, predviđeno je tzv. linearno ze- ■■ Banjski park lenilo, odnosno drvoredi kao i trav- ■■ Trgovi njaci i cvetnjaci. U stambenim zona- ■■ Skverovi ma kolektivnog stanovanja planira- ■■ Blokovsko zelenilo ne veće zelene površine imaju, pored ■■ Drvoredi estetske fukcije i funkciju odmora i ■■ Zelenilo specijalne namene i ogra- rekreacije stanovnika. ničenog korišćenja

LEAP Vrnjačka Banja 97 6.1.4. Zelenila specijalne u okviru samih kompleksa, a u zavi- namene, zaštitna zelenila i snoti od namene. zelenelila okućnica 6.1.4.2. Park šume 6.1.4.1. Zaštitno zelenilo Mere zaštite podrazumevaju prevo- Osnovna funkcija zaštitnog zelenila đenje šuma Borjak, Raj, Brankova jeste u zaštiti i umanjenju negativnih glavica i Mezgraja u park šume te uticaja. Oko industrijskih zona pred- je zbog toga neophodno obezbedi- viđeno je podizanje zaštitnih pojase- ti uslove za postepeno prevođenje u va od vrsta koje imaju veću moć ap- smislu planske i projektno-tehničke sorbcije štetnih gasova od industrije. dokumentacije. Uvažavajući osnov- Takođe, oko izvorišta vode, kao mera nu namenu ovih zelenih površina, zaštite planirano je podizanje zelenih neophodno je u potpunosti zadržati zasada. osnovne prirodne odlike ovih prostora u smislu vegetacije, orograf- Duž pojasa Zapadne Morave plani- skih, hidrografskih i drugih prirod- rano je podizanje zaštitnog zeleni- nih odlika. To podrazumeva, pre la rekultivacijom kao i revitalizacija svega, očuvanje autothone vegetacije prostora Podunavačkih bara uz uvo- kao i minimalne intervencije u smi- đenje novih sadržaja namenje-nih slu opremanja. Sve staze su od pri- za ribolov, štenju i boravak u priro- rodnog materijala, minimalna rasve- di i za izgradnju kupališta i zabavnog ta (samo na glavnim stazama i mesti- parka na vodi. Planirani rekreativ- ma za odmor i rekreaciju), predvide- ni kompleks oko Zapadne Morave, ti mesta za odmor, klupe i drugo, od prema Programu osavremenjavanja prirodnog materijala (drvo, kamen). turističke ponude Vrnjačke Banje, Za sve ove prostore obavezno uraditi sadrži kupališno rekreativni kom- signalizaciju i obezbediti odgovara- pleks, malu nautiku i sportove na juće Programe uređenja i održavanja. vodi, izletničke staze, ribolov i uzgoj ribe, lov i uzgoj divljači, autokamp. Sve prostore pod šumom i šumskim Za ovaj prostor neophodno je uredi- zemljištem neophodno je održavati i ti priobalje, pošumlja-vanjem. Oko očistiti od divljih deponija (posebno planirane akumulacije – vodoza- šumu Mezgraja), uz selektivno uvo- hvat uz Moravu, gde je planirano da đenje sportskih sadržaja radi oboga- se objedini sprot i rekreacija, poseb- ćivanja turističke ponude. no obraditi ovaj prostor kroz planske Raj Prilikom pristupanja uređenja akte nižeg reda i u saradnji sa struč- šume Raj, koja predstavlja mešovi- nim institucijama. Ozelenjavanje tu sastojnu hrasta sa bukvom izda- ovog prostora podrazumeva, pre- načkog porekla, uzeti u obzir da ona vashodno, zaštitu postojećeg dendro zbog svog položaja ima zaštitnu ulo- fonda i dopunu autothonim vrstama. gu od vetra severeca te je zbog toga Planirano zelenilo u okviru sportsko neophodno ovaj prostor posebno rekretivnih kompleksa, ima funkciju očuvati u smislu ukupnog zelenog vizu-elnog i funkcionalnog izdvaja- fonda. Uzimajući u obzir da je ne- nja ovih prostora, gde je neophodno posredno uz ovaj prostor sportsko obezbediti uređenje zelenih površina rekreativna površina prilikom ure- đenja treba obratiti pažnju na vizu-

98 LEAP Vrnjačka Banja re, odnosno obezbediti jasan pre- obimu koji je neophpdan da bi se sa- gled i prilaz predmetnim objekti- čuvala zdrava sastojina. ma gde treba planirati, u zavisnosti Duga Za šumu pod nazivom Duga, od objekta, uređenje i ozelenjava- koja predstavlja mešovitu lišćarsku nje neposredne okoline poštujući i sastojnu hrasta, crnog jasena, žešlje, uvaža-vajući osnovne karakteristike cera, bukve, lipe, uvažavajući da se park šume Raj, a što podrazumeva nalazi iznad izvora Slatine, pri izra- pre svega naturalnu obradu kako bi di projektne dokumentacije, obez- se ovaj prostor uklopio i činio jed- bediti adekvatnu zaštitu izvorišta, nu prirodnu celinu. Za intervencije u uzimajući u obzir uslove nadležnih smislu ozelenjavanja koristiti autot- institucija. hone vrste sveze Quercetum confer- tae-cerris (šume sladuna i cera) kao Šumski kompleks iznad bolnice i vrstama koje su se pokazala veoma Šumu bora iznad bolnice urediti, a uspešne na mestima kao što su uva- što podrazumeva primenu mere prole (bukva i lipa) i na nižim delovima rede, zatim formiranje staza i povezi- (lipa, klen, grab). vanje ove zelene površine sa parkom oko bolnice. Uzimajući u obzir da je Brankova glavica Šuma na Brankovoj u neposrednoj blizini vodozahvat, glavici, koju predstavlja mešovitu neophodno je ovu šumu tretirati kao šumu hrasta i bukve, neophodno je zaštitni pojas. Blizina bolnice podra- urediti, odnosno u delovima gde po- zumeva i sanitarno-higijensku funk- stoji opasnost od snegoloma i poža- ciju, kao i to da ova zelelna površina ra primeniti mere uređenja koje pre ima važan doprinos u stvaranju po- svega podrazumevaju proredu i re- sebnih pogodnosti u pogledu mikro- konstrukcija, koja podrazumeva sad- klimatskih uslova. Pošto ovaj prostor nju autothonih vrsta (hrast, bukva). ima posebna značaj za bolesnike, ne- Povezati ovu šumu sa centralnom ophodno ga je tretirati kao jednu ce- zonom i Banjskim parkom drvore- linu i redovno održavati. dima. Uzimajući u obzir da je ovaj prostor u neposrednoj blizini groblja Zaštitne šume Šumski komplek- omogućiti prilaze i predvideti da se si proglašeni za zaštitne šume, koji uz pomoć zelenila obezbedi vizuelna predstavljaju delove šuma Goča, i funkcionalna zaštitu. imaju fukcije zaštite mineralnih izvorišta, odnosno vodozaštitnu i Borjak Nekada šuma hrasta cera i vodore-gulacionu fukciju. Stoga, da- pratećih termofilnih vrsta, danas za- lji razvoj ovih porstora treba usmeriti uzima monokultura bora pod na- ka obezbeđivanju nesmetanog obav- zivom Borjak. Uvažavajući činjeni- ljanja njihovih osnovnih funkcija. cu da je dosadašnje gazdovanje šu- Dalja zaštita ovog prostora podrazu- mom za rezultat imalo izuzetno gu- meva proglašenje prirodnog dobra stu šumu, sa visokim i redukovanim kao Regionalni prirodni park. krošnjama, gde je došlo i do pojave sušenja, neophodno je, sukcesivno, Potencijalno nove šume Za sve pla- merama nege prevesti u park šumu, nirane potencijalno nove šumske oslobađajući stabla koja su otporna prostore pošumljavanje sprovoditi u na snegolome i vetrolome. Za izra- skladu sa odgovarajućim studijama, zito obolela stabla predvideti seču u uslovima i uz odgovarajuću prateću plansku i pro-jektno tehničku doku-

LEAP Vrnjačka Banja 99 mentaciju, a kao osnov koristiti pri- svetskog bogatstva, funkcija zemlji- rodne preduslove staništa. šta kao nezamenljiva podrška ra- stu I razvoju biljaka, životinja I lju- Individualno zelenilo Planom se di, funkcije koje su povezane sa iz- predviđaju veće zelene površine u zo- gradnjom gradjevinskih konstrukci- nama individualnog stanovanja radi ja I objekata, funkcije obezebedjeneja formiranja vrtova tipa banjskih vila. poljoprivrednih proizvoda I proizvo- Oko privatnih okućnica planirati da šumarstva, funkcije koje su pove- podizanje vrtova sa dekorativnim i zane sa čuvanjem kvalitetea podze- egzotičnim biljnim materijalom uz mnih voda I voda za navodnjavanje, prisustvo vrtnih elemenata kao što funkcije odlaganja različitih materi- su fontane, zidići i alpinumi, bašten- ja u zemljište, funkcija očuvanja ge- ske garniture za sedenje i slično. Deo netskog potencija zemljišta, funkcija okućnice ka ulici ozeleniti cvetnim arhiviranja arheološkog materijala I vrstama i formirati tzv. zelene zidove. dr). (enciklopedija životna sredina I održivi razvoj cit.str. 124) 6.2. ZEMLJIŠTE 6.2.2. Opšti pregled zaštite životne sredine sa 6.2.1. Pravni okvir i očuvanje aspekta poljoprivredne zemljišta proizvodnje Sa stanovišta upravljanja zaštitom (prema stručnim nalazima zemljišta uočeni su brojne slabosti u i mišljenju stručne službe pravnoj regulativi jer su mnogobroj- Instituta za krmno bilje ni sektorski propisi (otpad, vode, he- Kruševac) mikalije, bilje, šume I dr.) samo do- Uz industriju i saobraćaj, konvencio- takli zemljište, pri čemu je izostao si- nalna poljoprivreda je najveći zaga- stemski pristup . Kod nas je upravlja- djivač životne sredine, posebno ako nje zemljišta regulisano: ,,Zakonom se agrohemikalije koriste bez kontro- o utvrdjivanju I razvrstavanju rezer- le. Do zagadjenja dolazi usled proi- vi mineralnih sirovina I prikaziva- zvodnje I intezivne upotrebe mene- nju podataka geoloških istraživanja”, ralnih djubriva, pesticida veternar- (Sl. List SRJ br. 12/98, 13/98), zakon o skih preparata, hormnona, rada ma- zaštiti životne sredine, zakon o geo- šina I sl. Danas je očigedno da je ova- loškim istaraživanjima, zakon o ru- kav način proizvodnje doveo do niza darstvu, zakon o gradjevinskom ze- negativnih, kako ekoloških, tako I mljištu, zakon o poljoprivrednom socijalnih I posledica u gazdovanju zemljištu. kao što su: Svi procesi koji imaju za posledicu ■■ DEO PRIMENJENIH TEHNO- degradaciju zemljišta imaju istovre- LOGIJA SU RIZIČNE ZA ŽI- meno I zanačajne negativne posle- VOTNU SREDINU dice na čitav lanac činilaca života na ◆◆ emisje u vazduh: NH3, N2; zemlji. Funkcija zemljišta u okviru CH4, SO2, CO2... ekosistema kao element,, kontrole - ◆◆ emisije u vodu: – NO3 , prometa materija I energetskih ciklusa, funkcija očuvanja pedodiver- ziteta kao osnovnog nacionalnog I

100 LEAP Vrnjačka Banja + + 2- – 2- NH4 , K , HPO4 , H2PO4 SO4 rati probleme koji su nastali u uslovi- ◆◆ ostaci pesticida ma konvenkcionalne poljoprivrede. ■■ DEGRADACIJA FIZIČKIH OSO- Ključ uspeha konvencionalne poljo- BINA ZEMLJIŠTA privrede leži u specijalizaciji proi- ◆◆ (antropogena zbijanja teškim zvodnje, koja uz pomoć mehaniza- mašinama, erozija zbog obrade) cije, pesticida I mineralnih djubri- ■■ DEGRADACIJA HEMIJSKIH va, koncetrata, novokreiranih sor- OSOBINA ZEMLJIŠTA: ti I rasa, ogromne količine ener- ◆◆ zekišeljavanje zemljišta gije uspeva postići visoke prinose. ◆◆ pad sadržaja humusa Osnovne karakteristike ove proi- ◆◆ zagadjenje zemljišta ostacima zvodnje su: pesticida ◆◆ zagadjenje teškim metalima. ■■ upotreba hemijskih sredstava ◆◆ Od nabrojanih probelama, na- ■■ usko specijalizovani posedi ročito ozbiljan I teško rešiv pro- ■■ visoka produkcija organske mate- blem je smanjenje sadržaja hu- rije po hektaru musa I zagadjenje teškim meta- ■■ visoki troškovi inputa (mehaniza- lima. cija, djubriava, zaštitna sredstva, ■■ DEGRADACIJA BIOLOŠKIH gorivo...) OSOBINA ZEMLJIŠTA ◆◆ narušen odnos I broj mikroor- 6.2.3. Izvori zagadjenja zemljišta (prema stručnim nalazima ganizama I zemljišne faune i mišljenju stručne službe ■■ KONTAMINACIJA PODZE- Instituta za krmno bilje MNIH VODA Kruševac) Ovo je jedan od najvećih problema današnjice I pretnja snabdevanju pit- ■■ -atmosfera kom vodom u budućnosti, jer u uslo- ■■ -voda vima intezivne poljoprivrede dolazi ■■ -primenjena sredstva do zagadjenja voda: teškim metali- U okviru sredstava koja se primenju- ma, nitratima, nitirtima, fosfatima, ju u poljoprivredi, upotreba mineral- pesticidima I policikličnim aroma- nih djubriva I pesticide zauzima naj- tičnim ugljovodonicima. Posledice veći značaj. toga su eutrofikacija (povećana kon- cetracija mineralnih materija u povr- 6.2.3.1. Analiza dosadašnje šinskim vodama) zagadjenje pitkih upotrebe mineralnih djubriva voda I uticaj na zdravlje ljudi I živo- tinja. Procenjuje se da danas na po- Višegodišnje smanjenje proizvodnje dručju EU čak 20% pitke vode sadr- i upotrebe mineralnih djubriva, zbog ži više ostataka agrohemikalija nego ekonomske blokade naše zemlje, koje što je propisima dozvoljeno. Naročito u najboljim godinama uspona naše ozbiljan problem predstavlja ispi- poljoprivrede (1980 – 1990 g.) bilo ranje azota u obliku nitrita I nitrata na donjoj granici potreba (115 kg/ha koji se u zemljište unose mineralnim aktivne NPK materije) uzrok je sve o organskim djubrivima I kiselim primetnijeg opadanja kako prinosa i kišama. kvaliteta biljaka, tako i kvaliteta ze- Da bi se shvatili razlozi orjentacije na mljišta. Ovo je najčešći slučaj (pre- ekološku poljoprivredu treba analizi- ko 80%) na posedima malih farmera

LEAP Vrnjačka Banja 101 čija je dosadašnja biljna proizvodnja hranidbenog režima na većem delu uglavnom bila nerentabilna, jer su u površina je ograničena. najvećem broju slučajeva koristili bi- Pored očiglednih, veoma loših, po- ološki potencijal rodnosti kultura sa sledica ovako reducirane upotrebe svega 30 – 35 %. djubriva na prinos, treba računati na Prema podacima (1960/80 za bivšu još izraženije posledice u okviru pri- SFRJ, a od 1982/2002. za bivšu zajed- rodnog osiromašenja i degradacije nicu SCG) najveća je potrošnja aktiv- zemljišta. Tu pre svega treba navesti ne NPK materije od 110 – 116 kg/ha pojavu zakiseljavanja naših zemljišta obradive površine ostvarena u perio- i sve veće ograničenje gajenja mnogih du 1982/88. god. Nakon toga primet- biljnih vrsta na njima (prim. lucerke i no je opadanje potrošnje mineralnih dr), i negativni bilans biljnih hraniva djubriva posebno od 1995 – 2000. go- (više se u proseku iznosi nego unosi:

dine kada pada ispod 50 kg/ha (što N=60%, P2O5 =50% i K2O=15%). desetostuko manja količine u odnosu na one koje se primenjuju u ra- 6.2.3.2. Analiza upotreba zvijenim zemljama). Treba istaći da pesticida ni poslednjih godina, nakon skida- Prema stručnim nalazima i mišljenju nja ekonomskih sankcija, potrošnja stručne službe Instituta za krmno bi- djubriva se nije značajnije povećala. lje Kruševac, kada je u pitanju upo- Isto tako treba imati na umu da se od treba pesticida, u odnosu na razvi- ovih prosečnih, maksimalnih količi- jene zemlje, možemo reći da je slič- na NPK hraniva dobar deo upotrebi na situacija kao i sa djubrivima i da za gajenje ekonomski isplativih kul- se pesticidi kod nas troše u manjim tura (povrće, krompir i jagodičasto količinama. Medjutim, u našoj pro- voće) a daleko manji pri gajenju žita- izvodnoj praksi korišćenje pesticida rica i krmnih kultura. je mnogo neracionalnije. U praksi se Ovako stanje redukovane i često često problem pogrešno definiše te nepravilne upotrebe mineralnih najšešće dolazi pogrešan izbor pre- djubriva ima za posledicu primetno parata. Ovo u velikom broju sluča- smanjenje prinosa i kvaliteta plodova jeva dovodi do bespotrebne upotrebe mnogih kultura kao i stvaranje uslo- pesticida, čime se ne postiže željeni va za povećanje proizvodnih rizika efekat, povećavaju troškovi proizvo- pri sve česćim pojavama sušnih go- dnje i zagadjuje okolina. dina (ograničeno korišćenje zemljiš- nih rezervi vode). 6.2.3.3. Klasifikacija oštećenja zemljišta u opštini Nešto povoljniji rezultati u širokoj Vrnjačka Banja biljnoj proizvodnji žitarica i krmnog (prema stručnim bilja na posedima malih farmera se nalazima i mišljenju postižu tamo gde ima razvijenog sto- stručne službe Instituta čarstva, zbog veće primene stajskih za krmno bilje Kruševac) djubriva. Medjutim, zbog poznate či- Zbog objektivne valorizacije I rangi- njenice da se u proseku na 1 ha naših ranja opasnosti degradacijskih pro- obradivih površina ne gaji više od 0,3 cesa važno polazište je klasifikacija uslovna grla, popravka nepovoljnog oštećenosti zemljišta. U tom smislu zemlje zapadne I srednje Evrope naj-

102 LEAP Vrnjačka Banja Stepen oštećenja Vrsta oštećenja Procesi oštećenja Posledice oštećenja Slabo-lako Degradacija ze- Degradacija fizičkih osobina an- Poremećeni vodni, vazdušni i obnovljivo mljišta u intezivnoj tropgenim zbijanjem toplotni režim zemljišta proizvodnji Otežana penetracija korena Degradacija hemijskih osobina pad prinosa Zakišeljavanje Degradacija bioloških osobina Fitotoksični efekti Depresija rasta Smanjena biogenost Poremećen odnos fizioloških grupa mikroorganizama

Srednje teško Zagađenje zemlji- Teški metali i potencijalno tok- Hrana neupotrebiva za ljudsku i obnovljivo-rever- šta-kontaminacija sični elementi animalnu ishrani zibilno Ostaci pesticida I policikličnih aromatičnih ugljovodonika

petrohemikalije Zbog mutagenih i kancerogenih efekata Radionukleotidi u zemljištu Emisija acidifikacijskih materija Depresija rasta Fitotoksični efekti Ugroženi ekosistemi

Teško –obnovlji- Premeštanje Erozija vodom i vetrom Gubitak dela zemljišta vo-iverzibilno zemljišta Ekspoatacija peska, šljunka i Gubitak humusno akumulativ- kamena nog horizontal i Promena profila Odnošenje zemljišta klizištima Smanjenje proizvodnih površina Prekrivanje zemljišta smećem, Smetnje u obradi industrijskim otpadom Prekrivanje drugim zemljištem Povečana heterogenost pedološ- kog pokrivača

Oštećenja šumskim požarima Ugroženi drugi ekosistemi Nepovratno trajni Prenamena Izgradnja urabanih područja Gubitak površina gubitak zemljišta Izgradnja saobaraćajnica, inustri- skih postrojenja, Smanjena proizvodnja

Tabela 6.1. – Klasifikacija oštećenja zemljišta veću pažnju posvećuju kontaminaci- tima I teškim metalima, organskim ji zemljišta I podzemnih voda nitra- polutantima I ostacima pesticida.

LEAP Vrnjačka Banja 103 Kao osnovni krtiterijum za svrsta- prirodnim resursom, jer potpuno vanje u klase uzeta je obnovljivost uništeno zemljište nije apsolutno ne- oštećenja. Pod obnovljivošću se po- obnovljivo, ali ga je nemoguće obno- drazumeva mogućnost da se odgo- viti u jednoj generaciji. Na osnovu varajućim zahvatima postigne stanje ove klasifikacije razlikujemo četiri koje odgovara priodnim osobinama stepena oštećenja: slabo, srednje, teš- zemljišta. Neobnovljiva su ošteće- ko I nepovratno oštećenje. nja koja ne mogu da se eliminišu u Napomena: Podaci o oštećenju ze- jednoj generaciji, koja se odnose na mljišta nisu svrsishodno I organizo- trajni gubitak zemljita za biljnu pro- vano prikupljeni, već predstavlju proizvodnju. U tom smisli zemljište se cenu stručnih lica naučne ustanove može smatrati uslovno obnovljivim Instituta za krmno bilje, Kruševac.

104 LEAP Vrnjačka Banja 6.2.4. Hemijska analiza zemljišta na teritoriji opštine Vrnjačka Banja Tokom 2005 godine Institut za istra- živanje u poljoprivredi – Centar za krmno bilje Kruševac, izvršio je hemijsku analizu 350 uzoraka zemljišta uzetih na području 9 ruralnih i prigradskih MZ kao i na prostoru gradske MZ. Primer ovih ispitivanja je dat kao originalni izveštaj i u Tabeli 6.2.

LEAP Vrnjačka Banja 105 216 Vodopro - 1.57 Zapre minska

15.90 Struktura Mn 67.0 67.0 57.0 41.0 61.0 74.0 51.0 81.0 79.0 43.0 53.0 53.0 63.0 52.0 62.0 36.0 54.0 58.0 101.0 Zn 1.4 1.7 1.0 1.3 1.5 1.5 4.9 4.9 2.7 3.6 2.7 3.3 2.0 4.6 3.2 2.3 2.3 Fe 7.4 7.7 0.1 4.6 0.8 11.1 49.1 37.6 18.1 2.1 31.2 1.6 61.0 51.0 21.3 39.3 59.8 14.6 1.8 12.3 20.6 20.2 30.2 107.7 Cu 7.1 7.4 7.8 9.7 9.0 5.9 6.4 4.9 5.0 6.9 5.3 5.8 8.7 8.7 8.6 8.8 8.8 8.8 11.1 10.8 ppm ppm ppm ppm 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.80 CaCO3 %% 3.91 3.31 2.92 2.93 3.24 3.24 3.03 3.07 3.37 2.71 2.79 3.87 3.20 2.99 2.65 3.06 3.00 3.00 2.82 Humus 7.44 7.20 8.64 8.88 21.12 19.92 31.68 23.76 3.31 10.32 12.96 12.48 39.60 21.84 10.08 24.00 15.84 15.84 18.00 26.40 20.88 5.24 3.72 4.24 5.48 5.08 4.96 4.48 6.52 4.40 3.60 4.40 3.25 4.00 4.68 4.68 4.68 3.84 6.00 4.80 P2O5 K2O mg/100 g mg/100 g N % 0.114 0.141 0.155 0.139 0.147 0.152 0.153 0.143 0.128 4.12 0.129 0.138 0.187 0.150 0.150 0.158 0.160 0.160 0.144 KCl 5.12 0.148 5.13 0.148 5.95 5.35 5.05 5.26 4.21 3.96 4.81 4.77 4.96 4.48 4.82 4.83 4.50 4.89 4.28 4.06 4.80 4.86 pH 6.13 H2O 5.97 6.42 5.63 5.53 5.96 6.37 6.02 6.02 6.55 5.48 6.67 6.21 5.85 5.83 6.08 6.23 6.23 6.25 Broj 3811 3817 3812 3819 3815 3813 3818 3814 3816 3824 3821 3826 3827 3830 3828 3829 3820 3822 6.06 3823 3825 Labor. Broj Ident. 917/05 911/05 919/05 921/05 913/05 915/05 907/05 910/05 916/05 918/05 914/05 912/05 920/05 903/05 905/05 909/05 922/05 908/05 904/05 92 93 91 87 97 95 85 98 89 86 94 96 88 906/05 90 99 101 102 103 100 104 broj Red.

