Studia Nad Truso Truso Studies

1 SKANDYNAWSKIE AMULETY Z TRUSO: OZNAKI WIERZEŃ W EMPORIUM EPOKI WIKINGÓW 1

Studia nad Truso Truso Studies

•

Redakcja / Edited by Mateusz Bogucki, Marek F. Jagodziński

TOMTom III I SKANDYNAWSKIE AMULETY Z TRUSO: OZNAKI WIERZEŃ W EMPORIUM EPOKI WIKINGÓW 3

MIĘDZY JUTLANDIĄ A SAMBIĄ Truso w kontekście badań południowo-zachodniej strefy basenu Morza Bałtyckiego w okresie wikińskim

Between Jutland and Sambia Truso in the context of research in the south-west zone of the Baltic Sea basin in the Viking age

Redakcja / Edited by Marek Franciszek Jagodziński

TOM III:2 VOL. III:2

Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu Museum of Archaeology and History in Elbląg ELBLĄG 2017 4 LESZEK GARDEŁA

Studia nad Truso / Truso Studies Redakcja /Edited by Mateusz Bogucki, Marek F. Jagodziński

Tom III:2 Między Jutlandią a Sambią. Truso w kontekście badań południowo-zachodniej strefy basenu Morza Bałtyckiego w okresie wikińskim

Vol. III:2 Between Jutland and Sambia Truso in the context of research in the south-west zone of the Baltic Sea basin in the Viking age ~ Redakcja / Edited by Marek F. Jagodziński

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Co-founded the Ministry of Culture and National Heritage

Instytucja Kultury Miasta Elbląga Cultural Institution of the town of Elbląg

Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu Museum of Archaeology and History in Elbląg

Kierownik projektu / Project Menager: Marek F. Jagodziński

Tłumaczenie / Translation: Dominika Ciechanowicz, Andrzej Estal Ilustracje / Illustrations: M. Gawryluk, L. Okoński, A. Szwemiński, Autorzy / Authors, Cyfrowe opracowanie planów, rysunków i planigrafii / Digital presentation of plans, figures and planigraphy: Stanisław Czuba Projekt graficzny i typograficzny serii: Diana Gawronkiewicz / Podpunkt Projekt okładki / Cover design: Adam Czuba Skład i łamanie: Robert Korsak

Recenzenci/Reviewers: dr hab. Władysław Duczko prof. Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku Prof. dr hab. Przemysław Urbańczyk

Wydawca/Publisher: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Elblągu Bulwar Zygmunta Augusta 11 82-300 Elbląg

Druk i oprawa: Drukarnia Dimograf Sp. z o.o.

Nakład: 500 egz. Wydanie 1 ISBN: 978-83-945917-2-4

Patronat medialny: / Media patronage: SKANDYNAWSKIE AMULETY Z TRUSO: OZNAKI WIERZEŃ W EMPORIUM EPOKI WIKINGÓW 5

Spis treści

Przedmowa / Preface / 5

Marek Franciszek Jagodziński

JANÓW POMORSKI/TRUSO 34 LATA BADAŃ I STUDIÓW NAD WCZESNOŚREDNIOWIECZNYM EMPORIUM / 9 Janów Pomorski/Truso – 34 years of research and study of the Early Medieval emporium

WIKIŃSKA GLOBALIZACJA I TRUSO / 47 Truso and Globalization accomplished by the Vikings

Sebastian Brather

JANÓW I WCZESNOŚREDNIOWIECZNA URBANIZACJA W BASENIE MORZA BAŁTYCKIEGO / 49 Janów and Early Medieval urbanisation around the Baltic Sea

Heiko Steuer

TRUSO JAKO CENTRALNY PUNKT GEOGRAFICZNY POMIĘDZY ANGLIĄ A WOŁGĄ GLOBALIZACJA GOSPODARKI OPARTEJ NA WAŻONYM SREBRZE / 73 Truso in the geographic middle between England and the River Volga The globalization of the weight-based silver economy.

Mateusz Bogucki

PRUSKIE, SKANDYNAWSKIE CZY SŁOWIAŃSKIE? UWAGI O PRZYNALEŻNOŚCI ETNICZNEJ MIESZKAŃCÓW EMPORIUM TRUSO / 105 Prussian, Scandinavian or Slavic? Observations on the ethnic identity of the inhabitats of Truso emporium

Jakub Jagodziński

WCZESNOŚREDNIOWIECZNE MIEJSCA CENTRALNE – WIKIŃSKA GLOBALIZACJA? / 137 Early Medieval ports of trade - globalization accomplished by the Vikings?

Leszek Gardeła

SKANDYNAWSKIE AMULETY Z TRUSO: OZNAKI WIERZEŃ W EMPORIUM EPOKI WIKINGÓW / 159 Scandinavian Amulets in Truso: Signals of Belief in a Viking Age Emporium

MIĘDZY JUTLANDIĄ A SAMBIĄ /191 Between Jutland and Sambia

Morten Søvsø

RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA / 193 Ribe in Jutland – from North Sea Emporium to Bishop Town 6 LESZEK GARDEŁA

Fred Ruchhöft

ARKONA – ŚWIĘTE MIEJSCE W CENTRUM ZACHODNIEGO BAŁTYKU / 231 Arkona – The Holy Place at the Centre of the Western Baltic Sea

Hauke Jöns, Martina Karle, Anna Kowalska, Sebastian Messal

NAJNOWSZE BADANIA WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH MIEJSC HANDLOWYCH W REGIONIE ZACHODNIEGO BAŁTYKU. BADANIA W GROS STRÖMKENDORF, ROSTOCK-DIERKOW, RALSWIEKU I BARDACH / 249 Recent research on Early Medieval trading centres in the western Baltic Region. The case studies of Groß Strömkendorf, Rostock-Dierkow, Ralswiek and Bardy

Vladimir I. Kulakov

FENOMEN ZACHODNICH BAŁTÓW W OKRESIE WIKIŃSKIM / 285 The phenomenon of the Western Balts in the Viking Age

JAKIM SPOSOBEM TAK LICZNE PRZEDMIOTY RZYMSKIE Z I-III WIEKU TRAFIŁY DO ŚWIATA WIKINGÓW Z VIII-X WIEKU ? 7

PRZEDMOWA PREFACE

Tom III:2 Studiów nad Truso otwiera nową pod Volume III: 2 Studia nad Truso opens up a new domain względem zakresu opracowań domenę, gdzie prezen- in terms of range of studies, where the issues of settlement towana będzie problematyka osadnictwa południowo- in the south-west zone of the Baltic Sea basin in the Viking -zachodniej strefy basenu Morza Bałtyckiego w okresie Age (8th – early 11th century) will be presented. The areas wikińskim (VIII - początek XI wieku). Tereny położone situated between Jutland and Sambia were culturally and między Jutlandią a Sambią, były w tym czasie bardzo ethnically diversified at the time. The main topic of this zróżnicowane pod względem kulturowym i etnicznym. Zachodzące na tym obszarze procesy, związane z po- publication will revolve around processes which took place wstaniem nadbałtyckiej strefy gospodarczej oraz udział in this area: they were connected with the creation of the poszczególnych regionów w jej funkcjonowaniu, będzie Baltic economic zone and the participation of separate re- głównym tematem tego nurtu publikacji. Szczególne gions in its functioning. We will pay special attention to the miejsce będzie tu zajmować problematyka związana z appearance of crafts-and-trade settlements and harbour pojawieniem się osad rzemieślniczo-handlowych i por- settlements (Port of Trade; Seehandelsplatze). They were towych (Port of Trade; Seehandelsplatze). Powstawały established in Jutland, Mecklenburg, Hither Pomerania, one zarówno w Jutlandii, Meklemburgii, na Pomorzu Western Pomerania and Pomeralia, as well as Sambia. The Przednim, Pomorzu Zachodnim i Nadwiślańskim, a significance of these centres in social and economic de- także na Sambii. Znaczenie tych ośrodków w rozwoju velopment of the Early Medieval communities will make społeczno-gospodarczym wczesnośredniowiecznych społeczności, umożliwi pokazanie w nowym świetle it possible for us to present in a new light the history of historii Europy Środkowej, w okresie poprzedzającym Central Europe in the period before the early-feudal states powstanie państw wczesnofeudalnych. W takim ujęciu were established. Research papers on Truso will also be prezentowane też będą opracowania dotyczące Truso presented from such angle (see: articles in this volume). As (por. artykuły w tym tomie). Tym samym, wyniki ba- a result, the results of research in the Truso settlement will dań osady Truso, jako istotne zagadnienie, wprowa- be fully introduced to the European scientific discussion dzone zostaną w pełniejszym zakresie, do europejskiej on the Viking Age. dyskusji naukowej o okresie wikińskim. Truso is currently one of the archaeologically better Truso jest obecnie jednym z lepiej rozpoznanych examined early-Medieval crafts-and-trade centres. On the archeologicznie wczesnośredniowiecznych ośrodków basis of the accomplished research results, we can address rzemieślniczo-handlowych. Na podstawie osiągniętych rezultatów badań, można odnieść się do niemal wszyst- almost every aspect of this emporium’s activity and sig- kich aspektów działalności i znaczenia tego emporium nificance in the Viking Age Europe. Still, we can notice a w Europie okresu wikińskiego. Wciąż jednak, wyraźnie certain marginalization of the Vistula river estuary region odczuwalna jest pewna marginalizacja rejonu ujścia and the Truso port of trade that functioned here. Presenta- Wisły i funkcjonującego tu portu handlowego Truso. tion of the results of the research in the Janόw Pomorski/ Prezentacja wyników badań osady w Janowie Pomor- Truso settlement in a broader context will also enable em- skim/Truso na szerszym tle, umożliwi właściwe poka- phasizing its supra-regional character. It will also explain zanie jej ponadregionalnego znaczenia. Przybliży też the Scandinavian presence in the Vistula river estuary and wyjaśnienie kwestii obecności skandynawskiej w rejo- demonstrate the character and significance of the hinter- nie ujścia Wisły, pokaże ponadto charakter oraz znacze- land of this settlement, which was established on the Bal- nie zaplecza tego ośrodka, który powstał na pograniczu osadnictwa bałtyjskiego i słowiańskiego. tic-Slavic borderline.

Marek F. Jagodziński Marek F. Jagodziński 8 MAREK FRANCISZEK JAGODZIŃSKI 190 LESZEK GARDEŁA SKANDYNAWSKIE AMULETY Z TRUSO: OZNAKI WIERZEŃ W EMPORIUM EPOKI WIKINGÓW 191

Między Jutlandią a Sambią

Between Jutland and Sambia RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 193

Morten Søvsø, Sydvestjyske Museer

Ribe w Jutlandii – od emporium nad Morzem Północnym do siedziby biskupstwa

Ribe in Jutland – from North Sea Emporium to Bishop Town

MIĘDZY JUTLANDIĄ A SAMBIĄ TRUSO W KONTEKSCIE BADAŃ POŁUDNIOWO-ZACHODNIEJ STREFY BASENU MORZA BAŁTYCKIEGO W OKRESIE WIKIŃSKIM TOM III:2 S. 193-230 RED. MAREK FRANCISZEK JAGODZIŃSKI 194 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

STRESZCZENIE ABSTRACT Początki miasta Ribe sięgają ok. 700 r. n.e., kiedy na The town of Ribe can trace its history back to północnym brzegu niewielkiej rzeki Ribe w południo- around AD 700, when a trading settlement arose on wo-zachodniej Jutlandii powstała osada handlowa. Wy- the northern bank of the small river Ribe in south west kopaliska archeologiczne prowadzone w mieście od lat Jutland. Archaeological excavations in the town since siedemdziesiątych XX wieku systematycznie poszerzały the 1970’s have bit by bit increased our knowledge and understanding of the site and its development into the naszą wiedzę i rozumienie tego miejsca oraz jego roz- High Middle Ages. The rich archaeological finds from woju do czasów pełnego średniowiecza. Bogate znale- the town include an abundance of evidence for special- ziska archeologiczne zawierają potężną ilość dowodów ized crafts, long distance trade and coin based economy potwierdzających istnienie w tym miejscu wyspecjali- placing Ribe among the small group of early Emporia zowanego rzemiosła, handlu dalekosiężnego oraz go- (Hodges 1982, Näsman 2000, Steuer 2005, Sindbæk spodarki monetarnej, co stawia Ribe w szeregu wcze- 2007). The aim for this article is to present the current snych emporiów (Hodges 1982, Näsman 2000, Steuer state of research concerning Ribe’s early history, the 2005, Sindbæk 2007). Celem niniejszego artykułu jest time from c. AD 700 to c. AD 1100. Fig. 1. przedstawienie obecnego stanu badań nad wczesna hi- storią Ribe, od 700 do 1100 r. n.e. Ryc. 1. EARLY MODERN RIBE Throughout Ribe’s long history the town has ex- RIBE WCZESNONOWOŻYTNE perienced both rapid growth and decline. During the W trakcie swojej długiej historii Ribe doświadczy- late Medieval and early modern period, these dramatic ło zarówno okresów prężnego rozwoju jak i upadku. W changes are well attested and can be studied through późnym średniowieczu i wczesnej epoce nowożytnej written sources, artefacts and surviving structures such dramatyczne zmiany są poświadczone poprzez źródła as merchant houses, public buildings and churches. However, when it comes to Viking Ribe, this is not pos- pisane, zabytki i zachowane konstrukcje, takie jak domy sible. Recent excavations have proven the cathedral to kupieckie, budynki użytku publicznego i kościoły. Jeśli be the only surviving structure from the Viking period. jednak chodzi o Ribe z epoki Wikingów, nie dysponuje- Instead we are left with just a few written sources and my takim bogactwem danych. Najnowsze wykopaliska the rich archaeological remains in the layers under- dowiodły, że katedra jest jedyną konstrukcją, która za- neath the present town as our only source of knowledge chowała się od epoki Wikingów. Isnieje niewielka ilość about Viking Ribe. źródeł pisanych z tego okresu oraz bogate pozostałości Documentation concerning Ribe’s demograph- w warstwach ukrytych pod dzisiejszym miastem. ics goes as far back as the 16th century and shows that Dokumentacja dotycząca demografii Ribe sięga the town experienced rapid changes in its economy XVI w. i pokazuje, że miasto doświadczyło gwałtow- and population levels during the early modern period. nych przemian gospodarczych i demograficzych we These changes are clearly shown when, for example, wczesnej epoce nowożytnej. Zmiany te są szczególnie studying the immense fluctuations from a high of 4400 widoczne, kiedy przyjrzymy się gwałtownemu spadko- people in 1615 falling to only 1100 in 1735 (Degn 2010) wi liczby ludności z 4400 osób w 1615 r. do 1100 osób w Fig. 2. There is no comparable data of this sort about Ribe’s 1735 r. (Degan 2010). Ryc. 2. early history, the period between 700 and 1100, but ma- Nie istnieją porównywalne dane dotyczące wcze- jor political, economic and environmental changes cer- snej historii Ribe (między 700 a 1100 r. n.e.), choć bez tainly took place, which may have had an even more wątpienia zachodziły wtedy zmiany polityczne, go- dramatic effect on life in Ribe than what appears from RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 195

Ryc. 1. Wykopaliska w Ribe w latach 1830 – 2014 zaznaczone na żółto.

