Marga Coesèl

Driehonderd jaar geleden werd de beroemde Zweedse natuuronderzoeker geboren. De basis voor zijn werk werd gelegd tijdens zijn reis door Lapland en zijn verblijf in Nederland.

Linnaeus tussen Lapland en Leiden

Op een mooie dag in het voorjaar van 1732 vertrok Carl Linnaeus op zijn paard vanuit Uppsala naar het hoge noorden. Zijn reis- doel was Lapland, een vrijwel onbewoond en in die tijd nog nauwelijks bekend gebied. Er stond hem een avontuurlijke tocht te wachten, door dichte bossen en verraderlijke moerassen, over hoge bergen en langs ongebaande wegen. Het ging de 25-jarige Linnaeus echter niet om het avontuur. Hij maakte de reis omdat hij met eigen ogen wilde kennismaken met de flora en fauna van dit ongerepte gebied. Linnaeus had vanaf zijn vroegste jeugd een passie voor de natuur.

JEUGD OP DE PASTORIE Carl Linnaeus werd in mei 1707 geboren als oudste zoon van een predikant in de gemeente Stenbrohult, in de provincie Smaland.˚ Bij de pastorie was een kleine bloementuin die door zijn vader liefdevol werd onderhouden. Van hem leerde Carl de namen van de planten die er groeiden en ook die van de wilde planten uit de omge- ving. Op het gymnasium in het nabijgelegen stadje Växjö werd zijn belangstelling voor de natuur verder aangewakkerd door zijn leraar, Johan Rothman. Hoewel zijn ouders liever hadden gezien dat hij net als zijn vader predikant zou worden, besloot Carl om na het gymnasium medicijnen te gaan studeren. Een academische studie plant- en dierkunde Portretfoto van Linnaeus naar het schilderij van Martin Hoffman uit 1737. bestond in die tijd nog niet, maar tijdens COLLECTIE ARTISBIBLIOTHEEK, UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM de opleiding tot arts werd veel aandacht besteed aan botanie en zoölogie. Na een jaar aan de universiteit van Lund te hebben systeem van Tournefort en maakte kennis vogels en insecten, en voor het rijk der gestudeerd, verhuisde Linnaeus naar met het werk van Vaillant over de geslach- gesteenten en mineralen. Hij was een uit- Uppsala waar hij les kreeg van beroemde telijke voortplanting bij planten. Behalve stekend waarnemer en bezat reeds vroeg hoogleraren, zoals Olof Rudbeck (de jon- voor het plantenrijk interesseerde Linnaeus een brede, encyclopedische kennis van de gere). Hij verdiepte zich in het classificatie- zich ook voor het rijk der dieren, vooral natuur.

