PAYOZ MUSAYEV, JAHONGIR MUSAYEV
GEOGRAFIYA O‘ZBEKISTONNING IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASI
Umum y o‘rta ta’l m maktablar n ng 8-s nf uchun darsl k
To‘ldirilgan oltinchi nashr
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi tasdiqlagan
«SHARQ» NASHRIYOT-MATBAA AKSIYADORLIK KOMPANIYASI http://eduportal.uzBOSH TAHRIRIYATI TOSHKENT – 2019 UO‘K: 91(575.1)(075) KBK 65.04ya721 M – 97
T a q r i z c h i l a r: N. SAFAROVA, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetining «Geografi ya va uni o‘qitish metodikasi» kafedrasi dotsenti, geografi ya fanlari nomzodi; A. JABBOROV, Muqimiy nomidagi Qo‘qon davlat pedagogika institutining «Geografi ya o‘qitish metodikasi» kafedrasi dotsenti; Sh. XOLMURОDOV, Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universitetining «Geografi ya va uni o‘qitish metodikasi» kafedrasi katta o‘qituvchisi; S. BERDIYEVA, Toshkent shahar Mirobod tumani 213-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabining geografi ya fani o‘qituvchisi.
M – 97 Musayev, Payoz. O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografi yasi: umumiy o‘rta ta’lim
maktablarining 8-sinfi uchun darslik / Muallifl ar: P. G‘. Musayev, J. P. Musayev.– T.: «Sharq», 2019. – 176 b. I. Muallifdosh.
UO‘K: 91(575.1)(075) KBK 65.04ya721
Darsl k mavzular ga joylasht r lgan ushbu QR – kod belg lar n skaner q - l sh orqal mavzularga o d nternet ma’lumotlar dan foydalan sh ng z mumk n.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari hisobidan ijara uchun chop etildi.
http://eduportal.uzISBN 978-9943-26-917-0 © P. Musayev, J. Musayev, 2004, 2014, 2019. © «Sharq» NMAK Bosh tahririyati, 2004, 2014, 2019. I BOB. O‘ZBEKISTONNING GEOGRAFIK O‘RNI VA MA’MURIY-HUDUDIY TUZILISHI
1-dars1-dars KIRISH
O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi nimani o‘rganadi? Siz endi oldingi sinfl arda olgan bilimlaringiz asosida Yer yuzi, shu jumladan, mamlakatimiz tabiati haqida boshqalarga ham ma’lumot bera olasiz. Ulardan tashqari shunday bilimlar ham borki, ular kishilar faoliyati, hayot tarzi va ishlab chiqarishning hududiy farqlanishi kabi insoniyat, jamiyat hayoti bilan bevosita bog‘liqdir. Ana shu bilimlarni o‘rganadigan fan iqtisodiy va ijtimoiy geo gra fi ya deb yuritiladi. U aholi faoliyatining hududiy tashkil etilishi bilan bog‘liq iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni muayyan mamlakat bo‘yicha ham, butun jahon miqyosida ham o‘rganadi. Ushbu o‘quv yilida jonajon Vatani- miz – O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografi yasini o‘rganasiz. Darhaqiqat, zavod, fabrika, firma, shifo maskan i, ta’lim muassasasi yoki maishiy xizmat ko‘rsatish korxonalari puxta o‘ylanmasdan duch kelgan joyda barpo qilinsa, kishilarni sarsongarchilikka, mehnat va mablag‘ni behuda sarflashga majbur qiladi. Oxir-oqibatda bu ijtimoiy mehnat unumdor- ligining oshishiga salbiy ta’sir etadi.
Ijtimoiy mehnat unum dorligi – modd y shlab ch qar shda band bo‘lgan har b r shlovch h sob ga hos l q l ngan m ll y daro mad m qdor . Mehnat unumdorl g shlab ch qar sh n ng mash nalar, malakal shch lar, elektr energ ya, tab y boyl klar b lan ta’m nlangan ga, korxona va ahol punktlar n ng k sh larga qulay hamda tab y muh t toptalmayd gan joyda barpo et lgan ga, mehnatkashlarn ng yashash sharo tlar , dam ol sh hamda ularga madan y-ma sh y x zmat ko‘rsat l sh ga ham bog‘l q. Agar xomashyo, yoqilg‘i, energiya manbalari va ishchilar o‘zaro yonma- yon joylashsa, ishlab chiqarishda yuqori samaradorlik ta’minlanadi. Biroq bunday qulay joylashish kamdan kam uchraydi. Ba’zi joylarda xomashyo yetishmasa, boshqa joyda yoqilg‘i, energiya tanqisligi kuzatiladi. Ana shuning uchun ham mamlakatni rivojlantirishning milliy dasturlarida aholini, ishlabhttp://eduportal.uz chiqarishni joylashtirish hamda tabiat boyliklaridan foydalanish masalalarini hududiy yaxlit tashkil etishga alohida e’tibor beriladi.