Fig. 1. Excavations in Ribe between 1830-2014 marked in yellow.

spodarcze i środowiskowe, które mogły mieć o wiele fig. 2. Town development was most often not just a story poważniejszy wpływ na życie w Ribe, co widać z ryc. about slow and steady growth. 2. Przez większość czasu rozwój miasta odbywał się w nieregularnych sekwencjach o różnej intensywności THE TAPHONOMY OF VIKING RIBE procesu. The archaeology of Ribe is somewhat different from most other Viking age towns in Scandinavia such TAFONOMIA RIBE WIKINGÓW as Åhus, Reric, Haithabu, Birka, Kaupang and Aarhus Archeologia Ribe różni się nieco od innych wi- in that the Viking age emporium of Ribe today has a living town with 1300 years of history standing on top kińskich miast w Skandynawii, takich jak Åhus, Reric, of it. This means that parts of the Viking Age features Hedeby, Birka, Kaupang i Aarhus, głównie dlatego, że are covered by thick organic layers from the Medieval emporium Ribe z epoki Wikingów jest dziś prężnym period while other areas have been either more or less miastem o tysiąc trzystuletniej historii. Oznacza to, że dug away or intensely cultivated ever since. In short this część obiektów archeologicznych z epoki Wikingów po- means that some parts of Ribe’s Viking remains are very kryta jest grubą warstwą organiczną ze średniowiecza, well preserved – and well hidden – while other parts are podczas gdy inne obszary zostały od tego czasu prze- totally destroyed. Fig. 3. kopane albo były lub są intensywnie użytkowane. Krót- By far the best preserved stratigraphy is found in ko mówiąc, część pozostałości po wikińskim Ribe jest the area around the Sct. Nicolaj Street where up to two świetnie zachowana i dobrze ukryta; inne zaś zostały meters of stratified deposits dating from the 8th and 9th całkowicie zniszczone. century have been investigated on several occasions Zdecydowanie najlepiej zachowana stratygrafia (Feveile 2006a). In this area the main road of early Ribe znajduje się na terenie przy ulicy św. Mikołaja, gdzie stretched along the north bank of the river with plots 196 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Ryc. 2. Demografia Ribe między 1545 a 1845 r.

Fig. 2. Ribe’s demographics between 1545 and 1845.

kilkakrotnie przebadano ok. 2 m warstw stratygraficz- on either side of the road housing merchants and crafts- nych z VIII i IX w. (Feveille 2006a). Na tym obszarze, men, an Uferweg as was also the case in Dorestad (van wzdłuż północnego brzegu rzeki, ciągnęła się główna Es &Verwers 1986). Some of Ribe’s 8th century layers are droga wczesnego Ribe. Po obu jej stronach znajdowa- still semi-waterlogged and have provided an abundance ły się parcele z domami kupców i rzemieślników oraz of finds of organic materials, including wood for a num- Uferweg, czego przykład znany jest także z Dorestad ber of dendrochronological datings. Towards the northwest, however, the Viking period (van Es &Verwers 1986). Niektóre z VIII-wiecznych layers are cut by a 13th century moat and in the south- warstw z Ribe są nadal w połowie przesiąknięte wodą. east by a 12th century fortification, and in both areas we Dostarczają one dużej ilości znalezisk materiałów or- have no exact knowledge of either the beginning nor ganicznych, włączając drewno poddawane datowaniu the end of this Uferweg and its plots (fig. 3). The area dendrochronologicznemu. farther away from the river bank towards the north- W kierunku północno-zachodnim warstwy z epoki east was partly covered with cultural layers during the Wikingów przecina XIII-wieczna fosa, w południowo- Viking and Medieval Period, but to a very large extent -wschodnim zaś – XII -wieczne umocnienia. W obu these remains have been either dug away or destroyed przypadkach nie dysponujemy dokładnymi informa- by later agriculture and gardening. Medieval occupa- cjami na temat początku czy końca Uferweg czy jego tion in the settlement area north of the river as well as parcel (ryc. 3). Obszary bardziej oddalone od rzeki w several ecclesiastical institutions, which include three kierunku północno-wschodnim były w okresie wikiń- parish churches, a nunnery and a leper hospital have skim i w średniowieczu częściowo pokryte warstwami also disturbed the Viking structures in most of the area. kulturowymi, jednak pozostałości w znacznej mierze The variation in preservation of Ribe’s Viking period remains have so far not been taken sufficiently into ac- zostały rozkopane lub zniszczone przez późniejszą count when reconstructing the layout and development uprawę ziemi. Struktury z czasów Wikingów zostały of the site. Taking this into account, it seems likely that naruszone także przez średniowieczne osadnictwo na the road along the river bank, where most of the activi- północ od rzeki oraz przez instytucje kościelne, takie ties took place, may have extended further to the north jak trzy koscioły parafialne, klasztor oraz szpital dla and south. Fig. 4. trędowatych. Różny stopień zachowania pozostałości z epoki Wikingów w Ribe nie był dotychczas w wystar- THE BEGINNING OF RIBE czającym stopniu brany pod uwagę podczas rekonstru- As a town, Ribe can trace its roots back to around RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 197

Ryc. 3. Na czerwono zaznaczono szacowany teren z nienaruszonymi warstwami stratygraficznymi z VIII i IX w. Na północny-zachód stratygrafia wydaje się mocno zniszczona przez fosę z XIII w., na południowy-wschód zaś – przez umocnienia z XII w.

Fig. 3. Marked in red is the estimated area with intact stratified layers from the th8 and 9th centuries. To the northwest the stratigraphy seems largely destroyed by a 13th century moat and to the southeast by a 12th century fortification.

owania planu zabudowy miasta. Jeśli jednak zwrócimy 700 when a trading site housing specialized craftsmen na to uwagę, prawdopodobne okazuje się założenie, że arose on the northern bank of the river Ribe at the place droga wzdłuż brzegu rzeki ciągnęłą się o wiele dalej na where the main road of Western Jutland crosses this północ i na południe. Ryc. 4. watercourse (Bang 2013). The first visitors were most probably Frisian traders and the local aristocracy. The POCZĄTKI RIBE town was placed where a well-suited natural harbor Ribe jako miasto sięga korzeniami ok 700 r. n.e., meets with the road networks of mainland Jutland. Fig. kiedy na północnym brzegu rzeki Ribe, w miejscu, w 5. którym przecina ją główna droga zachodniej Jutlandii, Some scholars have suggested, that emporia are of- powstała osada handlowa zamieszkiwana przez wyspe- ten situated in border areas (Hodges 1982, 2008, Skre 2007) but this does not seem to be the case with Ribe. cjalizowanych rzemieślników (Bang 2013). Pierwszymi It should be noted that Ribe is situated on the border przybyszami byli prawdopodobnie kupcy fryzyjscy i between the later duchy of Schleswig and Jutland, but lokalna arystokracja. Miasto położone było w miejscu, whether this border was of any significance around 700 gdzie dobrze przystosowany naturalny port łączy się z is doubtful. Rather, it seems that the reasons for placing siecią drogową Jutlandii. Ryc 5. the trading site here were a combination of a good natu- Niektórzy badacze sugerują, że emporia zawsze po- ral harbour and easy access to the major regional roads, wstawały na terenach przygranicznych (Hodges 1982, the Drivvejen and Hærvejen. 2008, Skre 2007), jednak nie było tak w przypadku The contact between the emporia and their hin- Ribe. Istotnie, miasto leży na granicy między później- terlands has also been a matter of much debate. Some szym księstwem Schleswig a Jutlandią, ale jest wysoce have claimed that contact was limited since the emporia wątpliwe, by granica ta miała jakiekolwiek znaczenie in their view acted as rather closed systems populated 198 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Ryc. 4. VIII-IX w. stratygrafia na parcelach w Ribe. Z wykopalisk na terenie poczty, ASR 9.

Fig. 4. 8.-9. C. stratigraphy on the plots in Ribe. From the Post Office excavation, ASR 9.

około 700 r. Wydaje się raczej, że przyczynami, dla któ- by long distance traders and controlled completely by rych zdecydowano się na tę lokalizację były: dobrze po- the aristocracy (Hodges 1982). The prime purpose of łożony port naturalny i łatwy dostęp do głównych dróg the emporia, in this view, was to supply the nobility regionu – Drivvejen i Hærvejen. in Western Europe with slaves and luxury goods. This th Kontakt emporiów z zapleczem był również sze- model seems to be partly inspired by the 18 century roko dyskutowany. Niektórzy twierdzą, że kontakt ten colonial trade pattern in the North Atlantic. However, does this model fit with our understanding of the agrar- był ograniczony, gdyż emporia funkcjonowały jak za- ian societies in Jutland and in a wider respect Scandina- mknięte systemy, zamieszkane przez kupców parają- via around 700? cych się handlem dalekosiężnym i kontrolowane przez arystokrację (Hodges 1982). Według tej tezy głównym JUTLAND AROUND 700 celem emporiów było dostarczanie niewolników oraz The agricultural societies in Germanic Iron Age Jut- dóbr luksusowych warstwom szlacheckim w Europie land, known through hundreds of excavations since the Zachodniej. Ten model wydaje się częściowo inspiro- 1960’s, are characterized by what seems to be a rather wany XVIII-wiecznymi kolonialnymi modelami han- egalitarian structure of the individual farmsteads, prob- dlu z regionu Północnego Atlantyku. Pytanie brzmi, czy ably the result of them being run by individual family taki schemat pasuje do naszego rozumienia społeczno- households (Hvass 1988; Holst 2014). Even though in- ści agrarnych w Jutlandii – a w szerszym ujęciu – Skan- dividual farmsteads differ in size the overall impression dynawii ok 700 r. n.e.? is, that the majority of villages and single farmsteads in Jutland were populated by more or less free peasants JUTLANDIA OKOŁO 700 R. N.E. as was the case in medieval and early modern times, Społeczności agrarne w germańskiej Jutlandii epo- though the exact nature of this postulated freedom is ki żelaza, znane dzięki setkom wykopalisk przeprowa- debated (Poulsen & Sindbæk 2011). Some families had more social power than others and could be termed RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 199

Ryc. 5. Główne drogi Jutlandii: Hærvejen i Drivvejen. Za: Matthiessen 1930 z aneksem.

Fig. 5. The main roads of Jutland, Hærvejen and Drivvejen. After Matthiessen 1930 with additions. 200 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

dzanych od lat sześćdziesiątych XX w., charakteryzowa- aristocrats. Their power could derive from land own- ły się dość egalitarną strukturą poszczególnych gospo- ership, religion, lineage, trade or warfare and, in most darstw rolnych. Prawdopodobnie wynikało to z faktu, cases, a combination of two or more of these factors. że były prowadzone przez osobne rodziny (Hvass 1988; The ever growing material from metal detecting all Holst 2014). I choć poszczególne gospodarstwa różni- over Denmark has over the last decades been able to ły się pod względem rozmiaru, większość wsi i gospo- demonstrate, that there is a high degree of settlement continuity from the Iron Age to the early modern pe- darstw w Jutlandii była zamieszkana przez – mniej lub riod in many villages. Thousands of pieces of jewellery bardziej – wolnych chłopów. Jednak dokładne znacze- have been found through metal detecting demonstrat- nie przymiotnika ,,wolny” pozostaje w tym przypadku ing that at least some women in what seems to be every dyskusyjne (Poulsen & Sindbæk 2011). Niektóre rodzi- village wore luxury goods like gilt brooches also during ny posiadały więcej władzy w poszczególnych społecz- the otherwise enigmatic 7. C. (Näsman 2000, Stidsing et nościach i można określić je jako ,,arystokratyczne”. Ich al. eds. 2014) If we use metal finds as an indicator of ar- władza mogła wiązać się z posiadaniem ziemi, religią, istocracy it becomes evident, that there must have been genealogią, handlem, rzemiosłem wojennym albo kom- “aristocratic” families in almost every village. binacją dwóch lub więcej spośród tych czyników. Traces of the high aristocracy in Jutland are so far Rosnąca wciąż ilość materiału zyskiwana dzięki limited but it seems likely that there must have been wykrywaczom metali na całym terenie Danii wykaza- regional centres and probably some of the so called ła w ostatnich dekadach, że w wielu wioskach istniała “central places” or “chieftain farmsteads” played an important regional role as the scene for pagan cult, feast- ciagłość osadnictwa od epoki żelaza do wczesnej epoki ing and network building among the aristocratic levels nowożytnej. Wykrywacze metali pozwoliły na odkrycie in society (Nielsen 2014). Very large and rich sites like tysiecy fragmentów biżuterii, co dowodzi, że przynaj- Uppåkra in Scania, Sorte Muld on Bornholm, Gudme mniej niektóre kobiety w niemal wszystkich wioskach, on Funen and Tissø on Zealand are so far unknown in nosiły ozdoby luksusowe + np. pozłacane broszki Jutland, but on a lesser scale traces of similar activities (Näsman 2000, Stidsing et al. red. 2014). Jeśli użyjemy are found at sites in western Jutland like Dankirke and metalowych znalezisk jako wskaźników arystokracji, Dejbjerg (Hansen 1990, Jensen 1991, Egeberg Hansen staje się jasne, że ,,arystokratyczne” rodziny musiały za- 1996). It seems likely that excavations on some of the mieszkiwać prawie każdą wieś. metal detecting sites in Jutland in the coming years Odkryte dotychczas ślady arystokracji w Jutlandii could be able to add several sites to this list. są nieznaczne, ale wydaje się prawdopodobne, że ist- We know from written sources from the late middle ages that the nobility was a very heterogenous niały centra regionalne oraz że niektóre z tak zwanych group spanning vast differences in wealth and pow- ,,miejsc centralnych” lub ,,gospodarstw wodzów” od- er. Although this inequality could to some extent be a grywały istotną rolę w regionie jako miejsca kultu po- product of changes taking place during the later Viking gańskiego, świętowania i budowania powiązań pomię- age (Randsborg 1980), I do not think we have to im- dzy warstwami arystokratycznymi w społeczeństwie agine the Iron Age aristocrats as being an equal group. (Nielsen 2014). Bardzo duże i bogate osady, takie jak There also seems to have been clear regional differences Uppåkra w Skanii, Sorte Muld na Bornholm, Gudme within the aristocracy and generally speaking the high na Funen i Tissø na Zelandii nie zostały do tej pory od- aristocracy seems to have been more dominant in east- nalezione w Jutlandii, ale ślady podobnej aktywności ern Denmark than in Jutland, based on the archaeolog- – choć na mniejszą skalę – są znajdowane w zachod- ical record, medieval written records and Romanesque church architecture (Poulsen and Sindbæk 2011, Søvsø niej Jutlandii, np. w Dankirke czy Dejbjerg (Hansen 2011, Holst 2014). RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 201

Ryc. 6. Vester Vedsted i obwód Hviding. Za: Feveile 2014.

