O'zbekiston Respublikasi Oliy Va O'rta Maxsus Ta'lim
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
O’ZBEKISTON RESPUBLİKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLİGİ QORAQALPOQ DAVLAT UNİVERSİTETİ Tabiyatshunoslik fakulteti Geografiya kafedrası «O’ZBEKISTON GEOGRAFIYASI» fanidan Ma’ruzalar matni Ta’lim yo‘nalishi: 5140600- Geografiya İshlab chıqgan: ass.K.A.Utarbaeva Nukus - 2017 №1. MA’RUZA. KIRISH. KURSNING MAQSADI VA VAZIFALARI. O’ZBEKİSTONNİNG GEOGRAFİK O’RNİ, TABIIY SHAROITI VA TABIIY RESURSLARINING UMUMİY TAVSİFİ Rejasi: 1. Fanning ob’ekti, predmeti va maqsadi. 2. O’zbekistonning geografik joylashgan o’rni, chegaralari, maydoni. 3. Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari Tayanch iboralar: obekt, predmet, shimoliy kenglik, g’arbiy sharqiy uzoqlik, iqtisodiy geografik o’rin, tabiiy geografik o’rin, tabiiy sharoit, tabiiy resurs,ma’dan. 1. Fanning ob’ekti, predmeti va maqsadi. Yangi iqtisodiy munosabatlar sharoitida O’zbekistonni tabiiy geografik o’rganishning asosiy vazifalari. O’zbekiston Respublikasi iqtisodiy va siyosiy mustaqillikni qo’lga kiritgandan buyon dunyoga tobora ko’proq tanilib, jahon mamlakatlari bilan har tomonlama aloqalari kuchayib bormoqda. Mamlakatimizda ijtimoiy taraqqiyotga yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti munosabatlari yo’liga o’tishning o’ziga xos, ayni paytda davlatimizning ichki tarixiy, demografik, etnografik xususiyatlariga mos siyosat amalga oshirilmoqda. Bu esa uzoq yillar mobaynida orzu qilib kelingan istiqlolga erishgan navqiron respublikamizdan o’zining butun ichki tabiiy, iqtisodiy, mehnat hamda moliyaviy imkoniyatlarini ishga solishni, jahon tajribalarida sinalgan ilg’or boshqaruv uslublarini amaliyotga tadbiq qilishni talab etadi. Albatta bu uzoq vaqt talab etuvchi murakkab jarayondir. Ammo uning qay darajada qanday ko’lamda ijobiy davom etishi avvalo ilm-fan va amaliyot birligi bilan chambarchas bog’liqdir. Shu bois ham bugungi o’tish va rivojlanish davrida fan sohalari oldida ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning imkoniyati hamda yo’nalishlarini ilmiy asoslashdek muhim vazifa turibdi. Ushbu vazifani ijobiy hal qilinishi mamlakaning ijtimoiy, iqtisodiy taraqqiyotida vujudga kelgan va kelishi mumkin bo’lgan tabiiy, ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar tizimining hal etilishi bilan uzviy bog’liqdir. Bu muammolarni echishda geograflarning o’rni beqiyos kattadir. Shuni alohida takidlash lozimki, O’zbekistonda mustaqillik yillarida boshqa fanlar bilan bir qatorda geografiyaning ham mazmuni chuqurlashib, uning xalq xo’jaligi tarmoqlari bilan aloqasi kuchayib borayapti. Geografiya hozirgi vaqtda tabiat va jamiyat aloqadorligi va o’zaro tasirini kosmik-planetar miqyosda tadqiq etuvchi, muammolarni konstruktiv hal qila oladigan integral fan darajasiga ko’tarilgan. Hozirgi kunda geografiyaning barcha yo’nalishlarida tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro tasir va munosabatlarga doir nazariy, fundamental vazifalarni hal qilishga alohida ahamiyat berilmoqda. Tabiiy geografiya yo’nalishida bunday fundamental vazifalar sirasiga fantexnika taraqqiyoti o’ta jadallashgan hozirgi davrda tabiiy muhitning o’zgarishi oqibatida yuz beruvchi geoekologik vaziyatlarni bashoratlashning nazariy