106 LEAP Vrnjačka Banja Vodopro - Zapre minska

Struktura Mn 37.0 77.0 49.0 91.0 69.0 79.0 24.0 40.0 46.0 Zn 1.1 3.1 3.7 2.4 3.2 2.3 48.0 2.6 2.0 2.0 2.6 Fe 2.1 2.1 3.4 4.0 59.9 10.9 15.2 44.9 68.6 Cu 7.1 7.1 47.0 9.1 9.6 8.9 6.6 6.3 8.2 10.0 10.5 ppm ppm ppm ppm 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 CaCO3 %% 3.10 3.49 2.71 2.81 3.88 2.89 3.06 2.85 2.64 2.88 Humus 7.68 9.84 8.64 11.04 13.44 10.32 16.56 14.64 16.80 34.08 5.76 5.20 4.72 5.20 5.20 5.36 5.28 6.08 5.20 5.80 P2O5 K2O mg/100 g mg/100 g N % 0.112 0.112 0.137 0.132 0.153 0.139 0.159 0.163 0.189 0.188 KCl 5.76 4.70 4.70 5.69 4.95 4.35 5.58 4.26 4.48 4.68 pH 6.19 H2O 5.91 6.92 6.32 5.90 5.83 6.02 5.60 5.84 6.44 Broj 3831 3837 3839 3835 3832 3838 3834 3840 Labor. Broj Ident. 927/05 931/05 929/05 924/05 930/05 932/05 926/05 925/05 3833 928/05 3836 923/05 111 113 112 114 110 107 105 109 108 106 broj Red. Tabela 6.2.Tabela – Primer ispitivanja po mesnim zajednicama, MZ VRNJCI

LEAP Vrnjačka Banja 107 6.3. Analiza tendencija i stornim zahtevima – kasetiranjem trendova u skorijoj delova deponije, izgradnjom obod- buducnosti nih nasipa, obezbeđenjem nepropu- sne podloge cele deponije, drenažnog 6.3.1. Zaštita zemljišta prema sistema sa bazenima za mehaničko po Generalnom planu taložnje i biološko samoprečišćava- Vrnjačke Banje nje kanala, Zatim, pri-kupljanjem, primarnom preredom sekundarnih Dugoročno racionalno korišćenje ze- sirovina, njihovom prodajom predu- mljišta kao prirodnog resursa i nje- zećima koja se bave njihovim recikli- gova repro-dukcija obezbediće se ranjem, smanjiti količinu čvrstog ot- planiranom namenom površina, pada na deponijama. koja je usaglašena sa njegovim bitnim geomorfološkim, pedološkim i Evakuacija uginule stoke mora biti hidrološkim svojstvima. organizovana. Stočno groblje mora imati izolovanu lokaciju, pristup tvr- Zaštita zemljišta najuže je poveza- dim putem, ogradu, jame izvedene na sa zaštitom vazduha i vode, jer se prema propisima, zaštitno zelenilo, mnogi od zagađivača preko padavi- objekat za čuvara i veterinara, pra- na, nagiba i pukotina u tlu i sl. preno- teću infrastrukturu i dr. se iz voda u zemljište. Svi industrijski objekti moraju selek- Zaštita zemljišta ostvariće se sprovo- tivno i adekvatno odlagati otpadne đenjem adekvatnih tehničkih rešenja materije u toku proizvodnih proce- odvo-đenjem atmosferskih i viška sa, u skladu sa važećim zakonskim podzemnih voda (zacevljena atmos- propisima. ferska kanalizaciona i melioracioni kanali), kao i prečišćavanjem opad- Svakodnevno skupljanje komunalnih voda. nog otpada u kontejnere, uz kontinuirano pražnjenje od strane nad- U cilju zaštite od otpadaka iz indu- ležne komunalne organizacije. strije i iz komunalne sredine bitno je da se u skladu sa odgovarajućim op- Poštovanjem odredbi ovoga Plana, štim i gradskim propisima zatvore planskom gradnjom, rekultivacijom sve „divlje” deponije čvrstog materi- degradiranih površina i zaštitom jala (šuta, peska, različitog industrij- poljoprivrednog zemljišta, postići će skog otpada, kućnog smeća i r.). se puna zaštita zemljišta. Trenutno deponija ne može zadovo- 6.3.2. Procena uticaja na ljiti kriterijume sanitarne deponije životnu sredinu, zdravlje i neophodno je adekvatno uređenje ljudi i standard života deponije komunalnog otpada i stoč- (ZAKLJUČCI) nog groblja, u skladu sa važećim zakonskim propisima. Započeće se sa Ekološki značaj zelenila se ogleda u pripremnim aktivnostima na reali- smanjenju aerozagađenja, pobolj- zaciji izgradnje nove i to regionalne šanju mikroklime, smanjenju ko- deponije. munalne buke, usporavanju brzine i udara vetrova, ublažavanju ekstre- Deponije otpadaka koristiće se pod mnih temperatura, povoljnom dej- uslovom sanitarnog deponovanja stvu na sastav zemljišta, smanjenju prema utvrđenim tehničkim i pro-

108 LEAP Vrnjačka Banja visokog nivoa podzemnih i kapilar- 7% više nego na otvorenom prosto- nih voda, zaštitnom dejstvu od pre- ru, a u odnosu na gradske blokove komerne insolacije, smanjenju kli- 18–22%. zanja i sprečavanju erozije zemljišta, Jedan od najznačajnijih uticaja vege- oplemenjivanju i dekoraciji prostora, tacije je smanjenje vazdušnih toplot- umirujućem dejstvu na psihu ljudi nih ekstrema. Uticaj zelenih nasada i u omogućavanju aktivne i pasivne naročito je potreban u gradskoj mi- rekreacije. kro klimi za vrieme sparnih dana, Preterana urbanizacija, sa štetnim kada je unutar zelenila i pod kru- posledicama kao što su dim, praši- nama drveća temperatura vazduha na, razni gasovi, buka, vibracije i ve- prosečno niža za 2–3oC nego izme- lika gustina naseljenosti sa nedovolj- đu zgrada, dok temperatura zidova no osunčanim i drugim klimatskim i pločnika može biti za 12–14oC viša nepogodnostima, lišava čoveka pri- od temperature lišća. Zimi je obrat- rodnih uticaja koji su neophodni za no, vazduh u šumi je topliji nego na pravilan razvoj i funkcionisanje ljud- otvorenom prostoru. skog organizma. Blokovsko zelenilo ma koliko malo, Zasadi i barijere usporavaju vetro- omogućava svakodnevni kontakt sa ve i smanjuju prenošenje svetlosti. prirodom. Prostor za parkiranje au- Istraživanja su pokazala da su kom- tomobila treba obavezno zasaditi li- binacije drveća, žbunja i čvrstih ba- stopadnim drvećem. Drveće na ta- rijera efikasna zaštita od prekomerne kvim prostorima ne samo sto štiti buke duž saobraćajnica. vozila od pregrevanja u letnjim mesecima nego i .ublažava opšti solarni Travnjaci sa rastresitom zemljom režim u tom području. smanjuju prenošenje vibracija na uličnim podlogama mnogo više od U sistemu zelenila naselja, posebno betona ili kamena. mesto zauzima ulično zelenilo (drvoredi, skverovi) koje ima sve karakte- Šumska vegetacija je najefikasniji ristike koje su prethodno nabrojane biljni pokrivač koji smanjuje vodnu i u pogledu uloge zelenila u poboljša- eolsku eroziju i štiti staništa i sused- nju ekološkog stanja u naselju, s tim ne površine od odnošenja i ispošća- da ovo zelenilo živi u mnogo težim vanja zemljišta. Učestali nepovoljni uslovima od ostalih kategorija zele- klimatski uticaji doveli su do znatnog nila. Naime, ova kategorija zelenila nedostatka voda, kako u gornjim, je često izložena, umanjenoj vlažno- tako i u nižim slojevima zemljišta. sti vazduha, nedostatku vlage u tlu, Uticaj zelenila na osunčanost tako- nedostatku hranljivih materija u tlu, đe je povoljna. Stabla sa različitom fizičkom oštećenju zbog radova na gustinom krošnje zadržavaju sunča- infrastrukturi ili od izduvnih gaso- nu radijaciju i smanjujući je, stvara- va vozila, pritisku na korenov sistem, ju različit stepen zasenjenosti. Pored prašini i mnogim uticajima, što zah- osveženja spoljne sredine, zeleni teva posebno pažljiv izbor biljnih vr- kompleksi povećavaju relativnu vlaž- sta za drvorede. nost vazduha. Ovo povećanje vlaž- Zaštitne pojaseve, kao kategoriju ze- nosti je u zavisnosti od biljne vrste i lenih površina koja do sada uglav- može iznositi unutar zelenog masiva nom ne postoji, potrebno je formi-

LEAP Vrnjačka Banja 109 rati na mestima dodira industrije i Posebnu pažnju posvetiti individu- stanovanja, saobraćaja i stanovanja alnom zelenilu, odnosno vrtovima i kao i intezivne poljoprivrede i na- baštama kao dekorativnim elementi- selja. Zaštitni pojasevi imaju prven- ma urbane zone Opštine. stveno ekološku funkciju smanjenja Organizovati nadzor nad uredje- nepovoljnih uslova mikrosredine nim površinama i regulisati je aktom (ublažavanje dominantnih vetrova, Opštine. smanjenje industrijskih zagađenja, vezivanje zemljišta, smanjenje buke). Zaštitni pojasevi omogućavaju dotok svežeg vazduha i bolju organizaciju rekreacije stanovništva. Može se zaključiti da zelenilo svojim pozitivnim uticajima predstavlja dragocen ekološki faktor, posebno urbanizovanih sredina.

6.4. Zaključci Važnost zelenila u Opštini Vrnjačka Banja je izuzetno velika. I to ne samo gradsko zelenilo, već i ostale povriš- ne pod vegetacijom. Očito da se kvalitet narušava prevashodno nedovolj- nom pažnjom i deponovanjem otpada na divljim deponijama. Sve prostore pod šumom i šumskim zemljištem neophodno je održavati i očistiti od divljih deponija (posebno šumu Mezgraja), uz selektivno uvo- đenje sportskih sadržaja radi oboga- ćivanja turističke ponude. Izvršiti stručnu opservaciju stanja navedenih šuma i izraditi planove intervencije u cilju revitalizacije zapu- štenih lokaliteta ili uklanjanje ošte- ćenog i obolelog drveća Na osnovu prezentiranih rezultata kvaliteta zemljišta izvršiti zoniranje, odnosno oznaiti lokalitete sa pove- ćanim sadržajem ispitivanih supstanci u odnosu na koncentracije pri- hvatljive domaćim i medjunarodnim standardima.

110 LEAP Vrnjačka Banja 7. JAVNA SVEST

7.1. TEORIJSKI životnoj sredini i podizanje njiho- PRISTUP I PRIKAZ ve svesti o konkretnoj problematici. PROBLEMATIKE Da bi se pridobilo poverenje građana i spremnost za saradnju, neophodno Učešće građana u procesu defini- je edukovati stanovništvo i uključiti sanja odluka od značaja za lokalnu ga neposredno u sam, itekako složen sredinu je jedan od osnovnih demo- i dugotrajan proces uspostavljanja kratskih principa, kojim se građa- ekoloških standarda. nima omogućava da daju svoj doprinos u ostvarivanju boljeg života i S druge strane, javnost je ta koja naj- napretka u društvu. Pravo građana bolje može da ukaže na vitalne ur- na učešće u odlučivanju nije nešto gentne probleme. Uvažavanjem mi- što im poklanja lokalna samoupra- šljenja i potreba građana, a posebno va već predstavlja njihovo izvorno njihovim reševanjem, lokalna vlast pravo. Biranjem svojih predstavnika dobija podjednako značajnog par- u lokalnim organima vlasti, građani tnera u sprovođenju neophodnih prenose svoje pravo na upravljanje aktivnosti. Sveobuhvatnim informi- lokalnom zajednicom, ali ne u pot- sanjem javnosti i njenim uključiva- punosti. Kako bi se sprečila neodgo- njem u procese, zadobija se poverenje vornost lokalnih političara u rešava- građana koji će, u tom slučaju, ne- nju problema lokalne zajednice i re- sumnjivo mnogo više ceniti napore dovno kontrolisao rad organa vlasti, lokalne samouprave i lakše prihvati- neophodno je uspostaviti aktivno ci- ti određene promene, ma koliko one vilno društvo. „bolne” bile. Pored toga, svojim učešćem u proce- 7.1.1. Standardi Evropske Unije su donošenja odluka, planova i pro- u oblasti učešća javnosti grama, građani odlučuju o kvalitetu u procesima od značaja za javnih usluga, ukazuju na prioritete i životnu sredinu doprinose rešavanju određenih problema u svojoj sredini. Time se posti- Vodeći aktuelni evropski standard že jedno snažno partnerstvo između u oblasti učešća javnosti u procesi- lokalnih organa vlasti, građana i njima od značaja za životnu sredinu hovih udruženja u kome svi zajedno jeste Konvencija o dostupnosti in- preuzimaju na sebe deo odgovorno- formacija, učešću javnosti u odluči- sti u rešavanju određenih pitanja od vanju i dostupnosti pravosuđa u pi- značaja. tanjima koja se tiču životne sredine. Konvencija je poznata i pod nazivom U procesima uspostavljanja princi- Arhuska konvencija. Arhuska kon- pa zaštite životne sredine, aktiviranje vencija obavezuje zemlje članice da građana ima izraziti značaj iz više omoguće pristup informacijama od razloga. Kao prvo, ti procesi zahte- značaja za životnu sredinu, obezbe- vaju korenite promene dosadašnjih de zainteresovanoj javnosti učešće navika građana u ophođenju prema u donošenju odluka i odgovarajuću

LEAP Vrnjačka Banja 111 pravnu zaštitu u slučaju nepoštova- usklađivanja sa evropskim propisi- nja njenih prava. ma preduzet je donošenjem četiri zakona 2004. godine. Transpozicijom 7.1.2. Pravni okvir Republike direktiva EU u svoj pravni sistem Srbije za građansko učešće kroz ova 4 zakona, Republika Srbija ■■ Ustav Republike Srbije (Sl. gl., je uspela da obezbedi primenu br 83/06) naglašava pravo za isti- Arhuske Konvencije iako nije Strana nitim, potpunim i blagovreme- Konvencije. nim obaveštavanjem o pitanjima I Zakon o zaštiti životne sredine od javnog značaja i obavezu sred- (Sl. gl. RS, br. 135/2004) svodi po- stava javnog obaveštavanja da to stupak učešća javnosti na postupak pravo poštuju (član 51). Ovaj do- izlaganja projekata, planova ili pro- kument dalje ističe i pravo na oba- grama na javni uvid i postupak javne veštavanje o stanju životne sredi- rasprave. ne: „Svako ima pravo na zdravu II Zakon o proceni uticaja na život- životnu sredinu i na blagovremeno nu sredinu (Sl. gl. RS, br. 135/2004). i potpuno obaveštavanje o njenom Procena uticaja na životnu sredinu se stanju. Svako je dužan da čuva i zasniva na izradi studije, sprovođen- poboljšava životnu sredinu” (član ju konsultacija uz učešće javnosti i 74 Ustava). analizi mera, sa ciljem da se predvi- ■■ Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. de štetni uticaji određenih projekata gl. RS, br. 9/02, 33/02, 33/04), opi- na život i zdravlje ljudi, floru i faunu, suje oblike učešća građana kao što zemljište, vodu, vazduh, klimu i sl. su referendum, građanske inici- Učešće javnosti je prisutno u sve tri jative i zborovi građana, ali se ne faze postupka. bavi drugim vidovima ostvarivanja prava građana putem njihovog III Zakon o strateškoj proceni uti- sopstvenog delovanja. caja na životnu sredinu(Sl. gl. RS, ■■ Zakon o slobodnom pristu- br. 135/2004). U postupku strateške pu informacijama od javnog procene uticaja određenih plano- značaja (Sl. gl. RS, br. 120/04). va i programa na životnu sredinu „Informacija od javnog značaja, uključuju se zainteresovani organi u smislu ovog zakona, jeste infor- i organizacije počev od faze pripre- macija kojom raspolaže organ jav- me odluke o izradi odnosno neizra- ne vlasti, nastala u radu ili u vezi di strateške procene, dostavljanjem sa radom organa javne vlasti, sadr- zahteva za davanje mišljenja u žana u određenom dokumentu, a Zakonom predviđenom roku. U fazi odnosi se na sve ono o čemu jav- izrade izveštaja isti se izlaže i javnom nost ima opravdan interes da zna” raspravom stavlja na uvid i komentar (član 2 Zakona). javnosti.

7.1.3. Zakoni Republike Srbije iz IV Zakon o integrisanom spreča- oblasti zaštite životne vanju i kontroli zagađivanja život- sredine od značaja za ne sredine (Sl. gl. RS, br. 135/2004). učešće javnosti Učešće javnosti započinje u ranoj fazi podnošenja zahteva za izdavanje Značajan napor u cilju modernizaci- integrisane dozvole, kada javnost do- je propisa iz oblasti životne sredine i bija pravo da iznese svoje mišljenje

112 LEAP Vrnjačka Banja o zahtevu, kao i u fazi izrade nacr- 7.2. PRIKAZ STANJA ta dozvole. Proceduru prati i obaveza informisanja javnosti o fazama po- 7.2.1. Javnost rada i informisanje stupka, kao i o konačnoj odluci nad- građana ležnog organa. Obaveza lokalne samouprave da 7.1.4. Lokalni propisi od značaja obezbedi javnost rada i pruži informacije o svom radu je osnovni korak Ostvarivanje prava na učešće javno- u ostvarivanju prava građana da uče- sti i njenu obaveštenost se uređuje stvuju u javnom životu i daju svoj do- lokalnim propisima od kojih su naj- prinos unapređenju uslova življenja, značajniji: Statut opštine, Odluka o pa i opšteg stanja životne sredine. Opštinskoj Upravi i Poslovnik o radu Skupštine opštine. 7.2.2. Javnost rada u lokalnim aktima opštine Vrnjačka Vrlo često, ova akta su na nivou op- Banja štosti Zakona, bez detaljne razrade prava na učešće građana u upravlja- U Statutu Opštine Vrnja;ka Banja nju na lokalnom nivou. U tome se (Sl. list opštine Vrnjacka Banja, br. nalazi jedan od osnovnih nedostata- 1/09, 13/09) kao jednom od najvažni- ka u pravnom okviru za ostvarivanje jih akata koje je usvojila SO Vrnjacka učešća građana na lokalnom nivou. Banja (član 11) navodi se da je „rad organa opštine javan”. Javnost rada 7.1.5. Pojam javnosti u sistemu po pravilu se obezbeđuje putem iz- zaštite životne sredine davanja biltena, informatora, saradnjom sa medijima, televizijskim i ra- Zakon o zaštiti životne sredine bliže dio prenosom sednica, prezentova- definiše sledeće pojmove njem odluka i drugih akata javnosti Javnost čini jedno ili više fizičkih ili i postavljanjem internet prezentacije, pravnih lica, njihova udruženja, or- organiziovanjem javnih rasprava u ganizacije ili grupe. skladu sa Zakonom, Statutom i odlu- Zainteresovana javnost čini javnost kama organa Opštine. na koju utiče ili može uticati plan ili Odluka o Opštinskoj Upravi opšti- program odnosno koja ima interes ne Vrnjačka Banja („Sl. list opštine u donošenju odluka koje se odno- Vrnjačka Banja”, 4/09), detaljnije ra- se na zaštitu životne sredine, uklju- zrađuje javnost rada i svoje obaveze čujući nevladine organizacije koje na tom planu. Rad Opštinske upra- se bave zaštitom životne sredine i ve je javan i podložan kontroli i kri- koje su evidentirane kod nadležnog tici građana, u skladu sa zakonom i organa. Statutom. Jedno od načela zaštite životne sredi- Opštinska uprava dužna je da oba- ne jeste načelo informisanja i učešća veštava javnost o svom radu preko javnosti prema kome svako ima pra- sredstava javnog informisanja i na vo da bude obavešten o stanju život- drugi prikladan način. Zaposleni ne sredine i da učestvuje u postupku koji su ovlašćeni za pripremu infor- donošenja odluka čije bi sprovođenje macija i podataka vezanih za oba- moglo da utiče na životnu sredinu. veštenje javnosti odgovorni su za njihovu tačnost i blagovremenost.

LEAP Vrnjačka Banja 113 Zaposleni u upravi dužni su da na tra SO. primeren način, pre svega u prosto- ■■ Tok sednice Skupštine snima se rijama u kojima rade sa strankama korišćenjem kompjuterske tehni- obaveštavaju stranke o njihovim pra- ke, putem beleženja tonskog za- vima, obavezama i načinu ostvariva- pisa na hard disku. Tonski zapis nja prava i obaveza, svom delokrugu, mora da sadrži sve podatke o radu o organu državne uprave koji nadzi- na sednici, učesnicima u raspravi i re njihov rad i načinu kontakta s nji- njihovim izlaganjima, kao i rezul- me i o drugim podacima bitnim za tate glasanja po svim pitanjima o javnost rada i odnose sa strankama. kojima se Skupština izjašnjavala Zaposleni u upravi, dužni su da pru- glasanjem. žaju informacije preko telefona i drugih sredstava veze kojima su tehnič- 7.2.3. Praksa obezbeđivanja ki opremljeni i na traženje fizičkih ili javnosti rada opštine Vrnjačka Banja – aktivno pravnih lica dužni su da daju pisme- informisanje no mišljenje kojima tumače odredbe zakona i drugih opštih akata. Javnost Aktivno informisanje podrazume- svog rada, Opštinska uprava obezbe- va mere lokalnih organa vlasti u cilju đuje davanjem informacija sredstvi- obaveštevanja građana o značajnim ma javnog informisanja. Opštinska pitanjima po lokalnu zajednicu, ak- uprava će uskratiti davanje infor- tivnostima i budućim planovima. macija ako njena sadržina predstav- Postoje brojni mogući metodi infor- lja državnu, vojnu, službenu ili po- misanja građana koji zahtevaju ra- slovnu tajnu. O davanju, odnosno zličita finansijska i materijalna sred- uskraćivanju davanja informacija o stva, kadrovske resurse i vreme an- radu Opštinske uprave odlučuje na- gažovanja što znatno utiče na opre- čelnik Opštinske uprave ili lice koje deljenje opštine da koristi konkretan ga, u slučaju odustnosti i sprečenosti, metod. zamenjuje. Najčešći vidovi aktivnog informi- Prema Poslovniku Skupštine op- sanja građana Vrnjačka Banja su štine Vrnjacka Banja, javnost rada sledeći: Skupštine se ostvaruje na sledeće načine: ■■ Putem saopštenja za javnost u pi- smenom obliku postavljenim na ■■ Sednice Skupštine i njenih radnih oglasnim tablama u opštini i me- tela su javne. Prenose se direktno snim zajednicama. Kuriri mesnih putem sredstava javnog informi- zajednica uručuju ova saopštenja i sanja. lično samim građanima. ■■ Poziv i materijal za sednice ■■ Putem saopštenja za javnost koja Skupštine dostavljaju se sredstvi- se plasiraju javnosti preko lokal- ma javnog informisanja radi in- nih medija (radio i televizija). formisanja i upoznavanja javnosti. ■■ Putem objavljivanja odluka, pla- ■■ SO može da izda službeno saop- nova, nacrta planova i drugih do- štenje za sredstva javnog informi- kumenata u Službenom listu op- sanja i održi konferenciju za štam- štine Vrnjačka Banja i drugim pu u vezi sa pitanjima koje razma- štampanim materijalima