Fig. 6. Vester Vedsted and Hviding Parish with sites. After Feveile 2014.

1990, Jensen 1991, Egeberg Hansen 1996). Wydaje się In the Ribe area, metal detecting in combination prawdopodobne, że wykopaliska w niektórych z miejsc with aerial archaeology, map- and place-name studies przebadanych przy użyciu wykrywaczy metali mogłyby and archaeological excavations has been going on since znacznie wydłużyć te listę. the 1980’s (Jensen ed. 1998). An ever growing body of Ze średniowiecznych źródeł pisanych wiemy, że material demonstrates more and more clearly the ex- arystokracja była bardzo niejednolitą grupą, której istence of a number of aristocratic sites spanning the entire first millennium AD in the parishes of Vester członkowie różnili sie pod względem zamożności i Vedsted and Hviding, south of Ribe (Feveile 2014). wpływów. Choć ta nierówność do pewnego stopnia Fig. 6. The area south of Ribe. Land use around mogła być wynikiem zmian, jakie zachodziły w późnej 1800 extracted from cadastral maps. Green: Marshes, epoce Wikingów (Randsborg 1980), nie powinniśmy wetlands. Pink: Heath, heather. przedstawiać arystokracji epoki żelaza jako grupy rów- This phenomenon can be explained in different nych sobie jednostek. Istniały wyraźne różnice regio- ways but most likely what we are seing are the traces nalne w obrębie tej warstwy społecznej. Ogólnie rzecz of a local aristocracy, probably a family, comparable on biorąc, wyższe warstwy dominowały w Danii wschod- a structural level to the Gudme complex on Funen but niej o wiele wyraźniej niż w Jutlandii, co potwierdzają less affluent and probably also less important – judging zapisy archeologiczne, średniowieczne źródła pisane from the archaeological material – but in the land of the oraz romańska architektura kościelna (Poulsen and Sin- blind, the one-eyed man is king. dbæk 2011, Søvsø 2011, Holst 2014). When Ribe arose around 700 the Jutland peninsu- Na terenie Ribe od lat osiemdziesiątych XX wie- la was densely populated by families living in villages ku przeprowadzane są badania przy użyciu wykrywa- or single farmsteads. Hundreds or even, perhaps thousands of these families, that could be termed as “aris- czy metali w połączeniu z archeologią lotniczą, analizą tocrats”, had access to luxury goods and this group of 202 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

map oraz wykopaliskami archeologicznymi (Jensen ed. people must have made up the main bulk of customers 1998). Rosnąca ilość materiałów coraz wyraźniej wska- trading with the merchants and craftsmen in Ribe and zuje na istnienie osad arystokratycznych w pierwszym most of them probably came to town by road. tysiącleciu n.e., na terenie gmin Vester Vedsted i Hvi- ding na południe od Ribe (Feveile 2014). Ryc. 6. THE LOCAL HYDROGRAPHY AND TOPOGRAPHY Zjawisko to można wyjaśniać na różne sposoby. Ribe is situated at a lacation that combines two im- Najbardziej prawdopodobne jest to, że widzimy tu ślady portant elements; a navigable river with good access to lokalnej arystokracji, przypuszczalnie rodziny, porów- the sea and direct and easy access to the two main roads nywalnej na poziomie strukturalnym do zespołu Gud- of Jutland; The Drivvejen and Hærvejen. But what did me na Funen, ale mniej zamożnej i nie tak wpływowej. the local landscape look like around 700? Historical sea Jednak w kraju ślepców, jednooki jest królem. level studies have shown that the relative sea level in Kiedy około 700 r. powstała osada Ribe, Półwysep the Ribe area during the Viking period was somewhat Jutlandzki był gęsto zaludniony przez rodziny zamiesz- lower than today (Behre 2008). This is due to land sub- kujące wsie lub pojedyncze gospodarstwa rolne. Setki, a sidence caused by isostatic uplift in the more northern może nawet tysiące takich rodzin, które można określić parts of Scandinavia that had been covered by the gla- mianem ,,arystokracji”, miało dostęp do dóbr luksuso- cial ice sheet during the last Ice Age. This subsidence is wych. To właśnie ta grupa musiała stanowić większość evident in the archaeological record. Iron Age and Vi- klienteli kupców i rzemieślników w Ribe; oni też zazwy- king settlements are scattered around the Ribe marshes and found at lower levels than are habitable today. The czaj przybywali do miasta drogą. gradual subsidence meant that from the 14th century HYDROGRAFIA I TOPOGRAFIA LO- and onwards floods became a growing risk but appar- KALNA ently they were not so during the Viking period. Ribe jest usytuowane w miejscu łączącym dwa The river Ribe carries large amounts of alluvial material, and has been doing so since the end of the istotne elementy: nawigowalną rzekę z dobrym dostę- Ice Age. It has been estimated from studies of the riv- pem do morza oraz łatwy dostęp do dwóch głównych er Storåen, a roughly similar-sized small river in west- dróg Jutlandii: Drivvejen i Hærvejen. Ale jak wyglądał ern Jutland, that during the 20th century 25.000 m3 of krajobraz lokalny ok. 700 r. n.e.? Badania nad historią sand has been deposited every year at the mouth of the poziomu morza wykazały, że jego względny poziom w river (Odgaard & Dalsgaard 2014). If we incorporate okolicach Ribe w okresie wikińskim był nieco niższy sedimentation processes on a large scale to the water niż dziś (Behre 2008). Przyczyną tego stanu rzeczy jest courses around Ribe it is reasonable to assume that the obniżenie lądu, spowodowane ruchami izostatycznymi basins along the river have been gradually filled in. East w północnej części Skandynawii, pokrytej lądolodem of Ribe there are records of what was formerly a major podczas ostatniej epoki lodowcowej. Obniżenie to jest lake, lake Varming. Even at very conservative estimates widoczne w zapisach archeologicznych. Osady z epoki the pre-modern sedimentation in this area adds up to around 12 km3 of sand in the course of a millennium, lodowcowej i z epoki Wikingów są rozrzucone wokół enough to deposit 4 meters of sand in the entire lake mokradeł Ribe i generalnie znajdujemy je na niższych area.1 This subject needs more research but there seems poziomach niż obecnie zamieszkiwane. Stopniowe ob- to be no reason to doubt that in the Viking period there niżanie lądu oznaczało, że od XIV w. powodzie stały się must have been a sizeable lake stretching as much as poważnym zagrożeniem. Nie były one jednak proble-

mem w epoce Wikingów. 1 Sedimentation estimated at 12,5 m3/km2 catchment area annually. 12,5x925x1000=11.562.500 m3=11,56 km3 RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 203

Już od późnej epoki lodowcowej rzeka Ribe zawie- 6 kms upstream as also demonstrated by place-names rała duże ilości materiałów aluwialnych. Na podstawie and old maps (Mulvad & Søvsø 2011). This lake would badań rzeki Storåen z zachodniej Jutlandii – podobnej seem an obvious place to look for Ribe’s harbour. With- pod względem rozmiaru – szacuje się, że w XX wieku in the town of Ribe a dam was constructed across the river around 1250 slowing down the currents upstream ok. 25 000 m3 piasku zostało złożone u ujścia rzeki (Od- leading to increased sedimentation in the former lake gaard & Dalsgaard 2014). Jeśli dołączymy do tego pro- area and marking the end of its use for maritime activ- cesy osadowe na dużą skalę w nurtach wodnych wokół ities. Fig. 7. Ribe, możemy realnie założyć, że niecki wodne wzdłuż Turning to the dry land, the later town area along rzeki ulegały stopniowemu wypełnianiu. Istnieją zapi- the north bank of the river had been cultivated fields sy o dawnym, dużym jeziorze Varming na wschód od earlier on as demonstrated by excavated ard furrows Ribe. Nawet przy ostrożnym szacowaniu, procesy osa- dated to before 0 AD (Feveile 2006a, 24) but parts of dowe sprzed okresu nowożytnego na tym terenie odpo- this field system werer covered by wind-blown sand. wiadają za ok. 12 km3 piasku – ilość wystarczającą na Later the area was ploughed again and this time probably with a turnplough judging from the character of the złożenie 4 m piasku na całym terenie jeziora. Temat ten furrows. Plough furrows of this type, which are clearly wymaga dalszych badań, choć raczej nie należy wątpić, distinguishable from the ard furrows, have been found że w epoce Wikingów musiało tu istnieć sporych roz- to be preserved underneath the cultural layers on both miarów jezioro, rozciągające się ok. 6 km w górę rzeki. side of the river and in every case, in contrast to the Potwierdzają to również niektóre nazwy miejsc oraz ard furrows, there only seem to have been one or two dawne mapy (Mulvad & Søvsø 2011). Wydaje się oczy- ploughing events. This could indicate that the reason wiste, że na jeziorze właśnie powinien znajdować się for ploughing were not for cultivation but rather to use port. Około 1250 r. na terenie miasta Ribe wybudowa- the grass turfs somewhere else. When this later plough- no tamę na rzece: spowalniała ona bieg rzeki, prowadzi- ing took place is uncertain but it must have been some time before 700.2 When the traders came to Ribe the ła do zwiększonej sedymentacji dawnego jeziora oraz town area was most probably heathland. Fig. 8. wyznaczała granicę aktywności morskiej. Ryc. 7. Teren późniejszego miasta wzdłuż północnego brzegu rzeki THE FOUNDING OF RIBE? składał się z pól uprawnych, co potwierdzają bruzdy po So far the oldest certain date from Ribe comes from radle datowane na okres przed 0 r. n.e. (Feveile 2006a, a well, Well NS, excavated in 1974 and dated by den- 24). Część systemu polowego pokrywały piaski nawia- drochronology to between 704 and 711 (Bencard og ne na ten teren, który nieco później został ponownie Jørgensen 1990; Christensen 1990). The well belongs przeorany, prawdopodobnie – sądząc po rodzaju bruzd without doubt to the oldest phase of specialized activ- – przy użyciu pługa. Bruzdy po pługu, wyraźnie różne ities but whether the first merchants may have set foot od bruzd po radle, zachowały się pod warstwami kul- on the river bank before 700 remains unknown. How turowymi po obu stronach rzeki i we wszystkich przy- this quite remarkable historic event – the arrival of ur- padkach zdają się pochodzić z jednej lub dwóch orek. banism in Scandinavia – took place remains unknown. Może to oznaczać, że przyczyną orki nie była uprawa, It seems likely that the establishment of the trading site Ribe must have been an agreement between Frisian lecz potrzeba przeniesienia darni w inne miejsca. Nie wiadomo dokładnie, kiedy miała miejsce druga orka, 2 Traces of ploughing datable to the late Viking Period have been found ale musiało to być po 700 r. W momencie przybycia on two sites, Ribelund and Rosen Allé (Feveile 2006c, Feveile & Jensen kupców do Ribe, prawdopodobnie było tu wrzosowi- 2006). These furrows look like the ones dated to before 700 underneath sko. Ryc. 8. Sct. Nicolaj street strengthening the interpretation of the former as being left by a turnplough. 204 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Ryc. 7. Mapa z 1794 r. z pozostałościami Jeziora Varming, w ówczesnym stanie. Podczas epoki Wikingów jezioro musiało być znacznie większe, na co wskazuje niebieska przerywana linia. Za mapą w Geodatastyrelsen z aneksem.

Fig. 7. Map from 1794 with the remains of the Varming lake as it appeared then. During the Viking period the lake must have been much larger as suggested by the blue dotted line. After map in Geodatastyrelsen with additions.

ZAŁOŻENIE RIBE? traders and the local elite. The local aristocrats may Pierwsza znana data związana z Ribe dotyczy stud- have visited Dorestad, the most important of the empo- ni (Studnia NS), przekopanej w 1974: dendrochrono- ria, thereby meeting itinerant craftsmen and traders or logia określa ją na 704 – 711 r. (Bencard og Jørgensen in other ways have been connected with the expanding trade networks of the time. It cannot be ruled out that 1990; Christensen 1990). Studnia bez wątpienia należy an otherwise unknown king may have been the founder do najstarszego okresu aktywności wyspecjalizowanej, of Ribe, but there are no clear evidence of a royal power choć pytanie, czy pierwsi kupcy mogli pojawić się na at this point in time in Danish history (Näsman 2000). brzegu rzeki przed 700 r. n.e. wciąż czeka na odpo- wiedź. Nierozstrzygniętą pozostaje też kwestia, jak do- THE STRUCTURAL LAYOUT OF konał się niezwykły proces historyczny, a mianowicie 8TH CENTURY RIBE urbanizacja Skandynawii. Wydaje się prawdopodobne, The taphonomy of Viking Ribe is an important że założenie miejsca handlowego w Ribe musiało opie- factor for the understanding of Ribe’s beginnings since rać się na umowie miedzy kupcami fryzyjskimi a lokal- archaeological remains from this period are only pre- na elitą. Być może miejscowa arystokracja odwiedziła served in the areas with intact stratified deposits – the Dorestad – najważniejsze z emporiów – spotykając tam area around the Sct. Nicolaj Street. Judging from these wędrownych rzemieślników i kupców. Możliwe też, że finds, the oldest activities in this area several ditches, perhaps forming irregular plots, and a well. The finds powiązania arystokracji z rozkwitającymi sieciami han- include waste materials from the production of glass dlowymi miały jakiś inny charakter. Nie można wyklu- beads and combs as well as a few Frisian sceattas, which czyć, że nieznany nam z imienia król założył Ribe; jest indicate both specialized crafts production and trade to możliwe mimo braku dowodów na władzę królewską taking place in Ribe from the very beginning. It is sug- w tym okresie duńskiej historii (Näsman 2000). RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 205

Ryc. 8. Rekonstrukcja topografii na terenie późniejszego miasta, stan z ok. 700 r. Dokładny bieg rzeki i rozmiary jeziora nie są znane. Suchy ląd został zrekonstruowany na podstawie dużego zestawu danych.