NATURA 38 2007/2 proefschrift had hij een aantal andere Vooral dit laatste was nogal gewaagd, manuscripten bij zich die hij hoopte te omdat men in die tijd nauwelijks bekend kunnen publiceren. In de Lage Landen aan- was met het feit dat planten seksuele gekomen reisde hij, na een kort verblijf in organen bezitten en men dat maar een raar Amsterdam, door naar Harderwijk. Het idee vond. stadje had een universiteit waar je snel en Bij de indeling van het plantenrijk ging goedkoop kon promoveren. Linnaeus was Linnaeus uit van de aantallen en de plaat- niet de enige die om deze reden Harderwijk sing van stampers en meeldraden. Hij voeg- verkoos boven andere universiteitssteden, de soorten samen tot geslachten en verder zoals Leiden. Over het voormalige Zuider- tot orden en klassen (de familie als verza- zeestadje deed het volgende rijmpje de melnaam werd door hem niet gebruikt). ronde: De eerste versie van zijn bestaat uit veertien zeer grote vellen papier ‘Harderwijk is een stad van negotie, men (41 x 52,5 cm) met lijsten van namen. In verkoopt er bokking, blauwbessen en bullen latere edities zou het werk steeds verder De Leidse geleerde Gronovius verzon de van promotie.’ uitdijen. Linnaeus was zich sterk bewust naam Linnaeusklokje. van het belang van zijn werk. De schepping TEKENING: REIN WEEDA(OVERGENOMEN UIT Linnaeus werd in Harderwijk ontvangen was naar zijn vaste overtuiging het werk NEDERLANDSE OECOLOGISCHE FLORA) door professor Johan de Gorter, de vader van God, maar hij beschouwde zichzelf als van de botanicus David de Gorter. Johan de diens profeet: God schiep, Linnaeus Gorter keurde het proefschrift van ordende... ITER LAPPONICA Linnaeus over de oorzaak van de zoge- Bij het schrijven van de eerste versies van Op het moment dat Linnaeus, met een noemde wisselkoorts (malaria) goed. Het zijn Systema Naturae beschouwde kleine beurs van de Zweedse academie van werk werd onmiddellijk gedrukt en nadat Linnaeus soorten als vaste eenheden, maar wetenschappen, naar Lapland vertrok, had hij het in het openbaar had verdedigd, kon in de loop der tijd ging hij daar aan twijfelen. hij al sluimerende ideeën over een indeling de jonge doctor met zijn bul vertrekken. Hij was een scherp waarnemer en ontdekte van de drie rijken der natuur, maar nog Het hele proces had een week geduurd. steeds meer planten en dieren die als indi- niets op schrift. Tijdens de reis hield hij Linnaeus reisde daarna door naar Leiden vidu afwijkend waren van de soort waartoe een dagboek bij waarin hij aantekeningen om kennis te maken met de hoogleraar ze behoorden. Het waren volgens hem en schetsjes maakte. Dit dagboek, Iter , een universeel spelingen van de natuur waar kwekers vaak Lapponica, werd pas in 1811, geruime tijd geleerde die (volgens de verhalen) in zijn nuttig gebruik van maakten. Geïntrigeerd na zijn dood gepubliceerd. tijd zo bekend was dat een brief uit China, als hij was door dit onderwerp ging hij zich Het is een interessant en waardevol geadresseerd aan ‘de heer Boerhaave, steeds meer verdiepen in het voorkomen document. Linnaeus schreef op poëtische Europa’ zijn bestemming bereikte. van