114 LEAP Vrnjačka Banja U okviru Opštinske Uprave posto- nističkih planova, godišnjim izvešta- ji šest organizacionih jedinice i to: jima i programima budžetskih ko- Odeljenje za opštu upravu i zajed- risnika. Nacrti aktuelnih planova/ ničke poslove, Odeljenje za finansije programa objavljuju se u Službenom i budzet, Odeljenje za lokalne javne listu opštine i u „Vrnjačkim novina- prihode, Odeljenje za zaštitu životne ma” kako bi se informisala šira jav- sredine i lokalni razvoj, Odeljenje za nost i sagledalo njeno mišljenje. planiranje i izgradnju i Odeljenje za Pored toga, javnost se putem elek- inspekcijske poslove. Stručne poslo- tronskih medija obaveštava i pozi- ve za potrebe organa Opštine i rad- va na učešće na javnim raspravama nih tela Skupštine opštine obavlja- prilikom odlučivanja o potrebi pro- ju Služba za oposlove predsednika cene uticaja na životnu sredinu, kao opštine i Opštinskog veća i Služba i o narednim koracima određivanja za skupštinske i normativno-pravne sadržaja studije procene uticaja i od- poslove u okviru kojih su određena 2 lučivanja na davanje saglasnosti o radna mesta za obaveštavanje javno- Studiji, a sve u skladu sa Zakonom. sti o poslovima i odlukama iz oblasti Građani se informišu i putem pisme- rada organa Opštine, Skupštine op- nih obaveštenja na oglasnim tabla- štine i Opštinske uprave. Za pružanje ma, i putem lokalnih sredstava jav- svih relevantnih informacija javno- nog informisanja (lokalne radio i TV sti iz oblasti zaštite životne sredine, stanice). najčešće je zaduženo lice na poziciji stručnog saradnika za komunalnu 7.2.4. Sredstva javnog oblast i ekologiju u okviru Odeljenja informisanja za zaštitu životne sredine i lokalni razvoj. Sredstva javnog informisanja predstavljaju jedan od najzastupljeni- Što se tiče obezbeđivanja javnosti jih načina plasiranja informacija ši- rada Skupštine opštine Vrnjačka roj javnosti. Na teritoriji opštine Banja i njenih radnih tela, posto- Vrnjačka Banja postoje sledeća lokal- ji praksa direktnog prenosa sed- na sredstva javnog informisanja: nica preko lokalne radio televizije. Zapisnici sa sednica se snimaju elek- ■■ Vrnjačka radio televizija tronski i arhiviraju, dok se svaka od- ■■ Privatna radio stanica „Kult” luka SO objavljuje u Službenom listu ■■ Privatna radio stanica „Sonata” opštine Vrnjačka Banja i na zvanič- ■■ Privatna radio stanica „100” nom sajtu Opštine Vrnjačka Banja ■■ „Vrnjacke novine” JU Kulturni www.opstinavrnjackabanja.com). centar Web-site se ažurira redovno i postav- 7.2.4.1. Vrnjačka radio televizija ljaju se aktuelne informacije na temu ekologije. Osnivač ovog javnog preduzeća je opština Vrnjačka Banja. Preduzeće Preko sredstava javnog informisa- je osnovano 02.06.1969. godine kao nja i na oglasnim tablama u opštini Radio Vrnjačka Banja. Ovo je bila i MZ-ama, javnost se blagovreme- prva radio stanica izvan teritorije gra- no obaveštava o planiranim javnim da Beograda. Finansiranje Programa raspravama u cilju predstavljanja i rada preduzeća obezbeđivano je iz diskusije o budžetu, nacrtima urba- sredstava budzeta opštine Vrnjačka

LEAP Vrnjačka Banja 115 Banja. Godine 2007. održana je jav- privatne radio stanice, obezbeđuju na aukcija na kojoj je 70% kapitala široj javnosti neophodne informaci- prodato preduzeću ATP Morava iz je o uzrocima problema, odgovornim Vrnjačke Banje. Obzirom da kupac subjektima, načinima i vremenskom nije ispoštovao zakonom predviđene roku za njihovo rešavanje. uslove, poništena je prodaja i opšti- U programu ovih radio stanica emi- na kao osnivač nastavlja da finansi- tuju se prilozi na temu zaštite životne ra zakonske funkcije preduzeća do sredine u okviru redovnih informa- ponovne promene statusa. U 2008. tivnih emisija i ukoliko za tim postoji godini iz sredstava budzeta opštine potreba. Vrnjačka Banja za navedene svrhe obezbeđeno je 12.528.600,00 dinara, U slučaju akcidenta u sistemu vodo- u 2009. godini obezbeđena su sred- snabdevanja, na deponiji, postroje- stva u iznosu od 12.300.000,00 dina- nju preduzeća zagađivača i sl., novi- ra, a u 2010. godini za period 01.01.– nari lokalnih radio stanica kontakti- 30.04.2010. godine 6.000.000.,00 di- raju komunalnu opštinsku inspekci- nara. Ponovna javna aukcaja organi- ju i JKP „Beli izvor” u cilju dobijanja zovana je u martu mesecu 2010. go- relevantnih informacija. Međutim, i dine kada je izvršena prodaja predu- pored interesovanja novinara, rezul- zeća i promena statusa. tati analiza vode za piće često ostaju nedostupni javnosti. Saradnja sa pri- 7.2.4.2. Postupak dodele vrednim subjektima – zagađivačima frekvencija ne postoji. Uporedo sa procesom privatizacije Novinari su u velikoj meri obavešteni odvija se i postupak dodele frekven- o dešavanjima i problemima u obla- cija i izdavanja dozvola za emitovanje sti životne sredine u opštini Vrnjacka televizijskog i radio programa raspi- Banja. Učešće na svim treninzima i sanog od strane Saveta Republičke sastancima u pripremnoj fazi izrade Radiodifuzne agencije. Rok za pod- LEAP-a je još više povećalo zainte- nošenje prijava je bio 18. jun 2007. resovanost i spremnost novinara da dok je donošenje odluke o celovi- prate ovu problematiku. toj dozvoli za emitovanje programa Ipak, u proteklom periodu su se ra- predviđeno u roku od 90 dana od dio stanice bavile informisanjem na dana objavljivanja liste prijavljenih temu problematike životne sredina javni konkurs. ne uglavnom povodom konkretnog događaja i to kroz odgovarajuće pri- 7.2.4.3. Informisanje i tematski loge i specijalne emisije sa učesnici- sadržaji ma i odgovornim licima. Najčešće Može se konstatovati da radio „Kult”, su to bile osobe zaposlene u opštini kao i radio „Sonata” i radio „100” i zadužene za komunalnu proble- sporadično prate aktuelna dešavanja matiku, kao i predstavnici JKP „Beli dešavanja na polju zaštite životne sre- izvor”. Prethodno pomenuti prilozi dine. U slučaju havarija i prestanka su se emitovali onoliko često koliko pružanja komunalnih usluga usled je bilo konkretnih događaja u oblasti nastalog problema, a u saradnji sa ekologije. opštinskim organima i komunalnim preduzećima, javni medijski servis i

116 LEAP Vrnjačka Banja I pored spremnosti novinara da ubu- dan pristup informacijama, kao i sa duće redovno prate aktuelne doga- zakonskim propisima koji regulišu đaje i informišu javnost o ovom pi- ovu oblast. Ono je najčešće bazirano tanju, prisutan je nedostatak temat- na potrebi građana da dobiju infor- skog sadržaja na temu životne sredi- macije o određenim pitanjima od in- ne. Specijalni prilozi i emisije edu- teresa u skladu sa njihovim sopstve- kativnog karaktera česta su pojava nim pravom uređenim u Zakonu o na elektronskim medijima u opštini slobodnom pristupu informacijama Vrnjačka Banja. od javnog značaja. Postoje dva nači- na pasivnog informisanja: 7.2.4.4. Saradnja medija i lokalne samouprave ■■ Omogućavanje građanima da, po zahtevu, dobiju na uvid dokumen- Saradnja lokalne samouprave i meta i ostale podatke od interesa dija se može smatrati zadovoljava- ■■ Neposredna komunikacija u okvi- jućom u okviru postojeće prakse. ru koje predstavnici lokalne samo- Predstavnici opštine su stava da se uprave daju odgovore na pitanja u novinari dovoljno često obraćaju lo- vezi sa aktuelnom temom kalnoj samoupravi sa pozivom na Dolaskom u zgradu opštine Vrnjačka učešće u emisijama. Banja, građani imaju mogućnost Početkom procesa izrade LEAP-a i uvida u objavljena i neobjavljena op- uključivanjem medija u javnu kam- štinska akta i planove/programe, čije panju, ova saradnja je znatno dobila kopije mogu da dobiju bez naknade. na kvalitetu i intenzitetu. Mediji su Praksa traženja dokumenata na uvid sve više zainteresovani da prate ak- od strane građana i ostalih stranaka tuelnosti na planu unapređenja zaje izrazito retka. Razlog tome je ve- štite životne sredine, što se ogleda i rovatno nedovoljna upućenost u za- u učestalijim kontaktima sa opštin- konska građanska prava, nepovere- skim predstavnicima u cilju dobijanje u lokalnu vlast, ali i nezaintereso- nja neophodnih informacija kao i sve vanost javnosti da intenzivnije uče- češćim intervjuima predstavnika op- stvuje u javnom životu, usled borbe štine Vrnjačka Banja. za egzistencijom. Takodje, u toku izrade LEAP-a gra- Prema članu 34. i 35. Odluke o OU đani su obaveštavani o napretku sa- opštine Vrnjačka Banja, Uprava je mog procesa, kao i o akcijama i sa- dužna da zahteve u upravnim stva- stancima Radne grupe. Predstavnici rima građana, preduzeća i ustano- Radne grupe su u svim fazama izrade va rešava u propisanim rokovima, a ovog strateškog dokumenta gostova- za slučaj prekoračenja tih rokova da li u televizijskim emisijama posveće- obavesti podnosioca o razlozima pre- nim procesu izrade LEAP-a. koračenja i uputi ga na mogućnost korišćenja pravnih sredstava u ta- 7.2.4.5. Praksa obezbeđivanja kvim slučajevima. Zaposleni u OU su javnosti rada opštine dužni da građanima i pravnim lici- Vrnjačka Banja – pasivno ma u zakonom propisanom postup- informisanje ku omoguće ostvarivanje njihovih Pasivno informisanje je usko pove- prava i obaveza, da im daju potrebna zano sa postojanjem prava na slobo- obaveštenja, uputstva ili podatke, da

LEAP Vrnjačka Banja 117 poštuju dostojanstvo tih lica i da ču- Analizirajući dosadašnju praksu op- vaju ugled opštinske uprave. štine Vrnjačka Banja u informisa- nju javnosti, može se zaključiti da je Ulaganje žalbi i primedbi komunal- obraćanje građanima i ostaloj zainte- nom preduzeću JKP „Beli izvor” je resovanoj javnosti stalnog karaktera i moguće telefonski ili pismenim pu- obavlja se u slučajevima: tem, korišćenjem sandučića za ulaganje žalbi, primedbi i sugestija po- ■■ Ukoliko su te obaveze precizirane stavljenim u holu preduzeća. Pisana Zakonom evidencija o primljenim pozivima i ■■ U slučaju konkretnih dešavanja, službama/pojedincima delegiranim implementacije projekata ili novo- za rešavanje konkretnog problema nastalih problema u pružanju ko- postoji u obliku knjige žalbi. U slu- munalnih usluga čaju komunalnog problema, nadlež- ■■ U slučaju zahteva od strane građa- na služba preduzeća interveniše u na ili sredstava javnog informisa- najkraćem mogućem roku na žalbu nja. građana. Međutim, povratna infor- Metodi javnog informisanja kojima macija osobama koje su uložile žal- se opština služi zahtevaju posebno bu o detaljima rešavanja problema interesovanje građana (čitanje saop- (vremenu, načinu rešavanja, razlo- štenja na mestimično postavljenim zima za odlaganje, slabu efikasnost, oglasnim tablama, slušanje radija ili nemogućnost rešavanja i sl.) je veo- čitanje Službenog lista koji je dostu- ma retka. pan građanima posetom zvaničnog Poslovnikom Skupštine opštine opštinskog sajta). Veoma važno sred- građani imaju pravo pismenog do- stvo informisanja gtrađanja je lokal- stavljanja pitanja odbornicima i na televizija „VRT” i „Vrnjačke novi- Opštinskoj Upravi i eventualnog pone” kojima je omogućeno građanima traživanja odgovora na sednicama, svakodnevno odnosno mesečno in- ukoliko prethodno na njih nije od- formisanje o važnim dešavanjima u govoreno. Poslovnikom nije pred- svim sverama života i rada stanovni- viđena tačka dnevnog reda u kojoj ka naše opštine i aktivnosti koje spro- građani imaju mogućnost direktnog vode predstavnici Opštine i druge zva- učešća tj. obraćanja prisutnima, osim nične institucije. prilikom podnošenja izveštaja javnih preduzeća, obrazovnih i zdravstve- 7.2.5. Dvosmerna komunikacija nih ustanova. sa građanima Opština Vrnjačka Banja nije izra- Prikupljanje mišljenja, predloga i đivala niti objavljivala godišnji primedbi građana o značajnim pita- Informator o radu u cilju obezbeđi- njima po lokalnu zajednicu je od ve- vanja transparentnosti rada lokalne oma velike važnosti, a posebno kada samouprave. Godišnji izveštaj o rad- govorimo o rešavanju pitanja iz obla- njama opštinskih organa preduzetim sti voda i otpadnih voda, upravlja- u sprovođenju Zakona o slobodnom nja otpadom, aero zagađenjima i sl. pristupu informacijama do sada nije Razlozi su brojni: podnošen Povereniku za informacije ■■ To je prilika da građani diskutuju i od javnog značaja. daju predloge u vezi sa određenom

118 LEAP Vrnjačka Banja odlukom ili planovima radnih tela) mogu predlagati i izme- ■■ Konsultovanje građana omoguća- ne i dopune dnevnog reda SO. Ipak, va lokalnim vlastima da u potpu- ova mogućnost konsultovanja gra- nosti sagledaju stvarno stanje ži- đana se svodi samo na pojedinačne votne sredine u zajednici slučajeve. ■■ Na taj način lokalna samouprava može da bazira svoje planove na 7.2.7. Neformalni oblici potrebama građana, a u skladu sa konsultovanja zakonskim propisima, obavezama i strateškim opredeljenjem 7.2.7.1. Javne rasprave ■■ Stiče se poverenje građana, stvara- Pružaju mogućnost svakom pojedin- ju se uslovi za saradnju, a razvija cu, predstavniku najšire javnosti da se i njihova motivisanost da ak- razmatra i komentariše lokalno pita- tivnije učestvuju u dijalogu i kon- nje od značaja. One predstavljaju ve- kretnim aktivnostima u cilju una- oma važan oblik konsultovanja gra- pređenja različitih oblasti. đana o njihovim potrebama i viđe- ■■ Građani postaju svesniji problema njima, što predstavlja značajan izvor i posledica zagađenja vode, vazdu- informacija za lokalnu samoupravu. ha i zemljišta, što pozitivno može Adekvatnim korišćenjem ovih infor- da utiče na promenu njihovih na- macija, lokalne vlasti mogu da deluju vika. u skladu sa očekivanjima i potreba- U opštini Vrnjačka Banja primenjuju ma građana. se različiti oblici konsultovanja gra- đana, mada na njihovoj raznovrsno- U skladu sa zakonskom obavezom, sti i učestalosti treba dosta raditi. opština Vrnjačka Banja organizuje javne rasprave u toku postupka usva- 7.2.6. Formalni oblici janja budžeta, kao i povodom godiš- konsultovanja njeg izveštaja o radu javnih preduze- ća, ustanova, organizacija i službi, čiji U svrhu konsultovanja građana na je osnivač. Može se slobodno reći da lokalnom nivou u Srbiji, postoje for- postoji minimalna zainteresovanost malno utvrđeni oblici kakvi su: zbo- šire javnosti za učešće na ovim jav- rovi građana, učešće građana u radu nim raspravama tako da one u veći- radnih tela skupštine i savetodavnih ni slučajeva predstavljaju formalnost. tela opštine i pravo građana na peti- Razlog tome može biti i nedostatak ciju i javnu kritiku. Međutim, zboro- svesti građana, NVO-a, udruženja i vi građana i praksa ostvarivanja pra- drugih predstavnika zainteresovane va na peticiju i javnu kritiku veoma javnosti o njihovim pravima i mo- su retki u opštini Vrnjačka Banja. gućnostima delovanja, ali i značaju Radi razmatranja i rešavanja pojedi- njihove uloge. nih pitanja iz nadležnosti SO i OU Javne rasprave se organizuju i po po- opštine Vrnjačka Banja, obrazuju se trebi, najčešće kada su u pitanju zna- povremena radna tela, za čije se čla- čajni dokumenti za čije je usvajanje nove, pored odbornika, biraju i gra- neophodno mišljenje građana. U đani kvalifikovani i stručni za to pi- tom smislu je 2005. godine organi- tanje. Radna tela Skupštine (a među zovana i javna rasprava u cilju pred- njima i predstavnici građana-članovi stavljanja javnosti Generalnog urba-

LEAP Vrnjačka Banja 119 nističkog plana, na kojima su građa- Ipak, ni sami građani u velikoj meri ni imali mogućnost davanja mišlje- ne pokazuju značajno interesovanje nja i upućivanja primedbi i predloga. za aktivnije učešće u procesu kon- Na raspravi je bilo primedbi na GUP, sultovanja. Razlozi za to su različiti, Komisija za planove, iste je razmatra- a ističu se nedostatak vremena, moti- la i neke od njih usvojila kao osno- vacije i uverenje da mišljenje građana vane i opravdene. Javne rasprave su ne može ništa da promeni. organizovane i pri donešenju Plana detaljne regulacije centralne zone sa 7.2.9. Nevladine organizacije glavnim banjskim parkom, Plana ge- Najvažniji akteri u jačanju nepo- neralne regulacije predela „Goč” za srednog građanskog učešća u jav- deo „Goča” koji pripada teritoriji op- nom životu i procesu odlučivanja su štine Vrnjačka Banja, kao i pri dono- nesumnjivo nevladine organizacije i šenju Planova nižeg reda. udruženja građana. Oni utiču na ra- I pored obaveze koju nameće Zakon zvoj svesti građana o njihovoj aktiv- o proceni uticaja na životnu sredinu, noj ulozi u procesima od interesa i praksa učešća javnosti u ovom pro- pružaju mogućnost građanima da se cesu još nije zaživela u dovoljnoj meri izjasne o tome šta smatraju bitnim za u opštini Vrnjačka Banja. Najveće in- razvoj njihove zajednice. Pored toga, teresovanje građana i učešće na jav- nevladine organizacije su značajne nim raspravama vezano je za postav- i za edukaciju građana o raznim te- ljanje baznih stanica mobilne telefo- mama, pa i na temu zaštite životne nije. Usled nedostatka interesovanja sredine. i nedovoljne informisanosti struč- Civilne organizacije koje se bave eko- na zainteresovana javnost uključu- loškim pitanjima na teritoriji opšti- jući i nevladine organizacije ne daje ne Vrnjačka Banja su: Ribolovačko svoj doprinos u toku trajanja ovih udruženje „Moravac”, Ekološko procesa. društvo „Pomirenje”, Udruženje gra- đana „Novoselac”, „Centar za decu 7.2.8. Ostali neformalni oblici konsultovanja javnosti i omladinu”. Ekološkim pitanjima sporadično se bave i ostale nevladine U opštini Vrnjačka Banja, ustalje- organizacije kroz periodične aktivna je praksa prijema građana i cilju nosti koje sprovode u okviru godiš- omogućavanja pristupa informacija- njih planova. ma i konsultacije sa predstavnicima lokalne samouprave o pitanjima od 7.2.9.1. Dosadašnja saradnja interesa za lokalnu zajednicu. nevladinih organizacija i lokalne samouprave U proteklom periodu su izostali i ostali oblici konsultovanja javnosti Saradnja lokalne samouprave i NVO kao što su javne debate i tribine, se- sektora definisana je između ostalog minari, radionice, ankete, okrugli Odlukom o budžetu opštine kroz su- stolovi, tematske rasprave sa pred- finasiranje programa rada nevladi- stavnicima NVO sektora, udruže- nih organizacija u skladu sa određe- njima građana, privatnim sektorom, nim kriterijumima, na osnovu kon- medijima i građanima na temu iz kretnih programa i projekata od jav- oblasti ekologije. nog interesa, kojima se značajno do-

120 LEAP Vrnjačka Banja prinosi razvitku i opštem napretku, na potesu od JKP „Beli izvor” do re- kao i promovisanju položaja i ugleda storana „Bela lađa”. Što je rezultiralo opštine Vrnjačka Banja. pozitivnim reakcijama prolaznika I stanovnika grada. U okviru dramske Nevladine organizacije u Vrnjačkoj sekcije urađena je modifikacija dečje Banji su nosioci velikog broja kul- bajke Crvenkapa na temu zaštite ži- turno umetničkih i sportskih mani- votne sredine. Predstava pod nazi- festacija koje se dešavaju u Vrnjačkoj vom „Crvenkapa i vuk” priprema- Banji i to na lokalnom, državnom i na je 4 meseca, a premijera je izve- međunarodnom nivou. dena u velikoj kongresnoj sali hotela Činjenica da je poslednjih godina Zvezda ispred 1100–1200 učenika i sproveden mali broj ekoloških pro- nastavnika Osnovne škole „Popinski jekata ukazuje na veoma slabu aktiv- borci” 21.03.2005. godine. Do kraja nost kako opštine, tako i nevladinog 2005. godine predstava je izvedena sektora u cilju unapređenja ekološ- u Osnovnoj školi „Čibukovački par- kih uslova opštine Vrnjačka Banja. tizani” u Kraljevu. pred 400 učenika Stanje u upravljanju otpadom i ot- nižih razreda, Užicu u OŠ Slobodan padnim vodama je na veoma niskom Sekulić, gde je predstavu odgleda- nivou (što će ovaj dokument i polo oko 400 učenika nižih razreda kazati), a potreba za odgovarajućim Crvenkapa”. u Trsteničkom pozo- projektima je velika. rištu pred oko 400 dece osnovnih Jedan od značajnijih ekoloških pro- škola „Miodrag Čajetinac Čajka” i jekata je Projekat pod nazivom „Živadin Apostolović” predstava je „Jačanje svesti dece i omladine o izvedena i za trsteničke osnovce, a značaju očuvanja životne sredine” u pretškolskoj ustanovi „BAMBI” realizovan od strane „Centra za u Kragujevcu predstavu je odgleda- decu i omladinu” uz podržan od lo oko 140 dece predškolskog uzra- Regionalnog centra za životnu sre- sta, kao I u Novom Sadu u OŠ „Jožef dinu i Evropske komisije. Atila”. Projekat je realizovan u okviru eko- Pozorišna predstava „Crvenkapa i loške, dramske i radionice dizajna. U vuk” kao veoma interesantna bajka prvoj fazi ekološke radionice određe- drži dečju pažnju na veoma visokom ni su problema životne sredine u sve- nivou. Ova bajka je izmenjena da bi tu, Srbiji i u Vrnjačkoj Banji i okolini. uticala na svest dece i mladih i da bi U drugoj fazi individualna percepci- podigla njihovu svest za očuvanje ži- ja svakog učesnika je rezultirala u cr- votnog okruženja. U toku cele pred- tež i poruku .U trećoj fazi odrađen je stave mladi akteri šalju jake poruke: odabir najkarakterističnijih radova i Čuvajmo vode čiste!, Vodimo računa izrađena je skica za pamflet i plakat, o drveću i šumama – ne secimo ih!, skeniranje i grafički dizajn istih. U Vodimo računa o životinjama!, Ne četvrtoj fazi razrađivana su pitanja i bacajmo smeće i otpatke po parko- stvoren je evalucioni upitnik . U pe- vima, šumi i rekama!, Priroda nam toj fazi mladi ekolozi su distribuirali vraća višestruko kada se dobro od- pamflete i evalucione upitnike svim nosimo prema njoj!. gledaocima predstave „Crvenkapa”. Dana, 22.10.2005. godine organizovana je akcija čišćenja Lipovačke reke

LEAP Vrnjačka Banja 121 7.2.10. Neposredno učešće u Statuta ili drugih akata i raspisivanje odlučivanju referenduma u skladu sa Zakonom i Direktno učešće građana jeste pravo Statutom. građana da direktno odlučuju o važ- Zbor građana raspravlja i daje pred- nim političkim pitanjima. loge o pitanjima iz nadležnosti or- Oblici neposrednog učešća građana gana jedinice lokalne samouprave i u ostvarivanju lokalne samouprave, saziva se za deo teritorije jedinice lo- definisani Zakonom o lokalnoj sa- kalne samouprave utvrđen Statutom. moupravi, su: građanska inicijativa, Zbor građana većinom glasova pri- zbor građana i referendum. sutnih usvaja zahteve i predloge i upućuje ih Skupštini ili pojedinim Putem građanske inicijative, gra- organima i službama jedinice lokal- đani predlažu skupštini jedinice lo- ne samouprave, koji su dužni da u kalne samouprave donošenje akta roku od 60 dana razmotre zahteve i kojim će se urediti određeno pita- predloge građana, donesu odgovara- nje iz izvornog delokruga, promenu