3 O‘zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi mamlakat m z m ll y qt sod yot n ahol va tab y sharo t b lan o‘zaro aloqador holda o‘rgan b, un hudud y tashk l et shn ng umum y tamoy llar n lm y j hatdan asoslayd . 8-s nf geograf yas s zn mamlakat m zda jt mo y mehnat unumdor- l g n osh r shga, tab y resurslarn muhofaza q l shga va umuman ahol turmush n ng farovonlashuv ga yordam beruvch geograf k b l mlаr b lаn qurоllаnt rаd . Shun ngdеk, gеоgrаf k b l m ng zn osh r shda turl man- balardan mustaq l foydalan sh usullar n tark b topt rad . Bu fan xulosalari uchun asos bo‘lgan ma’lumotlar – daliliy ashyolar zamon bilan hamnafas o‘zgarib boradi. Darslikda keltirilgan raqamli ma’lumotlar, rasm, xarita-sxemalardagi ma’lumotlar va hatto joy nomlari ham ertaga bugungi dan farqlani shi mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy geografi yaga xos bu jihat kundalik voqea va hodisalardan muntazam xabardor bo‘lib turishni taqozo etadi. Yurtimizda bozor iqtisodiyotiga o‘tish dek murakkab va keng qamrovli jarayon kechmoqda. Bunday paytda mamlakatda, har bir shahar yoki qishloqda muayyan muammolar vujudga kelishi tabiiy. Darslik sizni shunday muammolar bilan tanishtiradi hamda ularning yechimini topishga o‘rgatadi. Xalqimiz taraqqiyot yo‘lida matonat ko‘rsatib mehnat qilmoqda. Mam- lakatimiz mustaqil ligini mustahkamlashda, ayniqsa, siz yoshlar faollik ko‘rsatishingiz va kelgusidagi faoliyatingiz barakali bo‘lishi zarur. Zero, mehnat unumdorligi bozor munosabat lariga o‘tishda eng muhim va eng asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasini o‘rganish bu vazifaning muhimligini tushunishga, demakkim, o‘z fuqarolik burchingizni bajarishingizga, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida faol ishtirok etishingizga yordam beradi. Qo‘lingizdagi darslik mamlakatimiz milliy iqtisodiyoti bilan tanishtiribgina qolmasdan, geografik mazmundagi turli adabiyotlardan, birlamchi manbalardan foydalanishga imkon beruvchi ko‘nikma va malakalar bilan ham qurollantiradi. Siz ushbu darslikdan iqtisodiy geografik obyekt, hodisa va jarayonlarni tasvirlash, bayon etish usullarini ham o‘rganib olasiz.
1. Darslik muqovasining ikkinchi betida berilgan iqtisodiy va ijtimoiy tushuncha hamda atamalardan kamida ikkitasini izohlashga urinib ko‘ring! ? 2. Sizningcha, ishlab chiqarish korxonalarini joylashtirishda qaysi omillar http://eduportal.uzmuhim hisoblanadi? Javobingizni asoslashga harakat qiling.
4 2-dars2-dars O‘ZBEKISTONNING GEOGRAFIK O‘RNI
Geografik o‘rin deganda nima tushuniladi? Muayyan mamlakat, hudud, v loyat, shahar, tuman, mahalla va hatto hov- l n ng o‘z ga xosl klar dan b r ularn ng Yer yuz dag betakror o‘rn d r. Bular geograf k o‘r n deb atalad . Geograf k o‘r n moh yatan tabiiy geografik o‘rin, iqtisodiy geografik o‘rin va siyosiy geografik o‘rin tarz da guruhlanad . Tabiiy geografik o‘rin, asosan, okean, deng z, daryo, tog‘, cho‘l, o‘rmon, ad r s ngar y r k tab y obyektlarga n sbatan joylash gan o‘rn ga ko‘ra belg lansa, iqtisod iy geogra f ik o‘rin jahon n ng erk n qt sod y m ntaqalar , jahon savdo yo‘llar , y r k sav do- sanoat markaz- lar va tab y boyl klardan foyda lan sh mkon yatlar b lan belg la nad . Siyosiy geografik o‘rin esa muayyan davrda aloh da davlatn ng harb y mojarolar ro‘y berayotgan yok ro‘y ber sh mumk n bo‘lgan hudud va davlatlarga n sbatan qanchal k aloqa dorl g ga ko‘ra baholanad .