bastaarden en monstruositeiten. Zijn wijze over de schoonheid van de natuur. Linnaeus vond in Leiden onderdak bij de Hij legde niet alleen bijzonderheden over arts en botanicus Johan Gronovius die aan de flora en de fauna vast maar ook allerlei het Rapenburg tegenover de universiteit HOE CARL LINNAEUS AAN wetenswaardigheden over de gewoonten woonde. Gronovius was zeer onder de ZIJN NAAM KWAM en gebruiken van de bewoners van Lapland, indruk van de kennis en de ideeën van De vader van Carl Linnaeus kreeg bij zijn geboorte de Saami, een volk dat hij zeer bewonderde. Linnaeus en hielp hem (financieel) bij het de naam Nils Ingemarson. Hij had, zoals in die tijd Na een reis met veel ontberingen keerde laten drukken van zijn manuscript over de nog vrij gebruikelijk was in Zweden, geen officiële Linnaeus in oktober 1732 in Uppsala terug. indeling van de natuur. Nog datzelfde jaar achternaam, maar werd als zoon eenvoudig Heelhuids en met een hoofd vol kennis en verscheen in Leiden de Systema Naturae. vernoemd naar zijn vader, Ingemar Bengtson. Om ideeën. In zijn bagage had hij een Laplands zich te kunnen laten inschrijven aan de universiteit kostuum, waarin hij zich nadien vaak trots SYSTEMA NATURAE had Nils echter een achternaam nodig. Hij bedacht liet afbeelden, compleet met een Lappen- In de achttiende eeuw was er, vooral door de naam Linnaeus, naar een grote, oude lindeboom trommel en zijn lievelingsplantje, het naar de grote ontdekkings- en handelsreizen, (Latijnse naam Tilia, in Småland bekend onder de hem genoemde Linnaeusklokje, Linnea reeds heel wat bekend over de flora en naam Lin) die groeide op een stuk land dat de borealis L. fauna in de wereld. Men ontdekte steeds familie toebehoorde. Hij gaf deze naam door aan weer nieuwe soorten, in enorme aantallen. zijn kinderen. Carl kreeg dus al bij zijn geboorte de NAAR HOLLAND Veel onderzoekers raakten het overzicht achternaam Linnaeus. De uitgang ‘aeus’ was des- Begin 1735 vertrok Linnaeus naar Nederland over de verwantschappen kwijt. Er ontstond tijds overigens voorbehouden aan de mannelijke om daar te promoveren tot doctor in de steeds meer behoefte aan een systeem leden van de familie. Linnaeus trouwde met Lisa medicijnen. Veel landgenoten, zoals zijn waarin alle planten- en diersoorten een Sara Moraea, de dochter van Johan Moraeus. leermeester Olof Rudbeck, waren hem plaats hadden. Na haar huwelijk droeg zij de naam Lisa . daarin voorgegaan. De toenmalige Repu- Linnaeus, met zijn uitstekende soorten- De in het Latijn geschreven werken van Linnaeus bliek der Verenigde Nederlanden had een kennis, voelde zich geroepen zo’n indeling verschenen onder de naam Caroli Linnaei. Nadat grote faam op het gebied van wetenschaps- te ontwerpen. Voortbordurend op het werk Linnaeus benoemd was tot Ridder liet hij zich Von beoefening. van Tournefort en Vaillant bedacht hij een Linné noemen, maar hij werd uiteindelijk toch Linnaeus maakte de tocht per zeilschip. (kunstmatig) systeem, dat berustte op bekend onder de naam: Carl of Carolus Linnaeus. Behalve de handgeschreven tekst van zijn seksualiteit, zowel bij dieren als bij planten.