122 LEAP Vrnjačka Banja juću odluku ili meru i o tome obave- znatno krupnije korake u naredom ste građane. periodu. Skupština jedinice lokalne samou- Od strateških dokumenata, opština prave može na sopstvenu inicijativu Vrnjačka Banja je donela Generalni ili na zahtev građana da raspiše re- Plan Vrnjačke Banje 2005–2021, ferendum o pitanjima iz svoga delo- zatim Program razvoja opštine kruga, na način utvrđen Zakonom i Vrnjačka Banja 2005–2015, Strategiju Statutom. Odluka putem referendu- razvoja socijalne zaštite opštine ma doneta je ako se za nju izjasnila Vrnjačka Banja 2008–2012, Lokalni većina građana koja je glasala, pod akcioni plan za izbegla i raseljena lica uslovom da je glasalo više od polovi- 2009–2013. U ovom trenutku u toku ne ukupnog broja građana. je završna faza izrade Akcionog plana za mlade, kao i Plan upravljanja Sva tri prethodno opisana oblika di- otpadom. rektnog učešća građana u odluči- vanju su razrađena u Statutu opšti- Što se tiče projekata u cilju unapre- ne Vrnjačka Banja. S obzirom da su đenja životne sredine na teritori- ovi vidovi učešća građana veoma ji opštine Vrnjačka Banja, mogu se slabo zastupljeni i inače, situacija u pomenuti: Vrnjačkoj Banji nije mnogo drugači- ■■ Projekat – Poboljšano vodosnab- ja. Poslednjih godina, nisu zabeleže- devanje iz postojećih kapaciteta ni ovi oblici neposrednog učešća gra- Projekat je sproveden u cilju: đana u donošenju odluka. ◆◆ poboljšanja uslova vodosnabde- Prema Statutu opštine Vrnjačka vanja u Vrnjačkoj Banji Banja, Skupština opštine može po- ◆◆ podizanja nivoa higijenske veriti obavljanje određenih poslova ispravnosti vode za piće, iz svog izvornog delokruga mesnim ◆◆ obezbeđenja uslova za povezi- zajednicama radi zadovoljavanja po- vanje novih korisnika na vodo- treba i interesa lokalnog stanovništva vodnu mrežu, u selima, uz obezbeđivanje za to po- Projekat je sproveden sredstvima trebnih sredstava. Opština Vrnjačka Nacionalnog investicionog plana Banja ima 10 mesnih zajednica. Republike Srbije i sredstvima budzeta opštine Vrnjačka Banja. 7.2.11. Strateški planovi / projektne aktivnosti Glavne aktivnosti na projektu vezane su za prebacivanje vode iz akumula- Analizirajući aktivnosti lokalne sa- cije Selište u cevovod do izgrađenih mouprave poslednjih nekoliko go- uređeja (spori filteri) za prečišćava- dina u pogledu donošenja strateš- nje Lipova koji su kapaciteta 80 l/s. U kih dokumenata, kao osnove za niz toku leta, kada su žiteljima i turistima projektnih aktivnosti u cilju održi- Vrnjačke Banje potrebne znatno veće vog razvoja, kao i u pogledu pojedi- količine vode nego u ostalom delu načnih projekata u cilju uspostav- godine instalirani kapaciteti rade sa ljanja principa upravljanja otpadom, oko 20 l/s koliko iznosi letnji kapaci- vodama, otpadnim vodama, prirod- tet Novoselske reke. Prebacivanjem nim resursima i sl, nameće se zaklju- vode u sliv Novoselske reke, poveća- čak da lokalna vlast mora preduzeti ne su protočne vode ove reke i obez- beđena sirova voda za rad projekto-

LEAP Vrnjačka Banja 123 vanih instalacija za prečišćavanje. U blemi: od porasta apatije, pasivnosti, sklopu ove varijante korišćenja vode otuđenosti građana od lokalne zajed- iz akumulacije Selište, urađen je po- nice, pa sve do očekivanja da proble- tisni cevovod preko vododelnice reke me reši neko drugi. Zagrže i Novoselske reke presecajući Tako je stvorena klima u kojoj gra- prevoj Rašovka. Ovakav način kori- đani nisu motivisani da aktivno uče- šćenja vode iz akumulacije ima pred- stvuju u rešavanju bilo kog problema nosti u odnosu na varijante sa izgrad- lokalne zajednice. Šira javnost je naj- njom novih uređaja za prečišćavanje češće veliki kritičar lokalne vlasti, ali vode bilo kod brane ili u Vrnjačkoj ne i partner u bitnim procesima za Banji. Realizacija projekta započeta unapređenje oblasti o kojoj je reč. je izgradnjom deponijskih pregra- da na Goču, u slivu reke Zagrže na U okviru izrade LEAP-a na teritoriji Velikoj i Maloj reci i postavljanjem opštine Vrnjačka Banja distribuira- ilo filtera, a završena je dovođenjem no je 7000 anketnih listića. Dobijena vode u sliv Novoselske reke. slika po obradi vraćenih anketnih li- stića obrađivaču ankete nije u potpu- ■■ Projekat – Generalni projekat nosti realna, s obzirom da je ispitani kanalizacije otpadnih voda u uzorak procentualno mali u odno- Vrnjačkoj Banji su na ukupan broj stanovnika. I po- Ovim Projektom, finansiranim od red toga, analiza istraživanja javnog strane Opštine Vrnjačka Banja obra- mnjenja o stanju životne sredine op- đena su tri varijantna rešenja kana- štine Vrnjačka Banja, je sigurno ve- lisanja otpadnih voda na teritoriji oma dragocena u cilju sagledavanja cele opštine Vrnjačka Banja i stvore- stava javnosti. ni uslovi za izradu glavnog projekta po odabranom varijantnom rešenju. 7.3.1. Edukacija kao preduslov Investiciona vrednost usvojenog va- visokog nivoa ekološke rijantnog rešenja je 21.926.000,00 svesti eura. I pored mestimičnih napora opštine i drugih struktura, kontinuirana, sve- 7.3. Svest šire javnosti obuhvatna i planska edukacija gra- opštine Vrnjačka Banja đana na temu problematike uprav- o problematici životne ljanja otpadom, vodama, otpadnim sredine vodama, zagađenju vazduha, oču- vanju prirodnih resursa kao i osta- Nizak ekonomski standard, nerazvi- lim aspektima zaštite životne sredi- jena industrija, proces restruktuira- ne nije prisutna na teritoriji opštine nja i privatizacije, velika nezaposle- Vrnjačka Banja. nost, napuštanje sela, odlazak mladih i visoko obrazovnih kadrova, ne- 7.3.2. Ekologija u obrazovnim gativan prirodni priraštaj poslednjih ustanovama opštine deset godina, loša komunalna i druga Vrnjačka Banja infrastruktura su samo neki od problema sa kojima se opština Vrnjačka Mrežu ustanova osnovnog i srednjeg Banja suočava poslednjih petnaest obrazovanja u Vrnjačkoj Banji čine godina. Kao posledica takve situa- četiri osnovne škole i dve srednjoš- cije, javili su se brojni socijalni pro- kolske ustanove.

124 LEAP Vrnjačka Banja Postojeće obrazovne institucije pred- nice za redovnu nastavu, kabineti za stavljaju realnu osnovu za razvoj praktičnu nastavu, fiskulturne sale, kvalitetnog obrazovnog sistema i oprema i internet priključak. Takođe stvaranja uslova za uključivanje u nedostaju kvalifikovani kadrovi koji Evropski obrazovni prostor. U tom bi organizovano sarađivali sa dru- kontekstu primarnu ulogu imaju gim školama, fakultetima i lokalnom škole, u kojima će se pomoću novih privredom u celini. nastavnih metoda sticati savremena Takođe je veoma bitno povezivanje znanja koja imaju direktnu prime- obrazovnih institucija (kroz pro- nu u praksi. Istovremeno, raznovr- grame, realizirajući ih samostalno sna i fleksibilna mreža obrazovnih ili u saradnji sa lokalnim vlastima) programa omogućiće da se predškol- sa evropskim edukativnim, nauč- sko, osnovno, srednje (opšte i profe- nim i finansijskim centrima kako bi sionalno) i univerzitetsko obrazova- se kreirao ambijent za uključenje u nje uklopi u promene koje nastaju u evropske međunarodne programe i okruženju. Zato se od škola očekuje projekte. kvalitetan i inovativan prenos znanja koje će omogućiti njegovu kreativnu Posmatrajući period između dva po- primenu u praksi. slednja popisa, odnosno negativnih

OSNOVNO OBRAZOVANJE Broj učenika Broj nastavnika Stepen opremljenosti „POPINSKI BORCI” 1414 74 35%

„MLADOST” 284 22 35% „BANE MILENKOVIĆ” 388 28 50% „BRANKO RADIČEVIĆ” 480 30% SREDNJE OBRAZOVANJE GIMNAZIJA 474 37 45% UGOSTITELJSKO-TURISTIČ- 810 KA ŠKOLA PREDŠKOLSKO OBRAZOVANJE Broj dece Broj zaposlenih RADOST 790 83 KOLIBRI MLADOST Obuhvatnost dece predškolskog uzrasta 44% VISOKO OBRAZOVANJE Ekonomski fakultet Univerziteta u Kragujevcu – jedno odeljenje 400 studenata

Tabela 7.1

pomeranja u kontigentu dece do 14 Prostorni, organizacioni, tehnički godina (smanjenje od 3,7%), neop- i menadžment uslovi za rad većine hodno je veću pažnju posvetiti po- škola su nepovoljni. Nedostaju učio- dizanju nivoa i kvaliteta zadovolja-

LEAP Vrnjačka Banja 125 vanja potreba stanovništva u sferi U dečijim vrtićima u okviru nastav- obrazovanja. nog plana i programa, ekološki sadr-

broj dece predškolskog i broj dece od 15–24 god. školskog uzrasta /do 14 god./ 1991. 4983 3220 2002. 4118 3437 + / – -865 +217 Učešće u ukupnom stanovništvu opštine Učešće u ukupnom stanovništvu opštine

1991. 19,2% 12,4% 2002. 15,5% 12,9% + / – -3,7% +0,5% Republički prosek Republički prosek 1991. 22,7% 14,6% 2002. 15,7% 13,4% + / – -3,5% -1,2%

Tabela 7.2. - Broj dece predškolskog i školskog uzrasta 1991–2002.

Problematika zaštite životne sredine žaji su zastupljeni u svim sadržajima delimično se obrađuje u okviru re- kao osnova razvoja ekološke kulture dovnog nastavnog plana. U osnov- koja se stiče još u ovom uzrastu. noj školi koja broji oko 1.500 učenika ekološke teme se obrađuju kroz sle- I pored sporadičnih angažmana u deće nastavne sadržaje okviru van-nastavnih aktivnosti, sti- če se utisak da se mlađim naraštaji- ■■ U prvom, drugom, trećem i četvr- ma ne ukazuje dovoljno na aktuelnu tom razredu kroz predmet „Svet ekološku problematiku u njihovom oko nas” okruženju i značaj odgovornog od- ■■ Kroz predmet „Biologija” (peti ra- nosa prema životnoj sredini. zred – teme botanike sa ekološkim sadržajima; šesti razred – živo- tinjski svet, ugroženost i njihova 7.4. ANALIZA TENDENCIJA zaštita; sedmi razred – isključivo I TRENDOVA U ekološke teme; osmi razred – tema BLISKOJ BUDUĆNOSTI „Čovek, priroda i društvo”). U Gimnaziji, u okviru nastavnog Među građanima nije prisutna svest plana i programa, ekološki sadrža- o značaju i mogućnostima ostvari- ji se realizuju u okviru predmeta vanja partnerstava sa lokalnim vla- Biologija. stima, potrebama za aktivnim anga- žovanjem na mikro nivou i njihovim Što se tiče Turističko ugostiteljske pravima i slobodama. Pored toga, po- škole, ekološki sadržaji se realizuju u stavlja se pitanje stepena razvijenosti okviru predmeta Higijena hrane. svesti široke javnosti značaju zašti- te životne sredine, poštovanju njenih osnovnih načela i efektima koje nje-

126 LEAP Vrnjačka Banja no ugrožavanje može imati na zdrav- radu i budućim planovima u procesu lje ljudi, floru, faunu, tlo, vode, i vaz- unapređenja životne sredine, mada je duh. Postojeća nezainteresovanost to nedovoljno u odnosu na postoje- građana za javni život i uspostavlja- će potrebe. Informisanje se svodi na nje ekoloških standarda je posledica skromne vidove klasičnog shvatanja lošeg životnog statusa, nedostatka javnosti rada koji podrazumevaju vremena, znanja i informacija. objavljivanje propisa u Službenom listu (nedostupnom većem delu javno- Stručna zainteresovana javnost, posti) i obaveštavanje putem lokalnih sebno nevladine organizacije, ne bavi medija, uglavnom povodom nekog se dovoljno pitanjima zaštite životne događaja ili akcidenta. sredine i ne koristi u dovoljnoj meri svoje zakonsko pravo aktivnog uče- Opsežno informisanje i edukacija šća u različitim procedurama od zna- javnosti o problematici voda, otpad- čaja za životnu sredinu. Nevladine nih voda, upravljanja otpadom, zašti- organizacije uglavnom deluju pot- te prirodnih resursa i sl. nije zaživelo puno samostalno, bez uspostavljanja usled ograničenih finansijskih i ka- aktivne saradnje sa lokalnom samo- drovskih resursa same opštine, ne- upravom. To ukazuje na nedostatak dovoljnog napora u cilju unapređi- poverenja u lokalnu vlast, ali i neu- vanja oblika informisanja, ali i nedo- pucenost u prava i mogućnosti koje voljne kvalifikovanosti novinara da su predvideli zakoni. obrađuju ovakve teme. Nedovoljno znanje o aspektima zašti- Dosadašnji trend informisanja, edu- te voda, zemljišta, vazduha, prirod- kovanja i konsultovanja javnosti je nih resursa i posledicama po zdravlje pokazao određeni pomak, ali nije ni čoveka uslovljavaju nezadovoljavaju- približno dovoljan u cilju osnaživa- ću aktivnost nevladinih oreganizaci- nja šire javnosti u davanju doprinosa ja u sprovođenju odgovarajućih pro- rešavanju ekoloških problema. jekata. Razlog tome je i nedostatak fi- Ukoliko se nešto ne preduzme na nansijskih sredstava koji je, u velikoj planu strateške orijentacije i mobili- meri, posledica nedovoljnog angažo- sanja široke javnosti, počev od nevla- vanja i obučenosti za pisanje predlo- dinih organizacija i udruženja gra- ga projekata i apliciranje za donator- đana, medija, obrazovnih ustanova, ske fondove. privatnog i javnog sektora, kao i na S druge strane, ni lokalne vlasti se planu edukovanja i specijalizova- ne zalažu dovoljno u unapređivanju nja opštinskog kadra na temu zašti- prakse neposrednog učešća građa- te životne sredine, sve ukazuje da će na, njihovih organizacija i udruže- se ova praksa nastaviti u budućno- nja, podsticanju na aktivizam sa ci- sti. Biće prisutna i dalje samo spora- ljem rešavanja prisutnih ekoloških dična, privremena rešenja urgentnih problema i poboljšanja uslova života. ekoloških problema, a šira i zaintere- Uz to, nizak budžet opštine je nedo- sovana javnost, izuzev par aktivnih voljan za rešavanje brojnih problema nevladinih organizacija, i dalje neće u životnoj sredini. imati snažnu ulogu u uspostavljanju ekoloških principa na teritoriji opšti- Kao što je u prethodnim poglavlji- ne Vrnjačka Banja. ma opisano, Opština Vrnjačka Banja nastoji da informiše javnost o svom

LEAP Vrnjačka Banja 127 7.4.1. Procena uticaja 3. Nedostatak spremnosti i kapacite- neadekvatnog učešća ta medija da detaljnije obrađuju eko- javnosti na životnu loške teme indirektno negativno uti- sredinu če na stanje životne sredine usled ne- Šira javnost može uticati na životnu poželjnog ponašanja neinformisanih sredinu svojim delovanjem ili svojim građana, ali i neodgovornih zagađi- nedelovanjem, direktno ili indirek- vača i lokalne vlasti. tno. Uticaj neadekvatnog učešća jav- 4. Neprilagođeni nastavni i van-na- nosti na životnu sredinu se može po- stavni programi uslovljavaju nepo- smatrati po različitim aspektima stojanje svesti najmlađe populacije, 1. Jedan od najznačajnijih uzroka njeno neodgovorno ponašanje prema neodgovornog odnosa prema život- životnoj sredini i prirodnim vred- noj sredini, ali i nedostatka aktivnog nostima, ali i izostanak uticaja na učešća građana jeste njihova nein- odrasle. formisanost. Neke uzročno – po- Jedno građansko društvo svo- sledične veze se mogu predstaviti na jim aktivnim delovanjem može da sledeći način: kontroliše poteze lokalne samouprave Uzrok Aktivnost – posledica Nedovoljna informisanost građana o ... Značaju vode za piće Neracionalna potrošnja Negativnom efektu otpada na tlo, vode i vazduh Pojava divljih deponija, spaljivanje otpada, odlaganje otpada duž rečnog korita, neuključenost građana u akcijama čišćenja, selekcije otpada Zagađenju reka koje potiče od kanalizacionih i indu- Nedekvatne septičke jame, nedovoljna reakcija javno- strijskih otpadnih voda sti na zagađivanje od strane privrednih subjekata... Posledicama prekomerne upotrebe herbicida, pestici- Nestručnost u primeni i upotrebi od strane da i veštačkih đubriva poljoprivrednika Posledicama po zdravlje Loše navike, nezainteresovanost, apatija

2. Neaktivnost civilnog sektora i da pruži značajan doprinos u pro- u sprovođenju ekoloških projeka- cesima rešavanja pitanja od značaja, ta umanjuje svest građana o potre- što uslovljava i ubrzava unapređenje bi i značaju građanskog učešća, ali i trenutno neodgovarajućeg stanja ostavlja celu zajednicu uskraćenu za životne sredine opštine Rudo. sredstva kojima bi mogli biti rešeni pojedini problemi. 7.5.AKLJUČCI Z Nedovoljno učešće građana i NVO-a u javnim raspravama o proceni uti- Da bi se ostvarila težnja zajedni- caja dovodi do davanja legitimiteta ce koja podrazumeva ekološki čistu nedovoljno dobrim odlukama, one- sredinu sa regulisanim adekvatnim mogućavanja donošenja potencijalno tretmanom otpada i otpadnih voda, boljih rešenja, što u krajnjoj liniji do- zaštićenim prirodnim bogatstvima, vodi do ugrožavanja životne sredine ostvarenim uslovima za proizvodnju od strane zagađivača. zdrave hrane, očuvanim izvorima

128 LEAP Vrnjačka Banja pitke vode, od velikog je značaja kva- život, potrebno je sprovesti sledeće litetna saradnja i angažovanje svih aktivnosti: interesnih grupa u narednom perio- ■■ Podizanje javne svesti o problema- du. To podrazumeva aktivno učešće tici životne sredine građana u javnom životu, obogaćen ■■ Unapređenje i intenziviranje in- sistem informisanja i edukacije, oja- formisanja javnosti uvođenjem ra- čane nevladine organizacije i udru- znovrsnih metoda informisanja ženja građana, pojačano interesova- ■■ Podizanje kapaciteta lokalne sam- nje medija za temu životne sredine, ouprave, civilnog sektora i medija unapređene opštinske potencijale i ■■ Unapređenje komunikacije i sa- uopšte – kvalitetnu saradnju javnog, radnje različitih interesnih strana privatnog i neprofitnog sektora. (opštine, civilnog sektora, medija, Uzimajući u obzir specifičnosti op- škola...) kroz implementaciju pro- štine Vrnjačka Banja, ali i poštuju- jekata ći pravo javnosti za informisanjem, ■■ Edukacija dece i omladine konsultovanjem i direktnim uklju- ■■ Alociranje budžetskih sredstava čivanjem u donošenje odluka i javni za ekološke aktivnosti

LEAP Vrnjačka Banja 129 8. ANKETA

8.1. MIŠLJENJE GRAĐANA predavali lično ili preko članova rad- O STANJU ŽIVOTNE ne grupe u LEAP kancelariju. SREDINE 8.1.2. Rezultati ankete U cilju što celovitijeg sagledavanja stanja životne sredine, prioritetnih 8.1.2.1. Opšti podaci problema i razvojnih mogućnosti na prostoru opštine Vrnjačka Banja, Popunjene anketne listiće preda- REC i opštinska uprava Vrnjačka lo je 1083 osobe. Većina anketira- Banja u periodu novembar – decem- nih (32,6%) je u životne dobi od 50 bar 2008. godine sproveli su široku do 65 godina, dok su se u manjem anketu među građanima na celom procentu na anketu odazvali stariji području opštine. Anketa je realizo- od 65 godina i građani starosti izme- vana zahvaljujući finasijskoj podršci đu 25 i 50 godina, u oba slučaja po Švedske agencije za međunarodni ra- 23% približno. Starosna grupa od 18 zvoj (SIDA). do 25 godina odazvala se sa 21,4%. Prikupljenje podatke, metodologiju i Većina anketiranih je završila sred- rezultate ankete analizirali su neza- nju školu (54%), 9,6% osnovnu, 28% visni stručnjaci angažovani od strane je univerzitetski obrazovano, a 9,6% REC i SIDA. je sa post diplomskim obrazovanjem. Zastupljenost urbane i ruralne popu- 8.1.1. Metodologija lacije nije ravnomerno u odnosu na raspoređenost stanovničtva opštine Sledeći navedene ciljeve razvijen je i osetno je da je manje interesovanje sveobuhvatan anketni upitni list koji vladalo među populacijom u rural- je podeljen u četiri osnovne celine: nom podrućju. Srazmerno su zastu- ■■ Generalne informacije o ispitani- pljeni zaposleni, nezaposleni, učeni- ku ci i penzioneri. Ne velika ali značaj- ■■ Opštinska razvojna strategija i pri- na je razlika u zastupljenosti ženske stup informacijama o životnom i muške populacije, 55% žene i 45% okruženju muškarci. ■■ Postojeća situacija životne sredine Ispitani uzorak sa prostora opštine ■■ Buduće stanje životne sredine Trstenik od strane nezavisnih struč- Anketni list isporučen je na sve kuć- njaka ocenjen je relativno reprezen- ne adrese na području opštine, a deo tativnim obzirom da većinu uzorka je distribuiran i preko članova radne čine starije osobe sa visokim obra- grupe, osnovnih i srednjih škola. zovanjem. Ovo je svakako posledica posebnog interesovanja ove starosne Anketni list građani su popunjavali grupe da se odazove procesu istraži- na dobrovoljnoj osnovi te ga slali na vanja mišljenja lokalne javnosti. adresu REC kancelarije u Beogradu, ubacivali u posebno namenjene kuti- je postavljene na javnim mestima ili

130 LEAP Vrnjačka Banja 8.1.2.2. Stanje životne sredine I NEDOSTATAK PARKINGA ■■ BUKA Ovaj deo ankete sadržao je pet pi- ■■ KVALITET VODE U RIJEKA- tanja koja obezbeđuju informaciju o MA, JEZERIMA I KANALIMA opštem stanju životnog okruženja, ■■ MANJAK TRANSPARENTNO- najvećim problemima životne sre- STI I INFORMACIJA O ŽIVOT- dine na opštinskom nivou, najvać- NOM OKRUŽENJU nije izvore zagađenja kao i lokalne ■■ MANJKAVOSTI KOMUNAL- subjekte koji imaju uticaj na pitanja NIH USLUGA životne sredine kao i poverenje koje ■■ NEODRŽAVANE JAVNE I ZELE- javnost ima u postojeće opštinske NE POVRŠINE, PARKOVI I ZA- usluge. ŠTITNI POJASEVI Postojeće stanje životne sredine 61% Važno je naglasiti da su prva četiri ispitanika je ocenilo nezadovoljava- problema identifikovana od strane jućim ili slabim, dok je skoro 23% više od 50% anketiranih. mišljenja da je stanje životnog okru- ženja dobro ili zadovoljavajuće. U 8.1.2.3. Opštinske razvojne isto vreme oko 16% ispitanih nema strategije i pristup određeno mišljenje o ovoj temi. informacijama o Na pitanje o najvećim postojećim životnom okruženju problemima u životnom okruženju Ovaj anketnog istraživanja ispitanici su prvih deset poredali po predstavio je kakva saznanja građani važnosti: imaju o razvojnim opštinskim strate- ■■ DEPONIJE KOMUNALNOG gijama, institucionalnoj organizaciji, OTPADA pristupu informacijama o životnom ■■ KVALITET OTPADNIH VODA okruženju, učešću građana u proces- ■■ URBANISTIČKO PLANIRANJE ima odlučivanja, te o njihovoj sprem- I DIVLJA GRADNJA nosti da učestvuju u rešavanju lokal- ■■ KVALITET VODE ZA PIĆE nih problema u životnom okruženju. ■■ LOŠI LOKALNI PUTEVI, STAZE Najilustrativniji rezultati dati su sledećoj tabeli:

