Akademia Wychowania Fizycznego im. Bronisława Czecha w Krakowie
Analiza Rynku Turystycznego Kambod Ŝy
Anna Ziajka IV TiR Dzienne ORT 3 Nr indeksu 32741
1 Spis tre ści
Spis tre ści...... 2 Wst ęp...... 3 I. KAMBOD śA – PODSTAWOWE INFORMACJE ...... 4 1.1 Poło Ŝenie kraju ...... 4 1.2 Podstawowe informacje o Kambod Ŝy...... 5 1.3 Symbole narodowe ...... 5 1.4 Historia ...... 7 1.5 Warunki naturalne ...... 9 1.6 Klimat...... 10 1.7 Flora i fauna...... 11 1.8 Ludno ść ...... 12 1.9 Religia...... 12 1.10 Ustrój ...... 12 1.11 Gospodarka...... 13 II. WARUNKI ROZWOJU TURYSTYKI ...... 14 2.1 Regiony koncentracji ruchu turystycznego i ich atrakcje turystyczne ...... 14 2.2 Dost ępno ść komunikacyjna Kambod Ŝy ...... 17 2.3 Przemieszczanie si ę po kraju...... 19 2.4 Uwarunkowania polityczno- prawne...... 20 2.5 Bezpiecze ństwo ...... 21 2.6 Opieka medyczna ...... 21 III. RYNEK RECEPCJI TURYSTYCZNEJ...... 22 3.1. Rynek Kambod Ŝy jako cz ęść regionu w mi ędzynarodowym ruchu turystycznym. 22 3.2 Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy...... 28 3.3 Kierunki, z których przyje ŜdŜaj ą tury ści...... 31 3.4 Sezonowo ść przyjazdów do Kambod Ŝy...... 34 3.5 Cel przyjazdów i profil turystów...... 35 3.6 Odwiedzane regiony...... 38 3.7 Środki lokomocji...... 39 3.8 Długo ść pobytu...... 40 3.9 Baza noclegowa...... 41 3.10 Dochody z turystyki mi ędzynarodowej...... 43 3.11 Prognozy dotycz ące liczby przyjazdów do Kambod Ŝy...... 44 IV. RYNEK EMISJI TURYSTYCZNEJ ...... 47 4.1 Liczba wyjazdów zagranicznym ...... 47 4.2 Kierunki, w jakich wyje ŜdŜaj ą tury ści...... 48 4.3 Cele wyjazdów ...... 49 4.4 Środki lokomocji ...... 50 V. ZNACZENIE RYNKU TURYSTYCZNEGO KAMBOD śY DLA POLSKI...... 51 Zako ńczenie...... 51 Bibliografia...... 53 Spis rycin ...... 54 Spis wykresów...... 55 Spis tabel ...... 56 Informacja...... 56
2 Wst ęp
Królestwo Kambod Ŝy to azjatycki kraj zachwycaj ący pi ęknem krajobrazów i kultur ą, której pocz ątki si ęgaj ą czasów staro Ŝytnych. Obecny wizerunek pa ństwa w świecie to jednak, oprócz tak znanych symboli Imperium Khmerskiego jak świ ątynia Angor Wat, tak Ŝe cie ń niechlubnych wydarze ń z historii nowo Ŝytnej. Krwawe panowanie Czerwonych Khmerów w latach ’70 XX wieku oraz walki o niepodległo ści i niepokoje wewn ętrzne, to tak Ŝe Królestwo Kambod Ŝy.
Nieskazitelna natura, interesuj ące symbole przeszło ści dalszej i bli Ŝszej, ciekawa kultura człowieka- wszystkie te elementy składają si ę na atrakcyjno ść Kambod Ŝy. Została ona zauwa Ŝona na świecie i zacz ęła przyci ąga ć do kraju turystów z całego świata, co oznacza, iŜ stworzony został w Kambod Ŝy rynek turystyczny. To szerokie poj ęcie obejmuje zarówno aktualnych lub potencjalnych nabywców produktu turystycznego, jak i wszelkie dobra i usługi turystyczne, które podlegaj ą wymianie, oraz ich wytwórców. Rynek turystyczny to tak Ŝe płaszczyzna, na której elementy rynku podlegaj ą wzajemnym interakcjom. Jest to zatem bardzo zło Ŝony system, który w Kambod Ŝy rozwija si ę od niedługiego okresu, stanowi wi ęc ciekawy przedmiot bada ń.
Celem tej pracy jest zatem zbadanie rynku turystycznego Kambod Ŝy, jego elementów i ich powi ąza ń oraz wykazanie istniej ących trendów i zale Ŝno ści. W pierwszej kolejno ści zostan ą przedstawione podstawowe informacje na temat Kambod Ŝy oraz jej uwarunkowa ń do rozwoju turystyki. W dalszych rozdziałach pracy omówiony zostanie rynek recepcji i emisji turystycznej. Na koniec poddane zostanie analizie znaczenie rynku turystycznego Kambod Ŝy dla gospodarki turystycznej Polski.
Opracowanie to b ędzie tworzone na podstawie danych statystycznych Ministerstwa Turystyki Kambod Ŝy i innych instytucji posiadaj ących informacj ę na omawiany temat. Źródłem b ędą tak Ŝe przewodniki oraz publikacje organizacji turystycznych.
3 I. KAMBOD śA – PODSTAWOWE INFORMACJE
1.1 Poło Ŝenie kraju
Kambod Ŝa poło Ŝona jest w Azji południowo- wschodniej na Półwyspie Indochi ńskim. Graniczy z trzema krajami: na północnym- zachodzie z Tajlandi ą, na północy z Laosem i na wschodzie oraz południowym- wschodzie z Wietnamem. Ł ącznie granica l ądowa ma długo ść 2572 km. Ponadto od południowo- zachodniej strony oblewaj ą j ą wody Zatoki Tajlandzkiej. Długo ść linii brzegowej wynosi 443 km.
Rycina nr 1. Poło Ŝenie Kambod Ŝy na mapie świata i Azji Źródło: www.wikipedia.pl
Rycina nr 2. Kambod Ŝa i kraje s ąsiaduj ące Źródło: www.cia.gov
4 1.2 Podstawowe informacje o Kambod Ŝy
Kambod Ŝą (oficjalna nazwa Królestwo Kambod Ŝy) zajmuje powierzchni ę 181 040 km² i jest zamieszkiwana jest przez około 14,5 mln Stolicą Kambod Ŝy i zarazem najwi ększym miastem w kraju jest Phnom Penh. Pozostałe wi ększe jednostki osadnicze to: Battambang, Kampong Czam, Pursat, Kompong Som i Kampot.
Językiem urz ędowym w Kambod Ŝy jest j ęzyk khmerski, jednak Ŝe rozpowszechniony jest równie Ŝ język francuski (co stanowi pozostało ść po istnieniu koloni francuskiej na tym obszarze) oraz angielski. Jednostka monetarn ą u Ŝywan ą w kraju jest riel. Ró Ŝnica czasowa w stosunku do UTC wynosi +7 godzin.
1.3 Symbole narodowe
Flaga Kambod Ŝy składa si ę z 3 kolorów - niebieskiego, czerwonego i białego. Kolor niebieski (2 pasy: na dole i u góry flagi) symbolizuje rodzin ę królewsk ą, czerwony - naród, a biały - religi ę (buddyzm). W centralnej cz ęś ci przedstawiona jest świ ątynia Angkor Wat.
Rycina nr 3. Flaga Kambod Ŝy Źródło: www.encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4169064
5 Godło Kambod Ŝy w obecnej formie zostało przyj ęte w 1993 roku. W środkowej cz ęś ci godła przedstawiony jest miecz spoczywaj ący na dwóch ceremonialnych misach. Poni Ŝej umieszczony jest wieniec laurowy z Orderem Królewskim. Po bokach godła widniej ą dwa stworzenia zwane „gajasingha” i „singla”, które trzymaj ą w r ękach pi ęcio- poziomowe parasole. Godło zwie ńczone jest królewsk ą koron ą, z której bij ą promienie słoneczne. Z kolei na dole umieszczona jest wst ęga z napisem w j ęzyku Khmerskim: "Preah Chao Krung Kampuchea" , co znaczy: „Król i Królestwo Kambod Ŝy”.
Rycina nr 4. Godło Kambod Ŝy Źródło: www.encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=4169064
Hymnem Kambod Ŝy od 1993 roku jest Nokoreach. Słowa napisał Chuon Nat, a muzyk ę skomponowali na bazie ludowej melodii kambod Ŝańskiej F. Perruchot oraz J. Jekyll.
Hymn niesie nast ępuj ącą tre ść : Niebiosa chro ńcie Króla, ze ślijcie mu sław ę i rado ść by królował nad naszymi duszami i przyszło ści ą Niech On jeden, potomek suwerennych budowniczych, prowadzi dumne odwieczne królestwo Uśpione w lasach świ ątynie pami ętaj ą splendor Moha Nokor Jako skała wieczny jest naród Khmerów Ufajmy losowi wyznaczonemu Kampuczy Imperium, które rzuca wyzwanie wiekom Pie śni wznosz ą si ę ze świ ąty ń na cze ść naszej wiary buddyjskiej
6 bądźmy wierni wierze naszych dziadów By Niebiosa zesłały swe bogactwa na staro Ŝytne pa ństwo Khmerów, Moha Nokor.
1.4 Historia
W IX w. na terenie dzisiejszej Kambod Ŝy powstało Imperium Khmerów. U szczytu swej pot ęgi w XII i XIII w. obejmowało znaczn ą cz ęść Półwyspu Indochi ńskiego. W efekcie penetracji europejskiej Kambod Ŝa została w 1887 wł ączona do Indochin Francuskich. W czasie II wojny światowej okupowana była ona przez Japoni ę i Syjam. W 1947 proklamowano monarchi ę zale Ŝną od Francji.
W 1954 na konferencji w Genewie Francja uznała niepodległo ść Kambod Ŝy. Szefem pa ństwa został Norodom Sihanouk. W 1970 dokonano zamachu stanu, w wyniku którego rz ąd przej ął generał Lon Nol wraz z grup ą proameryka ńskich wojskowych i polityków. Rozpocz ęła si ę, skierowana przeciwko nim, wojna domowa, prowadzona wspólnie przez ugrupowania zwi ązane z Chinami (Czerwoni Khmerzy) i zwolennikami Sihanouka.
W 1975 oddział Czerwonych Khmerów pod dowództwem Pol Pota przej ął władz ę. Za ich rz ądów pa ństwo było izolowane od reszty świata i pozostawało politycznie zwi ązane z Chinami. Czerwoni Khmerzy zlikwidowali szkoły, deportowali ludno ść miejsk ą, zmuszali ludzi do bezpłatnej i niewolniczej pracy, planowo realizowali ludobójstwo (w 1979 w wyniku chorób, głodu i masowych egzekucji śmier ć poniosło 2 mln osób).
W 1978 opozycja utworzyła Zjednoczony Front Ocalenia Narodowego Kampuczy, w styczniu 1979 przy wsparciu wojsk wietnamskich obalono dyktatur ę Pol Pota i proklamowano Ludow ą Republik ę Kampuczy. Kraj znalazł si ę pod wojskow ą i polityczn ą kontrol ą Wietnamu. W tym okresie zacz ęły działa ć w opozycji, wspierane przez Chiny i Zachód, ugrupowania zbrojne, w skład których weszli Czerwoni Khmerzy. W 1982 Norodom Sihanouk i Czerwoni Khmerzy utworzyli opozycyjny rz ąd na terytorium kontrolowanym przez opozycj ę wzdłu Ŝ granicy z Tajlandi ą. W 1989 pod naciskiem USA z Kambod Ŝy wycofano wojska wietnamskie.
7 W maju 1989 ponownie zmieniono nazw ę na Pa ństwo Kambod Ŝy. W 1991 pod auspicjami ONZ w Pary Ŝu zawarto układ o zawieszeniu broni. W wyborach w czerwcu 1993 wygrało ugrupowanie Norodoma Sihanouka, który został mianowany królem, przywrócona została te Ŝ monarchia. Ugrupowanie Czerwonych Khmerów zbojkotowało wybory i zapowiedziało kontynuacj ę walki, nowo utworzony parlament uchwalił akt prawny uznaj ący członków organizacji za zbrodniarzy. 1997 w koalicji rz ądz ącej wybuchł konflikt zbrojny spowodowany prób ą porozumienia rojalistycznej cz ęś ci rz ądu z Czerwonymi Khmerami. Przywódca rojalistów ksi ąŜ e Ranariddh został zmuszony do opuszczenia kraju. Kambod Ŝańska Partia Ludowa z Hun Senem na czele, dokonała zamachu stanu i przej ęła cał ą władz ę - partia ta, w atmosferze zastraszenia i przemocy, wygrała wybory z 1998 r.