asoslarini ishlab chiqishni kiritish mumkin. Tabiiy hududiy geotizimlarning o’zgarishi va bu o’zgarishning yo’nalishi har doim ham aniq ko’rinib turmaydi. Ana shunday sharoitda tabiiy sharoit va resurslardan oqilona foydalanish alohida ahamiyat kasb etadi. Respublikamiz tabiiy geograflari tabiat bilan jamiyatning o’zaro tasiri va uning oqibatlarini, mamlakatimiz tekislik va tog’ geografik tizimlari tabiatining barqarorligi hamda o’zgaruvchanligini bashoratlash, tabiatdan foydalanishning geografik– ekologik asoslarini ishlab chiqish bilan shug’ullanmoqdalar. Tabiiy geograflarimiz shu bilan bir qatorda landshaftshunoslik, tabiiy komplekslarn xaritada tasvirlash, tabiiy geografik rayonlashtirish, tabiiy sharoit hamda resurslarni qishloq xo’jalik ishlab chiqarish nuqtai nazaridan baholash kabi mohiyatan amaliy tadqiqotlar bilan ham chuqur shug’ullanmog’qdalar. 2. O’zbekistonning geografik joylashgan o’rni, chegaralari, maydoni. O’zbekiston O’rta Osiyoning markaziy qismida joylashgan. Uning hududining asosiy qismi Amudaryo bilan Sirdaryo orasida bo’lib, mo’tadil va subtropik iqlim mintaqalarida joylashgan. O’zbekistonning eng shimoliy nuqtasi Ustyurt platosining shimoli-sharqida, Orol dengizi qirg’og’ida bo’lib, 45° 31’ shimoliy kenglikdadir. Eng janubiy nuqtasi esa Termiz shahri yonida, Amudaryo qirg’og’ida bo’lib, 37° 11’ shimoliy kenglikka to’g’ri keladi. Respublikamizning eng g’arbiy nuqtasi Ustyurt platosida 56° 00’ sharqiy uzoqlikda, eng sharqiy nuqtasi esa O’zbekiston bilan Qirg’iziston chegarasida, Uzgan shahri yaqinida bo’lib, 73° 10’ sharqiy uzoqlikdadir. O’zbekistonning eng shimoliy nuqtasi bilan eng janubiy nuqtalari orasidagi masofa 925 km, eng g’arbiy nuqtasi bilan eng sharqiy nuqtalari orasidagi masofa esa 1400 km. O’zbekiston janubi-sharqda Tojikiston bilan, sharqda Qirg’iziston bilan, shimol va shimoli- g’arbda Qozog’iston bilan, janubi-g’arbda esa Turkmaniston bilan chegaradosh. Janubda O’zbekiston torgina SurxonSherobod vodiysida Afg’oniston bilan chegaradoshdir. Bu yerda Afg’oniston bilan O’zbekiston chegarasi Amudaryo orqali o’tadi. O’zbekiston maydoni 448,9 ming kv.km bo’lib Evropadagi Norvegiya, Finlyandiya, Buyuk Britaniya va İtaliya kabi davlatlar hududidan katta. O’zbekiston Belgiya, Niderlandiya va Daniya kabi davlatlarning yer maydonlarini qo’shib hisoblasak ham ulardan 4 marta kattadir. Respublikamiz hududi Shveytsariya davlati hududidan 11 marta ziyoddir. Qiyoslash uchun masalan O’zbekiston hududiga 2ta Buyuk Britaniya davlatini (), 2-ta Bangladesh () davlatini joylashtirish mumkin. O’zbekiston geografik o’rniga ko’ra juda qulay. Chunki uning hududi Orta Osiyoning markazidagi tabiiy sharoiti qulay va tabiiy boyliklarga serob bo’lgan yerlarni o’z ichiga oladi. O’zbekistonning ko’p qismining tekislikdan iborat bo’lishi hamda serunum vohalarning- Chirchiq-Ohangaron, Farg’ona, Zarafshon, Qashqadaryo, Suxondaryo, Quyi Amudaryoning mavjudligi Respublika iqtisodiyotining rivojlanishiga qulay sharoit yaratib bergan. O’zbekiston O’rta yer dengizi atrofidagi mamlakatlar bilan deyarli bir geografik kenglikda joylashgan. O’rta yer dengiz atrofidagi mamlakatlar subtropikka xos landshaft bilan tavsiflanadi. Lekin O’zbekiston iliq okean va dengizlardan uzoqda, materik ichkarisida joylashganligi tufayli tabiiy