Pitanje Odgovor (%) Da Ne Ne znam Da li imate saznanja o nekim od opštinskih razvojih ciljeva 25.84 61.98 12.18 Da li je opštini potrebna nova razvojna strategija 70.68 4.82 24.50 Da li opština ima osobu ili službu zaduženu za životno okruženje 23.42 25.23 51.35 Da li znate za neku lokalnu nevladinu organizaciju koja se bavi pitanji- 12.06 67.04 20.00 ma životnog okruženja. Da li imate potrebu za više informacija o lokalnom životnom okruženju 57.37 14.30 28.33 Postoji li potreba za većom direktnom uključenošću javnosti u lokalne 69.17 10.40 20.43 procese odlučivanja koji se tiču životnog okruženje Da li ste zainteresovani da dobrovoljno učestujete i pomognete rešava- 56.74 21.53 21.73 nje problema životne sredine. Tabela 8.1. - Deo rezultata LEAP ankete

LEAP Vrnjačka Banja 131 Na pitanje „šta treba biti osnova bu- no dobro, rekonstruisan uz prime- dućeg razvoja opštine” (sa više po- njene maksimalne mere nege i za- nuđenih odgovora) više od 65% od- štite govora ukazalo je da to treba biti tu- ■■ Uređena obala Zapadne Morave rizam i proizvodnja organskih proi- sa rekreativnim centrom na zvoda i poljoprivreda, a po 11% uka- Podunavačkim barama zalo je na industriju i mala i srednja ■■ Rešeno pitanje grejanja u doma- preduzeća. ćinstvima i privrednim komplek- sima korišćenjem obnovljivih izvora energije 8.2. MIŠLJENJE LEAP ■■ Plansko upravljanje otpadom, iz- RADNE GRUPE O građeni kolekotori za prečišćava- STANJU ŽIVOTNE nje otpadnih voda SREDINE ■■ Rešeno pitanje upravljanja komunalnim otpadom 8.2.1. Prioritetne oblasti ■■ Uređena korita Vrnjačke, LEAP-a prema mišljenju Lipovačke reke i ostalih rečnih sli- LEAP radne grupe vova opštine Vrnjačka ■■ Otpad se reciklira– pet, papir, sta- Banja usaglašenom sa klo, gvožđe i reciklirani materijal rezultatima ankete o stanju životne sredine se koristi opštine Vrnjačka Banja ■■ Rešeno pitanje pasa i mačaka lu- i razvojnim prioritetima talica jesu: ■■ Zaštićeno i otvoreno arheološko nalazište „Lađarište” 1. Upravljanje otpadom ■■ Obeležene zelene staze na teritoriji 2. Integrisano upravljanje vodnim opštine Vrnjačka Banja i izgrađeni resursima vizitor centri 3. Upravljanje otpadnim vodama 4. Razvoj svesti o zaštiti životne sre- KORIŠĆENjE ZEMLjIŠTA I dine DEMOGRAFSKI UZROCI 5. loši lokalni putevi, staze i nedo- ■■ Uravnoteženo korišćenje zemljišta statak parkinga i prirodnih resursa (vode za piće, mineralnih voda, šuma i zelenih površina) 8.3. VIZIJA LOKALNE ■■ Revizijom GUP-a predviđeno ZAJEDNICE PREMA smanjenje stepena iskorišćenosti LEAP RADNOJ GRUPI zemljišta i smanjenja spratnosti ■■ Naseljena seoska domaćinstva PRIRODNO OKRUŽENjE ■■ Povezani planovi SO Vrnjačka Banja sa planovima sused- ■■ U gradu i selima obezbeđene do- nih opština (Kraljevo, Trstenik, voljne količine higijenski ispravne Aleksandrovac) vode za piće ■■ Napravljen ski lift Vrnjačka Banja– ■■ Svi izvori postojećih lekovitih mi- Goč neralnih voda zaštićeni od prirod- ■■ Uređeno dečije igralište sa mnoš- nih zagađenja ■■ Banjski park zaštićen kao prirod-

132 LEAP Vrnjačka Banja tvom mobilijara za igru đači, gorani, klubovi...) ■■ Napravljene biciklističke i pešač- ■■ Veliki broj NVO koje ukazuju na ke staze uz obalu Vrnjačke reke do probleme u lokalnoj zajednici, a Zapadne Morave i duž magistrale samim tim i na ekološke probleme ■■ Postoje zatvoreni tereni za tenis i ■■ Seoska domaćinstva su upoznata male sportove sa lošim dejstvom pesticida i ve- ■■ Prestale su da se ruše stare vile štačkog đubriva na zemljište i vodu ■■ Napravljen prostor za auto– kam- ■■ Deca su u školama i kroz nefor- pere na periferiji grada malno obrazovanje i medije infor- ■■ Uređen saobraćaj i parking misana o posledicama zagađenja prostor,napravljena podzemna ga- ■■ Meštani aktivno i kontinuirano raža učestvuju u očuvanju sredine ■■ Korišćenje obnovljivih izvora ■■ Ljudi na rukovodećim mestima se energije poput biomase postavljaju nakon transparentnih ■■ Potpuno odvojena industrijska konkursa i preporuka o dotadaš- zona njim uspesima ■■ Osnovane mini farme ovčarstva i ■■ Malobrojna, efektivna i stručna lo- kozarstva na Goču kalna samouprava ■■ Promenjena starosna struktura u ■■ Postoji dobra komunikacija među korist mlađe generacije raznim interesnim grupama u za- ■■ Mladi stimulisani da se bave seo- jednici, bez obzira na starosnu, skim turizmom i proizvodnjom polnu, etničku, konfesionalnu, po- ■■ organske hrane što je deo ukupne litičku i bilo koju drugu pipadnost turističke ponude INFRASTRUKTURA GRAĐANSKO UČEŠĆE, RUKOVOĐENjE I RAZNOLIKOST ■■ Izgrađena sanitarno fekalna kanalizacija koja pokriva čitavu op- ■■ Važne odluke u vezi sa kvalitetom štinu života građana, donose se posle ■■ Rekonstruisana postojeća vodo- istraživanja javnog mnenja vodna mreža uz izgradnju novih ■■ Razvijena svest građana o potrebi mreža, sva sela su priključena na očuvanja životne sredine vodovodnu mrežu, izvršena je ■■ Aktivno učešće svih članova lo- sanacija izvora i bunara kalne zajednice (javnih preduze- ■■ Rekonstruisana i poboljšana ća, NVO, privatnog sektora...) u elektro-energetska infrastruk- radu i rešavanju problema lokalne tura, postavljene podzemne in- zajednice stalacije i sve ulice su osvetljene, ■■ Obrazovani, mladi, sposobni i urađene su nove trafostanice ambiciozni pojedinci predvode lo- ■■ Urađen je petogodišnji plan sa kalnu zajednicu realnim izvorima finansiranja ■■ Vodeći ljudi SO Vrnjačka Banja za izgradnju i održavanje infra- aktivno učestvuju u ekološkim ak- strukture cijama ■■ Rešena saobraćajna infrastruk- ■■ Izgrađen je Dom u kome su sme- tura (modernizovane ulice i po- štene organizacije koje okupljaju većan broj pešačkih zona, lokalni mlade (istraživači, planinari, izvi- i regionalni putevi presvučeni as- faltom sa ugrađenim grejačima,

LEAP Vrnjačka Banja 133 izgrađena planirana obilazna sa- bljeni turistički vodiči koji prezen- obraćajnica i javne garaže, una- tuju Vrnjačku Banju, obezbeđen je pređena saobraćajna i turistička viši standard građana signalizacija) ■■ Sva preduzeća funkcionišu po ■■ Rekonstruisane postojeće zelene principu održivog razvoja, pove- površine, povećana površina pod ćan je broj radnih mesta za potre- zelenilom be rada na pitanjima održivog ra- ■■ Modernizovana i natkrivena po- zvoja stojeća pijaca, izgrađena kvan- ■■ Stare vile su aktivirane u turistič- taška pijaca i sklonjeni montažni ke svrhe, kvalitetna vanpansion- objekti sa promenade ska ponuda, turistička ponuda ■■ Obezbeđen prilaz ustanovama za Vrnjačke Banje se predstavlja i van lica sa posebnim potrebama, pla- granica Srbije kroz kvalitetne in- novi za visokogradnju su prila- ternet prezentacije gođeni osobama sa posebnim po- ■■ Opština Vrnjačka Banja i drža- trebama i starim osobama va kreditiraju mala i srednja pre- ■■ Ugrađeni filteri za prečišćavanje duzeća po povoljnijim uslovima u izduvnih gasova i industrijskih cilju razvoja turističkog sadržaja otpadnih voda Vrnjačke Banje, Goča i Zapadne ■■ Izgrađen dovoljan broj škola i vr- Morave (stimulisana proizvodnja tića po evropskim standardima, koja je u funkciji turističke ponu- a saobraćaj oko škola obezbeđen de– razvijena domaća radinost i „ležećim policajcima”, saobra- obnovljeni stari zanati, proizvod- ćajnim znacima i oznakama za nja lekovitog bilja na Goču, proi- ograničenu brzinu zvodnja zdrave hrane) ■■ Izgrađen klinički centar sa do- ■■ Urađeni su kvalitetni planovi ra- voljnim brojem vozila hitne služ- zvoja banjskog turizma, zdrav- be stvenog turizma, turistički lov i ri- ■■ Postojeće groblje je ograđeno i bolov, razvijen seoski i etno turi- uređeno, tako da predstavlja me- zam kao i manastirski turizam sto poštovanja naših predaka ■■ Otvaranje dobro snabdevenih hi- ■■ Rešeno pitanje nacionalizova- permarketa nih objekata, hotel „Sloboda” je renoviran, izgrađen objekat OBRAZOVANjE I SOCIJALNE SLUŽBE „Zvezda 2”, banjske vile su resta- ■■ Obezbeđeni fondovi za talento- urirane vane učenike i obezbeđena me- ■■ Napravljena kanalizaciona mreža đunarodna razmena učenika i u svim selima studenata ■■ Rešeno pitanje kanalisanja atmos- ■■ Modernizovane, proširene i ferskog taloga opremljene obrazovne ustanove u skladu sa novim nastavnim ŽIVA EKONOMIJA metodama koja imaju direktnu ■■ Obrazovanje je usklađeno sa po- primenu u praksi trebama privrede, povećana je ■■ Kvalitetna preventivna zdrav- zaposlenost uopšte i zaposlenost stvena zaštita, kontinuirana i mladih, angažovani su stručni ka- aktivna borba protiv bolesti za- drovi u svim oblastima, osposo- visnosti, nasilja u porodici kao i

134 LEAP Vrnjačka Banja svih oblika nasilja; zdravstveni kom umetničkom nivou radnici aktivno učestvuju u bor- ■■ Promovisana kulturna raznovr- bi protiv bolesti zavisnosti-po- snost različitih etničkih grupa sebno pušenja ■■ Redovne i raznovrsne muzejske ■■ Adaptirani postojeći i otvoreni postavke, lokalna biblioteka uklju- novi zdravsteni kapaciteti: dis- čena u virtuelnu mrežu biblioteke panzer za školsku decu, dispan- Srbije zer za medicinu rada, dispanzer ■■ Zaštićeni, rekonstruisani i oto- za stare voreni spomenici kulture, uklju- ■■ Marginalizovane grupe su uklju- čeni u mrežu evropskog kultur- čene u društvo, nezaposleni nog nasleđa, kvalitetna ponuda uključeni u sezonske radove jav- Kulturnog centra, otvorene nove nih preduzeća kao javne radove, institucije kulture zapošljavaju se lica sa posebnim ■■ Restaurirane vile Crkvenom Brdu potrebama čija je namena u kulturne svrhe ■■ Osnovana „sigurna kuća” i obez- ■■ Realizovana ideja o otvaranju beđena sredstva za njeno održa- kompleksa u kojem se nalaze zavi- vanje, osnovana SOS služba čajni muzej, pozorišna scena i ga- ■■ Osnovani fondovi i razvijeno lerija donatorstvo za pomoć socijal- ■■ Razvijene umetničke kolonije koje no ugroženim licima, izgrađeni edukuju i angažuju mlade, prate stambeni objekti i narodna ku- i pospešuju mlade umetničke ta- hinja lente, javna priznanja se dodeljuju ■■ Postoji škola za decu sa poseb- najuspešnijim umetnicima nim potrebama ■■ Plansko ulaganje lokalnih vlasti u ■■ Postoje raznovrsni programi bioskopsku, pozorišnu i koncer- kroz formalno i neformalno ob- tnu ponudu, nakon istraživanja razovanje za decu, omladinu i kompetentnih kulturnih delatni- odrasle kao vid prekvalifikacije ka u Vrnjačkoj Banji (sportske škole, škole za negu le- ■■ Postoji zvanični suvenir Vrnjačke pote, umetničke škole, ekološke Banje škole, plesne škole, škole stranih ■■ Restaurirane fasade na 25 zaštiće- jezika i računara) nih vila ■■ Otvoren internet kafe, seoske ■■ Restauriran zamak „Belimarković” škole imaju fiskulturne sale, ■■ Restaurirane crkve u Gračcu i cr- Ugostitenjsko-turistička škola kva Sv. Bogorodice u Stanišincima, modernizovala nastavu koja pra- koje doprinose proširenju turistič- ti evropske i svetske trendove tu- ke ponude Vrnjačke Banje rizma ■■ Izgrađen gerontološki centar uz 8.3.1. Preporuke za štednju mobilne službe za pomoć starim energije,energetsku efikasnost objekata i licima korišćenje obnovljivih ■■ Sređena školska dvorišta izvora energije KULTURNO NASLEĐE Za obezbeđenje energetskih potreba ■■ Vrnjačko kulturno leto je na viso- postojećih objekata i planirane izgradnje novih objekata predviđenih

LEAP Vrnjačka Banja 135 Generalnim planom Vrnjačke Banje, ciljeva razvoja poljoprivrede. Ovo kao osnovno energetsko gorivo pred- ujedno pruža mogućnost uključivan- viđen je zemni gas, tako da je obez- ja privatnog kapitala, kako u poljo- beđen priključak na gasovodnu mre- privredu tako i u energetski sistem. žu Srbije. Ovim će se dobrim delom Planom je predviđeno da se svu- rešiti problem zagađenja i poboljšati da, gde to uslovi dozvoljavaju ispita kvalitet vazduha u zimskom periodu, mogućnost instalacije centralne pri- što je od izuzetnog značaja za razvoj preme sanitarne potrošnje vode. U zimskog turizma. tom smislu preporučuje se, posebno Pored ovoga preporučuje se, da se za hotelske komplekse, gde god je to na nivou SO Vrnjačka Banja donesu moguće, grejanje vode putem solar- Program i Strategija koji bi se odno- nih kolektora. Rešavanje energetskih sili na štednju energije, energetsku problema u isto vreme je značajno i sa efikasnost objekata i korišćenje ob- ekološke tačke gledišta. Preporučuje novljivih izvora energije. se smanjenje trošenja fosilne energije sagorevanjem kako bi se sprečila pre- Postoje brojne mogućnosti da se ra- terana kontaminacija prostora, što je cionalizuje i smanji potrošnja energi- posebno značajno za banjska mesta. je u Vrnjačkoj Banji. Jedan od načina je projektovanje i izgradnja energetsk efikasnih objekata, kao i rekonstrukcija postojećih. Primena obnovljivih izvora energije na području Vrnjačke Banje je mo- guća, s obzirom da postoje poten- cijali za njihovo korišćenje, i to pre svega energije sunca, vetra, biomase, geotermalne energije, energije biogasa, toplotnih pumpi, malih hidro- -sistema, otpadne toplote itd. Svaki od ovih izvora ima svoje specifično- sti i uslove pod kojima je njihovo ko- rišćenje ekonomski opravdano. Preporučuje se da se prilikom projektovanja novih objekata predvidi pasivno korišćenje solarne energije i toplotnih pumpi, gde se god pokaže da je to ekonomski opravdano. Primena solarne i geotermalne energije za potrebe poljoprivrede, ko- rišćenjem staklenika ima potencijalno velike mogućnosti. S obzirom da je poljoprivredno zemljište ovim Planom smanjeno za oko 400 ha, primena ovog načina gajenja povrća pre- poručuje se kao jedan od strateških

136 LEAP Vrnjačka Banja 9. ZAKONSKI I INSTITUCIONALNI OKVIR KOJIM SE REGULIŠE STANJE ŽIVOTNE SREDINE I ZAKONSKE NADLEŽNOSTI LOKALNIH ZAJEDNICA

9.1. Zakonski i ni i propisi , tako da se zakonodav- institucionalni okvir stvo životne sredine približilo stan- stanja životne sredine dardima Evropske Unije. Uradjena je Nacionalna strategija za životnu sre- U izradi Lokalnih ekoloških akci- dinu u kojoj su definisane sektorske onih planova, veliki značaj ima za- strategije: voda, vazduh, otpad, ener- konski i institucionalni okvir u kome gija, poljoprivreda, itd. se LEAP kreira i kasnije implementira. Zakonski propisi regilišu razli- Na predlog Ministarstva život- čite oblasti u vezi sa problematikom ne sredine i prostornog planiranja, zaštite životne sredine,a izrada svih Narodna Skupština Republike Srbije ekoloških planova mora da bude usvojila je tzv. Zeleni paket zakona, usklađena kako sa zakonskom regu- odnosno 16 zakona iz oblasti zaštite lativom tako i sa prihvaćenim kon- životne sredine. Svi usvojeni zakoni vencijama i direktivama Evropske iz Zelenog paketa su u skladu sa di- Unije. Da ne bi pojedinačno vezivali rektivama Evropske unije. Ovim za- aktivnosti iz Lokalnog ekološkog ak- konima uređuje se oblast upravljanja cionog plana za regulativu, u ovom otpadom, a poboljšaće se i već posto- uvodu dati su zakonski i institucio- jeći Zakon o zaštiti životne sredine. nalni okviri za realizaciju LEAP-a, Cilj donošenja ovog seta zakona je kao i pregled nadležnosti opštine zaštita svih segmenata životne sredi- koje legislativa definiše. ne (vazduha, vode, zemljišta, buke), ali i uređivanje oblasti pravilnog ko- 9.1.1. Zakonski okvir rišćenja i čuvanja opasnih hemikalija, skladištenje otpada, održavanje Oblast zaštite životne sredine je u deponija i svega što na bilo koji način Srbiji regulisana mnogobrojnim za- ugrožava životnu sredinu i zdravlje konskim i podzakonskim aktima ljudi, životinja i biljaka. na nacionalnom nivou, kao i među- narodnim ugovorima koje su ratifi- Glavni zakoni i propisi koji reguli- kovale Srbija ili ranije Srbija i Crna šu oblast zaštite životne sredine u Gora. Pored toga, tokom poslednjih Republici Srbiji su: nekoliko godina, naši propisi su u Ustav Republike Srbije (Službeni gla- značajnoj meri harmonizovani sa snik Republike Srbije br. 1/90) pred- savremenim medjunarodnim tren- viđa pravo na zdravu životnu sredinu dovima i standardima, prvenstve- i u članu 31 kaže: „Čovek ima pravo no sa standardima i direktivama na zdravu životnu sredinu. Svako lice Evropske unije. U novije vreme ura- je dužno da u skladu sa zakonom, za- đeni su i usvojeni mnogi novi zako- štiti i poboljša životnu sredinu ljudi”.

LEAP Vrnjačka Banja 137 U Povelji o ljudskim pravima, pravi- knade za zagađivanje životne sredine ma manjina i gradjanskim sloboda- u ovim područjima. Važne izmene ma (Službeni list Srbije i Crne Gore u odnosu na pređašnji zakon obu- br. 1/03)), u članu 46 kaže se da je: hvataju ekonomske instrumente, de- „Svako odgovoran i državna zajedni- centralizaciju, poboljšano ispitivanje ca i članice države posebno, za zaštitu dejstva na životnu sredinu, strateško životne sredine. Svako ima pravo na ispitivanje životne sredine, integrisa- zdravu životnu sredinu i na pravovre- nu zaštitu i kontrolu od zagadjenja, meno i potpuno obaveštavanje o nje- itd. nom statusu. Svako je obavezan da Zakon o proceni uticaja na životnu štiti i poboljšava životnu sredinu”. sredinu (Službeni glasnik R. Srbije”, Nadležnosti i odgovornosti Republike br. 36/09 od 15.5.2009.) precizira Srbije su definisane u članu 72 Ustava veze sa propisima iz oblasti urba- gde se kaže da će: „Republika Srbija nizma i građevine. Usvojenim pro- da: ...”reguliše i obezbedi sistem zašti- menama se takođe daje mogućnost te i unaprđenja životne sredine, zašti- nadležnom organu da kroz rešenje o te i unapredjenja biljnog i životinjskog oslobađanju od izrade studije o pro- sveta”... ceni uticaja, odredi minimalne mere zaštite životne sredine. Na ovaj način Medjutim, realizacija mnogih novih bi se izbegla mogućnost da se zbog zakona i propisa vezanih za unapre- 2-3 mere zaštite životne sredine, na- djenje upravljanja životnom sredi- laže izrada studije o proceni uticaja nom u zemlji, predstavlja prostor koji i na taj način povećaju troškovi po- će zahtevati mnogo pažnje narednih stupka i produži vremenski rok do godina. Nacionalni zakonski okvir konačnog završetka procedure. Ovaj takođe definiše upravljanje životnom zakon sadrži 47 članova, podeljenih sredinom u republici Srbiji i obu- u pet poglavlja i to: osnovne odred- hvata sledeće glavne oblasti i glavna be, postupak procene uticaja, nadzor, akta: odredbe o sankcijama i prelazne i za- Zakon o zaštiti životne sredine vršne odredbe. (Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09 Zakon o strateškoj proceni uticaja na od 15.5.2009.) daje moderan okvir životnu sredinu, (Sl. glasnik RS, br. za upravljanje životnom sredinom 135/2004, s. 18-23), koji sadrži 27 čla- koji je u skladu sa evropskim zakoni- nova podeljenih na četiri poglavlja: ma, propisima i direktivama. Ovim osnovne odredbe, procedura strateš- zakonom predviđeno je donošenje ke procene, odredbe o sankcijama i Nacionalne strategije održivog ko- prelazne i završne odredbe. Ovaj za- rišćenja prirodnih resursa i dobara kon reguliše uslove, metode i proce- i Nacionalnog programa zaštite ži- duru prema kojoj treba da se procene votne sredine. Zatim, ovim zako- određeni planovi i programi o život- nom uvodi se kategorija područja od noj sredini tako da se predvidi zaštita posebnog državnog interesa u oblasti životne sredine i unapredjenje održi- zaštite životne sredine i utvrđuje da vog razvoja kroz integraciju osnov- Vlada propisuje kriterijume i odre- nih principa za zaštitu životne sredi- đuje područje od posebnog državnog ne sa procedurom za izradu i usvaja- interesa u oblasti zaštite životne sre- nje planova i programa. dine, kao i visinu i način plaćanja na-