Fig. 8. Reconstruction of the topography in the later town area as it may have appeared around AD 700. The exact course of the river and the extent of the lake is unknown. The dry land has been reconstructed on the basis of a large data set.

ROZKŁAD STRUKTURALNY VIII- gested that this first phase only stretched over 1-5 years -WIECZNEGO RIBE (Feveile 2006a). Tafonomia wikińskiego Ribe jest istotnym czyn- Around 710 the irregular plots were succeeded by nikiem dla zrozumienia początków miasta, jako że more regular 6-8 m wide plots on both sides of a road pozostałości archeologiczne z tego okresu zachowały running along the bank of the river, an Uferweg. The się tylko na terenach z nienaruszonymi złożami stra- plots were bounded by wattle fences or ditches while the road was paved with oak planks. These plots and tygraficznymi, tj. wokół ul. św. Mikołaja. Znaleziska te, the road formed the backbone of the town for the fol- odnoszące się do najstarszych aktywności na tym tere- lowing three centuries. If we look for Ribes harbour on nie, koncentrują się w kilku rowach, na nieregularnych the banks of the lake mentioned before it seems like- parcelach i w studni. Są wśród nich odpady z procesu ly that the Uferweg continued to this point. The extent produkcji szklanych paciorków i grzebieni oraz kilka of the area with regular plots is unknown due to later fryzyjskich monet typu sceatta, co wskazuje zarówno na destructions but finds indicate that at least parts of the wyspecjalizowaną produkcję, jak i handel we wczesnym area towards the suggested harbor area once held strat- Ribe. Przyjmuje się, że ów pierwszy okres trwał zaled- ified deposits from the 8th and 9th century indicating a wie 1 – 5 lat (Feveile 2006a). high level of activity also in this area (Feveile 2006d). Około 710 r. nieregularne parcele zostały zastą- In contrast to the earliest activities, the Uferweg and pione regularnymi (ok. 6 – 8 metrów), występjącymi plot structure seems planned and could very well indi- po obu stronach drogi biegnącej wzdłuż brzegu rzeki, cate the presence of a central power. To the north of the Uferweg. Parcele były otoczone wiklinowymi płotami street and plots remains of a rather dispersed settlement th th lub rowami, droga zaś była wyłożona dębowymi de- dated to between the 8 and 10 centuries have been excavated on several occasions. This settlement was skami. Parcele i droga stanowiły rdzeń miasta przez 206 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

następne trzy stulecia. Jeśli szukamy portu z Ribe na made up of post-built houses, Grubenhäuser (pit-hous- brzegach wspomnianego wcześniej jeziora, wydaje się es), wells and other features but the level of activity was prawdopodobnym, że Uferweg istniała do tego momen- significantly lower than on the river front, and thus th tu. Zakres obszaru z regularnymi parcelami nie jest during at least the 8 century, Ribe seems to have been znany z powodu późniejszych zniszczeń, ale znaleziska more or less a one-street town resembling the structure sugerują, że co najmniej część obszaru ciągnącego się w of Dorestad although on a lesser scale (Willemsen & Kirk eds. 2010). kierunku przypuszczalnego portu posiadała kiedyś zło- ża warstw z VIII i IX w., co wskazuje na wysoki poziom ACTIVITIES ON THE PLOTS aktywności na tym terenie (Feveile 2006d). Our knowledge of the activities taking place on the W przeciwieństwie do wcześniejszego okresu Ufer- plots is pieced together from a number of small excava- weg i struktura parcel wydają się dobrze rozplanowane tions and to this day no entire plot has been excavated. i mogą oznaczać istnienie władzy centralnej. Na północ On some of the plots Grubenhaüser were built while od ulicy i parcel odkryto pozostałości dość rozproszo- other plots were occupied by different types of small nej osady datowanej na okres między VIII a X w. Osada houses or other standing structures. However, due to składała się z domów budowanych na konstrukcjach the limited size of the excavations and a general poor ze słupów i ziemianek (Grubenhäuser), a także studni survival of organic material our knowledge of the town’s itp. Poziom aktywności był tu znacznie niższy niż na architecture is rather limited. nabrzeżu. Tak więc w VIII w. Ribe było miastem sku- Most scholars working with the emporia have la- pionym wokół jednej ulicy, przypominającym strukturą belled Ribe as a seasonal market place, a type A-Empori- um following Hodges’ classification (Hodges 1982, Skre Dorestad, tylko na mniejszą skalę (Willemsen & Kirk 2007). This identification has not encouraged Ribe’s -lo eds. 2010). cal archaeologists to interpret structures as permanent, RODZAJE AKTYWNOŚCI but recent studies suggest that Ribe should be consid- NA PARCELACH ered a permanent marketplace – a town – already in the 8th C. (Croix 2015). No matter what the degree of Nasza wiedza na temat rodzajów aktywności na permanency may be, it seems beyond doubt that there parcelach pochodzi z kilku niewielkich wykopalisk; do- must have been markets, where lots of people came to tychczas żadna z parcel nie została w całości przebada- town while other parts of the year were more quiet. na archeologicznie. Na niektórych parcelach stawiano The number of finds in the well-stratified layers are Grubenhaüser, na innych zaś niewielkie domki różnego staggering (fig. 9) and must be a reflection of a very typu i inne budowle. Jednak z powodu ograniczonego high level of activity throughout the 8th and parts of the rozmiaru wykopalisk i niskiego stopnia zachowania 9th century. materiałów organicznych, nasza wiedza na temat archi- The activities on the plots are reflected in the -ar tektury miasta pozostaje niewielka. chaeological record but are of course very biased by Większość badaczy zajmujących się emporiami the general poor survival of organic material, but there określa Ribe jako rynek sezonowy, emporium typu A is no reason to doubt that wood-, leather- and textile według klasyfikacji Hodgesa (Hodges 1982, Skre 2007). working along with iron smithing was perhaps the most Ta klasyfikacja nie zachęciła lokalnych archeologów widespread craft activities taking place in Ribe. What do interpretowania struktur jako permanentnych, ale underlines Ribe’s urban character is the presence of specialized craftsmen producing glass beads, cast cop- ostatnie badania wykazują, że Ribe powinno być uważa- per-alloy objects, antler combs and amber beads in very ne za rynek stały – miasto – już w VIII w. (Croix 2015). large numbers. These crafts were all dependent upon RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 207

Wybrane kategorie znalezisk z Ribe z VIII-IX w. n Selected categories of finds from 8.-9. C. Ribe Formy odlewnicze przedmiotów wykonanych ze stopów miedzi 10616 Casting moulds for copper alloy artefacts Odpady produkcyjne po szklanych paciorkach 14189 Glass bead production waste Odpady rogowe po produkcji grzebieni 17960 Antler waste from comb making Wyroby garncarskie typu Badorf 863 Badorf-ware pottery Wyroby garncarskie typu Tating 273 Tating-ware pottery Monety typu sceatta 216 Sceatta-type coins

Ryc. 9. Wybrane kategorie znalezisk z wykopalisk w Ribe przed 2015.

Fig. 9. Selected categories of finds from excavations in Ribe until 2015.

Bez względu na to, jaki miałby być stopień tej sta- the access to raw materials that were not readily avail- łości, nie ma wątpliwości, że miewały tu miejsce targi, able and either had to be imported like glass and brass które przyciągały do miasta sporą ilość ludzi. Inne sezo- or could be collected in nature in small quantities like th ny w roku zaś pozostawały spokojne. antler and amber. The vast waste materials from 8 and th Liczba znalezisk pochodzących z warstw archeolo- 9 century Ribe testifies to the efficiency of these supply gicznych jest zdumiewająca (ryc. 9) i musi odzwiercie- networks (Sindbæk 2007). The distribution of the waste materials demonstrate clearly that the craft activities dlać bardzo wysoki stopień aktyności w VIII i częścio- took place on the plots. wo IX w. Personal objects like antler combs, glass beads and Aktywność na parcelach odzwierciedla się w zapi- copper alloy jewellery were produced on a large scale in sach archeologicznych, ale są to zapisy tendencyjne z Ribe. Judging from the waste materials the objects pro- powodu słabego stopnia zachowania materiałów orga- duced could perhaps be termed as “luxury goods” but nicznych. Tak czy inaczej nie ma powodu by wątpić, że not of a quality aiming at the high aristocracy. Instead obróbka drewna, skóry i tkanin, tak samo jak kucie że- the produced products seem to fit the needs and wish- laza były najszerzej rozprzestrzenionymi rzemiosłami w es (from a liberal point of view) or social role (from a Ribe. Co podkreśla miejski charakter Ribe to obecność Marxist/substantivist point of view) of a “low aristocra- wyspecjalizowanych rzemieślników produkujących pa- cy” – the group of people whose belongings are turning ciorki szklane, przedmioty ze stopu miedzi, grzebienie up all over Denmark through metal detecting in these rogowe oraz paciorki z bursztynu w dużych ilościach. years. Rzemiosła te były zależne od dostępu do surowców, The long distance traders and (when suitable) the które trzeba było importować (np. szkło), lub zbierać high aristocracy travelled by ship and although sailing ships in Scandinavia have not yet been documented (np. rogi, bursztyn). Duże ilości odpadów produkcyj- before the early 9th century the rise of the emporia in nych z VIII i IX w. dowodzą, że taki system dostawy itself is difficult to imagine without sailing ships. There surowców funkcjonował bardzo sprawnie (Sindbæk is no doubt that Ribe owed its existence to long distance 2007). Rozmieszczenie odpadów produkcyjnych wska- trade and it is equally clear that both the goods and zuje na parcele jako miejsca występowania warsztatów trade patterns changed during the 8th and 9th century. rzemieślniczych. However, there is no easy way to estimate the impor- Przedmioty osobiste, takie jak grzebienie rogowe, tance of long distance trade compared to local or re- szklane paciorki i biżuteria ze stopów miedzi produko- gional trade. One reason being that the redistribution of 208 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Ryc. 10. Ribe w VIII w. Pokazano tylko udokumetowane parcele, ale po obu stronach Uferweg mogło istnieć ich więcej.

Fig. 10. Ribe in the 8. C. Only the documented plots are shown but more may have existed on both sides of the Uferweg.

wano w Ribe na szeroką skalę. Na podstawie odpadów raw materials does not necessarily leave archaeological produkcyjnych można wnioskować, że przedmioty te traces, but both types of trade were present in 8th and 9th były ,,dobrami luksusowymi”, choć może nie najwyższej century Ribe. Fig. 10. jakości, które odpowidałaby wymaganiom arystokracji. Zaspokajały raczej potrzeby i zachcianki (perspekty- THE PAGAN CEMETERY Ribe’s pagan cemetery was situated on the eastern wa liberalna) lub pełniły rolę wyznacznika społeczne- side of the main road (fig. 10). In an area of more than go (perspektywa marksistowska/ substantywistyczna) 9 hectars 79 cremation and inhumation graves have ,,niższej arystokracji” – grupy, której własność znajdo- been excavated so far, but it is evident that a large num- wana jest przy pomocy wykrywaczy metali na całym ber of cremation graves have been destroyed by later terenie Danii. activities. The excavated graves are dated between the Kupcy dalekosiężni oraz (rzadziej) wysoka arysto- 8th and 10th centuries (Feveile 2006a). The burial cus- kracja podróżowali statkami i choć przed IX w. nie udo- toms that can be observed at the cemetery show great kumentowano istnienia żaglowców na terenie Skandy- variation, probably reflecting the ethnic and cultural nawii, trudno wyobrazić sobie powstanie emporiów bez diversity among the town’s inhabitants and guests. No ich udziału. Nie ma wątpliwości, że Ribe zawdzięcza high status graves have so far been found. Parts of the swoje istnienie handlowi dalekosiężnemu. Jest też jasne, cemetery were settled in the 10th century and the vast że rodzaje dóbr oraz sposoby uprawiania handlu zmie- majority of the graves must belong to the heyday of ear- niły się w VIII i IX w. Mimo to nie istnieje łatwy sposób ly Ribe in the 8th and 9th century. na określenie wagi handlu dalekosiężnego w porówna- niu z lokalnym czy regionalnym. Jedną z przyczyn jest THE HARBOUR AREA? fakt, że rozmieszczenie surowca niekoniecznie zostawia The most substantial missing element in Viking ślady archeologiczne. Wiemy jednak, że oba typy han- Ribe’s history must be the harbour. From the 12th cen- dlu funkcjonowały w VIII i IX-wiecznym Ribe. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 209