NATURA 39 2007/2 worsteling om soorten als vaste eenheden te blijven zien, werd daardoor alleen maar groter. Linnaeus dacht niet aan evolutie, maar hij had wel het idee dat er soorten waren die zich na de Schepping hadden ontwikkeld. De Zweedse natuuronderzoeker was zich er ook goed van bewust dat zijn systeem kunstmatig was. Hij zag het als een middel om orde te scheppen, maar niet als doel op zich. Zijn ideaal was een natuurlijk systeem van organismen, maar hij besefte dat daarvoor meer kennis nodig was.

GEORGE CLIFFORD Eind 1735 werd Linnaeus door George Clifford gevraagd om op zijn landgoed de Hartekamp bij Heemstede te komen werken. Clifford, die ook een huis had aan de Amsterdamse grachtengordel, was een puisant rijke bankier van Brits-Nederlandse afkomst en commissaris van de Amster- damse Hortus Botanicus. Rondom zijn Luis Prosper Roux portretteerde de jonge Linnaeus, slapend op een stoel in de landhuis had hij een schitterende tuin, met Hartekamp. COLLECTIE RIJKSHERBARIUM LEIDEN. vijvers en kassen, waar planten en dieren werden gehouden uit alle delen van de wereld. Er waren tijgers, apen, wilde honden bij hij ook nieuwe geslachten beschreef die TERUG NAAR ZWEDEN en zwijnen en een enorme variatie aan hij vaak de namen gaf van bekende botanici, Hoewel Linnaeus het in Holland naar zijn vogels. Naast deze levende have bezat zoals Burmannia, genoemd naar zijn vriend zin had, ging hij in juni 1738 weer terug Clifford ook een herbarium en een uitge- . En vervolgens de Critica naar Zweden. Kort voor zijn vertrek naar breide en kostbare bibliotheek. Botanica. In dit boek gaf hij al een aanzet Holland had hij een meisje ontmoet, de Linnaeus was via de Amsterdamse hoog- tot de thans gangbare nomenclatuur of toen achttienjarige Sara Lisa Moraea. Met leraar in de botanie, Johannes Burman, in naamgeving van planten en dieren. de vader van het meisje, Johan Moraeus, contact gekomen met Clifford. De jonge Linnaeus beschouwde zijn bijdrage aan de had hij afgesproken dat hij uiterlijk drie jaar Zweedse botanicus zat al sinds zijn studen- totstandkoming van de moderne nomen- later zou terugkeren om met haar te tentijd krap bij kas, omdat hij nauwelijks clatuur als de kroon op zijn werk. Het trouwen. over een inkomen beschikte. Het aanbod benoemen van planten- en diersoorten Met Pasen 1738 vernam Linnaeus dat er van Clifford, om de planten in zijn tuin en gebeurde voordien vaak nogal omslachtig, kapers op de kust waren. Er had zich een zijn herbarium te classificeren en te namelijk in de vorm van een lange verkla- andere vrijer gemeld. Dit bericht deed hem beschrijven, greep Linnaeus dan ook met rende zin, een kort verhaaltje. besluiten terug te keren naar zijn vader- beide handen aan. Clifford kon tevreden Linnaeus deed dit aanvankelijk zelf ook, land. Nog datzelfde jaar verloofde hij zich zijn. Hoewel Linnaeus ondertussen ook onder andere nog in zijn . officieel met zijn Sara. Het jaar daarop aan de uitgave van andere boeken werkte, De omslachtige manier om planten- en vond het huwelijk plaats. Ze kregen samen zoals de en de diersoorten te benoemen vormde een rem zeven kinderen, waarvan er twee jong over- , was de Hortus op de ontwikkeling van de botanie en zoö- leden. Om aan de kost te komen begon Cliffortianus in 1737 gereed. Het uitzonder- logie. Linnaeus doorbrak de traditie door Linnaeus een artsenpraktijk in Stockholm. lijk fraaie boekwerk werd in Amsterdam als standaard de binominale nomenclatuur Het was een moeizaam bestaan omdat hij gepubliceerd. Het is verlucht met koper- in te voeren. Hij koos steeds twee Latijnse als jonge, onervaren arts vrijwel geen gravures, merendeels naar tekeningen van woorden, een genusnaam en een triviaal- patiënten kreeg. de uit Duitsland afkomstige Georg Ehret, naam, om een soort te beschrijven, bijvoor- In 1741 kreeg hij de functie die hij al lange een van de grootste bloemschilders van beeld Rosa canina L., in het Nederlands tijd begeerde: die van hoogleraar in de zijn tijd. Hondsroos. medicijnen en botanie aan de universiteit In zijn latere geschriften zou Linnaeus dit van Uppsala. Als hoogleraar was Linnaeus NAAMGEVING principe verder uitwerken. Zijn Species zeer succesvol. Van heinde en verre kwamen 1737 was een uitzonderlijk vruchtbaar jaar Plantarum, uit 1753, met de namen van alle studenten om zijn colleges te volgen. voor Linnaeus. Behalve zijn Hortus toendertijd bekende plantensoorten (bijna ’s Zomers gingen ze op zaterdagen met Cliffortianus rondde hij nog drie andere 8000), wordt officieel beschouwd als het zijn allen op excursie. Zijn beste leerlingen, boeken af. Allereerst de , begin van de moderne botanische nomen- zoals en Carl Peter over de planten die hij op zijn reis door clatuur. De tiende editie van de Systema Thunberg, trokken erop uit om planten en Lapland had gevonden. Kort daarna Naturae, uit 1758, geldt volgens internatio- dieren te bestuderen in andere delen van verscheen de eerste editie van zijn Genera nale afspraak als het begin van de moderne de wereld. Linnaeus beschouwde hen als Plantarum, een kritische studie over de zoölogische nomenclatuur. zijn ‘apostelen’. De expedities die op zijn geslachtsindeling van het plantenrijk, waar- verzoek werden ondernomen naar China

NATURA 40 2007/2 Het huis van Linnaeus in Hammarby is tegenwoordig een museum. FOTO: BJÖRN TINGSTRÖM, UPPSALA