138 LEAP Vrnjačka Banja Zakon o zaštiti prirode (Sl. glasnik R. neti na osnovu ovog zakona, stvaraju Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) pred- se uslovi i zakonodavno-pravni okvir vidja utvrdjivanje i procenu stanja za implementaciju međunarodnih u prirodi, zaštitu prirodnih dobara, obaveza i zahteva koji proizilaze iz uspostavljanje sistema praćenja pri- direktiva EU o upravljanju otpadom. rodnih vrednosti i zaštićenih prirod- Zakon o upravljanju otpadom treba nih dobara, zaštitu prirode i predela da spreči stvaranje novih divljih de- u prostornim planovima i projektnoj ponija, kojih u Srbiji sada ima blizu dokumentaciji, donošenje progra- 5.000, a lokalni inspektori dobijaju ma upravljanja prirodnim resursi- znatno šira ovlašćenja od dosadaš- ma i razvijanje svesti o potrebi za- njih, vezano za deo zakona koji defi- štite prirode u procesu vaspitanja i niše kaznenu politiku. obrazovanja. Ovaj zakon nudi reše- Zakon o ambalaži i ambalažnom ot- nja koja treba da se usklade sa me- padu (Službeni glasnik R. Srbije, br. đunarodnim obavezama koje proizi- 36/09 od 15.5.2009.)ima za cilj da, u laze iz ratifikovanih međunarodnih skladu sa načelom održivog razvo- ugovora u oblasti zaštite biodiverzi- ja, obezbedi očuvanje prirodnih re- teta: Konvencije o biološkoj razno- sursa, zaštita životne sredine, razvoj vrsnosti, Konvencije o međunarod- savremenih tehnologija proizvodnje noj trgovini ugroženim vrstama div- ambalaže, kao i uspostavljanje siste- lje flore i faune (CITES), Konvencije ma upravljanja ambalažom i amba- o zaštiti kulturne i prirodne bašti- lažnim otpadom. Ovaj zakon pred- ne, Konvencije o močvarama koje su stavlja pozitivan korak u približa- od međunarodnog značaja, posebno vanju nacionalnog zakonodavstva kao prebivalište ptica močvarica, kao i zakonodavstva EU i sa propisima i direktivama o zaštiti prirode. U po- (podzakonskim aktima) koji će biti stupku izrade zakona uzete su u ob- doneti na osnovu ovog zakona, stva- zir i odredbe ratifikovanih konvenci- raju se uslovi i zakonodavno-pravni ja, i to: Konvencija o zaštiti migrator- okvir za sprovođenje međunarodnih nih vrsta, Konvencija o zaštiti evrop- obaveza i zahteva koji proizilaze iz ske divlje flore i faune i Karpatske Direktive EU o ambalaži i ambalaž- konvencije. nom otpadu. Zakon o upravljanju otpadom Zakon o hemikalijama (Službeni gla- (Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09 snik R. Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) od 15.5.2009.) ima za cilj da omogu- ima za osnovni cilj poboljšanje bez- ći veći obim reciklaže svih vrsta ot- bednosti prometa hemikalija. Ovim pada, kako na republičkom, tako i na propisom uređuje se proizvodnja, lokalnom nivou. Cilj zakona je da se uvoz i korišćenje hemikalija na na- obezbede i osiguraju uslovi za sma- čin koji je bezbedan za zdravlje lju- njenje nastajanja otpada, posebno di i životnu sredinu. Poseban cilj je razvojem čistijih tehnologija i efika- poboljšanje bezbednosti prometa he- snim korišćenjem prirodnih bogat- mikalija sa drugim zemljama, kao i stava, ponovna upotreba i reciklaža podsticanje razvoja bezbednih za- otpada, izdvajanje sekundarnih siro- mena za rizične hemiijske proizvo- vina iz otpada, korišćenje otpada kao de. Primenom ovog zakona prvo po- energenta, kao i pravilno odlaganje boljšanje će osetiti radnici koji ruku- otpada. Sa propisima koji će biti do- ju opasnim hemikalijama, jer je za-

LEAP Vrnjačka Banja 139 konom predviđeno da dobijaju više 36/09 od 15.5.2009.) kojim se uređu- informacija o supstanci koju koriste ju: subjekti zaštite od buke u životnoj u radu. Ovo se ne odnosi samo na sredini, mere i uslovi zaštite životne radnike u hemijskoj industriji, nego sredine od buke, merenje buke u ži- i na radnike u drugim granama in- votnoj sredini, pristup informaci- dustrije u kojima se koriste hemika- jama o buci, nadzor i druga pitanja lije. Takodje, Zakon o hemikalijama koja su od značaja za zaštitu životne predviđa osnivanje agencije za he- sredine i na zdravlje ljudi. Ovaj pro- mikalije i zajedničkog tela za inte- pis je, takodje, osnov za izradu niza grisano upravljanja hemikalijama, podzakonskih akata kojima će se koja će se kao dva nezavisna tela ba- utvrditi granične vrednosti buke u viti efikasnim i bezbednim uprav- živontoj sredini. Odredbe ovog zako- ljanjem hemikalijama i biocidnim na ne odnose se na buku na radnom proizvodima. mestu i u radnoj okolini, buku koja nastaje u prevoznom sredstvu, buku Zakon o biocidnim proizvodima koja potiče od vojnih aktivnosti na (Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09 armijskim poligonima i aktivnosti- od 15.5.2009.) treba da uspostavi i ma na zaštiti od elementarnih nepo- unapredi jedinstveni sistem stav- goda, prirodnih i drugih udesa, buka ljanja u promet i korišćenja biocid- od aktivnosti. nih proizvoda na teritoriji Republike Srbije, uz adekvatno obaveštavanje Zakon o zaštiti od jonizujućeg zra- korisnika o načinu njihove upotrebe. čenja i o nuklearnoj sigurnosti Biocidni proizvodi su hemijske sup- (Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09 stance i smeše sastavljene od hemij- od 15.5.2009.) donesen je sa ciljem skih supstanci, kao i mikroorganiz- da se propisi u ovoj oblasti usklade sa mi, gljive i virusi, za koje je zajednič- regulativom Evropske Unije. Ovim ko da imaju negativno dejstvo na ne- zakonom režim nuklearne i radiaci- poželjne organizme. Ovim zakonom one sigurnosti u Srbiji je pooštren i će se osigurati viši nivo zaštite zdrav- usaglašen sa promenama u ovoj obla- lja ljudi i životne sredine kao i pobolj- si na globalnom nivou, tokom po- šanje slobodnog prometa biocidnih slednje decenije. Sem toga bilo je po- proizvoda sa zemljama članicama trebno obezbediti zakonski osnov za EU i drugim zemljama. Propisivanje formiranje nezavisnog regulatornog zahteva da na pakovanju biocidnog tela - Agencije za zaštitu od zračenja i proizvoda bude adekvatno obave- nuklearnu sigurnost Srbije, što je naj- štenje o njihovom uticaju na ljude i značajnija novina u odnosu na važe- životnu sredinu, uvođenje odobre- ću regulativu, a čime se povećava efi- nja o stavljanju biocidnog proizvoda kasnost kontrole i nadzora nad bez- u promet, kao i adekvatna kontro- bednom primenom izvora jonizuju- la rizika osnovni su elementi ovog ćih zračenja. Predloga zakona. Ovaj zakon omo- Zakon o zaštiti i održivom korišće- gućiće primenu preventivnih mera nju ribljih resursa (Službeni glasnik da bi se rizik prilikom korišćenja bi- R. Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) či- ocidnog proizvoda sveo na najmanju jim se donošenjem i primenom po- moguću meru. stižu se sledeći ciljevi: (I) upravljanje Zakon o zaštiti od buke u životnoj ribljim fondom u ribolovnim voda- sredini (Službeni glasnik R. Srbije, br. ma koje obuhvata zaštitu i održivo

140 LEAP Vrnjačka Banja korišćenje, ulov, korišćenje i promet Prihvatanje Arhuske konvencije i do- riba; (II) održivo korišćenje ribo- sledna primena njenih odredaba u lovnih resursa koje doprinosi oču- direktnoj su vezi sa procesom pribli- vanju biodiverziteta; (III) utvrđiva- žavanja Republike Srbije Evropskoj nje uslova za obavljanje privrednog, uniji i pokazuje spremnost Srbije na rekreativnog i sportskog, kao ribo- poštovanje vrednosti koje su defini- lova u naučno-istraživačke svrhe sane kao cilj i osnova ovog i drugih i elektroribolova;(IV) utvrđivanje medjunarodnih ugovora. Pri tom uslova za obavljanje prometa riba; treba imati u vidu činjenicu da je do (V) uspostavljanje efikasnog nadzora sada Arhusku konvenciju ratifikova- koji obuhvata prava, dužnosti i ovla- la 41 država regiona medju kojima šćenja inspektora; (VI) pooštrena ka- su, osim Bosne i Hercegovine, sve dr- znena politika. žave susedi Republike Srbije. Pored pomenutih zakona, najznačaj- 9.1.2. Zakonski okvir koji nija akta koja regulišu zaštitu životne reguliše kvalitet vazduha sredine su: Zakon o zaštiti vazduha (Službeni Konvencija o dostupnosti informaci- glasnik R. Srbije, br. 36/09 od ja, učešću javnosti u donošenju odlu- 15.5.2009.) je jedan od zakona ko- ka i pravu na pravnu zaštitu u pita- jim se vrši usklađivanje domaće legi- njima životne sredine (Arhuska kon- slative sa propisima Evropske unije. vencija) (Službeni glasnik R. Srbije U cilju efikasnog upravljanja kvali- - Medjunarodni ugovori, br. 38/09 tetom vazduha uspostavlja se jedin- od 25.5.2009.) Arhuska konvencija stveni sistem praćenja i kontrole nije međunarodni ugovor u oblasti ži- voa zagađenja vazduha i održavanja votne sredine koji na jasan način po- baze podataka o kvalitetu vazduha. vezuje ljudska prava sa procedurama Propisane mere za poboljšanje kva- i instrumentima savremene politi- liteta vazduha obuhvataju: propisiva- ke i prava u oblasti životne sredine. nje graničnih vrednosti emisija zaga- Konvencija utvrdjuje posebne obave- đujućih materija iz stacionarnih i iz ze država članica u pogledu tri gru- pokretnih izvora zagađenja, propisi- pe pitanja: dostupnost informacija vanje dozvoljenih količina pojedinih o životnoj sredini, učešće javnosti u zagađujućih materija u određenim donošenju odluka koje se tiču život- proizvodima, smanjenje emisija gane sredine i prava na pravnu zašti- sova sa efektom staklene bašte, poste- tu u oblasti životne sredine (tri stu- peno smanjivanje upotrebe supstanci ba Arhuske konvencije). Arhuskom koje oštećuju ozonski omotač, kao i konvencijom se definiše učešće jav- ostale mere za sprečavanje i smanje- nosti naročito u sledećim slučajevi- nje zagađenja i utvrđivanje odgovor- ma: (I) u donošenju odluka o tome nosti za ne sprovodjenje mera. da li da se odobri namerno ispušta- nje genetički modifikovanih organi- Pravilnik o graničnim vrednostima, zama u životnu sredinu; (II) u izradi metodama merenja imisije, kriteri- planova, programa i politika u vezi jumima za uspostavljanje mernih mesa životnom sredinom; (III) u toku sta i evidenciji podataka (Sl. list RS, pripreme izvršnih propisa i/ili op- br. 54/92, 30/99 i 19/06). Pod imisi- šte primenjivih pravno obavezujućih jom se podrazumeva koncentracija normativnih instrumenata. zagađujućih materija i nivo energije

LEAP Vrnjačka Banja 141 u životnoj sredini kojom se izraža- kadmijum, cink i drugi teški meva kvalitet životne sredine u određe- tali), nom vremenu i prostoru. ■■ metali u čvrstim česticama (Cd, Mn, Pb, Hg), Pravilnik o graničnim vrednostima ■■ organske materije (CS , toluen, emisije, načinu i rokovima merenja 2 formaldehid, akrolein itd.) i i evidentiranja podataka (Sl.list RS, ■■ kancerogene materije (As, Cr6+, br.30/97 i 35/97). Emisija je ispušta- Ni, benzol, azbest itd.). nje zagađujućih materija ili energije iz individualnih i/ili difuznih izvora Pravilnikom /9/ predviđeno je da se u životnu sredinu i njene medijume. izveštaji o emisiji štetnih i opasnih materija dostavljaju Ministarstvu Pravilnik o graničnim vrednostima zaštite životne sredine i prostornog emisije, načinu i rokovima merenja planiranja. i evidentiranja podataka /9/ definiše: klasifikaciju štetnih i opasnih mate- Granične vrednosti imisije zagađuju- rija u pet klasa i propisuje granične ćih materija po klasama data su tabe- vrednosti za koncentracije zagađuju- lama 9.1. do 9.4. ćih materija, koje predstavljaju najvi- Zakonski okvir o zaštiti životne sre- ši dozvoljeni nivo koncentracije za- dine na republičkom nivou je u fazi gađujućih supstanci u vazduhu, za dopunjavanja i menjanja i trebalo sledeće supstance: bi da obezbedi efikasniju zaštitu ži- ■■ neorganske materije (sumpor di- votne sredine, uključujući vazduh, oksid, čađ, čvrste čestice, azot di- vodu i zemljište. Nacrt novog zako- oksid, ozon, ugljen monoksid, na o zaštiti vazduha reguliše upravljanje kvalitetom vazduha, mere za H2Cl2, hlor, H2F2, amonijak, vodo- nik sulfid), sprečavanje i smanjenje zagađenja ■■ taložne materije iz vazduha (olovo, vazduha, monitoring i informisanje o stanju zagađenosti vazduha. Prema

Zagađujuća materija Jedinica Ruralne i rekreativne površine Urbane površine mere 24 h 1 h 24 h 1 h SO2 μg/m3 100 150 150 350 Suspendovane čestice μg/m3 70 / 120 / NO2 μg/m3 70 85 85 150 Ozon μg/m3 65 120 85 150 CO μg/m3 3 5 5 10

Tabela 9.1. – Granične vrednosti imisije za neorganske supstance

Zagađujuća materija Jedinica Učestanost Ruralne irekreativne Urbane površine mere uzorkovanja Površine Ukupne taložne materije mg/m2/dan 1 mesečno 300 450 1 godišnje 100 200 Olovo μg/m2/dan 1 mesečno 100 250 Kadmijum μg/m2/dan 1 mesečno 2 5 Cink μg/m2/dan 1 mesečno 200 400 Tabela 9.2. – Granične vrednosti imisije za teške metale u taložnim materijama

142 LEAP Vrnjačka Banja Zagađujuća materija Jedinica mere Učestanost uzorkovanja Ruralne, rekreativne i urbane površine Kadmijum μg/m3 24 h 0,01 Mangan μg/m3 24 h 1 Olovo μg/m3 24 h 1 Cink μg/m3 24 h 1

Tabela 9.3. – Granične vrednosti imisije za teške metale u suspendovanim česticama

Zagađujuća materija Jedinica mere Učestanost uzorkovanja Ruralne, rekreativne i urbane površine Arsen ng/m3 24 h 2,5 Hrom(VI) ng/m3 24 h 0,2 Nikl ng/m3 24 h 2,5 Benzol μg/m3 24 h 800 Formaldehid mg/m3 24 h 0,10

Tabela 9.4. – Granične vrednosti imisije za kncerogene materije članu 8 „za monitoring kvaliteta vazduhu. duha, ispitivanje nivoa zagađenosti ■■ Direktiva 2004/107/EC odnosi se i preduzimanje mera sa ciljem da se na granične vrednosti za količinu spreči i smanji zagađenost, propisane arsena, kadmijuma, žive, nikla i su granične vrednosti za koncentraci- policikličnih aromatičnih ugljo- je zagađujućih materija u vazduhu.” vodonika u ambijetaslnom vazdu- Članom 29 određeno je da „granične hu. vrednosti emisija zagađujućih mate- Od posebnog značaja za situaciju u rija, metodologiju merenja i učesta- Boru je Helsinški protokol koji se od- lost merenja, kriterijume za utvrđiva- nosi na emisije SO2, a koji je ratifiko- nje lokacija za merenje itd. propisuje van od strane 22 države. Ovaj pro- Vlada”. tokol zasniva zahtevano smanjenje

Zakonska regulativa vezana za kon- emisije SO2 na razlici između „kri- trolu zagađenja vazduha je veoma ra- tičnog opterećenja” i stvarne emisi- zvijena u zemljama Evropske Unije. je sumpora. „Kritično opterećenje” EU regulativa o kontroli zagađenja uzima u obzir nivo zagađujuće ma- vazduha zasniva se na zahtevu za terije koju receptor (npr. eko sistem, smanjenjem emisija iz svih izvora, ljudsko biće, postrojenje ili materijal) da bi se poboljšao kvalitet vazduha. može de podnese bez kasnijh posle- Tako na primer: dica, prema sadašnjim saznanjima.

■■ Okvirna direktiva 96/62/EC za 9.1.3. Zakonski okvir koji kvalitet vazduha odnosi se na ispi- reguliše kvalitet voda tivanje kvaliteta ambijetalnog vazduha. Zakonski okvir za upravljanje kvali- ■■ Direktiva 1999/30/EC odnosi se tetom voda u Republici Srbiji značaj- na granične vrednosti emisije za no je unapređivan počev od 2000. go- sumpor dioksid, azot dioksid , če- dine. Usvojen je novi Zakon o zaštiti stice i olovo u ambijetalnom vaz- životne sredine (Službeni glasnik R. Srbije, br. 36/09 od 15.5.2009.) u kome se navodi sveobuhvatna konstrukcija

LEAP Vrnjačka Banja 143 modernog sistema za upravljanje ži- vodu za piće, termalnu i mineralnu votnom sredinom. Pored toga, zašti- vodu, reguliše upotrebu vodnih re- ta vodnih resursa detaljno je obrađe- sursa i upravljanje vodama, definiše na u programima za zaštitu životne organizaciju i finansiranje aktivnosti sredine Republike Srbije. Najvažnije upravljanja vodom, kao i ključna pi- za vodene resurse su odredbe člana tanja iz oblasti zaštite voda. Sa stano- 23 navedenog zakona koji glasi: višta zaštite vodenih resursa najzna- čajnije su odredbe članova 53 do 59 ■■ Voda može da se koristi i puni, i ovog zakona i to: otpadna voda da se uliva u vodu, ukoliko se obavi odgovarajuće pre- ■■ Zaštita voda od zagađivanja spro- čišćavanje, na način i do nivoa koji vodi se radi omogućavanja neš- neće da predstavlja opasnost za kodljivog i nesmetanog korišćenja prirodne resurse ili kvalitet i kvan- voda, zaštite zdravlja ljudi, živo- titet obnovljenih voda i koji neće tinjskog i biljnog sveta i zaštite ži- da smanji mogućnost njihove više- votne sredine. Zaštita voda od za- namenske upotrebe. Zaštita i upo- gađivanja sprovodi se zabranom, treba vode treba da se realizuje u ograničavanjem i sprečavanjem okviru integralnog upravljanja vo- unošenja u vode opasnih i štetnih dom kroz implementaciju mera za materija. očuvanje površinske i podzemne ■■ Planom za zaštitu voda od zagađi- vode i njihovih rezervi, kvaliteta i vanja utvrđuju se naročito: mere za kvantiteta, kao i kroz zaštitu rečnih sprečavanje ili ograničavanje uno- korita i vodenih tokova. Mere za šenja u vode opasnih i štetnih ma- zaštitu vode treba da osiguraju za- terija mere za prečišćavanje zaga- štitu ili zabranu unošenja opasnih, đenih voda, mere za sprečavanje otpadnih ili na drugi način štetnih odlaganja otpadnih i drugih ma- materija u vodu, monitoring i ispi- terija na područjima u kojima to tivanje kvaliteta površinske i pod- može uticati na pogoršanje kvalite- zemne vode, kao i kvaliteta otpad- ta voda... nih voda i njihovo prečišćavanje. ■■ Radi utvrđivanja upotrebljivosti Usvojena je Nacionalna strategija za vode za određene namene vrši se životnu sredinu u kojoj su definisa- klasifikacija voda i kategorizaci- ne sektorske strategije: voda, vaz- ja vodotoka. Klasifikacijom voda duh, otpad, energija, poljoprivreda, se vrši opšta podela voda u kla- itd. Pored toga, Zakon o prostornom se i određuju osnovni pokazate- planu Republike Srbije (Sl. glasnik lji i granice njihovih dozvoljenih RS, br. 13/96), takođe sadrži odred- vrednosti za pojedine namene. be o upotrebi i zaštiti vode i vodene Kategorizacijom vodotoka se vrši infrastrukture. razvrstavanje vodotoka i jezera, odnosno njihovih delova, prema Pored toga, u republici Srbiji oblast kvalitetu vode koji treba da se odr- vode se reguliše i drugim, brojnim ži, odnosno postigne, radi stvara- zakonima i propisima. Osnovni izvor nja uslova za život stanovništva i zakona je Zakon o vodama (Sl. gla- razvoj privrede... snik RS, br. 46/91, 53/93, 67/93, 48/94, ■■ U cilju zaštite voda zabranjeno je 54/96). Ovaj zakon obuhvata povr- unošenje opasnih i štetnih mate- šinske i podzemne vode, uključujući rija koje dovode do prekoračenja

144 LEAP Vrnjačka Banja propisanih vrednosti...U cilju pra- piće i u prehrambenoj industriji, dok ćenja stanja zagađenosti voda vrši u IV klasu spadaju vode koje mogu se sistematsko ispitivanje kvaliteta da se upotrebe samo posle specijalne površinskih i podzemnih voda, na obrade. propisan način... U prethodnom periodu nedovoljno ■■ Komunalna i druga preduzeća, kao pažnje i sredstava posvećeno je pre- i druga pravna lica koja ispuštaju čišćavanju otpadnih voda, što je do- otpadne vode u prijemnike i javnu prinelo pogoršanju kvaliteta vodoto- kanalizaciju dužna su da postave kova, odnosno recipijenata. Zato su uređaj za merenje, da mere i regi- kao bitni ciljevi održivog korišćenja struju količine otpadnih voda i da vodnih resursa navedeni: podatke o tome dostave javnom vo- doprivrednom preduzeću... ■■ sanacija i remedijacija zagađenih Pored navedenog Zakona o vodama i vodotokova i drugi zakoni i propisi sadrže odred- ■■ poboljšanje kvaliteta vode u vodo- be koje se odnose na zaštitu voda od tocima zagađivanja. To su: Potrebno je izraditi poseban plan za- ■■ Pravilnik o opasnim materijama u štite voda, čiji deo je plan za izgrad- vodama (Sl. glasnik SRS, br. 31/82) nju postrojenja za prečišćavanje ot- ■■ Pravilnik o načinu i minimal- padnih voda pošto se kompletira ka- nom broju ispitivanja kvaliteta ot- tastar (registar) zagađivača. Do tada padnih voda (Sl. glasnik SRS, br. je neophodno uvesti diferencirane i 47/83, 13/84) selektivne naknade za ispuštanje ot- ■■ Pravilnik o klasifikaciji vode (Sl. padnih voda iz industrije primenom glasnik SRS, br. 5/68) principa „zagađivač plaća”. ■■ Pravilnik o kategorizaciji vodoto- U oblasti održivog korišćenja vodnih kova (Sl.glasnik SRS, br. 5/68) resursa neophodno je usklađivanje Uopšte uzev, zakonski propi- nacionalnih propisa u oblasti voda sa si Republike Srbije u oblasti zaštite savremenim medjunarodnim tren- voda baziraju se na standardima o dovima, prvenstveno sa standardi- koncentraciji zagađujućih materija ma i direktivama Evropske unije, pa koje su prisutne u vodi. Pravilnik o su tokom poslednjih nekoliko godina opasnim materijama u vodama (Sl. propisi Republike Srbije u značajnoj glasnik SRS, br. 31/82) definiše koje meri harmonizovani sa zakonodav- opasne materije ne smeju da se di- stvom EU u ovoj oblasti. To se poseb- rektno ili indirektno unose u vodu. no odnosi na novi Zakon o vodama, Opasne materije su materije koje po čije donošenje uskoro predstoji. Ovaj svojoj strukturi, količini, nivou ra- zakon u formi nacrta je u fazi izrade dioaktivnosti ili drugim osobinama u resornom Ministarstvu za poljo- mogu da ugroze život i zdravlje ljudi, privredu, vodoprivredu i šumarstvo, riba i životinja. Prema Pravilniku o Direkcija za vodu. Zakon je u velikoj klasifikaciji vode (Sl.glasnik SRS, Br. meri harmonizovan sa odgovaraju- 5/68), vode se dele na četiri klase, na ćim zakonima EU, a posebno sa EU osnovu nivoa zagađenosti i namene Okvirnom Direktivom o vodama. za koju će se voda upotrebiti. Tako u Direktiva 2000/60/EC o uspostav- I klasu spadaju vode koje mogu po- ljanju okvira za delovanje Evropske sle prečičšćavanja da se koriste za zajednice u oblasti politike voda je