Po śmierci Pol Pota w 1998, ONZ podj ęła negocjacje z władzami Kambod Ŝy zmierzaj ące do ustanowienia mi ędzynarodowego trybunału dla os ądzenia zbrodni popełnionych w czasie rz ądów Czerwonych Khmerów. Pod naciskiem mi ędzynarodowej opinii publicznej premier zgodził si ę na powrót Ranariddha, który po wyborach obj ął funkcj ę przewodnicz ącego parlamentu.
Pod koniec 1998 władze zawarły porozumienie z ostatnimi oddziałami Czerwonych Khmerów, wielu z przywódców ugrupowania zostało objętych amnesti ą w zamian za uznanie rz ądu i zaprzestanie walki. W 2001 przyj ęto ustaw ę o powołaniu trybunału do os ądzenia zbrodni Czerwonych Khmerów.
2002 ONZ wycofała si ę z rozmów w kwestii trybunału do spraw zbrodni re Ŝimu zarzucaj ąc władzom sabotowanie tego projektu. ONZ i rz ąd kambod Ŝański powrócili do stołu rokowa ń w 2003, aby ostatecznie ustali ć zasady funkcjonowania trybunału. W pa ździerniku 2004 parlament ratyfikował umow ę rz ądu i ONZ o powołaniu Mi ędzynarodowego Trybunału ds. Ludobójstwa i Zbrodni Przeciwko Ludzko ści w Kambod Ŝy. Wybory parlamentarne w 2003 roku ponownie wygrała Kambod Ŝańska Partia Ludowa, premierem ponownie Hun Sen.
W 2004 roku Kambod Ŝa została członkiem Światowej Organizacji Handlu. W tym samym roku miejsce króla Sihanouka, który abdykował, zaj ął jego syn Norodom Sihamoni.
8 1.5 Warunki naturalne
Kambod Ŝa jest krajem nizinnym. W centralnej cz ęś ci znajduje si ę rozległa (zajmuj ąca ¾ powierzchni kraju), aluwialna Nizina Mekongu. W południowo- zachodniej cz ęś ci kraju umiejscowione s ą Góry Kardamonowe z najwy Ŝszym szczytem Kambod Ŝy Aural o wysoko ści 1813m. n.p.m. Od południa s ąsiaduj ą one z nieco ni Ŝszymi Górami Słoniowymi (wysoko ści do 1000m. n.p.m.) za ś na zachodzie z nizinnym wybrze Ŝem Zatoki Tajlandzkiej. Wzdłu Ŝ granicy tajlandzkiej ci ągnie si ę w ąski grzbiet górski Dangrek, a na terenach przygranicznych z Wietnamem odnajdziemy odgał ęzienia Gór Annamskich, tworz ące Płaskowy Ŝ Centralny (wysoko ści do 1103 m. n.p.m.). W skład terytorium Kambod Ŝy wchodz ą tak Ŝe małe przybrze Ŝne wyspy.
Rycina nr 5. Kambod Ŝa, mapa geograficzna.
Kambod Ŝa posiada dobrze rozwini ętą sie ć rzeczn ą. Najwi ększ ą rzek ą jest Mekong, który płynie z północy na południe, przecinaj ąc szerok ą dolin ą wschód kraju. Wa Ŝnym
9 elementem hydrograficznym Kambod Ŝy jest jezioro Tonle Sap, maj ące powierzchni ę od 2600 km² w porze suchej do 10400 km² w porze deszczowej. Z jeziora wypływa rzeka o tej samej nazwie, która w czasie pory suchej płynie na południe i wpada do Mekongu. W czasie pory deszczowej nadmiar wody w Mekongu powoduje cofanie si ę wód rzeki w kierunku jeziora, które rozlewa si ę w centralnej cz ęś ci niziny. Gł ęboko ść Tonle Sap wzrasta wówczas z 1-3 m do 12 m. Z tego powodu zbiornik ten posiada jedne z najliczniejszych zasobów ryb słodkowodnych na świecie. Pozostałe znacz ące rzeki to Tonle Srepok, Tonle San, Stung Sen, Stung Sreng, Stung Chinit, Prek Chhlong, Sangke.
1.6 Klimat
W Kambod Ŝy panuje klimat zwrotnikowy monsunowy, w którym wyró Ŝnia si ę dwie pory roku: deszczow ą i such ą. Pora deszczowa trwa od maja do pa ździernika i charakteryzuje si ę wyst ępowaniem bardzo wysokiej wilgotno ści powietrza, cz ęstymi ulewami monsunowymi i średnimi temperaturami wahaj ącymi si ę od 27 do 30 stopni Celsjusza. Natomiast pora sucha wyst ępuje od pa ździernika do maja i wówczas panuj ą nieco ni Ŝsze średnie temperatury (od 25 do 27 stopni Celsjusza), a deszcze padaj ą sporadycznie.
Wykres nr 1. Temperatury w Kambod Ŝy Źródło: www.trasnazja.pl
10
Wykres nr 2. Miesi ęczne sumy opadów w Kambod Ŝy Źródło: www.transazja.pl
1.7 Flora i fauna
Flora i fauna Kambod Ŝy s ą z pewno ści ą jej wielkimi atutami. Kraj jest zalesiony w około 45%, lecz wyst ępuje znacz ący problemem deforestacji. Kambod Ŝa traci tereny poro śni ęte pierwotnymi lasami w niemal najwy Ŝszym tempie na świecie. W przeci ągu 5 lat (2000- 2005) starciła 29% lasów pierwotnych.
Na południu i w cz ęś ci środkowej wyst ępuj ą wilgotne lasy równikowe, przechodz ące ku północy w monsunowe, trac ące li ście w porze suchej (z drzewami sandałowymi, kamforowymi, tekowymi, i damarzynkiem), a nast ępnie w sawanny o trawach dochodz ących do 1,5 m. Powy Ŝej 800 m n.p.m. wyst ępuj ą lasy sosnowe. Na wybrze Ŝu spotykamy lasy namorzynowe, a na okresowo zalewanych obszarach – bagienne. Powszechnie wyst ępuj ą tzw. palmy cukrowe, uwa Ŝane za symbol Kambod Ŝy (wykorzystuje si ę je jako surowiec budowlany oraz podstawowy składnik do wyrobu cukru, octu, lekarstw i wina).
W Kambod Ŝy mo Ŝna spotka ć niezliczon ą liczb ę gatunków zwierz ąt. śyj ą tam tygrysy, lamparty, nied źwiedzie, słonie, bawoły i jelenie. Wilgotne lasy zamieszkuje lotokot i kalong, a z ssaków naczelnych wyst ępuj ą gibony, makaki i langury. Wyst ępuje te Ŝ kilka niebezpiecznych gatunków w ęŜ y, np. kobra królewska czy pytony oraz mnóstwo kormoranów, Ŝurawi, zimorodków i pelikanów. W Mekongu Ŝyj ą tak Ŝe niektóre gatunki
11 du Ŝych ryb, np. ogromny sum, który osi ąga nawet 3 m długo ści. Na uwag ę zasługuj ą równie Ŝ niezwykle rzadko spotykane delfiny słodkowodne.
1.8 Ludno ść
Kambod Ŝa zamieszkiwana jest przez około 14,5 mln osób. Przy bardzo wysokim poziom urodze ń (26,5 ‰) przyrost naturalny jest nieproporcjonalnie niski i wynosi ok. 1,7%. Spowodowane jest to jedn ą z najwy Ŝszych w Azji stop ą zgonów (8,16‰). Najwy Ŝsz ą śmiertelno ść odnotowuje si ę w śród niemowl ąt, a przyczynia si ę do tego n ędza i kiepski system opieki zdrowotnej. Średnia długo ść Ŝycia m ęŜ czyzn to 56 lat, w przypadku kobiet jest to o 6 lat wi ęcej.
Gęsto ść zaludnienia wynosi średnio ok. 80 os/km². Zamieszkane s ą głównie tereny wiejskie, w miastach mieszka zaledwie 22% populacji Kambod Ŝy. Ludno ść rozmieszczona jest bardzo nierównomiernie. Blisko 80% zamieszkuje okolice doliny rzeki Mekong i jeziora Tonle Sap. Najsłabiej zaludnionymi rejonami s ą północno wschodnie prowincje, gdzie g ęsto ść zaludnienia nie przekracza poziomu 5os/km². Pa ństwo jest stosunkowo jednolite pod wzgl ędem etnicznym. 94% populacji stanowi ą Khmerzy. Pozostałe grupy etniczne to Chi ńczycy (3%), Wietnamczycy(2%), Czamowie, Tajowie i inni.
1.9 Religia
Wiod ącą religi ą jest Buddyzm Therawada, wyznawany przez blisko 95% mieszka ńców Kambod Ŝy. Praktykowany jest tak Ŝe Islam (przez ok. 3% populacji, głównie Malajów) form ę oraz braminizm (wi ększo ść wyznawców to Czamowie). Najmniejsz ą grup ą s ą Chrze ścijanie.
1.10 Ustrój
Zgodnie z konstytucj ą z 1993 Kambod Ŝa stała si ę monarchia konstytucyjn ą. Głow ą pa ństwa i zwierzchnikiem sił zbrojnych jest król, powoływany do Ŝywotnio przez Rad ę
12 Tronow ą. Władza ustawodawcza nale Ŝy do 122-osobowego Zgromadzenia Narodowego (izba ni Ŝsza), wybieranego w wyborach powszechnych na 5-letni ą kadencj ę, i 61- osobowego Senatu (izba wy Ŝsza), powoływanego przez partie polityczne w proporcji do ich reprezentacji w izbie ni Ŝszej. Władz ę wykonawcz ą sprawuje rz ąd. Premiera powołuje król na wniosek przewodnicz ącego Zgromadzenia Narodowego. Konstytucja ustanowiła niezawisłe s ądownictwo z S ądem Najwy Ŝszym na czele.
1.11 Gospodarka
Kambod Ŝa jest krajem słabo rozwini ętym, jednym z najbiedniejszych w świecie. Produkt krajowy brutto według parytetu siły nabywczej na 1 mieszka ńca wynosi 2200 dolarów USA i jest najni Ŝszy w Azji. Inflacja wynosi 20,2% a bezrobocie utrzymuje si ę około 3,5%. Szacuje się, Ŝe 35% ludno ści Ŝyje poni Ŝej linii ubóstwa. Powolny wzrost gospodarczy w przypadku Kambod Ŝy notuje si ę od 1986, kiedy rozpocz ął si ę w kraju proces prywatyzacji przedsi ębiorstw pa ństwowych oraz zakładów rzemie ślniczych.
Podstaw ą gospodarki jest rolnictwo, sektor, w którym zatrudnionych jest 68% społecze ństwa, a który przynosi zaledwie 29% krajowych dochodów. W celach rolniczych wykorzystuje si ę 21,6% ziem, z czego na 70% uprawia si ę ry Ŝ. Ponadto w strukturze zasiewów odnale źć mo Ŝna kukurydz ę, maniok, trzcin ę cukrow ą i kauczukowiec. Wiele osób zatrudnienie znajduje tak Ŝe w rybołówstwie, rozwini ętym nad jeziorem Tonle Sap i rzek ą Mekong.
Przemysł w Kambod Ŝy jest słabo rozwini ęty. Najistotniejsz ą jego gał ąź stanowi przemysł odzie Ŝowy, który przynosi ponad 70% wpływów z eksportu (niemal 75% produktów odzie Ŝowych eksportowanych jest do USA). Drugim dominuj ącym sektorem jest przemysł spo Ŝywczy z łuszczarniami ry Ŝu, gorzelniami, zakładami przetwórstwa ryb i zakładami tytoniowymi. Ponadto funkcjonuje przemysł drzewny (fabryki kauczuku, tartaki) i chemiczny (głownie produkcja nawozów fosforowych, obuwia gumowego i opon).