en Japan, Noord- en Zuid-Amerika en het gehele aardbol verspreid en hij was vend onderzoek, het benoemen en ordenen Midden-Oosten waren niet van gevaren benoemd tot lid van alle geleerde genoot- van planten- en diersoorten, werkte echter ontbloot; ze kostten enkele jonge onder- schappen van zijn tijd. In 1761 werd hij tot op den duur verstikkend voor de ontwikke- zoekers het leven en anderen hun gezond- ridder geslagen en nam hij de naam Carl ling van de biologie. Door de fixatie van heid. von Linné aan. Hij ging ook nadien nog veel wetenschappers op de systematiek Als hoogleraar maakte Linnaeus zelf ook ijverig door met publiceren, maar in 1774 kwam nieuw, experimenteel-biologisch nog enkele grote reizen, maar dan wel in werd hij door een beroerte getroffen en onderzoek slechts moeizaam op gang. eigen land, onder andere naar Öland en daarna ging zijn gezondheid steeds verder Hoewel hij zelf in zijn latere werk twijfel Gotland. Daarnaast bleef hij druk publice- achteruit. had geuit, hielden zijn navolgers vast aan ren. Er verschenen verbeterde en aange- Linnaeus stierf op 10 januari 1778. Hij werd het oorspronkelijke uitgangspunt van vulde edities van zijn Systema Naturae en onder grote belangstelling begraven in de Linnaeus, dat de soort een vaste eenheid van de , maar ook geheel kathedraal van Uppsala. Zijn (nog enige) was. De onveranderlijkheid van soorten nieuwe werken, zoals de Fauna Suecica zoon Carl nam de zorg op zich voor de gold als een dogma dat pas door mensen (1746) met onder meer observaties over het nalatenschap. Na diens plotselinge dood in als Lamarck en Darwin werd doorbroken. gedrag en de levensomstandigheden van 1783 ontstond er onenigheid in de familie Linnaeus werd gezien als een ‘dor’ dieren. In 1751 verscheen zijn Philosophia en werd besloten Linnaeus' erfgoed te systematicus die de vooruitgang had tegen- Botanica, een belangrijk leerboek waarmee verkopen. Zijn herbarium en collecties gehouden. De stagnatie was echter vooral hij mensen als Rousseau en Goethe inspi- schelpen, insecten en mineralen en ook het de schuld van zijn directe navolgers die, uit reerde. grootste deel van zijn bibliotheek en ge- bewondering voor hun leermeester, oog- Op het huiselijk vlak was het bestaan van schriften werden verscheept naar Londen, kleppen op hadden voor nieuwe vondsten Linnaeus minder succesvol. Volgens de waar het de grondslag vormt van de en inzichten. verhalen zou Sara een uitstekende huis- Linnean Society. Voor wie de geschriften van Linnaeus goed vrouw zijn geweest, maar dominant en bestudeert en ze beziet in het licht van hun zelfzuchtig, en erg onaardig als echtgenote VERAFGOOD EN VERGUISD tijd, zijn de verdiensten van de Zweedse en moeder. De familie beschikte sinds 1758 Linnaeus werd na zijn dood lange tijd ver- natuuronderzoeker onmiskenbaar. Net als over een buitenhuis bij Hammarby, even afgood vanwege zijn uitzonderlijke kennis Darwin ging hij uit van reeds sluimerende ten zuiden van Uppsala, waar het gezin na van de drie rijken der natuur en de wijze ideeën en bracht hij door goed te observe- verloop van tijd de zomers doorbracht. In waarop hij de wetenschap een impuls had ren en deduceren de biologische weten- een bijgebouwtje, het ‘museum’, bewaarde gegeven. Zijn opvolgers gingen ijverig door schap op een hoger niveau. Voor beide Linnaeus zijn verzamelingen. met het aanvullen en bijwerken van het onderzoekers waren de natuurwaarnemin- Tegen het eind van zijn leven was Linnaeus Linneaanse systeem. gen die zij aan het begin van hun carrière wereldberoemd. Zijn werk had zich over de De eenzijdige aandacht voor het beschrij- deden – Linnaeus tijdens zijn reis door