LEAP Vrnjačka Banja 145 stupila na snagu 22. decembra 2000. ruda. Prema članu 139 ovog zakona godine. Osnovne postavke ove direk- potrebno je da se dobije „odobrenje tive su: za vodu” pre početka izgradnje novih i rekonstrukcije postojećih objekata i ■■ Sveobuhvatna zaštita svih voda, tj. postrojenja i realizacije drugih rado- zaštita voda uzimajući u obzir pri- va koji bi mogli da imaju dejstvo na rodnu interakciju među njima, uz režim vode. primenu integralnog upravljanja vodnim resursima; 9.1.4. Zakonski okvir koji ■■ Dobar status svih voda u roku od reguliše kvalitet 15 godina po usvajanju Direktive; zemljišta ■■ Integralno upravljanje rečnim slivom, čak i preko administrativnih Zemljište predstavlja jedan od naj- i međunarodnih granica; važnijih prirodnih resursa, a to se ■■ „Kombinovani pristup”, vezan za posebno odnosi na plodno zemljište standarde graničnih vrednosti do- koje se sporo obrazuje, a u procesu zvoljenih ispuštanja od strane za- destrukcije brzo nestaje. Osnovni za- gađivača. konski akt koji reguliše probleme ži- Donošenjem novog zakona o voda- votne sredine pa samim tim i problema i drugih zakona, kao i odgova- matiku zaštite zemljišta u Republici rajućih podzakonskih akata, obez- Srbiji je Zakon o zaštiti životne sre- bediće se usklađivanje nacionalnog dine (Službeni glasnik R. Srbije, br. zakonodavstva u oblasti voda sa EU 36/09 od 15.5.2009.). Ovaj zakon re- Okvirnom direktivom o vodama, kao guliše integralni sistem zaštite ži- i sa i drugim EU direktivama koje su votne sredine koji treba da obezbedi u vezi sa vodama. pravo ljudi na život i razvoj u zdravoj životnoj sredini , kao i uravnote- U nacrtu novog Zakona o vodama, žen ekonomski rast i zaštitu životne član 119 propisuje obavezu prečišća- sredine u republici Srbiji. Neki opšti vanja otpadnih voda, dok član 124 propisi o zaštiti zemljišta, podeli na definiše merenje količine i kvaliteta zone i planiranju za korišćenje ze- otpadnih voda. Postrojenja i aktiv- mljišta u Srbiji su sadržani u ovom nosti koji zavise od uslova vode su zakonu. Zatim u zakonu se kaže da definisani u članu 136 i obuhvataju, uslove za zaštitu životne sredine u između ostalih: hidroelektrane, par- prostornim i urbanističkim plano- na i pogonska postrojenja, rudnike; vima treba da izda Ministarstvo, or- postrojenja za prečišćavanje, tran- gan autonomne pokrajine ili lokal- sport i ispuštanje otpadne vode, kao ne samouprave na zahtev vlasti koja i postrojenja navedena u članu 137 je zadužena za izradu plana i njego- koja ispuštaju otpadnu vodu u povr- vo odobravanje, a na osnovu uslova i šinske vode. Članom 137 obuhvaćena mera nadležnih vlasti. su, pored postrojenja za proizvodnju i upotrebu nuklearne energije, proi- Zakon o poljoprivrednom zemlji- zvodnju toplote, proizvodnju i prera- štu (Sl. glasnik RS, br. 49/92, 53/93, du nafte i gasa, i postrojenja za baznu 67/93, 48/94, 46/95, 54/96 i 14/00) i hemijsku industriju, metalurška reguliše detaljno eksploataciju rude, postrojenja, postrojenja za proizvod- pravljenje ribnjaka, ispitivanje nivoa nju, preradu i obogaćenje mineralnih zagadjenosti poljoprivrednog zemlji- šta itd.

146 LEAP Vrnjačka Banja Ostala zakonska akta, relevantna za 53/93, 67/93 i 48/94); zaštitu zemljišta u Srbiji su: ■■ Zakon o organskoj poljoprivredi (Sl. list SRJ, br. 28/2000); ■■ Zakon o geološkim istraživanjima ■■ Pravilnik o dozvoljenim količina- (Sl. glasnik RS, br. 44/9) reguli- ma opasnih i štetnih materija u ze- še uslove pod kojima se obavljaju mlji i vodi za navodnjavanje i me- geološka istraživanja i reguliše na- todama njihovog ispitivanja (Sl. čin korišćenja dobijenih rezultata. glasnik RS, br. 23/94); Zatim, ovaj zakon reguliše pro- ■■ Uredba o metodi uništavanja bilja- gramiranje geoloških istraživanja, ka za koje su naređene mere uni- njihovo finansiranje i inspekciju. štavanja (Sl. list SRJ, br. 67/2001); Zaštita životne sredine se u ovom ■■ Uredba o vrstama ambalaže za pe- zakonu, pored navedenog, pominje sticide i djubriva i o uništavanju i u članu 2 i članovima 21-34; pesticida i djubriva (Sl. list SRJ, br. ■■ Zakon o rudarstvu (Sl. glasnik RS, 35/99, 63/2001); br. 44/95) reguliše uslove pod koji- ■■ Uredba o trgovini, uvozu i uzima- ma mogu da se vrše rudarske ak- nja uzoraka od djubriva (Sl. list tivnosti na zemlji, pod zemljom, SRJ, br. 59/2001); u rečnom ili jezerskom koritu, ili ■■ Uredba o trgovini, uvozu i uzima- ispod njega. On se ne primenjuje nju uzoraka od pesticida (Sl. list na eksploataciju peska, kamena ili SRJ, br. 59/2001); šljunka iz rečnog korita i/ili iz pri- ■■ Uredba o metodama proizvodnje rodne ili veštačke akumulacije; organskih biljaka i o sakupljanju ■■ Zakono planiranju i izgradnji (Sl. šumskih plodova i lekovitog bilja, glasnik RS”, br. 72/2009), usvojen kao produkata organske poljopri- 2009. godine kao strateški doku- vrede. (Sl. list SRJ, br. 51/2001); ment razvoja i prostornog plana. ■■ Uredba o uslovima koje moraju da Ovaj dokument sadrži osnovna ispune pravna lica koja vrše istra- pravila o dugoročnoj prostornoj živanje metoda za organske pro- organizaciji i upotrebi prostora u izvodne procese (Sl. list SRJ, br. Srbiji. 67/2002). ■■ Zakon o odredjivanju i klasifikaciji mineralnih sirovina i predstav- Pored domaćeg zakonodavstva pi- ljanju rezultata geoloških istraži- tanje zaštite zemljišta i podzemnih vanja (Sl. list SRJ, br. 12/98, 13/98); voda regulisano je i direktivama i ■■ Pravilnik o dozvoljenim količina- drugim aktima Evropske unije od ma opasnih i štetnih materija u ze- kojih navodimo sledeće: mljištu i vodi za navodnjavanje i o ■■ Direktiva Saveta 80/68/EEC o za- metodama njihovog ispitivanja (Sl. štiti podzemne vode od zagađenja glasnik RS, br. 23/94); prouzrokovanog određenim opa- ■■ Pravilnik o maksimalnoj količi- snim materijama; ni štetnih i opasnih materija u ■■ Saopštenje Evropske komisije U stočnoj hrani (Sl. list SFRJ, br. pravcu tematske strategije za za- 2/90, 27/90); štitu zemljišta (COM (2002) 179 - ■■ Zakon o zaštiti bilja od bolesti i C5-0328/2002 - 2002/2172(COS)). oštećenja vrsta (Sl. list SRS, brojevi Što se tiče kvaliteta zemljišta, tre- 14/84 i 6/89 i Sl. glasnik RS, brojevi ba napomenuti da na evropskom nivou još nije uspostavljen Uovom

LEAP Vrnjačka Banja 147 saopštenju su prikazani prvi ko- ranja je, između ostalog, upravljanje raci koji dovode do uspostavlja- sistemom za zaštitu životne sredine, nja strategije za zaštitu zemljišta u mere za zaštitu životne sredine, mo- Evropskoj Uniji. Ova strategija je nitoring stanja životne sredine, in- jedna od sedam „tematskih stra- spekcija za zaštitu životne sredine, tegija” predvidjenih u dokumentu zagađenje vazduha i vode preko gra- Akcioni program za životnusredi- nica itd. Pored toga, bitnu ulogu o pi- nu EU 6. tanjima životne sredine na nacional- Zaštitu podzemnih voda, reguliše dinom nivou ima i Agencija za zaštitu rektiva 80/68/EEC čiji je cilj su da se životne sredine, osnovana 2004. go- spreči zagadjenost podzemnih voda dine, u čijoj je nadležnosti sakuplja- materijama koje pripadaju familija- nje podataka o životnoj sredini, njima i grupama sa Liste I ili Liste II u hova sistematizacija, izveštavanje o Aneksu ove direktive. Države člani- stanju životne sredine, koordinacija ce treba da spreče unošenje u pod- i upravljanje nacionalnim informa- zemnu vodu materija sa Liste I i da cionim sistemom o životnoj sredini, ograniče unošenje u pozemnu vodu saradnja sa Evropskom agencijom za materija sa Liste II, kako bi se spre- životnu sredinu itd. čilo zagađenje vode ovim materija- Nacionalnim zakonima o zaštiti ži- ma. Lista I obuhvata materije koje su votne sredine obuhvaćena je zaštita toksički visokorizične, postojane i bi- vazduha, posebno kad su prekora- oakumulativne (živa, kadmijum, mi- čene maksimalno dozvoljene količi- neralna ulja i ugljovodonici, cijanidi, ne zagađujućih materija. Prema RS kancerogene materije itd.), dok Lista zakonodavstvu (zakoni i pravilnici) II sadrži supstance koje bi mogle da postoji odgovornost relevantnih re- imaju štetno dejstvo na podzemne publičkih ministarstava za izvrša- vode (cink, bakar, nikl, hrom, olovo, vanje sistematske kontrole emisije selen, arsen, biocidi, itd.). preko državnih institucija (republika, grad, lokalni instituti za zaštitu zdravlja). Međutim, uloga lokalnih 9.2. Institucionalni okvir vlasti u upravljanju životnom sre- Institucionalni okvir u oblasti ži- dinom je ključni aspekt celokupnog votne sredine na nacionalnom ni- sistema politike životne sredine. Na vou određen je brojnim zakonskim lokalnom nivou postoji potreba da aktima, uključujći Ustav Republike se sprovedu zakonske nadležnosti Srbije, Zakon o ministarstvima, države koje se odnose na stratešku Zakon o državnoj upravi, dok je procenu uticaja na životnu sredinu, Zakonom o lokalnoj samoupra- sprovođenje zakona o proceni utica- vi definisana uloga lokalnih vlasti ja na životnu sredinu, izdavanje in- u upravljanju životnom sredinom. tegrisanih dozvola, monitoring, in- Dva ministarstva su direktno od- spekcijske poslove, finansiranje lo- govorna za pitanja životne sredine: kalne infrastrukture životne sredine Ministarstvo životne sredine i pro- itd. Zakon o lokalnoj samoupravi (Sl. stornog planiranja i Ministarstvo za glasnik RS, br. 9/02) propisuje, izme- poljoprivredu, vodoprivredu i šu- đu ostalog, odgovornost opština da marstvo. U nadležnosti Ministarstva se staraju o zaštiti životne sredine životne sredine i prostornog plani- (član 18). U opštinama su nadležne

148 LEAP Vrnjačka Banja vlasti za životnu sredinu sekretarijati te životne sredine na lokalnom niza zaštitu životne sredine, premda ne vou. Ostale opštine u borskom okru- u svakoj opštini. U takvim slučajevi- gu nemaju svoje sekretarijate za ži- ma, dužnost izvršavaju republički in- votnu sredinu, ali svaka ima po jed- spektori za životnu sredinu na nivou nog inspektora za životnu sredinu i okruga. dva republička inspektora za životnu sredinu na nivou okruga. Inspekcija životne sredine je organizovana u dva nivoa. Inspekcijsku Sa institucionalne tačke gledišta, uo- kontrolu na republičkom nivou vrši bičajeni glavni problemi u opštini, resorno ministarstvo preko svojih in- vezani za životnu sredinu su: nedo- spektora za životnu sredinu (vazduh, statak tačnih podataka o aktuelnom voda, buka, hemikalije itd.). Lokalna stanju životne sredine, kao i nedo- samouprava isto tako vrši inspekcij- statak adekvatnih resursa za reali- sku kontrolnu aktivnost, preko svo- zaciju akcija navedenih u LEAP-u. jih lokalnih opštinskih inspektora. Realizacija LEAP-a je glavni cilj op- Međutim, „institucionalni kapaci- štine, ali nedostatak ljudskih i fi- teti u oblasti zaštite životne sredine nansijskih resursa predstavlja veliku su uglavnom nedovoljni za komplet- prepreku. Pored finansija, problem no obavljanje institucionalnih nad- predstavlja i nedostatak svesti o ži- ležnosti”, kako je to konstatovano u votnoj sredini, niski prioriteti za ži- Nacionalnoj strategiji za životnu sre- votnu sredinu u odnosu na druge dinu Republike Srbije, oktobra 2005. socijalne probleme, nedostatak ade- godine. kvatnih resursa za realizaciju akcija navedenih u LEAP-u, problemi u sa- Uobičajeno je da opština ima sekre- radnji izmedju opštinskih i republič- tarijat za životnu sredinu, kao i kan- kih organa. celarije za implementaciju Lokalnog ekološkog akcionog plana (LEAP). 9.3. Nadležnosti opštine koje su Lokalni ekološki akcioni plan ima propisane zakonskom osnovni cilj da razvoj lokalne zajed- regulativom nice bude usklađen sa principima održivog razvoja. Održivi razvoj lo- Zakonski propisi predviđaju da se kalnih zajednica može se definisati lokalnoim zajednicama, opština- kao razvoj koji svim stanovnicima ma, poveravaju sledeće nadležnosti u pruža osnovne ekološke, društvene i oblasti zaštite životne sredine: ekonomske usluge, bez ugrožavanja ■■ Zakon o upravljanju otpadom prirodnih, izgrađenih i društvenih Opštini se poverava izdavanje dozvo- sistema. Održive zajednice vrednuju le za sakupljanje i transport inertnog i zdrave ekosisteme, efikasno koriste neopasnog otpada na njenoj teritoriji, resurse i aktivno teže da održe i una- kao i izdavanje dozvola za privreme- prede svoju lokalnu ekonomiju, osi- no skladištenje inertnog i neopasnog guravajući da dovoljno resursa osta- otpada na lokaciji proizvođača odno- ne na raspolaganju budućim genera- sno vlasnika otpada (član 60. navede- cijama. LEAP donosi okvire za utvr- nog zakona). Zatim, jedinica lokal- đivanje prioriteta i za razvoj realnih, ne samouprave donosi lokalni plan efikasnih i ekonomsko racionalnih upravljanja otpadom,obezbeđuje rešenja. Jedan od osnovnih zadataka uslove i stara se o njegovom sprovo- LEAP-a je da osnaži planiranje zašti-

LEAP Vrnjačka Banja 149 đenju, odnosno vrši kontrolu kako se 5) i 6) ovog člana obavljaju se kao obavljaju se obavljaju povereni poslo- povereni poslovi. vi (član 20. navedenog zakona). ■■ Zakon o zaštiti prirode ■■ Zakon o zašttiti vazduha Park prirode, spomenik prirode, kao Izdaje dozvolu za rad za no- i predeo izuzetnih odlika u kome se voizgrađeni ili rekonstruisane nalazi kulturno dobro od izuzet- ni stacionarni izvor zagađenja za nog značaja, a kojima je cela površina koji nije propisana obaveza izdavanja na teritoriji jedinice lokalne samou- integrisane dozvole odnosno izrade prave, zaštićenim područjem progla- studije (Član 56. navedenog zakona). šava nadležni organ jedinice lokalne samouprave, a ako je deo tog zemlji- ■■ Zakon o zaštiti od buke šta u državnoj svojini, na akt o pro- Prema članu 8. navedenog zakona, glašenju zaštićenog područja Vlada jedinica lokalne samouprave: daje saglasnost (član 41. navedenog 1. Utvrđuje mere i uslove zaštite od zakona). buke, odnosno zvučne zaštite u ■■ Zakon o hemikalijama planovima, programima i projek- Dozvolu za obavljanje delatnosti pro- tima, uključujući i one na koje daje meta naročito opasnih hemikalija saglasnost u postupku strateške distributeru koji nije uvoznik, proi- procene uticaja projekata na život- zvođač odnosno dalji korisnik kao i nu sredinu, odnosno u postupku dozvolu za korišćenje naročito opa- izdavanja integrisane dozvole za snih hemikalija izdaje nadležan or- rad postrojenja i aktivnosti. gan jedinice lokalne samouprave ( 2. Vrši akustičko zoniranje na svojoj član 67. navedenog zakona). teritoriji, određuje mere zabrane i ograničenja u skladu sa ovim zakonom; 3. Obezbeđuje izradu strateških ka- rata buke iz nadležnosti jedinice lokalne samouprave; 4. Donosi lokalni akcioni plan zaštite od buke u životnoj sredini, odnosno obezbeđuje uslove i stara se o njegovom sprovođenju, 5. Obezbeđuje finansiranje monitoringa buke u životnoj sredini na teritoriji jedinice lokalne samouprave. 6. Vrši nadzor i kontrolu primene mera zaštite od buke u životnoj sredini. Jedinica lokalne samouprave svojim aktom određuje or- gane i službe nadležne za obavljanje poslova iz stava 1. ovog člana. Poslovi iz stava 1. tačke. 1), 2), 3),

150 LEAP Vrnjačka Banja 2011. god 2011. god 2012. god 2012. 2010. god 2010. god opštine opštine opštine opštine Lokacija Rok ka Banja Teritorija Teritorija Teritorija Teritorija Teritorija Teritorija Teritorija Opština Vrnjač- ka Banja ka Banja ka Banja aktivnosti Komunalna štine, mesne ka Banja i NIO inspekcija op- zajednice, NVO Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- teritoriji opštine teritoriji u odnosu javnostiu Očekivani rezultat Nosilac nja otpadom u opštini. va za uvođenje strateškog Doneta odluka o uvođenju odlaganja opasnog otpada stema upravljanja otpadom Kontrola odlaganja otpada i nestanak divljih deponija na re-gionalnog integralnog si- Eliminisanje nekontrolisanog planira-nja u oblast upravlja- Čist grad i pozitivne promene Usvojen plan i stvaranje uslo- (prioriteti) Zakonodavne i političke aktivnosti političke i Zakonodavne 1. UPRAVLJANJE OTPADOM Administrativne i inspekcijske aktivnosti Kratak opis regionalnoj deponiji. regionalnoj AKCIONI PLAN OPŠTINE VRNJAĆKA BANJA BANJA VRNJAĆKA OPŠTINE PLAN AKCIONI usvajanje plana upravljanja otpadom. motivnih kampanja i specijalnih emisija o upravljanju otpadom. se efikasno postiglo eliminisanje divljih smetlišta i deponija otpada. otpada kao i sprečavanja na-stajanja novih divljih deponija i smetlišta otpadom, leži u nepostojanju sistemskog pristupa upravljanju otpadom u Uzrok nezadovoljavajućeg stanja u oblasti upravljanja otpadom i opasnim Potrebno je izraditi program edukacije i obuke javnosti u upravljanju otpa- opštini kao celini. Prvi korak u uvođenju sistema za upravljanje otpadom je vanja regiona za upravljanje otpadom kao i definisati uslove za priključenje dom. Proces edukacije obuhvata i organizovanje javnih tribina, različitih pro- U skladu sa nacionalnom strategijom potrebno je raz-motriti način organizo- Potrebno je organizovati sistem ekoloških patrola na lokalnom nivou. Time bi Potrebno je uspostaviti efikasan sistemkontrole odla-ganja otpada i opasnog Aktivnost lokalnih smetlišta ravljanje otpadom ravljanje nju ekološke patrole upravljanja otpadom upravljanja upravljanju otpadom.upravljanju vanju lica za us- akcije oko Stalna inspekcijskaStalna i druga kontrola deponija otpada i Donošenje odluke o izradi i postavljanja regiona za up- Donošenje odluke o osniva- Donošenje odluke o ovlašći- o Donošenje odluke usvajanju Generalnog plana Program edukacije javnosti u

LEAP Vrnjačka Banja 151 5. godina 5. 2011. godina 2011. godina 2011. - - - Banja Banja Banja Lokacija Rok Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka štine Vrnjačka štine Vrnjačka ke Banjeke aktivnosti planiranje i Ministarstvo Vrnjačka Ba- Opšt. Vrnjač- Opšt. Vrnjač- „Beli Izvor”iz „Beli Izvor”iz za pros-torno za pros-torno nja i JKP „Beli ka Banja i JKP ka Banja i JKP sredine, Opšt. Vrnjačke Banje Vrnjačke Banje za-štitu životne za-štitu životne Izvor” iz Vrnjač- opštine deponije. Očekivani rezultat Nosilac Sakupljanje sekundarnih sirovina i smanjenje koli- čine otpada odlazi koji na ljanja otpadomljanja na teritoriji Uspostavljen sistem uprav- deponija na teritoriji opštine Identifikacija i sanacija divljih Tehničke i tehnološke i aktivnostiTehničke Kratak opis implementaciji. šta, transfer stanica,itd. treba završiti u toku sledeće dve do tri godine. rad, zatvaranje i održavanje postrojenja za tretman otpada, monitoring i koji podrazumeva:koji prevenciju nastajanja otpada, smanjenje količine otpada i njegovih opasnih karakteristika, tretman otpada, planiranje i kontrolu Nabaviti namen-ske kontejnere kontejnere za selektivno sakup-ljanje: PET deponija, a potom objediniti informacije u vidu katastra deponija na nivou blizinu lokacije, pristupne mogućnosti puteve, uklanjanja otpada i čišćenja savetodavne i obra-zovne delatnosti. U tom smislu potrebno je uraditi pro- lokacije. Inicirati da svaka mesna zajednica uspostavi saradnju sa inspekcij- opštine. Zatim treba uraditi plan sanacije divljih deponija, uzimajući u obzir Potrebno u saradnji je, sa mesnim zajednicama, izvršiti identifikaciju divljih delatnosti i procesa upravljanja otpadom, transport otpada, uspostavljanje, jekat integralnog sistema upravljanja otpadom, a potom pristupiti njegovoj Integralni sistem upravljanja otpadom predstavlja niz delatnosti i aktivnosti Uspostavljanje sistema primarne selekcije i sakupljanja komunalnog otpada. skim službama na kontroli nelegalnog odlaganja otpada. Uključiti se u akciju Ministrastva životne sredine i prostornog planiranja „Očistimo Srbiju”.Proces količine otpada za odlaganje primenom reciklažnih ostrva, reciklažnih dvori- ambalaže, papira i kartona, obojenog stakla, guma i limenki. Smanjiti finalne - otpada. Aktivnost mestu nastajanja. upravljanja otpadom. tacija integralnog sistema Uspostavljanje sistema sa- cije komunalnog otpada na kup-ljanja i primarne selek- Identifikovati divlje deponi divlje Identifikovati je, izvr-šitije, njihovu sanaciju i Izrada projekta i imple-men- pooštriti kon-trolu odlaganja