Bardzo pr ęŜ nie rozwijaj ącą si ę gał ęzi ą gospodarki jest przemysł turystyczny. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy systematycznie ro śnie i w 2008 roku osi ągn ęła 2 mln. Przemysł
13 turystyczny jest w tej chwili drugim najwi ększym źródłem twardej waluty w kraju (po przemy śle odzie Ŝowym).
Kambod Ŝa ma ujemny bilans handlowy. Warto ść eksportu w 2005 roku wynosiła 2,7 mld dolarów USA, natomiast importu 3,5 mld dolarów USA. Głównymi partnerami handlowymi s ą Chiny, USA, Francja i Tajlandia.
II. WARUNKI ROZWOJU TURYSTYKI
2.1 Regiony koncentracji ruchu turystycznego i ich atrakcje turystyczne
W Kambod Ŝy mo Ŝna wyró Ŝni ć kilka głównych regionów turystycznych. S ą to: Angkor, Phnom Penh, południowe wybrze Ŝe Kambod Ŝy oraz wschodnia Kambod Ŝa.. a) Angkor
Angor, poło Ŝony 10 km północ od jeziora Tonle Sap, to jeden z najbardziej interesuj ących archeologicznych parków archeologicznych w Azji Południowo- Wschodniej. Park ten rozci ąga si ę na obszarze 400 km 2, a na jego terenie odnajdziemy jeden z najwi ększych na świecie kompleks świ ątynny oraz pozostało ści po stolicy Imperium Khmerów z IX do XV wieku. Prawdopodobnie, w XI wieku, Angkor zamieszkany przez około milion mieszka ńców, był najwi ększym miastem ówczesnego świata. Z niewyja śnionych do dzisiaj przyczyn, w XV miasto zostało opuszczone przez jego mieszka ńców i na kilka wieków zapomniane. Dopiero w 1860 roku europejski badacz przypadkiem natkn ął si ę na wspaniałe ruiny ukryte w środku d Ŝungli. Pi ękno kompleksu doceniła w 1992 roku komisja UNESCO, wpisuj ąc go na List ę Światowego Dziedzictwa.
Najpopularniejsz ą i najwi ększ ą z budowli w Parku Archeologicznym Angkor jest Angkor Wat. Świ ątynia ta stała si ę swego rodzaju symbolem Kambod Ŝy, a jej przedstawienie odnale źć mo Ŝna na fladze narodowej pa ństwa.
14
Rycina nr 6. Angkor Wat Źródło: www.transazja.pl
Kolejna popularna świ ątynia słynie z gigantycznych kamiennych twarzy, których w całej świ ątyni jest 216. Twarze przedstawiaj ą prawdopodobnie Budd ę, albo Avalokite śwar ę, buddyjskiego Boddhisatw ę Współczucia. Z kolei obiekt Ta Prohm zadziwia bardzo efektownym zasymilowaniem z d Ŝungl ą. Konary wielkich drzew wrastaj ą i przeplataj ą si ę z kamiennymi murami tworz ąc niesamowite wra Ŝenie. b) Phnom Penh
Phnom Penh, czyli stolica Kambod Ŝy, jest poło Ŝona w południowo-zachodniej cz ęś ci kraju, w tak zwanych czterech ramionach, czyli przy uj ściu rzeki Tonle Sap do Mekongu. Miasto bardzo interesuj ące nie tylko ze wzgl ędu na liczne zabytki, lecz tak Ŝe z powodu jego mieszka ńców. 2 milionowa osada jest bardzo Ŝywa, gło śna, pełna riksz i motorów, a codzienne Ŝycie jej mieszka ńców toczy si ę na ulicy. Dodatkowego uroku dodaje Phnom Penh wyczuwalna atmosfera kolonijnego francuskiego miasta.
Cennym zabytkiem w Phnom Penh jest Pałac Królewski, zbudowany w 1870 roku. W skład zespołu pałacowego wchodz ą m.in. Rezydencja Królewska, Sala Tronowa oraz Srebrna Pagoda. Srebrna Pagoda nale Ŝy do najwi ększych atrakcji miasta, ze wzgl ędu na przechowywan ą w niej bogat ą kolekcj ę bezcennych przedmiotów, takich jak "Szmaragdowy Budda", statuetki z okresu Angkor czy królewska lektyka.
Lepszemu zrozumieniu sztuki i architektury Kambod Ŝy z okresu jej najwi ększego rozkwitu słu Ŝy Muzeum Narodowe. Zebrano w nim ponad 5000 przedmiotów, w śród których s ą
15 m.in. pos ągi i inne przedmioty z okresu Angkor, w tym słynna statua "Tr ędowatego Króla" z Angkor Thom.
Kolejn ą atrakcj ą turystyczn ą Phnom Penh jest Pomnik Niepodległo ści, odsłoni ęty w 1958 roku, dla upami ętnienia niezale Ŝno ść Kambod Ŝy od pa ństw kolonialnych. Tak Ŝe niechlubne panowanie Czerwonych Khmerów ma w mie ście swój wyd źwi ęk. W dawnym wi ęzieniu utworzonym przez krwawych władców utworzono Muzeum Toul Sleng. Mo Ŝna w nim zobaczy ć cele i sale tortur pozostawiono w stanie, w którym porzucili je "Czerwoni Khmerzy". Ponadto w muzeum znajduje si ę prowadzona przez oprawców dokładna dokumentacj ę wi ęźniów, która zawiera m.in. tysi ące zdj ęć ofiar jak i obrazy tortur, namalowane przez Vann Nath, jednego z siedmiu ludzi, którzy prze Ŝyli Toul Sleng. Tutaj znajduje si ę tak Ŝe równie słynna, co kontrowersyjna mapa Kambod Ŝy wykonana z ludzkich czaszek.
Z Czerwonymi Khmerami zwi ązane s ą tak Ŝe Pola Śmierci, miejsce gdzie z ich r ąk zgin ęło 17 tys.ludzi. Obecnie znajduje si ę tam memorialna stupa, w której zgromadzono tysi ące czaszek ofiar Pol Pota i jego re Ŝimu.
Atrakcja Phnom Penh s ą tak Ŝe tradycyjne rynki funkcjonuj ące w mie ście, gdzie mo Ŝna kupi ć niemal wszystko. Miasto zachwyca tak Ŝe pi ękn ą panoram ę rzek Tonle Sap i Mekong oraz kusi licznymi restauracjami i pubami. c) południowe wybrze Ŝa Kambod Ŝy
Region ten przyci ąga turystów spragnionych rozrywki i wypoczynku na pi ęknych i zarazem niezatłoczonych i niezniszczonych pla Ŝach. Dodatkow ą atrakcj ą s ą świe Ŝe owoce morza, które mo Ŝna naby ć u lokalnych rybaków lub skosztowa ć w jednej z wielu restauracji. Region cieszy si ę tak Ŝe bujnym Ŝyciem nocnym. Najsłynniejsz ą nadmorsk ą miejscowo ści ą jest Sihanoukville. Podupadłym kurortem z czasów kolonialnych jest Kep. Turystów przyci ąga te Ŝ Kampot, niedu Ŝe, ciche miasteczko pełne uroku kambod Ŝańskiej prowincji. Oprócz kolonialnej architektury jest to świetna baza wypadowa do pobliskiego Parku Narodowego Bokor.
16 d) wschodnia Kambod Ŝa
Region dziki i mało rozwini ęty. Główn ą atrakcj ą turystyczna s ą atrakcje naturalne. Prowincja Mondulkiri, przy granicy z Wietnamem, przyci ąga wspaniałymi wodospadami. Najbardziej okazałym z nich s ą Bou Sra, Senmonorom i Romnea. Atrakcj ą prowincji s ą tak Ŝe organizowane wyprawy na słoniach w d Ŝungl ę.
W regionie znajduje si ę tak Ŝe niewielkie miasteczko Kratie, które jest jednym z najlepszych miejsc na zapolowanie z aparatem fotograficznym na bardzo rzadkie, Ŝyj ące w Mekongu delfiny rzeczne.
2.2 Dost ępno ść komunikacyjna Kambod Ŝy
Do Kambod Ŝy mo Ŝna dosta ć si ę droga lotnicz ą, lecz tylko z krajów regionu Azji Południowo- Wschodniej. W kraju znajduj ą si ę 17 lotnisk, z czego tylko 6 ma utwardzone pasy startowe, a zaledwie 2 lotniska obsługuj ą poł ączenia mi ędzynarodowe. S ą to Lotnisko Mi ędzynarodowe w Siem Reap oraz w Phnom Penh. Lotnisko w Phnom Penh obsługuj ą nast ępuj ący przewo źnicy:
AirAsia, Jetstar Asia, Shanghai Airlines, Angkor Airlines, Korean Air, Singapore Airlines Bangkok Airways, Malaysia Airlines, Vietnam Airlines Cathay Pacific, President Airlines, Dragonair, Royal Khmer Airlines,
Zapewniaj ą one poł ączenia z takimi miastami jak: Kuala Lumpur, Singapur, Bangkok, Guangzhou, Da Nang, Kunming, Vientiane, Hongkong, Nanning, Luang Probang.
Lotnisko w Siem Reap obsługuj ą z kolei:
Air Asia, Bangkok Airways, Lao Airlines, Air Macau, Jetstar Asia, Malaysia Airlines, Asiana Airlines, Korean Air, PMTair,
17 Royal Khmer Airlines, Vietnam Airlines. Singapore Airlines
Lataj ą one do: Bangkok, Guangzhou, Da Nang, Hanoi, Seoul - Incheon Kunming, Kuala Lumpur, Luang Prabang, Hochiminh, Singapore, Vientiane.
Do Kambod Ŝy mo Ŝna dosta ć si ę tak Ŝe autobusem z Bangkoku w Tajlandii oraz z Ho Chi Minh w Wietnamie. Z Bangkoku linie operuj ą do Siem Reap i Sihanoukville, natomiast z Ho Chi Minh do Phnom Penh i Siem Reap.
Alternatywn ą forma transportu s ą promy, które do Kambod Ŝy docieraj ą z Laosu i Wietnamu, oraz własny transport samochodowy. Granicę mo Ŝna przekroczy ć na nast ępuj ących przej ściach granicznych:
Tab. nr 1. Lądowe Przej ścia Graniczne w Kambod Ŝy
Kraj s ąsiaduj ący Lądowe przej ście graniczne Tajlandia Pet, Cham Yeam O’Smach Dong Prum Chorm Laos Dong Kralor Wietnam Bavet Kaam Samnor-Koh Rokar,Phnom Den
Źródło: opracowanie własne na podstawie www. cambodia-immigration.com
18 Tab. nr 2. Graniczne Porty Morskie w Kambod Ŝy
Graniczne Porty Morskie
Sihanoukville International Port
Phnom Penh International Port
Onha Mong International Port
Źródło: opracowanie własne na podstawie www. cambodia-immigration.com
Podsumowuj ąc, aby dotrze ć do Kambod Ŝy nale Ŝy najpierw dotrze ć do jednego z krajów ościennych b ądź posiadaj ących lotnicze poł ączenie z Kambod Ŝą . Brak jest bezpo średnich poł ącze ń kraju z innymi kontynentami, a nawet z dalszymi regionami Azji.
2.3 Przemieszczanie si ę po kraju
W kambod Ŝy mo Ŝna podró Ŝowa ć z wykorzystaniem transportu lotniczego. Loty narodowe obsługuj ą lotniska w Phnom Penh, Siem Reap, Battambang, Stung Treng, Krong.
Jednym z najbardziej optymalnych środków transportu w Kambod Ŝy s ą poci ągi. W kraju wybudowane zostały 2 linie kolejowe, ł ącz ą one Phnom Penh i Poipet na granicy Tajlandzkiej oraz Phnom Penh i Sihanoukville na wybrze Ŝu. Poci ągi na tych liniach je ŜdŜą bardzo rzadko (najcz ęś ciej raz na tydzie ń). Podró Ŝ tym środkiem komunikacji jest stosunkowo niedroga i szybka, cho ć czasami niekonwencjonalna. W poci ągach nie ma rezerwacji, rzadko zdarzaj ą si ę miejsca siedz ące a zdarza si ę nawet podró Ŝowa ć w wagonach towarowych oraz na dachach poci ągów (co dla niektórych jest niew ątpliw ą atrakcj ą).