CMENTARZ POGAŃSKI tury and onwards oceangoing trading ships anchored Cmentarz pogański w Ribe był usytuowany po in the Wadden Sea and goods were transported to the wschodniej stronie drogi głównej (ryc. 10). Na obsza- town on either barges or wagons. Therefor was no need rze ponad 9 ha odkryto dotychczas 79 grobów ciało- for large-scale harbour facilities within the town, but in the 8th and 9th C. we must assume that trading ships palnych. Widać jednak wyraźnie, że duża liczba takich sailed up the river and anchored or beached directly in grobów uległa zniszczeniu w wyniku późniejszej dzia- the town as we know was the case in Dorestad, Haith- łalności. Odkryte groby datuje się na okres od VIII do X abu and Birka. In Ribe we should look for a location w. (Feveile 2006a). Obrządki pogrzebowe widoczne na able to accommodate several sailing ships with lengths podstawie badań na cmentarzu wykazują dużą różno- between 15 and 25 m. Different suggestions have been rodność, co najprawdopodobniej odzwierciedla zróżni- made regarding the location of Viking Ribe’s harbour, cowanie etniczne i kulturowe mieszkańców i gości Ribe. but the reconstruction of the hydrography as proposed Nie odkryto na razie grobów osób o wyższym statusie. in this paper suggests that we should search for the har- Część cmentarzyska została założona w X w., większość bour on the shores of the former lake, a location with grobów zaś pochodzi z okesu świetności Ribe (VIII – IX lots of advantages for handling and maneuvering ships. w.). Excavations close to this area have exposed several phases of 8th-9th century settlement along a multiphased TEREN PORTOWY? road leading towards the proposed harbour area (Fe- Najważniejszym brakującym elementem Ribe epo- veile 2006c). However, this theory needs to be tested ki Wikingów jest port. Od XII w. statki oceaniczne cu- through further investigations on the shores of the for- mowały na Morzu Wattowym, dobra zaś transportowa- mer lake. no do miasta na barkach bądź platformach. W samym After the damming of the river around 1250 the mieście nie było więc zapotrzebowania na udogodnienia area must have silted even further and seems to have portowe. Zakładamy, że w VIII i IX w. statki handlowe been more or less abandoned. The road-track men- żeglowały w górę rzeki i cumowano je lub wyprowadza- tioned before seems to have been visible in the area un- no na ląd bezpośrednio w mieście, które to rozwiązanie til the 19th century along with a probable moat that does znamy z Dorestad, Hedeby i Birki. W przypadku Ribe not seem to be a part of the town’s defence systems. powinniśmy szukać lokalizacji zdolnej pomieścić kilka żaglowców o długości od 15 do 25 m. Sugerowano już THE COIN BASED ECONOMY IN VI- rozmaite możliwe lokalizacje wikińskiego portu w Ribe. KING RIBE 700-1050 Rekonstrukcja hydrografii proponowana w niniejszej Ribe’s archaeology is famous among numismatics pracy przedstawia się następująco: powinniśmy szukać for its many sceattas, the small coins used around the portu na brzegach dawnego jeziora. Taka lokalizacja North Sea primarily in the 8th century, and to date 216 ma bowiem sporą przewagę pod względem możliwości have been found in excavations in Ribe as single finds. obsługi statków. Wykopaliska przeprowadzone na tym So without doubt they were being used by the traders terenie wykazały kilka etapów osadnictwa w VIII – IX (Coupland 2010, 100). Except one grave find from 2015 w. oraz wieloetapową drogę prowadzącą w kierunku they have all been found on the plots. Sadly many of the domniemanego portu (Feveile 2006 c). Jednak teoria ta coins are in a very poor state of preservation limiting wymaga sprawdzenia przy pomocy dalszych badań nad the possibilities for die studies but some other features brzegami dawnego jeziora. concerning the use of the coins must be noted. Both the Po wybudowaniu tamy na rzece ok. 1250 r. teren sceattas and a much more limited number of finds of the musiał zamulić się jeszcze bardziej. Wtedy też został later denari-type coins are neither fragmented, bent nor show signs of test marks (Feveile 2006b). This under- opuszczony. Wspomniana wcześniej droga była wi- 210 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

doczna do ok. XIX w., wraz z domniemaną fosą, która lines that we are not dealing with a weight economy but raczej nie należała do systemu obronnego miasta. instead, or at least, a partial coin-based economy where the individual coin was respected (Coupland 2010). The GOSPODARKA MONETARNA W RIBE only exception from this rule so far is two 10th century WIKINGÓW, W LATACH 700 – 1050 dirhem fragments excavated 2015 hinting also towards Archeologia Ribe jest słynna wśród numizmaty- a weight economy at this point in time. Fig. 12. ków z powodu licznych monet sceatta – małych monet The oldest coins, three roman coins from the 2nd-4th używanych wokół Morza Północnego głównie w VIII century, were antiques when they were lost and proba- w. Do tej pory odkryto w Ribe 216 egzemplarzy takich bly had been imported as scrap metal. The sceatta coins monet. Beż wątpienia więc były używane przez kupców from well-stratified excavations, primarily ASR 9, the Post Office excavation, has allowed for detailed studies (Coupland 2010, 100). Poza jednym znaleziskiem z gro- of the different coin types and their chronological dis- bu, wszystkie inne pochodzą z parcel. Niestety wiele z tribution (Feveile 2006b, 2008). In the oldest phases we nich jest bardzo kiepsko zachowanych, co ogranicza see a mix of different sceatta types but shortly after the możliwość badań nad ich formami. Należy zauważyć, establishment of the regular plot structure in Ribe there że zarówno monety typu sceatta, jak i znacznie rzad- is a shift in the coin types. From now on sceattas of the sze znaleziska późniejszych denarów nie są połamane, so called Wodan/Monster-type (W/M), or Series X, powyginane ani nie mają oznaczeń próbnych (Feveile type became dominant and continues to be so through- 2006b). Podkreśla to, że nie mamy tu do czynienia z go- out the 8th century. spodarką wagową, ale z co najmniej częściową gospo- Around 800 the W/M sceatta was succeed by a de- darką monetarną, w której respektowano poszczególne nari-type coin with a similar motif, the so called Com- monety (Coupland 2010). Jedynym wyjątkiem są dwa bination Group (KG) 5-6 (Malmer 1966). The chrono- fragmenty dirhamów z X wieku odkryte w 2015 i rów- logical distribution of the coins in Ribes well-stratified nież wskazujące na gospodarkę wagową obowiązującą layers strongly points towards that there was indeed a w tym czasie. Ryc. 12. coin monopoly in effect. Coin use in early Ribe seems to fit into the following chronological categories: Najstarsze, rzymskie monety z II – IV w. były już c. 700-715: Sceattas of many different types antykami w momencie, kiedy zostały utracone i praw- c. 715-800: Coin monopoly W/M sceatta dopodobnie importowano je jako złom. Sceatty pocho- c. 800-850: Coin monopoly KG 5-6 coin. dzące z dobrze uwarstwionych wykopalisk, głównie This coin monopoly is a strong reason to believe ASR 9, wykopu na terenie poczty, pozwoliły na szcze- that a central power able to run a coin economy was gółowe studia nad różnymi rodzajami monet i ich present in Ribe from the early 8th century and until at dystrybucją chronologiczną (Feveile 2006b, 2008). W least the middle of the 9th century. A way to interpret najstarszych warstwach widzimy mieszankę różnych the coin finds is to regard the W/M sceatta as an orig- typów monet sceatta, ale już niedługo po założeniu re- inal Frisian/North Sea coinage, which was copied by a gularnych parcel w Ribe, nastąpiła zmiana typów mo- Danish king. So the W/M sceatta was the Danish king’s net. Od tego momentu zaczynają dominować sceatty coin meant to be used in his market towns, Ribe and typu Wodan/Monster (W/M) lub Seria X. Ta tendencja probably also Reric.3 Using well known foreign coins as utrzymuje się przez cały VIII w. models for domestic coinage was also the case in Haith- Około 800 r. sceatta W/M została zastąpiona przez monetę w typie denara z podobnym motywem, tak 3 Gross Strömkendorf, (Jöns 2008). Metal detecting on the site had in zwaną Grupę Kombinacyjną (KG) 5 – 6 (Malmer 1966). 2014 yielded 34 sceattas including 24 W/M sceattas (Pers. comment, dr. Ralf Wiechmann). RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 211

Ryc. 11. U góry: Sceatta Wodan/Monster. Na dole: Grupa kombinacyjna 5 Malmer (KG 5). Znaleziska monet z warstw stratygraficznych w Ribe pokazują, że na tutejszym rynku występował monopol tych monet. Najpierw sceatta W/M z 720-800 r., następnie KG 5 z 800 – 850 r.

Fig. 11. Top: Wodan/Monster sceatta. Bottom: Malmer combination group 5 (KG 5). The coin finds from Ribe’s stratified layers indicate that both coin types seem to have served as monopoly coins on Ribe’s marketplace. First the W/M sceatta from c. 720-800 and followed by the KG 5 from c. 800-c. 850.Fig. 12. Coin finds from Ribe. 700-1050.

Chronologiczne rozmieszczenie monet w warstwach abu (Malmer 1966 KG 3, KG 7-9) so this kind of behav- archeologicznych w Ribe sugeruje, że rzeczywiście wy- ior is not unparalleled (Williams 2010). stępował tam monopol monetarny. Użycie monet we This means that the traders visiting th8 century Ribe wczesnym Ribe zdaje się pasować do następujących ka- had to exchange their foreign coins probably at a rate tegorii chronologicznych: securing an income for the coin issuer who in return 700 – 715 różnego typu sceatty guaranteed peace on his market place. 715 – 800 monopol monetarny sceatty W/M The establishment of the regular plots in Ribe and 800 – 850 monopol monety KG 5 – 6 the introduction of and ability to maintain a coin mo- Monopol monetarny pozwala sądzić, że od począt- nopoly on the marketplace based on the W/M-sceatta ku VIII do połowy IX w. funkcjonowała w Ribe władza are strong indicators that the town came under royal centralna zdolna do sterowania gospodarką monetarną. Danish control already in the early 8th century. (Näs- Jednym ze sposobów interpretowania znalezisk monet man 2000). Several other factors such as great construc- jest postrzeganie sceatty W/M jako oryginalnych mo- tion works on the Danevirke in 737 and the digging of net fryzyjskich/ monet z obszaru Morza Północnego, the Kanhave channel on the island of Samsø in 726 kopiowanych przez duńskiego króla. Tak więc sceatta also point towards the presence of a strong Danish roy- W/M była monetą duńskiego króla, przeznaczoną do al power in the first half of the 8th C. (Näsman 2006, użytku w jego miastach targowych: Ribe i – prawdopo- Sawyer 1991). Royal control over Ribe was indeed the dobnie – Reric. Używanie dobrze znanych monet za- case by the middle of the 9th century when the Danish granicznych jako modeli dla produkcji własnej miało king Horik II was in charge of Ribe as attested by Vita miejsce także w Hedeby (Malmer 1966 KG 3, KG 7-9), Anskari. 212 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Monety Denary z pocz. Wykop rzymskie Sceatty Sdenary z IX w. Dirhemy Denary z X w. XI w Styca Excavation Roman Sceattas 9. C. Denari Dirhems 10. C. Denari Early 11. C. coins Denari

ASR 6M73, Kunstmuseets kælder 1 5

ASR 6M73, Felt 7 2

ASR 6M73, Felt 11 1

ASR 5M74, Dommerhaven 9 1

ASR 4M75, Kunstmuseets have 15

ASR 7, Sct. Nicolaj Gade 8 34

ASR 8, Rosen Allé 1 1

ASR 9, Posthuset 1 54 7 4-7

ASR 926, Ribelund I 1 2 1

ASR 951, plejehjemmet Riberhus 25

ASR 1077, Sct. Nicolaj Gade 14 7 1

ASR 1085, Gasværksgrunden 1 9

ASR 1357, Giørtzvej 41

ASR 2087, Dagmarsgade 1

ASR 2165, Dagmarsgade 1

ASR 15, Kunstmuseets kælder 8

ASR 2360, Sct. Nicolaj Gade 3

SJM 348, Rosen Allé 1 2 3

ASR 13, Lindegården 1

n 3 216 11 1 7-10 1 4

Ryc. 12. Znaleziska monet z Ribe, 700-1050 r.

Fig. 12. Coin finds from Ribe. 700-1050.

więc nie była to sytuacja bezprecedensowa (Williams There are so far very few coin finds later than 850 2010). probably as an effect of both a general recession and Oznacza to, że kupcy, którzy odwiedzali Ribe w taphonomy. VIII w. musieli wymieniać swoje monety prawdopodobnie po kursie chroniącym dochód emitenta, który z THE 9TH CENTURY RECESSION With the discovery of 8th century Ribe in the 1970’s kolei gwarantował pokój na rynkach. another question arose: where is Ansgars’s Ribe? The Założenie regularnych parcel w Ribe oraz wpro- occupation layers, finds and features from the later th9 , wadzenie i utrzymanie monopolu monetarnego na 10th and 11th century? The failure to produce finds from rynku opartyn na sceatcie W/M to wyraźne znaki, że this period from excavations in Ribe has led to the be- miasto znajdowało się pod kontrolą duńskiego króla lief, that the town more or less disappeared or was re- już w VIII w. (Näsman 2000). Kilka innych czynników, located before moving back to its original place around the year 1100 (Feveile 2006a). But recent excavations takich jak ogromne budowy na Danevirke w 737 r. i in the town have shed considerable light on this quite wykopanie kanału Kanhave na wyspie Samsø w 726 r. complex topic. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 213