Geograf k obyektlar o‘zaro aloqador bo‘lad . Ana shu aloqadorl k ko‘lam ga muvof q geograf k o‘r n m kro, mezo, makro m qyosda namoyon bo‘lad . End Vatan m z O‘zbek stonn ng geograf k o‘rn dag o‘z ga xos j hatlar, un belg lovch om llarn ko‘r b ch qayl k. Tabiiy geografik o‘rni. O‘lkam z ob-havos y ln ng talay q sm da och q va quruq bo‘lad . E’t bor q l nsa, O‘zbek ston Respubl kas n ng Davlat mad- h yas «Serquyosh hur o‘lkam...» deya boshlanad . Tab y geograf k o‘r n sharofat la serquyosh va ss q kunlarn ng uzoq davom et sh mamlakat m z q shloq xo‘jal g , transport va ma sh y hayotda mehnat va mol yav y sarf- xarajatlarn ng tejal sh ga mkon berad . Buluts z osmon m z astronom k tadq - qotlarda ham qo‘l kelad . Abu Rayhon Berun y, Ahmad al-Farg‘on y, M rzo Ulug‘bekdek ko not b l mdonlar b zn ng yurtdan ch qqan bej z emas. Iqtisodiy geografik o‘rni. Har qanday davlatn ng r vojlan sh n tashq qt sod y aloqalars z tasavvur et b bo‘lmayd . Tashq qt sod y aloqalar m qyos esa xalqaro mehnat taqs mot , qolaversa, qt sod y geograf k o‘r n mkon yatlar ga bog‘l q. Inson yat taraqq yot n ng muayyan bosq chlar da y r k xalqaro savdo yo‘llar muh m om l bo‘lgan. Iqt sod y geograf k o‘r n mkon yatlar davr o‘t sh b lan o‘zgar sh mumk n.http://eduportal.uz Bunga s yos y voqealar, y r k tab y boyl k zax ralar n ng top l sh va shlab ch qar l sh , transport vos talar n ng takom llashuv kab lar sabab
5 bo‘lad . Bun yurt m z qt sod y geograf k o‘rn da ro‘y bergan o‘zgar sh lar m sol da ko‘r b ch qam z. Ma’lumk , m loddan avvalg II asrdan to m lod y XVI asrgacha Sharqn (H nd ston, X toy) G‘arb (Yevropa mamlakatlar ) b lan bog‘lab turgan aso- s y savdo yo‘l – «Buyuk Ipak yo‘l » O‘rta Os yo orqal o‘tgan. Nat jada O‘rta Os yo bozorlar da mol ay rboshlash avj ol b, u hunarmandch l k va dehqon ch l kn ng taraq q yot , shahar lar, fan, madan yat ravna q ga j dd y turtk bo‘lgan. Key nchal k Sharq b lan G‘arb o‘rtas dag savdo yo‘llar quruql kdan deng z-okeanlarga ko‘chgach, O‘rta Os yo qt sod y geograf k o‘rn dag qulayl k barham topgan. XIX asr ox rlar da O‘rta Os yoda tem ryo‘l qur ld . Nat jada Samarqand, Toshkent ka b y r k shaharlar tem ryo‘l orqal Ross ya n ng markaz y rayon- lar b lan bog‘lan b, O‘zbek ston hudud n ng qt sod y geograf k o‘rn yana qulayl k kasb eta boshlad . Ammo sho‘ro davr da qt sod y geograf k o‘r n qulayl klar dan asosan sob q Itt foq manfaatdor ed . Ma’lumk , O‘zbek ston och q deng z (okean)ga bevos ta ch q sh mko- n yat ga ega bo‘lmagan, dunyo okean ga ch q sh uchun kam da kk davlat- n ng hudud n kes b o‘t sh zarur bo‘lgan dunyodag kk mamlakatn ng b r h soblanad . Ikk nch s L xtenshteyn davlat d r. Shun ng uchun O‘zbek ston transport tuz lmas n takom llasht r b, dunyo okean ga ch q shn ng eng maq- bul va shonchl yo‘nal shlar n tanlash boras da chora-tadb rlar ol b bord .