Alternatywa do transportu kolejowego jest transport drogowy. Spora cz ęść dróg jest w złym stanie, w najlepszej kondycji jest 8 dróg krajowych o ł ącznej długo ści 2154 km. Sze ść z nich ł ączy stolice Kambod Ŝy z innym miastami kraju. Po drogach mo Ŝna porusza ć
19 si ę samochodem (mo Ŝna łatwo wynaj ąć ) lub autobusami. Transport autobusowy obsługuje firma Mekong Express, działaj ąca w oparciu o rozkłady jazdy, oraz firmy Sorya i GST, dzaiałaj ące na zasadzie „brak zasad”. Ta forma transportu jest bardzo tania.
Kambod Ŝa posiada tak Ŝe rozwini ęty system Ŝeglugi śródl ądowej, mo Ŝna wi ęc porusza ć si ę po kraju promami, które ł ącz ą wa Ŝniejsze miejscowo ści np. promy na trasie Phnom Penh- Siem Reap, Siem Reap – Battambang oraz Sihanoukville - Koh Kong.
2.4 Uwarunkowania polityczno- prawne
Kambod Ŝa po wielu latach niestabilizacji politycznej (zmieniaj ące si ę rz ądy, wewn ętrzne i zewn ętrzne wojny) na przełomie XX i XXI uzyskała wzgl ędn ą równowag ę. Sprzyja to zatem rozwojowi turystyki.
Obywateli RP obowi ązuj ą wizy pobytowe (w KambodŜy nie istnieje kategoria wiz tranzytowych). Wizy pobytowe z wa Ŝno ści ą na 30 dni mo Ŝna uzyska ć na lotnisku lub na drogowych przej ściach granicznych po wypełnieniu kwestionariusza i zał ączeniu dwóch zdj ęć . Opłata za wiz ę pobytow ą turystyczn ą wynosi 20 USD, za biznesow ą – 25 USD. O wizy mo Ŝna si ę ubiega ć w ambasadzie Królestwa Kambod Ŝy w Warszawie, w innych kambod Ŝańskich przedstawicielstwach dyplomatyczno-konsularnych oraz poprzez Internet (szczegółowe informacje i formularze wizowe pod adresem: www.mfaic.gov.kh).
W trakcie pobytu mo Ŝna przedłu Ŝyć wiz ę za dodatkow ą opłat ą w wysoko ści: 45 USD (na 1 miesi ąc), 75 USD (na 2 miesi ące), 155 USD (wiza wielokrotna na 6 miesi ęcy), 285 USD (wiza wielokrotna na 12 miesi ęcy). Przy wje ździe wymagany jest przynajmniej czteromiesi ęczny okres wa Ŝno ści paszportu. Nie wymaga si ę okazywania biletu powrotnego ani te Ŝ środków na pokrycie kosztów pobytu. Przy wylocie obowi ązuje opłata wyjazdowa (lotniskowa) w wysoko ści 25 USD (dzieci do lat 2 – gratis, od 3 do 12 lat – 13 USD). Przy przelotach wewn ętrznych opłata lotniskowa wynosi 6 USD. Na drogowych przej ściach granicznych opłata wyjazdowa nie obowi ązuje.
Nie ma ogranicze ń przy wwozie dewiz, natomiast wywie źć mo Ŝna do 10 tys. USD po udokumentowaniu źródła ich pochodzenia. Powa Ŝnymi sankcjami, w tym tak Ŝe
20 wi ęzieniem, zagro Ŝone s ą wwóz i wywóz narkotyków, a tak Ŝe autentycznych dzieł khmerskiej sztuki oraz chronionych zwierz ąt
W Kambod Ŝy nie ma obowi ązku meldunkowego i mo Ŝna posługiwa ć si ę mi ędzynarodowym prawem jazdy.
2.5 Bezpiecze ństwo
Jako Ŝe Kambod Ŝa okres wojen a ju Ŝ za sob ą, kraj ten stał si ę pod tym wzgl ędem bezpieczny dla turystów. Nale Ŝy jednak uwa Ŝać na pozostało ści po okresie niepokoju, jakim s ą liczne miny, granaty i bomby. Nie stanowi ą one jednak niebezpiecze ństwa dla turystów przy zastosowaniu podstawowych zasad mi.in trzymania si ę szlaku i wytyczonych ście Ŝek. Zagro Ŝenie przest ępczo ści ą jest spore, nale Ŝy uwaŜać na licznych kieszonkowców (zwłaszcza na bazarach czy w publicznych środkach transportu) oraz unika ć spacerowania w pojedynk ę po zmroku.
2.6 Opieka medyczna
W miastach opieka medyczna jest dost ępna. Wizyta u lekarza kosztuje w granicach 30-50 USD, tyle samo doba w szpitalu, przy czym chory dodatkowo musi płaci ć za leki, środki opatrunkowe i wy Ŝywienie, a do szpitala musi by ć przywieziony prywatnym środkiem transportu. Kilka karetek pogotowia ratunkowego na cał ą stolic ę nie gwarantuje szybkiej pomocy lekarskiej. Doba pobytu w jednej z nielicznych klinik prywatnych (głównie francuskich) kosztuje od 80 do 200 USD. Powa Ŝnie chorzy cudzoziemcy korzystaj ą z usług lekarskich za granic ą, głównie w Bangkoku, Ho Chi Minh City czy Singapurze.
21 III. RYNEK RECEPCJI TURYSTYCZNEJ
3.1. Rynek Kambod Ŝy jako cz ęść regionu w mi ędzynarodowym ruchu turystycznym.
Kambod Ŝa nale Ŝy do regionu turystycznego Azja i Pacyfik w którego skład wchodz ą cztery subregiony: Azja Północno- Wschodnia, Azja Południowo- Wschodnia, Oceania oraz Azja Południowa. Kambod Ŝa poło Ŝona jest w subregionie Azji Południowo- Wschodniej.
Region Azji i Pacyfiku odgrywa w turystyce mi ędzynarodowej wa Ŝną rol ę. Liczba przyjazdów turystów w regionie, według danych Światowej Organizacji Turystyki, w 2007 roku wyniosła 184,3 mln, co stanowiło 20,4% światowego ruchu turystycznego. Oznacza to, i Ŝ Region Azji i Pacyfiku zajmował druga pozycj ę na świecie pod wzgl ędem ilo ści przyjazdów turystów, po przoduj ącej z wynikiem 53,6% Europie. Swoj ą lokat ę omawiany region turystyczny polepsza systematycznie od roku 1990. Wtedy to liczba przyjazdów turystów wynosiła 55,8 mln, co stanowiło 12,8% światowego ruchu turystycznego. Zatem w latach 1990- 2007 liczba przyjazdów turystów zwi ększyła si ę o 128,5 mln. Nale Ŝy jednak wzi ąć pod uwag ę, i Ŝ zwi ększeniu uległo zjawisko ruchu turystycznego w skali światowej. Niemniej jednak procentowy udział omawianego regionu w światowym ruchu turystycznym tak Ŝe si ę powi ększył, o 7,6%, co świadczy o umacnianiu si ę pozycji regionu Azji i Pacyfiku na rynku światowym. Zjawisko prezentuje wykres na kolejnej stronie.
22 200 184,3 167 154,6 150 Liczba 109,3 przyjazdów 100 81,8 turystów [mln] 55,8 50
0 1990 1995 2000 2005 2006 2007 Lata
Wykres nr 3. Liczba przujazdów turystów zagranicznych do regionu Azja i Pacyfik w latach 1990- 2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Highlights 2008 Edition, UNITO
Ameryki Afryka Bliski Wschód 5% 16% 5%
Azja i Pacyfik 20% Europa 54%
Wykres nr 4. Procentowy udział regionu Azja i Pacyfik w światowym ruchu turystycznym w 2007 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Highlights 2008 Edition, UNWTO
Liczba przyjazdów turystów do regionu Azji i Pacyfiku intensywnie wzrasta. Rok 2006, w odniesieniu do roku poprzedniego, przyniósł 8% zmian ę, natomiast rok 2007, w odniesieniu do roku 2006, wykazał wzrost o 10,4%.
23 Regionu Azji i Pacyfiku zajmuje ponadto drug ą, po Bliskim Wschodzie, pozycje na świecie pod wzgl ędem średniego rocznego wzrostu liczby przyjazdów turystów. Liczba ta dla lat 2000- 2007 osi ągn ęła warto ść 7,8%, przy średniej światowej 4,1%. Dla regionu europejskiego warto ść ta wyniosła 3%, natomiast dla ameryka ńskiego 1,5%.
Mocna pozycja Azji i Pacyfiku wynika paradoksalnie z tego, i Ŝ jest to rozwijaj ący si ę region turystyczny, cz ęsto nie dotkni ęty jeszcze pi ętnem komercjalizacji. Współcze śni tury ści, szukaj ąc nowych i egzotycznych destynacji, co raz cz ęś ciej kosztem znanych regionów, jak Europa i Ameryki, wybieraj ą Azj ę i Pacyfik. Potwierdzenie tej hipotezy jest fakt, i Ŝ podobne zjawisko ma miejsce w przypadku rozwijaj ącego si ę regionu turystycznego Afryki, w której roczne tempo wzrostu przyjazdów turystów w latach 2000- 2007 wyniosło 6,8%.
Subregion Azja Południowo- Wschodnia, w której połoŜona jest Kambod Ŝa, zajmuje mocna pozycj ę w regionie Azji i Oceanii. W 2007 roku subregion ten zanotował 59,6 mln przyjazdów turystów, co stanowiło 32,3% wszystkich przyjazdów do regionu. Silniejsz ą pozycj ę zajmuje tylko Azja Północno- Wschodnia, skupiaj ąca 56,5% ruchu turystycznego w regionie (104,2 mln przyjazdów turystów). Pozostałe subregiony, czyli Oceania i Azja Południowa, maj ą mniejsze znaczenie gdy Ŝ odwiedzono je odpowiednio 10,7 i 9,8 mln razy (co stanowi 5,8% i 5,3% rychu turystycznego w regionie).
Oceania Azja Południow a 6% 5% Azja Południow o- Wschodnia 32%
Azja Północno- Wschodnia 57%
Wykres nr 5. Rozkład przyjazdów turystów w regionie Azja i Pacyfik w śród subregionów w 2007 roku [%] Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Highlights 2008 Edition, UNITO
24 Spo śród pa ństw regionu Azja i Oceania najwi ęcej przyjazdów turystów w roku 2007 odnotowano w Chinach. Liczba ta wyniosła 54720 tys., co stanowi 29,7% ruchu turystycznego w regionie. Kolejne pozycje zajmuj ą Malezja (11% przyjazdów do regionu), nale Ŝą cy do Chin Hong Kong (9%), Tajlandia (7,8%) i Makao (7%), tak Ŝe b ędące cz ęś ci ą Chin. Kambod Ŝa w 2007 roku przyj ęła 1% ruchu turystycznego w regionie.
60 54,72 50
Liczba 40 przyjazdów 30 20,97 [tys] 20 17,154 14,46 12,945 10 8,347 7,957 1,873 0
y a o r a j g ia a ia u Ŝ in z n d k n p d h le o n a o a o C a K p b g jla M a g M n a J in m o T S a H K Kraj
Wykres nr 6. Liczba przyjazdów turystów wybranych krajów regionu Azja i Pacyfik Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Highlights 2008 Edition, UNWTO
Kambod Ŝa jest krajem, który odnotował najwi ększe zmiany procentowe w liczbie przyjazdów turystów w regionie. Zmiana w porównaniu roku 2007 do 2006 wyniosła a Ŝ 29,7%. Przyczyny takiego stanu rzeczy upatruje si ę w wzrastaj ącej stabilizacji politycznej oraz poprawie infrastruktury turystycznej oraz licznych proturystycznych działaniach rz ądu i światowych organizacji turystycznych (co zostanie szczegółowo omówione w dalszej cz ęś ci rozdziału). Jeden z wi ększych wzrostów liczby przyjazdów turystów odnotowała tak Ŝe Malezja, zmiana latach 2006/2007 wynosiła 11%. Na kolejnych miejscach uplasował si ę Hong Kong, z wynikiem 9%, Tajlandia- 7,8% oraz Makao- 7% wzrost. Zarówno Hong Kong i Makao sa cz ęś ci ą Chin, wi ęc wzrost popularno ści na te destynacje zwi ązany jest z umacniaj ąca si ę pozycja Chin na rynku turystycznym świata .