również wskazuje na obecność silnej duńskiej władzy In 2011 Sct. Nicolaj Street running across the Vi- królewskiej w pierwszej połowie VIII w. (Näsman 2006, king age plots was renovated. Immediately underneath Sawyer 1991). Królewska kontrola w Ribe była faktem the modern road the plot structure came to light sup- już przed połową IX w., kiedy to duński król Horik II porting the results from the Post Office excavation just to the south (Jensen 2013). The excavation proved that sprawował tam władzę, co potwierdza Vita Anskari. the layers underneath the street had not been destroyed Do tej pory znaleziono niewiele monet z okresu po by agriculture and a stratigraphic sequence containing 850 r. Prawdopodobnie było to spowodowane zarówno the youngest intact occupation layers so far known on ogólną recesją, jak i tafonomią. the plots could be documented. Nine charred grains coming from three different samples of the youngest RECESJA Z IX W. layers were radiocarbondated. Three samples were dat- Wraz z odkryciem VIII-wiecznego Ribe w latach ed to the 8th-9th century and therefor must be older ma- siedemdziesiątych XX w. pojawiło się pytanie: gdzie jest terial. Five of the datings were from the late 10th century Ribe biskupa Ansgara? Warstwy okupacyjne, znaleziska and one was 11th-12th century.4 These results prove that i obiekty archeologiczne z końca IX, X i XI wieku? Brak the plot structure was in use until at least AD 1000 but znalezisk z tego okresu w Ribe prowadzi do wniosku, że also that the layers from this period to a wide degree have been destroyed by later activities – primarily agri- miasto zanikło lub zostało przesunięte – przynajmniej cultural activities during Medieval and later times. na jakiś czas, zanim nie wróciło na swoje pierwotne The datings document that 10th century Ribe was miejsce około roku 1100 (Feveile 2006a). Jednak ostat- a town with plots and a level of activity that produced nie wykopaliska w mieście rzuciły nowe światło na ten stratified deposits, but still the finds that can be dated to dość złożony temat. this period are very few compared to the huge materi- W 2011 r. ul. św. Mikołaja, biegnąca przez parcele als from the preceding centuries. Even when taking the z epoki Wikingów, została odremontowana. Tuż pod taphonomy into account it seems without doubt that a współczesną drogą odkryto strukturę parcel, co po- remarkable recession must have taken place. twierdziło wyniki z wykopaliska z terenu poczty, poło- Looking at the historical events taking place in the North Sea, Ribe’s decline along with other North Sea żonego kawałek dalej w kierunku południowym (Jensen emporia is perhaps not very surprising. Series of Vi- 2013). Wykopaliska udowodniły, że warstwy pod drogą king attacks on trading towns and church centres like nie zostały zniszczone przez rolnictwo. Udało się udo- Dorestad, London, Paris, Hamburg and many other kumentować serię stratygraficzną zawierającą najmłod- places in this period were events that resulted in dif- sze, nienaruszone warstwy okupacyjne, znane do tej ficult times for traders. The division of the Frankish pory z parcel. Dziewięć osmalonych ziaren pochodzą- empire in 843 followed by the collapse of Danish royal cych z trzech różnych próbek z najmłodszych warstw power in the later 9th century (Sawyer 1991) must have datowano przy pomocy metody radiowęglowej. Trzy left the remaining merchants in dire straits. próbki oszacowano na VIII – IX wiek, materiał musi The effect may have been that Ribe’s long distance być więc starszy. Pięć innych oszacowano na koniec X trade either suffered badly or shut down entirely mean- wieku, jedną zaś na XI – XII wiek. Wyniki te dowodzą, ing that a lot of datable finds no longer entered the ar- że parcele były użytkowane przynajmniej w roku 1000 chaeological record. However, the town lived on as a oraz że warstwy z tego okresu zostały w znacznym stop- regional market place. The exact impact of this reces- niu zniszczone przez późniejszą aktywność – zwłaszcza sion cannot be measured, but should in my mind not rolnictwo w czasach średniowiecza i później. Datowanie potwierdza, że w X w. Ribe było mia- 4 Datings AAR 15940-15948 from the AMS 14C dating Centre, Aarhus stem z parcelami oraz z poziomem aktywności, który University. 214 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

wytworzył warstwy archeologiczne. Jednak znaleziska be overstated. In this alleged period of decline both a datowane na ten okres pozostają rzadkie w porównaniu church and protective earthworks were added to the z ilością materiału z wcześniejszych stuleci. Nawet, jeśli townscape. weźmiemy pod uwagę tafonomię, proces znacznej recesji w tym okresie zdaje się być niewątpliwym. THE EXCAVATIONS AT ST. MARY’S Patrząc na wydarzenia historyczne, które mia- CATHEDRAL ły miejsce w rejonie Morza Północnego, upadek Ribe For reasons unknown no major excavations had i innych emporiów na tym terenie nie jest szczególnie previously been carried out at the Cathedral in Ribe zaskakujący. Seria napadów Wikingów na miasta han- until 2008, despite this place being the most probable dlowe i ośrodki kościelne, takie jak Dorestad, Londyn, location for the oldest existing church in Denmark. Vita Paryż, Hamburg i wiele innych zapoczątkowała okres Anskari informs us, that Ansgar was allowed to build niezwykle trudny dla handlu. Podział Imperium Fran- a church in Ribe by the Danish king Haarik II around ków w 843 r. i następujący po nim upadek duńskiej wła- 855 – a few years after founding the first Danish church dzy królewskiej pod koniec IX w. (Sawyer 1991) pozo- in Haithabu. stawiły kupców w tarapatach. In 2000 a fire destroyed a building complex – Lin- W rezultacie dalekosiężny handel w Ribe mógł po- degården – south of the cathedral in Ribe. This led to ważnie ucierpieć lub zniknąć zupełnie, co oznaczałoby, an excavation in 2008 of around 127 m2. Underneath że datowalne znaleziska przestały trafiać do zapisów 3,5 meters of burials and oocupation layers a Chris- archeologicznych. Jednak miasto nadal funkcjonowało tian cemetery dated to the Viking age was found. These jako regionalny rynek handlowy. Nie jesteśmy w stanie spectacular results helped provide the funding for exca- 2 ocenić całkowitych rozmiarów i skutków recesji, ale są- vating the rest of the site, c. 500 m . In addition to this, dzę, że nie należy ich przeceniać. W okresie domniema- the entire Cathedral square was remodelled in 2012. nego upadku krajobraz miasta wzbogacił się o kościół i This has also led to major excavations and recording works of primarily the younger structures 1-1½ meters umocnienia obronne. underneath the present surface, but the replacement of WYKOPALISKA NA TERENIE KATEDRY sewer lines allowed for the recording of the oldest struc- ŚW. MARII tures as well. Z nieznanych powodów przed rokiem 2008 nie It has been documented that the Cathedral was built partly on a dune of drift sand forming a modest przeprowadzono poważnych wykopalisk na terenie headland/promontory with the old main road running katedry w Ribe, mimo że była to najbardziej prawdo- just to the south (Fig. 16.). When combining the en- podobna lokalizacja najstarszego kościoła w Danii. Vita tire set of observations it seems likely that the Viking Anskari informuje, że Ansgar dostał pozwolenie na Age cemetery had a circular layout bounded by several budowę kościoła w Ribe od duńskiego króla Haarika phases of ditches, perhaps in combination with a dyke. II około roku 855 – kilka lat po założeniu pierwszego Fig. 13. duńskiego kościoła w Hedeby. The most detailed information came from the Lin- W 2000 r. ogień strawił zespół budynków (Linde- degården excavation. It was documented that the site gården) na południe od katedry w Ribe. Jednym z na- was first used as a Christian cemetery. By around 1050 stępstw pożaru były wykopaliska z 2008 r. obejmujące the site was settled and covered by occupation layers. teren ok. 127 m². Na głębokości 3,5 m., pod warstwą Through dendrochronology, combined with multible pochówków i warstwami okupacyjnymi odnaleziono coin and artefact finds we can date the sealing occupa- chrześcijański cmentarz z epoki Wikingów. Tak spek- tion layers with great precision demonstrating beyond takularne wyniki pomogły zebrać środki na przepro- doubt, that the graves are older than 1050 ±10 years. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 215

wadzenie dalszych wykopalisk w tym miejscu, na ok. The question is of course: how much older? The 500 m². Poza tym, w roku 2012 przebudowano cały plac graves themselves did not give many clues as only two katedralny. To również pozwoliło na przeprowadze- out of 83 contained grave goods: a bead necklace and nie wykopalisk. Zarejestrowano początkowo młodsze a small knife. To answer the dating question, so far 36 radiocarbon-datings have been made. Some were from struktury, ok. 1 – 1 ½ m pod dzisiejszą powieszchnią; the 9th century but most are 10th and 11th century. The następnie przesunięcie linii kanalizacyjnych pozwoliło datings have been corrected for reservoir effect.5 również na odnalezienie starszych struktur. Now, can this be true? If we look at the excavated Udokumentowano, że katedra została zbudowana cemetery, we can see graves with quite varying orien- częściowo na wędrującej wydmie tworzącej niewielki tations and also quite a lot of overlaps, which should przylądek/ cypel z dawną główną drogą prowadzącą na point towards a longer period of use. The subsoil in the południe (ryc. 16). Kiedy zestawimy ze sobą całą serię area is very homogenous sand providing very similar obserwacji, wydaje się prawdopodobne, że cmentarz z conditions for the buried, but still it is evident, that epoki Wikingów miał kształt okręgu, ograniczonego some of the skeletons were much better preserved than others. This variation cannot be explained through sex kilkoma rowami oraz – przypuszczalnie – nasypem. or age of the interred, so I believe it is due to the fact Ryc. 13. that some of the dead had been lying in their graves for Najbardziej szczegółowe informacje pochodzą z much longer than others before being sealed by thick wykopalisk w Lindegården. Zanotowano, że miejsce to organic layers around 1050. było początkowo używane jako cmentarz chrześcijań- If we look at the chronological sorting of the graves ski. Przed 1050 r. zostało zasiedlone i pokryte warstwa- through carbondating, stratigraphy and preservation mi okupacyjnymi. Dzięki dendrochronologii połączo- conditions, we get more or less the same result – a good nej z licznymi znaleziskami monet i innych przedmio- reason to believe that we are indeed dealing with a bur- th tów, możemy z dużą precyzją oszacować, że wszystkie ial ground used from the 9 century until around 1050. The grave customs, the absence of grave goods and groby są starsze niż 1050 ±10 lat. the presence of a ditch surrounding the Viking Age Pozostaje pytanie: o ile starsze? Same groby nie cemetery rules out the possibility of the graves being udzielają wielu wskazówek: tylko 2 z 83 grobów zawie- pagan. Fig. 14 rały jakiekolwiek przedmioty, a mianowicie naszyjnik The absence of grave goods is a challenge when z paciorków i niewielki nóż. W kwestii datowania, wy- trying to assess the social standing of the buried, but konano dotychczas 36 pomiarów radiowęglowych. Nie- several elaborate chamber burials, conspicouos coffin które materiały pochodziły z IX w., większość zaś z X types and well-dug grave cuts all points towards the up- i XI w. Datowanie poddano korekcjom na efekt rezer- per levels in society. 2 wuarowy. Just east of the cathedral a 16 m area was fully ex- Czy to może być prawdą? Jeśli przyjrzymy się prze- cavated. The oldest features were two chamber graves. The younger of these contained a wagon body and grave kopanemu cmentarzysku, zobaczymy groby o różnej goods; a bead necklace and a very decomposed silver orientacji, z warstwami często zachodzącymi na siebie, disc-fibulae with a parallel in one of the famous Birka co wskazuje na dłuższy okres użytkowania. Podglebie graves, grave 660, a richly furnished woman’s grave with na tym obszarze składa się z jednolitego piasku, który both a crucifix and a staff, perhaps vølvea (Price 2002, dostarcza podobnych warunków pochowanym ciałom, 128). ale i tak pozostaje widoczne, że niektóre szkielety są zachowane lepiej niż inne. Nie da się tego wytłumaczyć 5 Datings AAR 13377-13386, 19413, 20081, 20083-20086, 20089- różnicą płci czy wieku pochowanych osób; sądzę więc, 20090, 20092-20105, 20107, 20110-20113 and 20115-20116 from the AMS 14C Dating Centre, Aarhus University. 216 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Ryc. 13. Pochówki z epoki Wikingów. Stanowisko w Lindegården, ASR 13.

Fig. 13. The Viking age burials excavated at the Lindegården site, ASR 13. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 217

że jest to spowodowane faktem, iż niektóre ciała leżały Using the grave density from the Lindegården ex- w grobach znacznie dłużej niż inne, zanim zostały za- cavation the total number of burials between 850 and pieczętowane na swoich miejscach przez grube warstwy 1050 can be estimated at between 2- and 3000. Several organiczne ok. 1050 r. wooden churches must have succeeded one another un- Jeśli spojrzymy na podział chronologiczny grobów til the erection of the first stone church in the early 12th według datowania węglowego, stratygrafii i warunków C. and remains of these churches are probably still hid- zachowania, otrzymamy mniej więcej takie same wy- den under the present Romanesque building. At least niki, co pozwala wierzyć, że faktycznie mamy w tym one rune stone probably stood here, demonstrated by przypadku do czynienia z cmentarzyskiem używanym the find of a highly decorated fragment dated to c. 1000 od IX w. do ok. 1050 r. (Imer, Knudsen & Søvsø 2011). Fig. 15. Obyczaje pogrzebowe, brak przedmiotów w gro- Based on the current state of the ongoing research bach oraz obecność rowu otaczającego cmentarzysko z into the Viking age cemetery at St. Mary’s in Ribe, there epoki Wikingów wykluczają ewentualność, by groby te seems little doubt that the church had been founded by były pogańskie. Ryc. 14. Ansgar in c. 855 and functioned throughout the Viking Brak przedmiotów wkładanych do grobów stano- Age probably serving as a minster church for a quite wi pewne wyzwanie, kiedy próbujemy ocenić status large region (Søvsø 2014). społeczny pochowanych osób. Jednak kilka pochów- ków komorowych, charakterystyczne rodzaje trumien RIBE’S EARTHWORKS i starannie wykopane doły wskazują na wyższe warstwy The excavations in 1989 at Rosen Allé for the first społeczne. time exposed remains of Ribe Viking boundaries. A Na wschód od katedry przekopano teren o po- ditch, around two meters wide and less than 1 m deep, wierzchni 16 m². Najstarszymi znalezionymi obiektami named “town ditch A” was succeeded by a 7-8 meters archeologicznymi były dwa groby komorowe. Młodszy wide and about 1 m deep moat, “moat B”. The excava- z nich zawierał ciało i przedmioty grobowe: naszyjnik z tion exposed an opening in “moat B” that was proba- paciorków i mocno rozłożoną srebrą fibulę – jej odpo- bly the town gate. Later excavations located further re- wiednik znaleziono w jednym ze sławnych grobów w mains of “town ditch A” and “moat B” and proved the Birce (nr. 660), bogato wyposażonym grobie kobiecym, former existence of a dyke on the inside of the ditch and zawierającym krucyfiks i różczkę, być możev ølve (Price a turf-built rampart on the inside the moat. The com- 2002, 128). bined results allow for a quite certain reconstruction of Na podstawie zagęszczenia grobów ze stanowiska the eastern course of the earthworks (Feveile 2006a). It seems very probable that the fortification was semicir- w Lindegårde, możemy oszacować całkowitą liczbę cular thereby enclosing town area of 14 hectars Fig. pochówków między 850 a 1050 r. na ok. 2000 – 3000. 16. Kilka drewnianych kościołów musiało istnieć, jeden 1“Town ditch A” is dated to the first half of the 9th po drugim, aż do momentu postawienia pierwszego C. based on artefact types found in the infill and does kamiennego kościoła na początku XII w. Pozostałości not seem to have served any military purpose but rather tych kościołów są prawdopodobnie wciąż ukryte pod had a judicial or fiscal function. With the establishment romańską budowlą. Leżał tu co najmniej jeden kamień of “Moat B” and its 6 meter wide turfbuilt rampart, of runiczny, co potwierdza znaleziony ozdobny fragment which only faint traces have been deocumented, Ribe z ok. 1000 r. (Imer, Knudsen & Søvsø 2011). Ryc. 15. became a fortified town enclosing an area of around 14 Przy obecnym stanie badań nad cmentarzyskiem hectars An excavation in the summer of 2014 was able św. Marii z epoki Wikingów w Ribe, wydaje się oczy- to demonstrate strong evidence that the moat was filled th th wiste, że kościół został założony przez biskupa Ansga- in by the late 10 or early 11 century and the moat 218 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Typ trumny n % Coffin types Trumna z desek bez gwoździ 42 61 Plank coffin without nails Trumna z desek z gwoździami 5 7 Plank coffin with nails Trumna z desek z używanych materiałów 2 3 Plank coffin from reused materials Trumna drążona 1 1 Dugout coffin Trumna drążona w komorze 1 1 Dugout coffin in chamber Trumna z pnia drzewa 1 1 Treetrunk coffin Trumna z pnia drewa w komorze 1 1 Treetrunk coffin in chamber Platforma 1 1 Wagon body Brak trumny 2 3 Coffinless

69 ~100%

Ryc. 14. Różne typy trumen zanotowane w grobach z epoki Wikingów na stanowisku w Lindegården.