sharoiti jihatidan O’rta yer dengiz atrofidagi davlatlardan butunlay farq qiladi. Chunki O’zbekiston hududining shimoliy qismi ochiq bo’lib, qishda shimoldan va shimolisharqdan esuvchi sovuq, quruq havo oqimi bemalol ichki qismlarigacha yetib keladi. Aksincha, janubida baland tog’larning mavjudligi esa Hind okeanidan esadigan nam va iliq xavo massalarini O’zbekiston hududiga o’tishiga to’siqlik qiladi. Oqibat natijada O’zbekistonda subtropikka xos bo’lmagan landshaft vujudga kelib, yoz bulutsiz, seroftob bo’lib, jazirama issiq, quruq, qish esa shu geografik kenglik uchun ancha sovuq bo’ladi. Binobarin, O’zbekiston janubiy qismi subtropik iqlim mintaqasida joylashsada, asosan cho’lga xos bo’lgan landshaft bilan tavsiflanadi. Faqat atrofi tog’lar bilan o’ralgan Surxon-Sherobod vodiysidagina quruq subtropik landshaft mavjud, xolos. O’zbekiston hududi janubi-sharqdan shimoli-g’arbga qarab cho’zilib o’sha tomonga qarab pasayib boradi. Respublikamiz yer usti tuzilishi jihatidan Tojikiston va Qirg’izistondan keskin farq qiladi. O’zbekiston hududining ko’p qismi (71%) dehqonchilik uchun qulay vodiylar, tekisliklar va tog’ oldi tekisliklaridan iborat. Tekislik yerlarning ko’p bo’lishi va bu joylardan Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Chirchiq, Qashqadaryo va boshqa daryolarning oqib o’tishi, iqlimining qulayligi, sug’orma dehqonchilikning va ayniqsa, paxtachilikning juda qadimdan rivojlanishiga imkon bergan. Arxeologlarning ma’lumotiga ko’ra O’zbekiston hududida, xususan Surxondaryo, Quyi Amudaryo, Zarafshon, Farg’ona va Chirchiq-Ohangaron vohalarida miloddan oldingi 3-2 ming yilliklarda aholi sug’orma dehqonchilik, hunarmandchilik bilan shug’ullangan. Metall eritib har xil mehnat va ov qurollari, har xil buyumlar, xususan ziynat buyumlari, oyna tayyorlaganlar, kulolchilik bilan shurullanganlar. Shuningdek, shoyidan mato to’qib har xil kiyimlar tikkanlar. Bularning hammasi o’z navbatida o’zbek xalqining madaniyati juda qadimdan taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Respublikamizda yozda harorat oftobda 70-80° ga yetuvchi, eng kam yog’in tushuvchi (Orolbo’yida yiliga 70-80 mm) cho’llar bilan bir qatorda, sernam va salqin (yiliga 700-950 mm) tog’lari, qishda ham yanvarning o’rtacha harorati 0° dan pastga tushmaydigan Surxon-Sherobod kabi quruq subtropikli vodiylar mavjud. Respublikamiz tabiati shunchalik turli-tumanki, uning tekislik qismida bir necha yuzlab chaqirim yursangiz xam bironta daryoni uchratmaysiz. Aksincha, tog’li qismida esa har qadamda ajoyib jilg’a va soylarni, sharsharalar hosil qilib oquvchi sho’x daryolarni ko’rasiz. O’zbekiston ayniqsa yer osti suvlariga boy o’lka hisoblanib, foydalanishi mumkin bo’lgan miqdori sekundiga 906,9 m3 ni tashkil etadi. Bu yer osti suvining ko’p qismi O’zbekistonning tekislik va tog’oldi qismida joylashgan. O’zbekiston hududining 71% ni ishg’ol qilgan tekislik qismida cho’lga xos landshaft shakllangan bo’lib, o’simlik va hayvonot dunyosi shu sharoitga moslashgan bo’lsa, aksincha, tog’li qismida landshaftlarning balandlik mintaqalanishi mavjud. Bular o’z navbatida O’zbekiston tabiatining naqadar xilma-xil, o’ta go’zal va betakror manzaraga ega ekanligidan dalolat beradi. O’zbekiston yer usti boyliklaridan tashqari yer osti boyliklari bilan ham mashhur.