25 Dochody z turystki mi ędzynarodowej w regionie Azji i Pacyfiku wyniosły w 2007 roku 188,9 bilionów dolarów, co stanowi 22% dochodów z turystyki na świecie. W przeliczeniu na 1 przyjazd turysty wynosi to 1020 dolarów. Dla porównania, w Europie, która uzyskuje 433,3 biliony dolarów dochodów z turystyki, 1 przyjazd turysty generuje 890 dolarów. Bior ąc pod uwag ę, i Ŝ średni poziom cen w krajach europejskich jest wy Ŝszy ni Ŝ w krajach azjatyckich, mo Ŝe si ę to wyda ć zastanawiaj ące. Wpływa na to jednak długo ść pobytu turystów w regionie Azji i Oceanii, która jest wi ększa ni Ŝ w regionie europejskim.
Afryka 3% Ameryki 20% Bliski Wschód 4%
Azja i Pacyfik 22% Europa 51%
Wykres nr 7. Dochody z turystyki w regionach w 2007 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Highlights 2008 Edition, UNWTO
W omawianym regionie Azji i Pacyfiku liczba przyjazdów turystów przekłada si ę na generowane z turystyki dochody. 47% dochodów w regionie uzyskuje region Azji Północno- Wschodniej, co w du Ŝym stopnie powodowane jest siln ą pozycj ą Chin na turystycznym rynku światowym. Azja Południowo- Wschodnia ści ąga 29% dochodów, natomiast Oceania i Południowa Azja uzyskuj ą odpowiednio 17% i 7% dochodów w regionie. W odniesieniu do dochodów z turystki na świecie wy Ŝej wymienione subregiony uzyskuj ą odpowiednio 10,4%, 3,3%, 3,7% oraz 1,5% światowych wpływów.
26 Azja Południowa Oceania 7% 17%
Azja Północno- Wschodnia Azja Południowo- 47% Wschodnia 29%
Wykres nr 8. Dochody z turystyki mi ędzynarodowej w subregionach Azji i Pacyfiku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Highlights 2008 Edition, UNWTO
W regionie Azja- Pacyfik najwi ększe dochody uzyskuj ą Chiny (41,919 mln dolarów) co spowodowane jest najwi ększa liczb ą przyjazdów turystów w regionie do tego kraju. Na drugi miejscu plasuje si ę Australia (22,244 mln dolarów), a dalej Tajlandia (15,573 mln dolarów) oraz Makao (14,047 mln dolarów) i Hongkong (13,766). Są to zatem kraje znajduj ące si ę w czołówce pa ństw z najwi ększ ą liczb ą przyjazdów turystów.Hongkong znajduje si ę li ście generowanych wpływów nieco ni Ŝej ni Ŝ na li ście liczby przyjazdów turystów, gdy Ŝ przewa Ŝaj ą tam krótkie, cz ęsto jednodniowe pobyty. Wpływy Kambod Ŝy w 2007 roku wyniosły 1,400 mln dolarów.
Kambod Ŝa w regionie Azji i Pacyfiku nie odgrywa znacz ącej roli, aczkolwiek jest to pa ństwo gdzie turystyka jest w fazie rozwoju. Ju Ŝ teraz Kambod Ŝa odnotowuje stały wzrost przyjazdów turystów, a dynamika wzrostu jest wysoka. Zgodnie z Raportem Konkurencyjno ści Podró Ŝy i Turystki z 2009 roku, opracowanym w Genewie na Światowym Forum Ekonomicznym, Kambod Ŝa zajmuje 21 miejsce pod wzgl ędem konkurencyjno ści w stosunku do innych pa ństw w regionie Azja Pacyfik.
27
3.2 Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy
Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy znacz ąco wzrosła w latach 1993-2008. W roku 1993 liczba przyjazdów była bardzo nieznaczna i wynosiła zaledwie 118. Spowodowane to było bardzo niestabiln ą sytuacj ą polityczk ą w kraju (do roku 1989 stacjonowały w Kambod Ŝy wojska wietnamskie, a dopiero w 1993 roku zorganizowano wolne wybory). Od tego roku liczba przyjazdów systematycznie rosła a Ŝ do 1996 roku. Znacz ący wpływ na taki wpływ rzeczy miało wpisanie w 1992 roku najwa Ŝniejszego zabytku Kambod Ŝy, Angor, na Liste Światowego Dziedzictwa UNESCO. W roku 1997 liczna przyjazdów zmalała o 16%, na co po raz kolejny wpływ miała sytuacja polityczna kraju (miały miejsce walki o władze, liczne aresztowania). Kolejne lata przynosz ą dalszy wzrost liczby przyjazdów, przyspieszony przez zatwierdzenie układu Otwartego Nieba i tym samym zwi ększenie liczby lotów do kraju. Wzrost ten mo Ŝemy zaobserwowa ć na przykładzie Mi ędzynarodowego Lotniska w Siem Reap, co prezentuje poni Ŝszy wykres.
Wykres nr 9. Liczba bezpo średnich przylotów do Siem Reap Źródło: Corporate Responsibility and the Tourism Sector In Cambodia, World Bank Group, January 2005
W rezultacie w 2003 roku Kambod Ŝa odnotowała 701 przyjazdów. Bezwzgl ędne warto ści liczbowe nie s ą du Ŝe, gdy Ŝ skala ruchu turystycznego była w Kambod Ŝy ci ągle niewielka, lecz roczne zmiany wyra Ŝone w procentach maj ą spore warto ści i latach 1993- 2002 wynosiły one od 18% do 49% (pomijaj ąc rok 1997, w którym zmiana procentowa miała warto ść ujemn ą). W 2004 Kambod Ŝa zanotowała ponad 1 milion przyjazdów, a zmiana procentowa w porównaniu do roku poprzedniego wynosiła 51% ( jednak Ŝe tak wysoka
28 nota była cz ęś ciowo spowodowana ujemnym wynikiem w roku poprzednim). Od roku 2004 do 2007 obserwujemy bardzo dynamiczny wzrost liczby przyjazdów. W 2007 roku Kambod Ŝa przekroczyła granic ę 2 milionów przyjazdów, co do roku poprzedniego oznacza wzrost o 18,53%. Roku 2008 przyniósł zmniejszenie intensywno ści wzrostu liczby przyjazdów i wynosił on 5%. Powodem takiej sytuacji był konflikt zbrojny, jaki wybuchł w drugiej połowie roku mi ędzy Kambod Ŝą oraz Tajlandi ą o tereny przygraniczne.
Tab. nr 3. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w latach 1993 do 2008
Rok Liczba Zmiana przyjazdów [%] 1993 118,183 0.00 1994 176,617 49.44% 1995 219,680 24.38% 1996 260,489 18.58% 1997 218,843 -15.99%
1998 289,524 32.30%
1999 367,743 27.02% 2000 466,365 26.82% 2001 604,919 29.71%
2002 786,524 30.02% 2003 701,014 -10.87%
2004 1,055,202 50.53% 2005 1,421,615 34.72% 2006 1,700,041 19.59% 2007 2,015,128 18.53% 2008 2,125,465 5.48%
Źródło: Tourism Statistical Report, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
29 2500
2000
1500
1000
500
0 1993
1995 S1 1997
1999 Liczba przyjazdów 2001 2003
Lata 2005 2007
Wykres nr 10. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w latach 1993- 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Wykres bardzo wyrazi ście prezentuje nam dynamiczny wzrost liczby przyjazdów do Kambod Ŝy w ostatnich 4 latach. Przyczyny tego zjawiska wskazała na Mi ędzynarodowej Giełdzie Turystycznej Angkor, zorganizowanej w 2007 roku w Seam Reap, pani So Mara, Pod-Sekretarz Ds. Zagranicznych Ministerstwa Turystyki Kambod Ŝy. So Mara osi ągni ęcia w dziedzinie turystyki przypisała dobremu przywództwu premiera rz ądu Samdech Hun Sen’owi, który zabezpieczył w kraju stabilizacje polityczn ą oraz opiek ę społeczn ą i bezpiecze ństwo. Ponadto działania rządu przyczyniły si ę do rozwoju infrastruktury turystycznej i inwestowania w rozwój zasobów ludzkich. Dodatkowo wzrosła dbało ść o umacnianie jako ści produktu turystycznego, a krajowa i zagraniczna promocja i marketing zostały uznane za kluczowe elementy słu Ŝą ce rozwojowi turystyki w Kambod Ŝy.
Do wzrostu zainteresowania Kambod Ŝa przyczyniło si ę tak Ŝe obj ęcie jej przez Światow ą Organizacj ę Turystyki Programem Działania dla Najmniej Rozwiniętych Krajów w latach 2000-2010. Zaowocowało to szeregiem korzystnych działa ń ukierunkowanych na popraw ę sytuacji na rynku turystycznym. Przykładem takich działa ń s ą: o przeprowadzenie w 2001 roku analizy sytuacji zasobów ludzkich dla bran Ŝy turystycznej oraz przygotowanie długoterminowego planu rozwoju w tej kwestii, o zorganizowanie w 2003 roku Narodowego Seminarium na Temat Zarz ądzania Zasobami w Zrównowa Ŝonej Turystyce, które miało na celu edukacje kadry
30 turystycznej Kambod Ŝy min. poprzez studium przypadków zaprezentowanych przez światowych ekspertów, o zorganizowanie projektów edukacyjnych dla ludno ści Kambod Ŝy, które miały na celu zwi ększenie ich świadomo ści na temat ochrony zasobów naturalnych Kambod Ŝy o stworzenie projektów rozwoju i promocji dla regionów Kambod Ŝy, oraz wiele innych działa ń, które poskutkowały bardziej rozwa Ŝnym i świadomym pokierowaniem działaniami na rynku turystycznym Kambod Ŝy. To z kolei przyczyniło si ę do wzrostu zainteresowani krajem turystów zagranicznych.
3.3 Kierunki, z których przyje ŜdŜaj ą tury ści.
Kambod Ŝa jako destynacja turystyczna jest najatrakcyjniejsza dla mieszka ńców swojego regionu Azji i Pacyfiku. Świadczy o tym 67% udział tego regionu w strukturze liczby przyjazdów do Kambod Ŝy. W drugiej kolejno ści uplasowała si ę Europa, wysyłaj ąca 23% turystów przyje ŜdŜaj ących do omawianego kraju. Z regionu ameryka ński pochodzi natomiast 10% turystów w Kambod Ŝy. Praktycznie zerowe znaczenie, w porównaniu do całości przyjazdów, maj ą regiony afryka ński i Bliski Wschód.
Europa 23% Ameryki 10% Afryka 0% Azja i Pacyfik Bliski 67% Wschód 0%
Wykres nr 11. Przyjazdy do Kambod Ŝy z regionów świata Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Bior ąc pod uwag ę poszczególne pa ństwa, najliczniejsze przyjazdy turystów odnotowano z Korei (266 tys przyjazdów), s ąsiaduj ącego Wietnamu (209 tys. przyjazdów) oraz Japonii.
31 Kolejn ą pozycj ę zajmuj ą, z wynikiem 145 tys., Stany Zjednoczone, dalej ponownie kraje azjatyckie: Chiny (129tys przyjazdów) oraz o ścienna Tajlandia. Znacz ącą liczb ę przyjazdów odnotowuje si ę z europejskich krajów: Wielkiej Brytanii oraz Francji (odpowiednio 98 tys. oraz 97 tys. przyjazdów).
Wykres nr 12. Przyjazdy do Kambod Ŝy wg krajów generuj ących ruch turystyczny Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Na podstawie przedstawionych danych mo Ŝna zauwa Ŝyć, Ŝe w śród 10 krajów emituj ących najwi ększy ruch turystyczny do Kambod Ŝy połowa to kraje azjatyckie. Wpływa na to głownie blisko ść geograficzna tych pa ństw (a wi ęc wi ąŜ e si ę to z dobra dost ępno ści ą komunikacyjn ą) lub te Ŝ, w przypadku krajów poło Ŝonych nieco dalej, obecno ść bezpo średniego poł ączenia lotniczego. Drug ą połow ę stanowi ą natomiast kraje wysyłaj ące najwi ęcej turystów spo śród wszystkich krajów świata.