NATURA 41 2007/2 Lapland en Darwin tijdens zijn zwerftocht sterfjaar werd hier herhaaldelijk en met zekere uit- bundigheid gevierd. In het KNNV- tijdschrift Natura met de Beagle – van grote invloed op hun vinden we hier heel wat van terug, zoals het LINNAEUSACTIVITEITEN werk. Tegenwoordig geniet Darwin meer Linnaeusnummer bij de viering van Linnaeus twee- bekendheid dan Linnaeus, maar zonder de honderdste geboortejaar, in 1907. In 1978, bij de herdenking van zijn tweehonderdste sterfjaar, werd VERJAARDAGSFEESTJES bijdrage van de laatste had de Britse een uitgebreid en geactualiseerd Linnaeusnummer De driehonderdste verjaardag van Linnaeus wordt natuuronderzoeker waarschijnlijk nooit samengesteld, met bijdragen van H. Engel, A.A. Sterk en anderen. op 23 mei 2007 gevierd op Landgoed De Hartekamp kunnen komen tot het opstellen van zijn te Heemstede (zie www.oudheemstedebennebroek.nl) evolutietheorie. BLUNT, W. (2001), Linnaeus The compleat naturalist. en in de Hortus Botanicus te Leiden (zie www.hor- Princeton University Press. Princeton & Oxford. De tus.leidenuniv.nl). Marga Coesèl is biohistorica en publiciste. eerste editie verscheen in 1971 onder de titel The De Leidse Hortus verzorgt van 1 april tot en met compleat naturalist: a life of Linnaeus. COESÈL, M. (2003), Mijn favoriet: het Linnaeus- 31 oktober speciale wandelingen en geeft ook in de klokje. Natura 100: 4. tuin aandacht aan Linnaeus. Literatuur ENGEL, H. et al (1978), Linnaeusnummer. Over Linnaeus is (uiteraard) veel gepubliceerd. Een Natura 75 (1). De Hortus Botanicus van Amsterdam biedt vanaf aanbeveling om te lezen vormt onder andere de HAGBERG, K. (1944), Carl Linnaeus, de bloemen- 27 april een expositie over de impact van Linnaeus biografie door WILFRID BLUNT (1971, 2001). Gezien koning. Amsterdam. op de botanie en verzorgt eveneens het hele seizoen de bijzondere relatie van Linnaeus met Nederland is LOTSY, J.P. (1907), Carolus Linnaeus, een en ander ook in ons land altijd veel aandacht aan hem over zijne beteekenis, vooral ten opzichte van het soorts- speciale rondleidingen, kinderactiviteiten, culturele besteed. De herdenking van zijn geboorte- en begrip. Haarlem. en culinaire thema-activiteiten. Zie www.dehortus.nl

BEESTEN EN BLOEMEN, HOE ZAL IK ZE NOEMEN? Linnaeus is in 1735 in Harderwijk gepromoveerd. Daarom biedt de gemeente Harderwijk veel activiteiten in het kader van het driehonderdste geboortejaar (zie www.linnaeusjaarharderwijk.nl). De Hortus en het Centrum voor Natuur en Milieu in Harderwijk bieden vanaf 20 april de tentoonstelling Beesten en Bloemen, hoe zal ik ze noemen? Deze interactieve expositie gaat over de ordening van de natuur door Linnaeus. De tentoonstelling maakt duidelijk waarom de mens vroeger en nu alles om hem heen wil ordenen. Op een speelse en actieve wijze gaan bezoekers ontdekken hoe de natuur- ordening is ontstaan en dat die ordening zelfs in hun dagelijks leven is nog steeds speelt. De Hortus is te vinden aan de Academiestraat 7 te Harderwijk, tel. (0341) 42 74 06, e-mail: [email protected]

BLOEMEN ONDER DE LOEP Teylers Museum in Haarlem biedt tot en met 3 juni de expositie Bloemen onder de Loep. Linnaeus – vijf eeuwen verbeelding van het plantenrijk. Deze tentoonstelling is reeds in januari geopend. Zie www.teylersmuseum.nl

LINNAEUS IN ZWEDEN De Keukenhof besteedt van 22 maart t/m 20 mei aandacht aan Linnaeus. Het thema van het park is Linnaeus in Zweden en de bijbehorende fototentoon- stelling heet Herbarium Amoris.

ALS HET BEESTJE MAAR EEN NAAM HEEFT Het Natuurhistorisch Museum in Rotterdam biedt Uitnodiging voor een bijeenkomst in Amsterdam op 10 januari 1878, precies honderd van maart tot en met juli de expositie Als het beestje jaar na de dood van Linnaeus. maar een naam heeft, over het hoe en waarom van COLLECTIE BIBLIOTHEEK BIOLOGIE, UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM biologische namen. Zie www.nmr.nl

WWW.LINNAEUS2007.NL Een compleet overzicht van alle activiteiten in het Linnaeusjaar is te vinden op de website www.linnaeus2007.nl

NATURA 42 2007/2