Fig. 14. The different coffin types recorded among the Viking Age graves on the Lindegården site.

ra w 855 r. i funkcjonował przez całą epokę Wikingów, and rampart could not have been constructed before prawdopodobnie jako kościół katedralny dla większego the 10th century (Sindbæk & Søvsø in prep.) A Dan- regionu (Søvsø 2014). ish king was probably responsible for the construction of the earthworks, however shortlived they were, and FORTYFIKACJE W RIBE looking at known historical events to link the defences Wykopaliska z 1989 r. w Rosen Allé po raz pierwszy with it seems likely to point at the conflicts between the ujawniły pozostałości wikińskich granic Ribe. Rów, sze- Danish kingdom and the Holy Roman empire, whether roki na ok. 2 m i głęboki na niecały 1 m, nazwany ,,miej- it being Henry the Fowler in 934 or Otto II between 974 and 983. skim rowem A” został zastąpiony przez fosę szeroką na 7 – 8 m i głęboką na ok. 1 m – ,,fosę B”. Wykopaliska THE REBIRTH OF RIBE IN THE 11TH ujawniły także otwór w ,,fosie B”, który był prawdopo- CENTURY dobnie bramą miasta. Późniejsze wykopaliska zlokali- The church in Ribe must have been funded and zowały dalsze pozostałości ,,miejskiego rowu A” oraz protected by the Archbishopric of Hamburg-Bremen ,,fosy B” i ujawniły istnienie nasypu wewnątrz rowu in one way or another until there was a Danish bishop oraz wału z darni wewnątrz fosy. Połączone wyniki po- or church organization able to take over. In 948 Ribe zwalają na dość wiarygodną rekonstrukcję wschodniej was made a diocese and around 1020 Canute the Great części fortyfikacji (Feveile 2006a). Wydaje się prawdo- expanded this diocese to include all of Jutland. This podobne, że mury obronne miały kształt półkola i za- changed again in 1059 when Jutland was split up into mykały teren miasta o powierzchni 14 ha. Ryc. 16. five dioceses by Svend Estridsen (Gelting 2004). Despite th W oparciu o typy przedmiotów znalezionych w Ribe’s central role as a religious centre in the 11 centu- warstwie wypełniającej, ,,miejski rów A” datuje się na ry few archaeological traces are known from this inter- esting part of the town’s history, probably because the pierwszą połowę X w. Zdaje się, że nie pełnił on funkcji 11th century finds and structures are well hidden under- militarnych, a jedynie sądownicze bądź fiskalne. Wraz z neath 3-5 meters of cultural layers in the area around założeniem ,,fosy B” i wału z darni, z którego zachowa- the cathedral. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 219

Ryc. 15. Fragment kamienia runicznego użyty ponownie w budowli z 1850 r., znaleziony na stanowisku w Lindegården.

Fig. 15. A fragment of a rune stone reused in a building from 1850 found on the Lindegården site.

ły się jedynie szczątki, Ribe stało się ufortyfikowanym After hibernating for almost two centuries it seems miastem obejmującym teren ok 14 ha. Wykopaliska as if Ribe’s international trade connections came back to przeprowadzone latem 2014 r. dostarczyły silnych do- life around 1050. At this point in time the town entered wodów na to, że fosa została wypełniona w końcu X lub a period of rapid growth exceeding any previous devel- na początku XI w. i że ani fosa ani nasyp nie mogły po- opment. A semi-orthogonal plot structure connected wstać przed X w. (Sindbæk & Søvsø w przygotowaniu). by roads centered around the cathedral was laid out. Probably a bit later in the 11th C. all the roads in the Za budowę fortyfikacji odpowiadał prawdopodobnie town were paved with a mixture of animal bone and duński król. Były one jednak krótkotrwałe i jeśli spró- stone (Søvsø 2006, 2007). Excavations have been un- bujemy wskazać wydarzenia historyczne, z którymi dertaken under most of the present day streets in Ribe, można byłoby je powiązać, najbardziej prawdopodobny demonstrating that many of them go back to the 11th wydaje się konflikt duńskiego króla ze Świętym Cesar- century, while in other parts of the town the old streets stwem Rzymskim za panowania Henryka I Ptasznika w are no longer preserved. Fig. 17. 934 r. bądź Ottona II między 974 a 983 r. It is evident by the 11th century the Cathedral was the physical and ideological centre of the town so to put ODRODZENIE RIBE W XI W. it short – Ribe had changed from being an Emporium Kościół w Ribe musiał być ufundowany i w jakiś to a Civitas. sposób chroniony przez Arcybiskupa Hamburga – Bre- On the plots houses were built, pits were dug and men, aż do momentu gdy duński biskup lub organizacja cultural layers were being deposited. Excavations in the kościelna przejęła kontrolę. W 948 r. Ribe zostało diece- centre of town indicates that around 20 % of the pottery zją, a ok. 1020 Kanut Wielki rozszerzył jej zakres pano- was imported, primarily Pingsdorf Ware, Paffrath Ware wania na całą Jutlandię. Sytuacja zmieniła się ponownie and Andenne Ware. Fig. 18. 220 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Ryc. 16. Rekonstrukcja Ribe z końca X w. Choć poziom aktywności na parcelach wydaje się ograniczony, miasto było ufortyfikowane. Kiedy dodano umocnienia, kościół na południe od rzeki funkcjonował już przez ok. 100 lat.

Fig. 16. Reconstruction of Ribe in the late 10. C. Although the level of activity on the plots seems to have been limited, still the town was fortified. When the earthworks were added, the church south of the river had stood for about a century.

w 1059 r., kiedy Svend Estridsen podzielił Jutlandię na Probably before 1100 another five church parishes pięć diecezji (Gelting 2004). Pomimo centralnej roli were established out on both sides of the river result- Ribe jako ośrodka religijnego w XI wieku, niewiele ing in three churches on each side. It can be estimated jest śladów archeologicznych odnoszących się do tego, that around 1100 the town covered around 65 hectars, tak interesującego, okresu dziejów miasta. Prawdopo- which is three times the size of Viking Ribe. dobnie przyczyną jest fakt, że XI-wieczne znaleziska i There is a possibility that Ribe was more or less struktury są wciąż ukryte na głębokości 3 – 5 metrów, controlled by the bishop. According to the bishop’s pod warstwami kulturowymi wokół katedry. chronicle from Ribe, the famous bishop Odinkar, who Około 1050 r., po prawie 200-letnim okresie hi- died in 1043 and was a member of the Jelling dynasty, bernacji, Ribe ponownie nawiązało międzynarodowe donated lots of land to the diocese. In the 12th C. we kontakty handlowe. Wtedy też miasto zaczęło rozwijać know that the bishop received half of the income from się w tempie intensywniejszym niż kiedykolwiek wcze- the town and mint. This lasted until 1234, and may go śniej. Wokół katedry wyznaczono częściowo prostokąt- back to the time of Canute the Great. ną strukturę parcel połączonych drogami. Prawdopo- Throughout the 12th century Ribe experienced rap- dobnie ok. XI w. wszystkie drogi w mieście zostały wy- id growth and by around 1200 the town was fortified łożone mieszanką kości zwerzęcych i kamieni (Søvsø again this time enclosing an area of around 90 hectars, 2006, 2007). Wykopaliska przeprowadzone na obszarze which is rougly the same size as Lund and perhaps also większości ulic w Ribe, wykazały że wiele z nich sięga Roskilde. Ribe must have functioned as the entire coun- korzeniami XI w. W innych częściach miasta stare ulice try’s export harbor towards northwest Europe and the nie zachowały się. Ryc. 17. town’s merchants were in the early 13. C. issued rights Przed XI w. katedra stała się fizycznym i ideologicz- to trade all over Denmark – a right that no other Danish nym centrum miasta, co oznacza, że Ribe z emporium town possessed (Poulsen 2010). przemieniło się w civitas. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 221

Ryc. 17. Rekonstrukcja Ribe z XI w. Poziom aktywności na północ od rzeki był niski, ale i tak założono tam trzy kościoły parafialne, prawdopodobnie w XI lub na początku XII w. Wokół katedry sieć dróg sięgających XI w., zrekonstruowanych na podstawie serii wykopalisk przeprowadzanych od lat osiemdziesiątych XX w.

Fig. 17. Reconstruction of Ribe in the 11. C. The level of activity north of the river was low but still three parish churches were founded here, most likely during the 11 or early 12. C. Around the cathedral the road network dating back to the 11. C. can be reconstructed on the basis of series of excavations in the streets since the 1980’s.

Na parcelach budowano domy, wykopywano zie- CONCLUDING REMARKS mianki i tworzono warstwy kulturowe. Wykopaliska w Archaeology in the recent years has been able to centrum miasta wykazały, że ok 20% wyrobów garncar- document the continued existence of Ribe from around skich importowano, głównie naczynia typu Pingsdorf, AD 700 throughout the Viking period and into the me- Paffrath i Andenne. Ryc. 18. dieval town, which is still partially preserved today. Yet Prawdopodobnie przed 1100 r. założono pięć ko- this is not a story of slow and steady growth but instead lejnych kościołów parafialnych po obu stronach rzeki. a town that experienced what seems to have been dramatic periods of growth and recession that reflected Na każdym brzegu znajdowały się teraz trzy kościoły. the social, political and economic changes in the wider Szacuje się, że ok. 1100 r. miasto obejmowało obszar ok. world. It is likely that the population numbers of Viking 65 ha, czyli trzy razy tyle, co Ribe z epoki Wikingów. and Medieval Ribe must have undergone even more Istnieje możliwość, że Ribe było w mniejszym lub dramatic changes than what is known from the Early większym stopniu kontrolowane przez biskupa. We- Modern period. dług kronik biskupa z Ribe, słynny biskup Odinkar, The 8th century emporium of Ribe introduced który zmarł w 1043 i był członkiem dynastii Jellingów, Scandinavia to urbanism, long distance trade, coin podarował diecezji ziemię. Wiemy, że w XII w. biskup based economy and markets on a larger scale than ever otrzymywał połowę dochodu miasta i mennicy. Trwało seen before in the north, but still it seems hazardous to to do 1234 r. i mogło sięgać czasów Kanuta Wielkiego. fit more than 500 people inside the frameworks of early Przez cały XII w. Ribe rozwijało się intensywnie. Ribe as we know it today. After what seems to have been th Ok. 1200 r. miasto ponownie ufortyfikowano, tym ra- a harsh 9 century recession hardly more than few hun- zem otaczając murami teren ok. 90 ha, czyli mniej dred people could have continued to have lived here. 222 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

Wybrane kategorie znalezisk z Ribe z XI-XII w. n. Select categories of finds from 11.-12. C. Ribe Wyroby typu Andenne 2757 Andenne type ware Wyroby typu Pingsdorf 7214 Pingsdorf type ware Wyroby typu Paffrath 8040 Paffrath type ware

Ryc. 18. Wybrane kategorie znalezisk z Ribe z XI-XII w. Cf. Ryc. 9.

Fig. 18. Selected categories of finds from 11.-12. C. Ribe. Cf. fig. 9.

Ryc. 19. Szacowana liczba ludności w Ribe Wikingów i Ribe średniowiecznym

Fig. 19. Estimated population numbers in Viking and Medieval Ribe.

więcej tyle samo, co obszar Lundu i – przypuszczalnie The rapid growth in the 11th and 12th century marks the – Roskilde. Ribe musiało funkcjonować jako krajowy greatest expansion of the town prior to the 20th century. port eksportujący dobra w kierunku północnym, a lo- There is no certain way to estimate the number of peo- kalni kupcy na początku XIII w. otrzymali prawo do ple living in the town by 1200 but since the occupied uprawiania handlu na całym terenie Danii. Żadne inne area was remarkably larger than Ribe of AD 1600 an estimate of 5000 people is proposed here. Fig. 19. miasto nie posiadało takich praw (Poulsen 2010). As to who controlled Ribe no easy answer can be UWAGI KOŃCOWE given. We know from Vita Anskari that the Danish king had control by the middle of the 9th century but W ostatnich latach archeologia zdołała udoku- not if that was the case before or after. When looking at mentować trwałość istnienia Ribe od około 700 r. n.e. the town’s rich archaeology some patterns emerge that przez epokę Wikingów po średniowieczne miasto, które RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 223

Okres Władza Handel Poziom aktywności Time span Power Trade Level of activity Elita lokalna? Regionalny? Niski 700-715 Local elite? Regional? Low Królewska Regionalny i międzynarodowy Wysoki 715-860 Royal Regional and international High Elita lokalna, król i kościół? Regionalny niski 860-1020 Local elite, king and church? Regional Low Biskup lokalny i król Regionalny i międzynarodowy Bardzo wysoki 1020-1234 Local bishop and king Regional and international Very high

Ryc. 20. Schematyczny model władzy, handlu i poziomu aktywności w Ribe w latach 700-1234.