32 Tab. nr 4. Przyjazdy do Kambod Ŝy z regionu europejskiego w 2007 i 2008 roku
Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Zgodnie z danymi z powy Ŝszej tabeli do Kambod Ŝy w 2008 roku przyjechało 457 tys. turystów, to jest o 47 tys. wi ęcej ni Ŝ w roku poprzednim. Najwi ęcej przyjazdów turystów, w liczbie 215 2727, wygenerowała Europa Zachodnia, a w niej z wysokimi pod tym wzgl ędem wynikami Francja i Niemcy (odpowiednio 97,5 tys. i niemal 60 tys. przyjazdów) oraz inne kraje np. Holandia. Wysoka liczb ę przyjazdów do Kambod Ŝy notuje si ę tak Ŝe z Europy Północnej, gdzie niekwestionowanym potentatem jest Wielka Brytania, z 98 tys. wygenerowanych przyjazdów, a na drugim miejscu z 19 tys. plasuje si ę Szwecja. W subregionie Europy Południowej najwi ększa liczb ę przyjazdów przypisano Włochom i Hiszpanii natomiast w Europie Wschodniej Rosji oraz Polsce. W Kambod Ŝy zanotowano 5630 przyjazdów Polaków.
33 3.4 Sezonowo ść przyjazdów do Kambod Ŝy.
Ruch turystyczny cechuje si ę sezonowo ści ą, co mo Ŝemy zaobserwowa ć tak Ŝe w Kambod Ŝy. Liczb ę przyjazdów w kolejnych miesi ącach prezentuj ą nam poni Ŝsza tabela oraz wykres.
Tab. nr 5. Przyjazdy do Kambod Ŝy w poszczególnych miesi ącach
Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Wykres nr 13. Przyjazdy do Kambod Ŝy w poszczególnych miesi ącach Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
34
Powy Ŝsze dane pokazuj ą nam, i Ŝ najwi ęcej przyjazdów do Kambod Ŝy notuje si ę od listopada do marca. Jest to zwi ązane z klimatem kraju, s ą to bowiem miesi ące kiedy opady i panuj ąca temperatura s ą najni Ŝsze w roku. Pocz ąwszy od kwietnia do pa ździernika liczba przyjazdów utrzymuje si ę na widocznie ni Ŝszym poziomie, co jest spowodowane trwaniem pory deszczowej i wysokimi temperaturami. Niewielk ą zwy Ŝka obserwujemy jednak Ŝe w lipcu i sierpniu, na co wpływa wzmo Ŝony ruch turystyczny w okresie wakacyjnym.
3.5 Cel przyjazdów i profil turystów.
Tury ści z regionów turystycznych świata przybywaj ą do Kambod Ŝy w przewa Ŝaj ącej wi ększo ści w celach rekreacyjnych, aby sp ędzi ć tam wakacje. Zwi ązane jest to z atrakcyjno ści ą kraju pod wzgl ędem krajoznawczym, jak i wypoczynkowym. Jedynie niewielki odsetek turystów przybywa do Kambod Ŝy w celach biznesowych, co spowodowane jest faktem, i Ŝ gospodarka tego kraju nie jest rozwini ęta. Najmniej przyjazdów turystów odnotowuje si ę w celach innych ni Ŝ wymienione.
100%
80%
60%
40% Inne 20% Biznes
0% Wakacje Azja i Bliski Europa Ameryka Afryka Pacyfik Wschód Inne 18571 9560 5898 134 192 Biznes 132385 16625 9142 452 172 Wakacje 1176714 431286 189838 3454 7001
Wykres nr 14. Cele przyjazdów turystów z regionów świata do Kambod Ŝy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
35 Bior ąc pod uwag ę proporcje poszczególnych motywacji w regionach turystycznych, najwi ększy udział wyjazdów biznesowych w stosunku do całości wyjazdów obserwujemy w regionie afryka ńskim, a zaraz potem w regionie Azja i Pacyfik. Jednak Ŝe rozpatruj ąc przyjazdy turystów biznesowych na świecie w liczbach bezwzgl ędnych, przoduje Azja i Pacyfik (ponad 132 tys. przyjazdów) a na drugim miejscu plasuje si ę Europa ( 16,5 tys. przyjazdów).
Kolejno ść krajów generuj ących najwi ęcej przyjazdów do Kambod Ŝy w celach wakacyjnych zgadza si ę z kolejno ści ą krajów wysyłaj ących najwi ęcej turystów do Kambod Ŝy w ogóle. Jest to spowodowane dominuj ącym znaczeniem turystyki wakacyjnej na rynku turystycznym omawianego kraju.
249845 250000
200000 173716 156434 150000 133315
100000 95270 92208 91791 89306 78189 Liczba przyjazdów Liczba 50000
0 y a wa m nia SA in di ia cja lia io na o U h an an n tra dn iet ap C jl ryt ra us łu W J Ta B F A Po ka a iel re W Ko Kraje
Wykres nr 15. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w celach wakacyjnych Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Czołówka krajów generuj ących turystów biznesowych do Kambod Ŝy pozostaje w tym samym kr ęgu pa ństw. Na prowadzenie wysuwaj ą si ę jednak Chiny, jeden z głównych partnerów KambodŜy w imporcie, podobnie jak Wietnam oraz Tajlandia. Z kolei takie pa ństwa jak USA i Francja to znacz ący odbiorcy exportu z omawianego kraju.
36
35000 30000 25000 LIczba przyjazdów 20000 (cel bizesowy) 15000 10000 5000 0 y m a ia y) A ja ia ia hin a re d in S nc al n C tn o lan h U ra str po ie a K aj (C F u Ja W w T an A nio jw łud Ta Po Kraje
Wykres nr 16. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w celach biznesowych Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
Wsród wszystkich turystów przybywaj ących do Kambod Ŝy 44% stanowi ą kobiety.
1200000
1000000
800000
Liczba przyjazdów 600000
400000
200000 0 Kobiety MęŜ czy źni Płe ć
Wykres nr 17. Przyjazdy turystów do Kambod Ŝy wg płci Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, Kingdom of Cambodia
37 3.6 Odwiedzane regiony.
W Kambod Ŝy znacz ącą rol ę odgrywaj ą dwa regiony turystyczne. S ą to stolica kraju- Phnom Penh oraz Prowincja Siem Reap, w której zlokalizowany jest Angkor (ze słynnym Parkiem Archeologicznym Angkor). Liczb ę przyjazdów do nich pokazuje poni Ŝsza tabela.
Tab. nr 6. Przyjazdy do regionów Kambod Ŝy
Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department
Dane pokazuj ą nam, i Ŝ przyjazdy do wspomnianych dwóch regionów w 2008 roku rozkładaj ą si ę niemal po równo. Phnom Penh uzyskało zaledwie 0,26% wi ęcej przyjazdów ni Ŝ prowincja Siem Reap. Nale Ŝy jednak wzi ąć pod uwag ę, i Ŝ stolica skupia przyjazdy turystów biznesowych, natomiast Siem Reap to w przewa Ŝaj ącej mierze turystyka krajoznawcza.
Analizuj ąc przyjazdy w roku 2007 zauwa Ŝamy, Ŝe wówczas w prowincji Siem Reap odnotowano 5% wi ęcej przyjazdów ni Ŝ do Phnom Penh. Stolica kraju zyskała zatem na znaczeniu na przełomie 2007 i 2008 roku, bior ąc pod uwag ę liczb ę przyjazdów. Phnom Penh zostało wypromowane dla turystów w pó źniejszym czasie ni Ŝ Angor Wat. Przez długi okres miasto miał negatywny wizerunek i kojarzone było z mało rozwini ętym, pokolonialnym, dotkni ętym przez re Ŝim Czerwonych Khmerów miejscem.
Co si ę natomiast tyczy Angor Wat, ju Ŝ w latach ’90 było to najbardziej znane miejsce w Kambod Ŝy. Przyczyniły si ę do tego, oprócz wpisu kompleksu na List ę Światowego Dziedzictwa UNESCO, działania bran Ŝy turystycznej s ąsiaduj ących krajów. Te chc ąc zach ęci ć jak najwi ększ ą liczb ę turystów do przyjazdu do regionu, wykorzystywały w swojej kampanii tak Ŝe poło Ŝony w o ściennym kraju Angkor Wat. A jako Ŝe nie w ich interesie było zach ęcenie turystów do całego Kambod Ŝy, co spowodowałoby pojawienie
38 si ę utraconego zysku dla ich własnej gospodarki turystycznej, reszta kraju czekała na jego odkrycie przez turystów. Ministerstwo Turystki Kambod Ŝy nie prowadzi statystyk dotycz ących innych regionów kraju. Wynika to z ich niewielkiego, jak do tej pory, znaczenia dla turystyki kraju w porównaniu do Phnom Penh i Siem Reap. Aczkolwiek pozostałe regiony maj ą bardzo du Ŝy potencjał (warunki naturalne, kultura lokalna) i maj ą szanse w przyszło ści konkurowa ć z pozostałymi terenami.
3.7 Środki lokomocji.
Do Kambod Ŝy mo Ŝna si ę dosta ć drog ą powietrzn ą, l ądow ą i wodn ą (co szczegółowo zostało opisane w podrozdziale 2.2). Najpopularniejszym środkiem transportu, wykorzystywanym w celu dotarcia do Kambod Ŝy, jest samolot. Drog ą powietrzn ą odbywa si ę 62% przyjazdów do kraju. W Kambod Ŝy dwa lotniska obsługuj ą loty mi ędzynarodowe. Są to Lotnisko Mi ędzynarodowe w Phnom Penh oraz w Siem Reap, które zapewniaj ą liczne poł ączenia lotnicze z krajami azjatyckimi. Za ich po średnictwem kraj jest dost ępny pod wzgl ędem komunikacyjnym nie tylko dla mieszka ńców Azji, lecz tak Ŝe dla licznie przybywaj ących turystów z krajów zamorskich. Na drugim miejscu plasuj ą si ę l ądowe środki lokomocji, którymi przybywa 34% przyje ŜdŜaj ących. Najmniej popularna jest droga wodna, wykorzystywana przez 4% przybywaj ących.
Droga wodna Droga 4% lądowa 34% Droga lotnicza 62%
Wykres nr 18. Środki transportu u Ŝywane w podró Ŝy do Kambod Ŝy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department,
39 Tab. nr 7. Przyjazdy do Kambod Ŝy wg środka transportu
Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department
Na podstawie powy Ŝszej tabeli mo Ŝemy tak Ŝe zaobserwowa ć zmiany w wykorzystaniu środków transportu na przełomie 2007 i 2008 roku. W roku 2008 o 4.4% zmniejszyła si ę liczba przybywaj ących drog ą lotnicz ą. Jednocze śnie o 29,64% zwi ększeniu uległa ilo ść podró Ŝuj ących drog ą l ądow ą, a o 64,55% drog ą wodn ą. Wpływ na t ą zmian ę mogło mie ć wprowadzenie w grudniu 2007 roku wspólnej wizy dla Kambod Ŝy i Tajlandii. Tury ści mogli zatem przybywa ć drog ą lotnicz ą do Tajlandii, a stamt ąd l ądowymi lub wodnymi środkami transportu podró Ŝowa ć do o ściennej Kambod Ŝy.
3.8 Długo ść pobytu.
Wyjazdy do Kambod Ŝy maja charakter średnioterminowy . Dominuj ą przyjazdy wakacyjne, których średnia długo ść w roku 2008 wynosiła 6,65 dnia. Liczba ta powoli wzrastała pocz ąwszy od 1998 roku, co świadczy o zwi ększaniu si ę atrakcyjno ści kraju dla turystów, którzy zostaj ą coraz dłu Ŝej, generuj ąc tym samym wi ęcej zysków.
40 Tab. nr 8. Średnia długo ść pobytu w Kambod Ŝy
Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department
3.9 Baza noclegowa
Baza noclegowa Kambod Ŝy rozwija si ę intensywnie wraz ze wzrostem liczby przyjazdów do kraju. W 2008 roku w Kambod Ŝy było 350 hoteli, od * do *****, co oznacza ze ich liczebno ść wzrosła od 1997 roku niemal dwukrotnie. Taki skok spowodowany był przez wymagania rynku, a mianowicie coraz liczniejsze przyjazdy turystów i potrzeb ę ich zakwaterowania. Inwestycje w infrastruktur ę hotelow ą były i nadal s ą czynione przez spółki zagraniczne.