152 LEAP Vrnjačka Banja 2011. godina 2011. 2011. godina 2011. IX. 2010 god. IX. 2010 opštine Lokacija Rok Lokacija Rok ka Banja ka Banja Teritorija Teritorija Vrnjačka Banja godina 2010. Teritorija gradaTeritorija godina 2010. Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- - Banja Kraljevo ka Banja ka Banja ne službe aktivnosti aktivnosti no zdravlje, Zavod za jav Opšt. Vrnjačka ka Banja Struč- Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- službi linkova zagađenja vodosnabdevanja Očekivani rezultat Nosilac Očekivani rezultat Nosilac ralnih voda od prirodnih Olakšan rad komunalnih Dobar kvalitet pitke vode Usvajen Elaborat o zaštiti svih izvora lekovitih mine- vodosnabdevanja sa nizom Web stranicaWeb o problematici Uspostavljen sistem informisanja građana o problematici Zakonodavne i političke aktivnosti političke i Zakonodavne Administrativne i inspekcijske aktivnosti br. 33/78). Kratak opis Kratak opis i sadržaj itd. CO2, vodosnabdevanje. 2. INTEGRISANO UPRAVLJANJE VODNIM RESURSIMA VODNIM UPRAVLJANJE 2. INTEGRISANO blematici korišćenja vodnih resursa. upravljanja otpadom, Organizo-vati okrugle stolove o otpadu, itd. Uspostavljanje sistema za obaveštavanje građana i drugih korisnika grad- Potrebno je da Skupština opštine usvoji elaborat, se kojim određuju zone i pojasevi sanitarne zaštite izvorišta, u skladu sa Pravilnikom o načinu odre- skih vodovodnih sistema o kvalitetu, vode za piće i o odlukama vezanim za metri približe graničnim vrednostima. Posebno treba kontrolisati mineralne pitke vode kao i redovno infor-misanje građana putem ostalih medija o pro- Distribuirati brošure o otpadu, izraditi plakate i letke za promociju pravilnog đivanja i odžavanja zona i pojaseva sanitarne zaštite („Službeni glasnik SRS” i termomineralne vode, njihov minerološki sastav, pH vrednost pH minerološki temperaturu sastav, njihov termomineralne vode, i pitke vode bi koji obuhvatao brze intervencije u slučajevima kada se ovi para- Aktivnost Aktivnost zagađenja ta u opštini nja otpadomnja Kontrola vode za piće Uspostaviti savremeni sistem permanentne kontrole hemijski parametra ral-nih voda od prirodnih Uspostavljanje sistema za svih izvora lekovitih mine- Formiranje internet strane Izrada web stranica na kojima bi se prikazivali aktuelni podaci o kvalitetu Edukacija stanovništva i po- Usvajanje Elaborata o zaštiti slodavaca iz oblasti upravlja- oba-veštavanje svih subjeka-

LEAP Vrnjačka Banja 153 2011 godina 2011 2021. godina 2021. 2010. godina 2010. - Banja opštine opštine Lokacija Rok Teritorija Teritorija Teritorija Teritorija Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka aktivnosti „Beli Izvor” „Beli Izvor” cijske službe Opšt. Vrnjač- Banja Inspek- ka Banja i JKP ka Banja i JKP Očekivani rezultat Nosilac nom vodom za piće vodom nom Bezbedan rad vodovoda Opšt. Vrnjačka Bezbedan rad vodovoda Opšt. Vrnjač- nje svih potrošača na teritoriji opštine higijenski isprav- Sigurno i potpuno snabdeva- Tehničke i tehnološke i aktivnostiTehničke obolenja rišta vode. Kratak opis zagađivača. vom Selu radila samo dogradnja mreže. terapijsko sredstvo u terapiji hronicnih gastrointerstinalnih i metabolickih cima, dok bi se u Vrnjačkoj Banji i Ruđincima, a nešto manje i u Lipovi i No- Prioritetnu aktivnost predstavlja obezbeđenje dovoljnih količina higijenski spekcijske kontrole. Zone sanitarne zaštite izvorišta moraju bili unete u ka- zvodna mreža je nedovoljna zbog malih prečnika oscilacije cevovoda, priti- tastarske kao i prostorne planove, i urbanističke odnosno planove, katastar ispravne vode za kako u gradu, piće, tako i seoskim naseljima. Postojeća ra- Planom do 2021. godine predviđenoPlanom je do da se 2021. uradi nova mreža, i reši pitanje ska i starih pucaju cevi, koje i time prouzrokuju ogrom-ne gubitke u sistemu. vodosnabdevanja. Rekonstrukcija i dogradnja mreže treba da se uradi u Vrnj- po kojima je Vrnjačka Banja poznata. Ove vode se mogu koristiti kao dodatno Uspostaviti osmatračku rarežu i vršiti monitoring eksploatacionog polja izvo- Posebnu pažnju treba obratiti na izvorišta mineralnih i termomineralnih voda - Aktivnost vode za piće Monitoring izvorišta Plan zaštitePlan izvorišta Napraviti plan zaštite izvorišta bi koji definisao pro-pisanezone i način in- liči-na higijenski ispravne Obezbeđenje dovoljnih ko dovoljnih Obezbeđenje

154 LEAP Vrnjačka Banja - Više od Više Više od Više 5 godina 5 godina ažuriranje 2012. godi 2012. na uz stalno - Banja Morave Lokacija Rok vodotokova Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka Korita lokalnih Vrnjačka Banja godina 2011. Obala Zapadne Zapadne Obala Banja Banja projekata aktivnosti navede-nih na za izradu Opšt. Vrnjač- „Beli Izvor” iz ka Banja i JKP Opšt. Vrnjačka Opšt. Vrnjačka Opšt. Vrnjačka zacija ovlašće- Banja i organi- Vrnjačke Banje svake godine svake padne Morave Očekivani rezultat Nosilac preba primeniti u praksi Uspostavljen Katastar za- lekovitih mineralnih voda gađi-vača, se koji obnavlja ostalih lokalnih vodotokova Elaborat o zaštiti svih izvora od prirodnih zagađenja, koji Regulisano korito i obale Vr- njačke reke, Lipovačkenjačke reke, reke i Regulisano korito i obale Za- Zakonodavne i političke aktivnosti političke i Zakonodavne Kratak opis kreativnog centra na Podunavačkim barama. sada takvo da nema potreba za hitnim rešenjima. kratan posao, već predstavlja proces se koji obnavlja svake godine. 3. UPRAVLJANJE SISTEMOM ZA EVAKUACIJU I REGULACIJU KVALITETA OTPADNIH VODA OTPADNIH KVALITETA I REGULACIJU ZA SISTEMOM EVAKUACIJU UPRAVLJANJE 3. voda erozije i pojave obala. Ukupna dužina obale se koja nalazi na granici gađivačima životne sredine i predstavlja polaznu osnovu za identifikaciju i Ukupna dužina regulacije km. je4,5 Stanje uređenja oko vodo-tokova je za GP-a je4 km. oko GP-a Uređenje obala Zapadne Morave uključuje i izgradnju re- strukturi,hidrogeološkim i drugim itd. konfi-guraciji, svojstvimazemljišta, Završiti regulaciju Lipovačke reke i pristupiti regulaciji korita Vrnjačke reke. Integralni katastar zagađivača (IKZ) je registar informacija i podataka o zavoda. U tom smislu potrebno je izraditi katastar zagađivača, što nije jedno- zaštite („Službeni glasnik SRS” br. 33/78). Zone i pojasevizaštite sanitarne („Službeni 33/78). zaštite br. glasnik SRS” i zagađivača vodotokova. Novi Zakon propisuje o vodama, obavezu prečišća- lih vodo-tokova, ali i zbog toga što predsatvlja opasnost pri nailasku velikih šta, vrsti objekata, načinu zahvata sanitarno-tehničkom vode, uređenju tla, njihova površina odre-đuju se na osnovu dokumentacije o izdašnosti izvori- U cilju zaštite mineralnih lekovitih voda od zagađenja, neophodno je izraditi monitoring izvora zagađivanja životne sredine, a njegov deo čini i evidencija Zapadna Morava ide granicom a značajna GP-a, je jer je veliki recipijent osta- elaborat, se kojim određuju zone i pojasevi sanitarne zaštite izvorišta, u skladu sa Pravilnikom o načinu određivanja i odžavanja zona i pojaseva sanitarne vanja otpadnih voda, a član 124 definiše merenjevanjakoličine otpadnih i a član voda, 124 kvaliteta otpadnih Aktivnost nih slivova zagađivača. Zapadne Morave vodoto-kova na području Uređenje obala i priobalja naselja i napraviti katastar izvora lekovitih mineralnih Evidentirati sve zagađivače Lipovačke reke i ostalih reč- voda od prirodnih zagađenja Izrada elaborata o zaštiti svih Uređena korita Vrnjačke reke,

LEAP Vrnjačka Banja 155 stalno 2011. godina 2011. 2010. godina 2010. 2010. godina 2010. - Banja Lokacija Rok ka Banja ka Banja Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka Vrnjačka Banja Teritorija gradaTeritorija Opština Vrnjač- Opština Vrnjač- ka Banja aktivnosti Inspekcijske Opšt. Vrnjač- „Beli Izvor” iz ka Banja i JKP službe opštine službe službe opštine službe Vrnjačke Banje Vrnjačka Banja Opština Vrnjač- voda Banja cioni sistem. Očekivani rezultat Nosilac teritoriji opštine Vrnjačka Usvojena strategija uprav- Uspostavljen operativni si- ljanja otpadnimljanja vodama na stem monitoringa otpadnih nih voda u gradski kanaliza- Pravilnik o upuštanuj otpad- Monitoring kišne kanalizacije Inspekcijske Administrativne i inspekcijske aktivnosti Kratak opis sredine uopšte. sredine objekte i opremu. kišnu kanalizaciju. deti adekvatan sistem kontrole. značajno, jer otpadne vode mogu sadržati opasne i štetne materije, koje mogu otežati ili onemogućiti prečišćavanje otpadnih voda ili čak oštetiti Kanalisanja otpadnih voda je seperatno, pa treba kontrolisati razdvojenu Generalnim projekatom sakupljanja, odvođenja i pre-čišćavanja otpadnih adekvatnu zaštitu izvorišta za vodosnabdevanje i doprineti zaštiti životne kanalizacioni sistem se će kojim zagadivači obavezati da kvalitet svojih otpadnih dovedu voda, do zahtevanog minimalnog kvaliteta. Ovo je posebno Potrebno je izraditi opštinski pravilnik o upuštanju otpadnih voda u gradski jei na industrijske kapacitete su smešteni koji je u južnom delu grada. Indu- U kanalizacionom sistemu se ne vrši nikakv tretman otpadnih tako voda, da odvođenja i prečišćavanja otpadnih voda opštine Trstenik. taj Na način se će izvršiti identifikacija stvarnog stanja u oblasti tretmana otpadnihvoda i dobiti osnova za sva tehnička dalja rešenja. Ujedno, ova strategija predložiti će se sve otpadne vode oceđuju kroz podzemlje. Laguna se nalazi u Ruđincima, voda grada Ćuprije predviđeno je uspostavljanje sistema kontrole ispuštanja odmah pored korita Zapadne Morave i predstavlja veliku ekološku opasnost. Saglasno zakonskoj regulativi, potrebno pre je, izrade idejnih i glavnih projekata, pristupiti izradi strategije i prethodne studije opravdanosti sakupljanja, komunalnih otpadnih voda u kanalizacioni sistem. Posebna pažnja usmerena strija Ćuprije odlikuje se raznovrsnošću procesa pa u tom smislu treba predvi- - Aktivnost riji opštineriji zacioni sistem otpad-nih voda otpad-nih Kontrola kanalisanja kišnih otpad-nih voda u recipiente u voda otpad-nih nih ot-padnih voda u kanali- Izrada strategije upravlja-nja Izrada pravilnika o upuštanju otpad-nim vodama na terito- Kontrola ispuštanja komunal

156 LEAP Vrnjačka Banja Stalno godina 2011. godina 2011. 2012. godina 2012. 2012. godina 2012. - - Banja Banja Lokacija Rok Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka štine Vrnjačka Vrnjačka Banja Vrnjačka Banja Vrnjačka Banja Više od 5 - služba. Kraljevo aktivnosti i opštinska no zdravlje „Beli Izvor” „Beli Izvor” „Beli Izvor” Opšt. Vrnjač- Opšt. Vrnjač- Opšt. Vrnjač- inspekcij-ska Zavod za jav ka Banja i JKP ka Banja i JKP ka Banja i JKP SRS” 5/68). ništva i privrede. i ništva Očekivani rezultat Nosilac Ispravna voda za piće Kanalizaciona mreža za Bezbedan rad vodovoda JKP „Beli Izvor” dovoljiti potrebe opštine dovoljiti zadovoljiti potrebe stanov- Kanalizaciona mreža će koja Otpadne vode prečišćene do na osnovu Uredbe o katego- stepena propiše koje nadlež- rizaciji vodotoka („Sl. glasnik no vodoprivredno preduzeće, preduzeće, vodoprivredno no atmos-ferskeza- će vode koja Tehničke i tehnološke i aktivnostiTehničke Kratak opis formira se zaleđu. u polja izvorišta vode. kanalizacione mreže i razdvajanje kišne od upotrebljenih voda. ne i ispitivanjem njihovog uticaja na kvalitet vode u recipijentu. glavnih ulica, sporednih ulica, platoa, betoniranih staza i parkinga. Pre upuštanja otpadnih voda u recipijent Zapadna (reka predviđa Morava) Oko svih vodozahvata formirati užu zonu zaštite, čini koju površina zemlji- vršenje radnji mogu koje na bilo način koji zaga-diti vodu. Šira zona zaštite šta pod sanitarnim nadzo-rom nije na kojoj dozvoljena izgradnja objekata i Uspostaviti osmatračku rarežu i vršiti satni monitoring 24. eksploatacionog voda. Karakter recipijenta zahteva visok stepen prečišćavanja. Preduzeća iz se njihovo prečišćavanje na centralnom uređaju za pre-čišćavanje otpadnih čijih se objekata, uređaja i postorojenja ispuštaju otpadne dužni vode, su da Izgradnja kanalizacije za prikupljanje i odvođenje atmosferskih voda sa svih Urađen je Generalni plan kanalisanja otpadnih predviđa koji voda, proširenje obezbede sistematsku kontrolu tih otpadnih merenjem voda, njihove ko-liči- skih voda Aktivnost prečišćavanje nih voda iz naselja oko svihoko vodozahvata Proširenje kanalizacione nje i odvođe-nje atmosfer- Izgradnja prečistača otpad- Formiranje uže zone zaštite otpadne vode do uređaja za nje ispravnosti vode za piće. Monitoring i redovno praće- đenje sanitarne i tehnološke že i kanalizaciježe za prikuplja- Izgradnja kanalizacione mre- mreže za prikupljanje i odvo- nih voda i evakuisanje otpad-

LEAP Vrnjačka Banja 157 Stalno 5. godina 5. 2011. godina 2011. - - - Banja Banja Banja Lokacija Rok Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka štine Vrnjačka štine Vrnjačka drugi. drugi. aktivnosti LEAP radna njačka Banja mediji, NVO, i mediji, NVO, mediji, NVO, i mediji, NVO, Banja, lokalniBanja, Banja, lokalniBanja, Opšt. Vrnjačka Opšt. Vrnjačka grupa opšt. Vr- sredi-ne. stanovni štva. Očekivani rezultat Nosilac nači nima zaštite životne Viši nivo svesti o potrebi i građana o svim aspektima sredine svih kod kategorija lo-ških problema u opštini. u lo-ških problema Razvijen sistem informisanja Javna podrška rešavanju eko- pro-blematike zaštite životne životne zaštite pro-blematike - Zakonodavne i političke aktivnosti političke i Zakonodavne 4. RAZVOJ SVESTI O ZAŠTITI ŽIVOTNE SREDINE4. RAZVOJ O ZAŠTITI SVESTI ŽIVOTNE Kratak opis emisija, itd.. emisija, građanina u ekološkim aktivnostima. njeni podaci iz oblasti zaštite životne sredine, itd. izdavanje biltena, štampanje brošura i prospekata i slično. U cilju razvoja svesti o zaštiti životne sredine or-ganizovaće se javne info- Proces edukacije obuhvata organizovanje javnih tribina, različitih promo- opštine Vrnjačka Banja, izvršiće se: uvođenje emisija sa ekološkim sadrža- obeležavanje značajnih ekoloških datuma, organizovanje izložbi i sajmova, i zaštiti životne sredine. U tom smislu koristiće se javne tribine, predavanja, ramtivno-obrazovne kam-panje o racionanom korišćenju prirodnih resursa Programi ekološke edukacije biće prilagođeni svim kategorijama stanovnv- ju prirodnim resursima u javnim preduzećima i preduzećima zagađivačima, tivnih kampanja i specijalnih emisija o ekološkoj problematici i ulozi svakog ma, novinarima,ma, zaposlenim u javnim preduzećima, i drugim kategorijama. Obuhvatiće organizovanje javnih tribina, promotivnih kampanja, specijalnih ništva: građanima, seoskim domaćinstvima, deci, školskoj stručnim kadrovi- postavljanje zvanične web stranice opštine na ko-joj biti će prikazani objedi- jem u sve lokalne medije, organizovanjem javnih informativnih kampanja za U svrhu redovnog informisanja građana o stanju životne sredine na području rešavanje određenih ekoloških problema, edukacija stru-čnjaka upravlja koji - građana Aktivnost nje prirodnihnje resursa edukacije stanovništva Izrada programa ekološke vanje određenih ekoloških Program i mere za unapre- đenje sistema informisanja Organizovanje javnih informativnih kampanja za reša- problema i održivo koriš-će održivo i problema

158 LEAP Vrnjačka Banja Stalno 2012. godina 2012. 2012. godina 2012. - - - Banja Banja Banja Lokacija Rok Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka štine Vrnjačka štine Vrnjačka Banja Banja opštine aktivnosti na teritoriji Banja i mesne zajednice Opšt. Vrnjačka Opšt. Vrnjačka Opšt. Vrnjačka - stanovništva. Očekivani rezultat Nosilac celoj teritoriji opštine. investicionih objekata Konkretizacija progra Konkretizacija ma ekolo-škema edukacije Implementacija LEAP-a na Planska i dozvoljena gradnja Tehničke i tehnološke i aktivnostiTehničke Zakonodavne i političke aktivnosti političke i Zakonodavne Kratak opis 5. URBANISTIČKO PLANIRANJE I DIVLJA GRADNJA URBANISTIČKO 5. primeniti adekvatnu kaz-nenu politiku. kaz-nenu adekvatnu primeniti godine, a pre usvajanja budžeta za sledeću godinu. biznis sektora, preduzeća javnih nevladinih i organizacija. U saradnji sa LEAP kancelarijom, svaka mesna zajednica u sklopu redovnih treba obezbediti njihovo sprovođenje, uspostaviti inspekcijski monitoring i je od predstavnika: lokalnih vlasti, naučno stručnih i obrazovnih institucija, jeni zakoni omogućavaju efikasno sprečavanje divlje gradnjetom i u smislu Centar za ekološku edukaciju stanovništva ima zadatak da edukuje gradsko vaju prostorni razvoj i estetski je nasleđeni izgled grada. dugotrajan To pro- kao i reklamni panoi, plakati, kioci, satelitske antene i druge ugroža- pojave Bespravna gradnja, (stanbene zgrade, poslovni, privredni i zanatski objekti), i seosko stanovništvo o problematici zaštite životne sredine. Biće sasta-vljen aktivnosti treba da izradi predlog prioritetnih aktivnosti i projekata na svom području. Ovi predlozi treba da budu dosta-vljeni opštinskim službama svake blem do koji sada nije naišao na snažan odgovor države i lokalne vlasti. Usvo- - Aktivnost ca u opštini Sprečavanje divlje gradnje divlje Sprečavanje ku edu-kaciju stanovništva Formiranje Centra za ekološ- Donošenje ekoloških progra ekoloških Donošenje ma na nivou mesnih zajedni-

LEAP Vrnjačka Banja 159 Stalno 2011. godina 2011. - - Banja Banja Teritorija op Teritorija Teritorija op Teritorija štine Vrnjačka štine Vrnjačka Banja Banja Opšt. Vrnjačka Opšt. Vrnjačka - uopšte. tom, itd.tom, putevi pre-svučeni asfal zona, lo-kalnizona, i regionalni Rešena saobraćajna infrastruk-tura, modernizovane modernizovane struk-tura, vinskog zemljišta i prostora ulice, povećanulice, broj pešačkih Racionalno korišćenje građe- korišćenje Racionalno ranja predstavlja jedan od prioriteta. adekvatnog korišćenje prostora i pristupiti njegovoj primeni. Radna grupa za izradu LEAP-a opštine Vrnjačka Banja konstatovala je da su direktno utiču na ekologiju i održivi razvoj opštine. U tom smislu izrada op- Naplanska i divlja gradnja ugrozila je najatrakti-vnije građevinske lokacije u ju otežava nedostatak parking površina jer se saobraćajne površine zagušuju opštini i izazvala ne-dostatak prostora za atraktivne javne sadržaje. Si-tuaci- šinskog programa izgradnje lokalne saobraćajne infrastrukture i plana parki- parkiranim auto-mobilima. U tom smislu treba uraditi program racionalnog i loši lokalni putevi, staze i nedostatak parkinga jedan od velikih problema koji - parkiranja nje prostora nje izgra-dnje lokalne saobra lokalne izgra-dnje Izrada opšinskog programa ćajne infrastruk-ture i plana Racionalno korišće- i plansko

160 LEAP Vrnjačka Banja LITERATURA

■■ PLAN ZA PROGLAŠENjE ERO- Banja 2005–2015., Republički za- ZIONIH PODRUČJA NA TERI- vod za razvoj, Beograd 2005. TORIJI ■■ Milan D. Sotirović „Vrnjačka Ba- ■■ OPŠTINE VRNjAČKA BANjA, nja i okolina, od najstarijih vre- INSTITUT ZA VODOPRIVRE- mena do 1941”, Narodna bibliote- DU „JAROSLAV ČE R N I ” ka „DR. Dušan Radić”, Vrnjačka AD Zavod za uređenje slivova, Be- Banja, 1996., na osnovu W.S.A. ograd, mart 2008. godine Herder, Bergmanische Reise in ■■ PLAN DETALJNE REGULACIJE Serbien, Budapest, 1846.,na osno- „CENTRALNA ZONA SA GLAV- vu: E.Lindenmajer, „Opis mine- NIM BANJSKIM PARKOM” DI- ralnih voda u Kneževini Srbiji”, REKCIJA ZA PLANIRANjE I 1856.; IZGRADNjU JP OPŠTINE VR- ■■ Boško Ruđinčanin, Ognjan Topa- NjAČKA BANjA, Vrnjačka Banja, lović „Vrnjačka Banja na početku jul 2007.godine 21.veka”, Narodna biblioteka „DR. ■■ STRATEŠKA PROCENA UTI- Dušan Radić”, Kulturni centar CAJA PLANA DETALJNE RE- Vrnjačke Banje, Vrnjačka Banja GULACIJE CENTRALNE ZONE 2008. SA GLAVNIM BANJSKIM PAR- ■■ Vujković & Grujuć-Šarčević, 1997., KOM NA ŽIVOTNU SREDINU Dendroflora parkova Vrnjačke Ba- ■■ PLAN ODBRANE OD BUJIČ- nje-bogata riznica biljnih vrsta; V NIH POPLAVA NA TERITORI- simpozijum o flori jugoistočne Sr- JI OPŠTINE VRNjAČKA BANjA bije, Zaječar INSTITUT ZA VODOPRIVRE- DU „JAROSLAV ČERNI” AD Za- vod za uređenje slivova Beograd, mart 2008. godine ■■ PLANA GENERALNE REGULA- CIJE PREDELA GOČ, ZA DEO GOČA KOJI PRIPADA TERITO- RIJI OPŠTINE VRNJAČKA BA- NJA ■■ STRATEŠKA PROCENA UTI- CAJA PLANA GENERALNE RE- GULACIJE PREDELA GOC, ZA DEO GOCA KOJI PRIPADA TE- RITORIJI OPŠTINE VRNJACKA BANJA, NA ŽIVOTNU SREDI- NU ■■ GENERALNI PLAN VRNJAČKE BANJE 2005. – 2021. SO Vrnjačka Banja, 09. 07. 2005. godine, ■■ Program razvoja opštine Vrnjačka

LEAP Vrnjačka Banja 161 CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд

502/504(497.11)

БРЧЕСКИ, Илија, 1962- Lokalni ekološki akcioni plan : Vrnjačka Banja / [Ilija Brčeski, Dejan Čikara, Aleksandar Maksimović ; ilustracija Dragan Đorđević]. - Vrnjačka Banja : Opština ; Beograd : Regionalni centar za životnu sredinu za Centralnu i Istočnu Evropu, 2010 (Beograd : Studio „Vejić”). - 139 str. : ilustr. ; 30 cm

Podaci o autorima preuzeti iz kolofona. - „Publikacija izdata u okviru projekta ‘Lokalno akciono planiranje u oblasti životne sredine u Jugoistočnoj Evropi’ ...” --> kolofon. - Tiraž 200. - Bibliografija: str. 139.

ISBN 978-86-7550-065-0 (REC) 1. Чикара, Дејан, 1949- [аутор] a) Животна средина - Заштита - Врњачка Бања COBISS.SR-ID 178841356

162 LEAP Vrnjačka Banja