Fig. 20. Schematic model of power, trade and activity level in Ribe 700-1234

częściowo zachowało się po dziś dzień. Jednak nie jest points towards the presence of royal power already in to historia powolnego i stabilnego rozwoju, lecz hsto- the early 8th century, but whether this alleged Danish ria miasta, które doświadczyło okresów gwałtownego king had anything to do with the founding of the town wzrostu i dramatycznej recesji, które odzwierciedlały remains uncertain. It is also uncertain what happened ogólnoświatowe zmiany społeczne, polityczne i gospo- in Ribe after the collapse of Danish royal power in the th darcze. Jest prawdopodobne, że populacja Ribe Wikin- late 9 century. It is difficult to imagine the church not having support from the Archbishopric of Hamburg/ gów i Ribe średniowiecznego musiała przejść jeszcze Bremen and perhaps also a local but otherwise un- gwałtowniejsze zmiany niż te, które znamy z wczesnego known patron. średniowiecza. It is difficult not to interpret the th10 century fortifi- Emporium Ribe z VIII w. wprowadziło do Skan- cation of the town as a royal project and could perhaps dynawii urbanizację, handel dalekosiężny, gospodarkę be linked to the conflicts with the german emperors monetarną i rynki na większą skalę niż kiedykolwiek Henry the Fowler and Otto II in 934 and 974-83. Also wcześniej na północy. Jednak wydaje się ryzykowne Canute’s reform of the Danish church in c. 1020 testifies umieszczanie w znanych nam dziś granicach wczesnego to royal power being present in Ribe (Gelting 2004). At Ribe więcej niż 500 osób. Po gwałtownej recesji z IX w. this point in time it seems as if the bishop was put in w Ribe pozostało niewiele więcej niż kilkaset osób. Na- charge of the town by the king who paid the bishop with gły wzrost w XI i XII w. oznaczał największą ekspansję half of his incomes from Ribe. These rights were bought miasta przed XX w. Nie ma pewnego sposobu na osza- back by later kings in the course of the 13. C. Fig. 20. cowanie liczby ludności żyjącej w mieście przed 1200 r., ale skoro zamieszkany teren był znacznie większy niż Ribe z roku 1600 r., określa się tę liczbę na ok. 5000. Ryc. 19. Trudno odpowiedzieć na pytanie, kto sprawował kontrolę w Ribe. Vita Anskari przekazał, że duński król dzierżył władzę nad miastem w połowie IX w., ale nie wiemy, czy było tak również wcześniej lub później. Kie- dy przyjrzymy się bogatej archeologii miasta, wyłaniają się pewne wzory, które wskazują na istnienie władzy królewskiej już na początku VIII w., jednak niewiado- mą pozostaje, czy ów domniemany duński król miał coś wspólnego z założeniem miasta. Nie wiemy też, co wy- darzyło się w Ribe po upadku duńskiej władzy królew- 224 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

skiej pod koniec IX w. Trudno sobie wyobrazić kościół bez wsparcia Arcybiskupstwa w Hamburgu/ Bremen a także bez wsparcia jakiegoś lokalnego, choć nie znane- go bliżej protektora. Trudno byłoby nie interpretować X-wiecznych fortyfikacji miasta jako królewskiego projektu. Prawdopo- dobnie można je powiązać z konfliktami z cesarzami niemieckimi: Henrykiem Ptasznikiem i Ottonem II w roku 934 i w latach 974 –983. Również reforma duń- skiego kościoła przeprowadzona przez Kanuta w 1020 r. wskazuje na obecność władzy królewskiej w Ribe (Gel- ting 2004). Wydaje się, że w tym okresie biskup, mia- nowany przez króla, sprawował kontrolę nad miastem. Król płacił biskupowi połowę swego dochodu z Ribe. Prawa te zostały przywrócone przez późniejszych wład- ców (XIII w.). RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 225

Bibilografia/Bibliography

BANG J. 2013 The Route to a History of the Cultural Landscape: A Danish Record of Prehistoric and Historic Roads, Tracks and related Structures. [w:] Counterpoint: Essays in Archaeology and Heritage Studies in Honour of Professor Kristian Kristiansen (red. Sophie Bergerbrant & Serena Sabatini) Oxford 2013, s. 703-715)

BEHRE K. E. 2008 Landschaftgeschichte Norddeutschlands. Umwelt und Siedlung von der Steinzeit bis zur Gegenwart. Wachhol- tz, Neumünster 2008.

BENCARD M., BENDER JØRGENSEN L. 1990 Excavation and Stratigraphy. [w:] Ribe Excavations 1970-76 (red. Mogens Bencard et al.) t. 4. Sydjysk Uni- versitetsforlag, Esbjerg, s. 15-167.

CHRISTENSEN K. 1990 Wood-anatomical and Dendrochronological Studies. [w:] Ribe Excavations 1970-76 (red. Mogens Bencard et al.), t. 4. Sydjysk Universitetsforlag, Esbjerg, s. 169-181.

COUPLAND S. 2010 Boom and Bust at 9thC. Dorestad. [w:] Dorestad in an International Framework (Annemarieke Willemsen &Hanneke Kirk red.). Turnhout, Belgium 2010, s. 95-103.

CROIX S. 2015 Permanency in Early Medieval Emporia: Reassessing Ribe. [w:] European Journal of Archaeology, t. 18, nr. 3 (sierpień 2015), s. 497-523.

DEGN O. 2010 Folk i Ribe. [w:] Ribe Bys Historie 2, 1520-1850 (red. Søren Bitsch Christensen) 2010, s. 88-132.

EGEBERG HANSEN T. 1996 Et jernalderhus med drikkeglas i Dejbjerg, Vestjylland. [w:] kuml 1993-94, s. 211-237.

FEVEILE C. 2006 a Ribe på nordsiden af åen, 8.-12. århundrede. [w:] Ribe Studier. Det ældste Ribe, Bd. 1.1 (red. C. Feveile), s. 13-63. 2006b Mønterne fra det ældste Ribe. [w:] Ribe Studier. Det ældste Ribe, Bd. 1.1 (red. C. Feveile), s. 279-312. 2006c ASR 926 Ribelund I. [w:] Ribe Studier. Det ældste Ribe, Bd. 1.2 (red. Claus Feveile) 2006, s. 211-238. 2006d ASR 1085 Gasværksgrunden. [w:] Ribe Studier. Det ældste Ribe, Bd. 1.2 (red. Claus Feveile) 2006, s. 313-329. 2008 Series X and Coin Circulation in Ribe. [w:] Studies in Early Medieval Coinage, t. 1. Two Decades of Discovery (red. Tony Abramson), 2008, s. 53-67. 2014 At the geestland edge southwest of Ribe: On the track of a centre of wealth during the 1st Millenium AD. [w:] Wealth and Complexity. Economically specialized sites in Late Iron Age Denmark (red. Ernst Stidsing, Karen Høilund Nielsen & Reno Fiedel), 2014, s. 73-89.

FEVEILE C., JENSEN S. 2006 ASR 8 Rosenallé. [w:] Ribe Studier. Det ældste Ribe, Bd. 1.2 (red. Claus Feveile) 2006, s. 65-118.

GELTING M. 2004 Elusive Bishops: Remembering, Forgetting, and Remaking the History of the Early Danish Church. [w:] The Bishop: Power and Piety at the First Millennium, (red. Sean Gilsdorf). Neue Aspekte der europäischen Mit- telalterforschung, 4. Münster, s. 169-200. 226 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

HANSEN H. J. 1990 Dankirke. Jernalderboplads og rigdomscenter. Oversigt over udgravningerne 1965-70. [w:] kuml 1988-89, (1990) s. 201-247.

HODGES R. 1982 Dark Age Economics. 2008 Fifty Years after Dunning: Reflections on Emporia, their Origins and Development. [w:] Studies in Early Medieval Coinage, t. 1. Two Decades of Discovery (red. Tony Abramson), 2008, s. 113-118

HOLST M. K. 2014 Warrior aristocracy and village community. [w:] Wealth and Complexity. Economically specialized sites in Late Iron Age Denmark (red. Ernst Stidsing, Karen Høilund Nielsen & Reno Fiedel), 2014, s. 179-197.

HVASS S. 1988 Jernalderens bebyggelse. [w:] Fra stamme til stat i Danmark 1. Jernalderens stammesamfund (red. Peder Mortensen & Birgit M. Rasmussen) 1988, s. 53-92.

IMER L., KNUDSEN M., SØVSØ M. 2013 Ribe-stenen. [w:] By, marsk og geest 25, 2013, p. 29-39.

JENSEN M. A. 2013 Udgravningerne i Sct. Nicolaj Gade – nyt om Ribes markedsplads i det 9th og 10th årh. [w:] By, marsk og geest 25, 2013, p. 9-27.

JENSEN S. 1991 Dankirke-Ribe. Fra handelsgård til handelsplads. [w:] Fra stamme til stat i Danmark 2. Høvdingesamfund og kongemagt (red. Peder Mortensen & Birgit M. Rasmussen) 1991, s. 73-88.

JENSEN S. (RED.) 1998 Marsk, land og bebyggelse. Ribeegnen gennem 10.000 år, t. I-II. 1998.

JÖNS H. 2008 Gross Strömkendorf bei Wismar – das emporium reric der fränkischen Riechsannalen. [w:] Die Wikinger, Begleitbuch zur Ausstellung (Historischen Museum der Pfalz Speyer), 2008, s. 154-155.

MALMER B. 1966 Nordiska mynt fore ar 1000. Lund 1966.

MATTHIESSEN H. 1930 Hærvejen.

MULVAD S., SØVSØ M. 2011 Skallebæk Mølle i Seem sogn. [w:] By, marsk og geest 23, 2011, s. 21-33.

NÄSMAN U. 2000 Exchange and politics: the eighth-early ninth century in Denmark. [w:] The long Eighth Century(red. Inge Lyse Hansen & Chris Wickham) Leiden 2000, s. 35-68. 2006 Danerne og det danske riges opkomst. [w:] kuml 2006, s. 205- 241.

NIELSEN K. H. 2014 Key issues concerning ’central places’. [w:] Wealth and Complexity. Economically specialized sites in Late Iron Age Denmark (red. Ernst Stidsing, Karen Høilund Nielsen & Reno Fiedel), 2014, s. 11-50. RIBE W JUTLANDII – OD EMPORIUM NAD MORZEM PÓŁNOCNYM DO SIEDZIBY BISKUPSTWA 227

ODGAARD B., KRISTIAN D. 2014 Sedimenter. [w:] Nørre Vosborg i tid og rum. Borg og herresæde (red. Anders Bøgh, Helle Henningsen & Kristian Dalsgaard) 2014, s. 31-33.

POULSEN B. 2010 Økonomi og erhverv. [w:] Ribe Bys Historie 1, 710-1520 (red. Søren Bitsch Christensen), 2010, p. 201-243.

POULSEN B., SINDBÆK S. M. 2011 Settlement and Lordship in Viking and Early Medieval Scandinavia. [w:] Settlement and Lordship in Viking and Early Medieval Scandinavia (Bjørn Poulsen & Søren M. Sindbæk eds.) 2011, s. 1-28.

PRICE N. S. 2002 The Viking Way. Religion and War in Late iron Age Scandinavia. Uppsala 2002.

RANDSBORG K. 1980 Denmark in the Viking Age. The formation of a state. London.

SAWYER P, 1991 Kings and royal power. [w:] Fra stamme til stat i Danmark 2. Høvdingesamfund og kongemagt (red. Peder Mortensen & Birgit M. Rasmussen) 1991, s. 282-288.

SEGSCHNEIDER M. 2014 Centrality and trade on the North Frisian Islands during the Migration period. [w:] Wealth and Complexity. Economically specialized sites in Late Iron Age Denmark (red. Ernst Stidsing, Karen Høilund Nielsen & Reno Fiedel), 2014, s. 65-71

SINDBÆK S. M. 2007 Networks and nodal points: The emergence of towns in early Viking Age Scandinavia. [w:] Antiquity 81 (2007), s. 119-132.

SINDBÆK S. M., SØVSØ M. w przygotowaniu: The earthworks of Viking Ribe.

SKRE D. 2007 Post-substantivist Towns and Trade AD 600-1000. [w:] Means of exchange. Dealing with Silver in the Viking Age. Kaupang Excavation Project Publication Series, t. 2 (red. Dagfinn Skre), Oslo 2007, s. 327-341.

STEUER H. 2005 Seehandelsplätze. In. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (red. Heinrich Beck et.al.), Band 28, p. 21-25, Berlin 2005.

STIDSING E., HØILUND NIELSEN K., FIEDEL R. (RED). 2014 Wealth and Complexity. Economically specialized sites in Late Iron Age Denmark.

SØVSØ M. 2006 Arkæologiske undersøgelser i Sønderportsgade – Ribes hovedgade gennem 900 år. [w:] By, marsk og geest 18, 2006, s. 5-33. 2007 Arkæologiske undersøgelser i Ribes Dagmarsgade – topografi og bebyggelsesstruktur i de ånære områder. [w:] By, marsk og geest 19, 2007, s. 17-48. 2011 High Medieval Magnate Farms in Jutland with particular Focus on the Region of Ribe. [w:] Settlement and Lordship in Viking and Early Medieval Scandinavia (red. Bjørn Poulsen & Søren M. Sindbæk) 2011, p. 119- 135. 228 MORTEN SØVSØ, SYDVESTJYSKE MUSEER

2014 Ansgars Kirche in Ribe. [w:] Mythos Hammaburg (red. Rainer-Maria Weiss & Anne Klammt) 2014, s. 245- 254.

VAN ES W. A., VERWERS W. J. H. 1986 Dorestad. [w:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde (red. H. Beck) de Gruyter 1986.

WILLEMSEN A., HANNEKE K. (RED.) 2010 Dorestad in an International Framework. Turnhout, Belgium 2010.

WILLIAMS G. 2010 The Influence of Dorestad Coinage on Coin Design in England and Scandinavia. [w:]Dorestad in an Inter- national Framework (red. Annemarieke Willemsen & Hanneke Kirk). Turnhout, Belgium 2010, s. 105-111.