41 Hotele
400
300
Liczba hoteli 200
100 Hotele
0 1997 2004 2008
Hotele 179 299 350 Lata
Wykres nr 19. Liczba hoteli w Kambod Ŝy w latach 1997-2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Country Commercial Guide for Cambodia, FY 2006 oraz www.unescap.org
W przypadku innych obiektów hotelowych tak Ŝe zauwa Ŝamy bardzo intensywny wzrost ich liczby. W przeci ągu 7 lat, mi ędzy rokiem 1997 a 2004, liczba innych obiektów hotelowych wzrosła ponad 10-krotnie. Dynamika wzrostu liczby tych obiektów znacznie wyprzedza wi ęc dynamik ę wzrostu liczby hoteli. Są to bowiem mniej kosztowne inwestycje, cz ęsto b ędące realizowane przez kambod Ŝańskie firmy, bez udziału kapitału zagranicznego.
800 700 600 500 Liczba 400 obiektów 300 Inne 200 100 0 1997 2004 2008
Inne 60 614 770 Lata
Wykres nr 20. Inne obiekty hotelowe w Kambod Ŝy w latach 1997-2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Country Commercial Guide for Cambodia, FY 2006 oraz www.unescap.org
42 Pomimo gwałtownego wzrostu liczby obiektów noclegowych w latach 1997- 2008, wzrosło tak Ŝe obło Ŝnie hoteli. W 1995 roku wynosiło ono 37%, a w roku 2008 osi ągn ęło wysoki poziom 62,68%. Wynik Kambod Ŝy jest zatem niewiele ni Ŝszy od średniej dla regionu Azja i Pacyfik, która wynosiła w 2008 roku 67,9% i była zarazem drugim wynikiem pod tym wzgl ędem na świecie (po Bliskim Wschodzie).
70 62,68 54,7954,79 60 52 52 48 50 50 50 44 45 40 40 37 40 30 Serie2 30 enie hoteli [%] Ŝ 20
Obło 10 0
96 97 99 00 9 9 1995 1 19 1998 1 20 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 Lata
Wykres nr 21. Obło Ŝenie hoteli w Kambod Ŝy w latach 1995- 2008 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department
3.10 Dochody z turystyki mi ędzynarodowej
W roku 2008 Kambod Ŝa osi ągn ęła dochód z turystyki w wysoko ści 1,595 mln dolarów i tym samym udział gospodarki turystycznej w PKB wyniósł 11%. W porównaniu do roku 2005 wysoko ść dochodów z turystyki zmieniła si ę niemal o 100%, przy czym liczba przyjazdów zwi ększyła si ę jedynie o ok. 50%. Wpływ zatem miało zapewne zwi ększenie si ę średniej długo ści pobytu w kraju oraz wzrost średniego poziomu cen.
43 Tab. nr 9. Dochody z turystyki w Kambod Ŝy
Źródło: Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department
Dochody z turystyki rosły od 1993 roku, w tempie proporcjonalnym do tempa wzrostu liczby turystów. Przemysł turystyczny stał si ę jedna z najpr ęŜ niej rozwijaj ących si ę gał ęzi gospodarki. Dzi ęki niemu zostały utworzone ok. 300 tys. miejsc pracy, a liczba ta nadal będzie si ę zwiększa ć w zwi ązku z dalszym przewidywanym rozwojem turystyki. Jednak Ŝe wiele z organizacji działaj ących na rynku turystycznym to kapitał zagraniczny. Dochody odpływaj ą wi ęc z Kambod Ŝy, a ludno ść lokalna pracuje dla zagranicznych pracodawców za niewielkie pieni ądze. Najwa Ŝniejsze jednak jest, Ŝe przemysł turystyczny stał si ę, obok przemysłu tekstylnego, najwa Ŝniejszym źródłem twardej waluty w Kambod Ŝy i pozwala na rozwój gospodarczy tego jednego z najbiedniejszych krajów świata.
3.11 Prognozy dotycz ące liczby przyjazdów do Kambod Ŝy
W Kambod Ŝy od kilkunastu lat obserwujemy ci ągły wzrost liczby przyjazdów, cechuj ący si ę wysok ą dynamik ą. Zgodnie z cyklem Ŝycia destynacji turystycznej, któr ą przedstawia wykres nr 22 po fazie intensywnego wzrostu nast ępuje stagnacja, a nast ępnie w zale Ŝno ści od wielu czynników- spadek b ądź powtórny wzrost. Kambod Ŝa jako destynacja turystyczne, zgodnie z danymi przedstawionymi w powy Ŝszym rozdziale, jest w fazie
44 wzrostu. Pytanie brzmi czy b ędzie w stanie kontynuowa ć istniej ące tendencje, czy te Ŝ po latach „sytych” nast ąpi ć maj ą wkrótce te „chude”.
Wykres nr 22. Cykl Ŝycia destynacji Butlera. Źródło: Shaw, Wiliams, Tourism and Tourism Spaces , SAGE Publications Limited, London, 2004
Rynek turystyczny Kambod Ŝy korzysta ć b ędzie w dalszym ci ągu z profitów, jakie dało mu obci ęcie Kambod Ŝy przez Światow ą Organizacj ę Turystyki Programem Działania dla Najmniej Rozwini ętych Krajów w latach 2000-2010. Działania wynikaj ące z programu będą procentowa ć w skali długookresowej i stwarza ć korzystne warunki do dalszego rozwoju turystyki.
Rz ąd Kambod Ŝy przyznał turystce istotn ą rol ę w polepszaniu sytuacji gospodarczej kraju i rozumie potrzeb ę inwestowania w ten sektor. W zwi ązku z tym powstał plan działania, ułatwiaj ący prywatnemu sektorowi inwestycje w rynek turystyczny. Pozyskiwani s ą tak Ŝe zagraniczni inwestorzy. W 2006 roku grupa inwestorów z Rosji otrzymała zgod ę na budow ę kurortu turystycznego o warto ści 300 mln dolarów na Koh Pos w Zatoce Tajlandzkiej. Z kolei w 2007 roku Kambod Ŝa zgodziła się na wydzier Ŝawienie pi ęciu wysp lokalnym i zagranicznym inwestorom, którzy zaplanowali budow ę kurortów turystycznych szacowanych na kwot ę 627 mln dolarów. Maj ą one przyci ąga ć zagranicznych turystów i promowa ć Kambod Ŝę na rynku mi ędzynarodowym.
Podejmowane s ą tak Ŝe ró Ŝnorodne inicjatywy, maj ące ułatwia ć uprawianie turystyki w Kambod Ŝy. Przykładem takich działa ń jest ulepszenie dost ępno ści kraju poprzez
45 otwieranie nowych przej ść granicznych (np. na granicy z Laosem, otwarte w kwietniu 2009) oraz podpisane porozumienia dotycz ące ułatwie ń w transgranicznym transporcie mi ędzy Kambod Ŝa a Laosem. Rz ąd Kambod Ŝy podejmuje tak Ŝe dyskusje z rz ądami Chin i Japonii, na temat zwi ększenia liczby bezpo średnich lotów do Kambod Ŝy (jako Ŝe kraj ten nie posiada narodowych linii lotniczych) oraz stara si ę pozyska ć nowe, dobrze prosperuj ące linie lotnicze.
Ułatwienia zostały wprowadzone tak Ŝe w sprawie wiz, które obowi ązuj ą przy wje ździe do Kambod Ŝy. W grudniu 2007 Kambod Ŝa i Tajlandia podpisały porozumienie o wprowadzeniu wizy wspólnej dla obu pa ństw, o któr ą to mo Ŝna si ę stara ć w jednym z wymienionych krajów. Jest to niew ątpliwe ułatwienie dla turystów i doskonały sposób wspierania kambod Ŝańskiej turystyki. Ponadto w 2008 roku Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Współpracy Mi ędzynarodowej Kambod Ŝy uruchomiło serwis wizy elektronicznej (e-wizy), który umo Ŝliwia składanie wniosku i otrzymanie wa Ŝnej wizy za pomoc ą Internetu. Jest to zatem kolejny element, który moŜe zach ęci ć turystów do przyjazdu.
Wa Ŝne dla rozwoju i promocji turystyki Kambod Ŝy s ą tak Ŝe organizowane eventy, jak na przykład Mi ędzynarodowe Targi Turystyczne Angkor (AITEX- Angkor International Tourism Exchange). Były one ju Ŝ zorganizowane dwukrotnie w Centrum Konferencyjnym Angkor. Targi w 2007 roku przyci ągn ęły 127 kupuj ących z 29 krajów oraz 250 kupuj ących z Tajlandii, a swoje stanowiska na targach miało 157 wystawców z Kambod Ŝy i innych krajów. Tego typu wydarzenia z pewno ści ą przyczyniaj ą si ę do promocji Kambod Ŝy, jej regionów mo Ŝliwo ść produktów turystycznych oraz daj ą mo Ŝliwo ść nawi ązania kontaktów handlowych.
Powy Ŝsze przykłady pokazuj ą, i Ŝ Kambod Ŝa nie spocz ęła na laurach, lecz kontynuuje swe działania, zmierzaj ące do dalszego rozwoju gospodarki turystycznej. Wobec tego jak najbardziej uzasadnione s ą prognozy Ministerstwa Turystyki Kambod Ŝy, które szacuje, i Ŝ liczba przyjazdów w 2010 roku osi ągnie 3,2 mln a w roku 2015 wzro śnie do 5 mln.
46 IV. RYNEK EMISJI TURYSTYCZNEJ
4.1 Liczba wyjazdów zagranicznym
Liczba wyjazdów zagranicznych mieszka ńców Kambod Ŝy zwi ększa si ę z roku na rok. W 2005 roku zanotowano 567,6 tys. wyjazdów zagranicznych, a do roku 2007 liczba ta wzrosła o 75%. Jest to zwi ązane z liczniejszymi poł ączeniami komunikacyjnymi w skali mi ędzynarodowej, ze zwi ększeniem dochodów ludno ści (PKB na osob ę wzrosło z 1800 $ w 2006 roku do 2000 $ w 2008 roku, do czego przyczynił si ę rozwój przemysłu turystycznego i powstałe w zwi ązku z tym nowe miejsca pracy) oraz z rozwojem gospodarczym kraju i zwi ększaniem si ę liczby kontaktów biznesowych.
1000000
800000
600000 Liczba w yjazdów 400000
200000
0 2005 2006 2007
Serie2 567591 787112 995763 Lata
Wykres nr 23. Liczba wyjazdów z Kambod Ŝy w latach 2005-2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cambodian Outbound Tourist In 2005-2007 , Statistics and Tourism Information Department
47 4.2 Kierunki, w jakich wyje ŜdŜaj ą tury ści.
Ministerstwo Turystyki Kambod Ŝy prowadzi statystyki dotycz ące liczby przekrocze ń granicy w poszczególnych punktach granicznych. Przyjmuje si ę, i Ŝ osoby przekraczaj ące granice l ądowe podró Ŝuj ą do kraju s ąsiaduj ącego, którego granice przekraczaj ą. Brak natomiast jest informacji o destynacji docelowej podró Ŝuj ących z lotnisk mi ędzynarodowych w Phnom Penh i Siem Reap. Mo Ŝna wi ęc jedynie zało Ŝyć, i Ŝ podró Ŝuj ą oni do dalszych destynacji.
800000
600000 Ilo ść przekrocze ń 400000 granicy 200000
0 Tajlandia Wietnam Laos Lotniska Serie1 796108 89830 2108 107285 Kraje graniczne
Wykres nr 24. Liczba przekrocze ń granic KambodŜy i poszczególnych krajów w 2007 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cambodian Outbound Tourist In 2005-2007 , Statistics and Tourism Information Department
Zgodnie z danymi zaprezentowanymi na wykresie, widać Ŝe najcz ęś ciej wybieran ą przez mieszka ńców Kambod Ŝy destynacj ą jest Tajlandia, do której zanotowano a Ŝ 80% wyjazdów. Mo Ŝna by przypuszcza ć, Ŝe wpływa na to w najwi ększym stopniu jej atrakcyjno ść turystyczna, lecz jak wynika z motywacji podró Ŝy, zaledwie 8% podró Ŝuje w celach wakacyjnych. 92% za ś to wjazdy biznesowe, którym sprzyja blisko ść geograficzna Tajlandii, oraz dost ępno ść komunikacyjna (system dróg, bezpo średnie poł ączenia autobusowe). 9% opuszczeń kraju to wyjazdy do ościennego Wietnamu. 11% wyjazdów z Kambod Ŝy odnotowuje si ę na Lotniskach Mi ędzynarodowych w Phnom Penh oraz Siem Reap. Mo Ŝna przypuszcza ć, i Ŝ wi ększo ść wyje ŜdŜaj ących dociera do
48 krajów, które maj ą bezpo średnie poł ączenie z Kambod Ŝą , a mianowicie: Malezja, Singapur, Tajlandia, Chiny, Korea Południowa. Zapewne jaki ś procent wyje ŜdŜa do dalszych destynacji, lecz niestety brak jest na ten temat danych statystycznych.
4.3 Cele wyjazdów
Wyjazdy z Kambod Ŝy odbywaj ą si ę najcz ęś ciej w celach biznesowych. Takie podró Ŝe stanowi ą a Ŝ 73% cało ści wyjazdów. Cele wakacyjne to motyw zaledwie 24% wyjazdów. Jest to zapewne zwiane z wci ąŜ zbyt małymi dochodami ludno ści oraz brakiem wykształconej kultury podró Ŝowania.
Inne Wakacje 3% 24%
Biznes 73%
Wykres nr 25. Cele wyjazdów z Kambod Ŝy. Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cambodian Outbound Tourist In 2005-2007 , Statistics and Tourism Information Department
Poni Ŝszy wykres pokazuje nam, i Ŝ wyjazdy w celach biznesowych generuj ą zaobserwowany wcze śniej intensywny wzrost liczby wyje ŜdŜaj ących. Liczba podró Ŝuj ących na wakacje nie wzrosła z tak du Ŝą dynamik ą na przełomie ostatnich lat.
49 800000 700000 600000 Liczba 500000 wyje ŜdŜaj ą 400000 cych 300000 200000 100000 Inne 0 B iznes 2005 2006 Wak 2007 acje Lata
Wykres nr 26. Liczba wyje ŜdŜaj ących z Kambod Ŝy wg motywacji w latach 2005-2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cambodian Outbound Tourist In 2005-2007 , Statistics and Tourism Information Department
4.4 Środki lokomocji
W podró Ŝach zagranicznych mieszka ńcy Kambod Ŝy w 89% wykorzystuj ą l ądowe środki lokomocji. Wi ąŜ e si ę to zapewne z ich powszechno ści ą i cen ą du Ŝo ni Ŝsz ą ni Ŝ cena transportu lotniczego, za którego pomoc ą odbywa si ę jedynie 11% wyjazdów. Drog ą morska zanotowano w 2008 roku 26 opuszcze ń kraju.
Droga Droga lotnicza morska 11% 0%
Droga lądowa 89%
Wykres nr 27. Wyjazdy z Kambod Ŝy wg środków transportu w 2007 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie Cambodian Outbound Tourist In 2005-2007 , Statistics and Tourism Information Department
50 V. ZNACZENIE RYNKU TURYSTYCZNEGO KAMBOD śY DLA POLSKI
W statystykach przyjazdów cudzoziemców do Polski nie uwzgl ędnia si ę Kambod Ŝy. Jest to spowodowane b ądź brakiem wyst ępowania zjawiska b ądź nikłym jego znaczeniem. Zgodnie z analiz ą zagranicznej turystyki przyjazdowej do Polski w 2007 roku, przeprowadzon ą przez Instytut Turystyki, Kambod Ŝę nale Ŝy zaliczy ć do grupy :”pozostałe kraje zamorskie” .Liczba przyjazdów do Polski z tych krajów w 2007 roku wynosiła 267,2 tys., co stanowi zaledwie 0,4% ogółu przyjazdów do Polski. Rynek turystyczny Kambod Ŝy nie odgrywa zatem roli dla Polski.
W zwi ązku z niewielk ą aktywno ści ą turystyczn ą mieszka ńców Kambod Ŝy, spor ą odległo ści ą geograficzn ą pomi ędzy Polsk ą a Kambod Ŝą i braku bezpo średniego środka transportu, autor nie przewiduje zmiany znaczenia rynku Kambod Ŝy dla rynku turystycznego Polski w najbli Ŝszej przyszło ści.
51 Zako ńczenie
Kambod Ŝa otworzyła si ę na turystyk ę zagraniczn ą pod koniec lat ’80 XIX wieku, wraz ze zmian ą wewn ętrznej sytuacji politycznej. Od tamtego czasu rynek turystyczny kraju uległ wielkim przeobra Ŝeniom.
Na pocz ątku lat ’90 Kambod Ŝa notowała ok. 118 tys. przyjazdów do kraju. Baza noclegowa i pozostała infrastruktura turystyczna pozostawiały wiele do Ŝyczenia, a wewn ętrzna sytuacja polityczna była wci ąŜ daleka od stabilizacji. Bezpo średnim impulsem dla gospodarki turystycznej KambodŜy by wpisanie w 1992 roku narodowego symbolu, świ ątyni Angkor Wat, na List ę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Fakt ten zacz ął przyci ąga ć coraz to liczniejsze rzesze turystów, a rz ąd Kambod Ŝy u świadomił sobie potencjał kraju w zakresie turystyki oraz dostrzegł mo Ŝliwo ść rozwoju gospodarczego i zwi ększenia dochodu krajowego poprzez turystyk ę.
Działania rz ądowe zacz ęły zmierza ć ku polepszeniu uwarunkowa ń do rozwoju gospodarki turystycznej Kambod Ŝy. Dodatkowo programy działa ń światowych i regionalnych organizacji turystycznych, jakimi została obj ęta Kambod Ŝa, pomogły w wyborze racjonalnych dróg rozwoju turystyki i promocji kraju na arenie mi ędzynarodowej. Zagraniczne inwestycje przyspieszyły rozwój infrastruktury turystycznej i wpłyn ęły na tworzenie pozytywnego wizerunku kraju.
Dzi ęki intensywnym działaniom rynek turystyczny Kambod Ŝy był w coraz lepszej kondycji. Liczba przyjazdów w 2008 roku przekroczyła 2 mln, a dochody wzrosły z 100 mln $ w roku 1995 do 1595 mln $ w roku 2008. Przemysł turystyczny stał si ę najpr ęŜ niej rozwijaj ącą si ę gał ęzi ą gospodarki i jedn ą z dwóch przynosz ących najwi ększe dochody dla kraju.
Planowane s ą dalsze działania maj ące na celu popraw ę jako ści produktów turystycznych Kambod Ŝy i dalsz ą promocj ę kraju. Prognozuje si ę zatem dalszy wzrost liczby przyjazdów.
52 Podsumowuj ąc, umiej ętne wykorzystanie naturalnych i kulturowych zasobów Kambod Ŝy, sprawne działania rz ądu i pobudzenie proturystycznego nastawienia ludno ści doprowadziły do intensywnego rozwoju rynku turystycznego Kambod Ŝy. Istotne jest ,iŜ działania w tym kierunku nie ustaj ą i rynek turystyczny ma szans ę w pełni wykorzysta ć swój potencjał.
53 Bibliografia
Tourism Statistical Report 2008, Statistics and Tourism Information Department, 2008 Cambodian Outbound Tourist In 2005-2007 , Statistics and Tourism Information Department, 2007 W.Bartoszewicz, T. Skalska, Zagraniczna turystyka przyjazdowa do Polski w 2007 roku , Instytut Turystyki, www.dms.msport.gov.pl Tourist Highlights 2008 Edition, UNWTO pod red. B. Petrozolin- Skowro ńskiej, Nowa Encyklopedia powszechna PWN , Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa ,1997 Shaw, Williams, Tourism and Tourism Spaces , London: SAGE Publications Limited, 2004 L. Chia, Southeast Asia transformed: a geography of change , Institute of Southeast Asian Studies, 2003 http://www.mot.gov.kh http://cambodia-immigration.com http://www.unescap.org http://www.mojewakacje.pl http://www.easygo.pl https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/cb.html http://portalwiedzy.onet.pl http://indexmundi.com http://www.asiarooms.com http://www.tourismtravelasia.com http://www.un.int
Spis rycin
Rycina nr 1. Poło Ŝenie Kambod Ŝy na mapie świata i Azji Rycina nr 2. Kambod Ŝa i kraje s ąsiaduj ące Rycina nr 3. Flaga Kambod Ŝy Rycina nr 4. Godło Kambod Ŝy Rycina nr 5. Kambod Ŝa, mapa geograficzna Rycina nr 6. Angor Wat
54
Spis wykresów
Wykres nr 1. Temperatury w Kambod Ŝy Wykres nr 2. Miesi ęczne sumy opadów w Kambod Ŝy Wykres nr 3. Liczba przejazdów turystów zagranicznych do regionu Azja i Pacyfik w latach 1990- 2007 Wykres nr 4. Procentowy udział regionu Azja i Pacyfik w światowym ruchu turystycznym w 2007 roku Wykres nr 5. Rozkład przyjazdów turystów w regionie Azja i Pacyfik w śród subregionów w 2007 roku [%] Wykres nr 6. Liczba przyjazdów turystów wybranych krajów regionu Azja i Pacyfik Wykres nr 7. Dochody z turystyki w regionach w 2007 roku Wykres nr 8. Dochody z turystyki mi ędzynarodowej w subregionach Azji i Pacyfiku Wykres nr 10. Liczba bezpo średnich przylotów do Siem Reap Wykres nr 11. Przyjazdy do Kambod Ŝy z regionów świata Wykres nr 12. Przyjazdy do Kambod Ŝy wg krajów generuj ących ruch turystyczny Wykres nr 13. Przyjazdy do Kambod Ŝy w poszczególnych miesi ącach Wykres nr 14. Cele przyjazdów turystów z regionów świata do Kambod Ŝy Wykres nr 15. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w celach wakacyjnych Wykres nr 16. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w celach biznesowych Wykres nr 17. Przyjazdy turystów do Kambod Ŝy wg płci Wykres nr 18. Środki transportu u Ŝywane w podró Ŝy do Kambod Ŝy Wykres nr 19. Liczba hoteli w Kambod Ŝy w latach 1997-2008 Wykres nr 20. Inne obiekty hotelowe w Kambod Ŝy w latach 1997-2008 Wykres nr 21. Obło Ŝenie hoteli w Kambod Ŝy w latach 1995- 2008 Wykres nr 22. Cykl Ŝycia destynacji Butlera. Wykres nr 23. Liczba wyjazdów z Kambod Ŝy w latach 2005-2007 Wykres nr 24. Liczba przekrocze ń granic Kambod Ŝy i poszczególnych krajów w 2007 roku Wykres nr 25. Cele wyjazdów z Kambod Ŝy Wykres nr 26. Liczba wyje ŜdŜaj ących z Kambod Ŝy wg motywacji w latach 2005-2007 Wykres nr 27. Wyjazdy z Kambod Ŝy wg środków transportu w 2007 roku
55
Spis tabel
Tab. nr 1. L ądowe Przej ścia Graniczne w Kambod Ŝy Tab. nr 2. Graniczne Porty Morskie w Kambod Ŝy Tab. nr 3. Liczba przyjazdów do Kambod Ŝy w latach 1993 do 2008 Tab. nr 4. Przyjazdy do Kambod Ŝy z regionu europejskiego w 2007 i 2008 roku Tab. nr 5. Przyjazdy do Kambod Ŝy w poszczególnych miesi ącach Tab. nr 6. Przyjazdy do regionów Kambod Ŝy Tab. nr 7. Przyjazdy do Kambod Ŝy wg środka transportu Tab. nr 8. Średnia długo ść pobytu w Kambod Ŝy Tab. nr 9. Dochody z turystyki w Kambod Ŝy
Informacja
Wyra Ŝam zgod ę na opublikowanie wykonanego przeze mnie projektu na stronie AWF Kraków. O świadczam, Ŝe został on wykonany zgodnie z obowi ązuj ącymi zasadami i nie narusza niczyich praw autorskich.
56