Mustaqillik tufayli O‘zbek ston xor j y davlatlar b lan erk n aloqa o‘rnat sh huquq n qo‘lga k r td . Tar xan q sqa vaqtda un azal y janub y qo‘shn lar Afg‘on ston, Pok ston, Eron hamda g‘arbdan Turk ya, sharqdan X toy va boshqa davlatlar b lan bog‘lovch quruql k va havo yo‘llar och l b, O‘zbek ston qt sod y geograf k o‘rn n yaxsh lab old .
Ayn qsa, O‘zbek stonn ng «B r makon, b r yo‘l» loy has da sht rok et sh nat jas da qad m y Ipak yo‘l ruh yat n qayta t klash, m ntaqav y qt sod y hamkorl kn r vojlant r sh, mamlakatlarn ng transport nfratuz lmas n b r- lasht r sh mkon yat kuchayd . Ba’zan qo‘shn davlatlar hudud dag ayr m mkon yatlar ham mamlakat qt sod y geograf k o‘rn ga ta’s r ko‘rsat sh mumk n. Masalan, Turkman s- ton b lan Eronn bog‘lovch tem ryo‘l qur lgach, undan O‘zbek ston tashq http://eduportal.uzaloqalarda foydalana boshlad . Demak, har qanday hudud n ng qt sod y geograf k o‘rn n baholashda
6 1-rasm. O‘zbekistonning makrogeografi k o‘rni. un ng y r k transport tugunlar ga, shu jumladan, deng z yo‘llar ga n sbatan qanday joylashganl g e’t borga ol nar ekan. Shu j hatdan O‘zbek stonn ng qt sod y geograf k o‘rn tobora qulaylash b bormoqda. Iqt sod y va jt mo y hayotda davlatn ng siyosiy geografik o‘rni ham muhum om l sanalad . O‘zbek ston suveren tet n jahon hamjam yat e’t rof et b, u b lan 130 dan ort q davlat d plomat k aloqalar o‘rnatgan, ko‘pch l g elch xonalar ochgan. O‘z navbat da ko‘plab davlatlarda O‘zbek ston elch - xonalar faol yat ko‘rsatmoqda. O‘zbek stonn ng turl xalqaro tashk lotlarga, xususan, Yevrоpada хavfs zl k va hamkоrl k tashk lоt , Shanхay hamkоrl k tashk lоt ga a’zоl g , O‘zbek ston b lan chegaradosh, tar x da umum y- l k r shtalar ustuvor bo‘lgan Qozog‘ ston, Q rg‘ z ston va Toj k stonn ng ham aynan ushbu xalqaro tashk lotlarga a’zo ekanl klar mamlakat m zn ng s yos y geograf k o‘rn n belg layd gan job y om llard r.
1. S zn ngcha, mamlakat m z v loyatlar dan qays b r n ng qt sod y geograf k o‘rn eng qulay? Javob ng zn asoslang. ? 2. Maktab ng z joylashgan tumann ng qt sod y geograf k o‘rn n quy dag reja asos da ta’r flab yoz ng: a) tuman chegaras n ng xusus yatlar ; b) qo‘shn tumandag qanday om llar tuman ng z xo‘jal g yuksal sh ga h ssa qo‘shayotganl g ; d) tuman ng z transportn ng qays tur vos tas da boshqa tumanlar b lan aloqada http://eduportal.uzbo‘layotganl g . 3. Mamlakat m z okeanlardan qancha ol sdal g n 8-s nf o‘quv atlas dan an qlang.
7 3-dars3-dars O‘ZBЕKISTОNNING MА’MURIY-HUDUDIY TUZILISHI
O‘zbеk stоnn ng mа’mur y-hudud y tuz l sh , hudud sаrhаdlаr n ng q - yofаs un bоshqаr sh vа yuksаlt r shdа muh m rоl o‘ynаyd . O‘zbеk stоn Rеspubl kаs n ng hudud 448,9 m ng kv.km bo‘l b, dunyon ng eng r vоjlаngаn dаvlаtlаr h sоblаngаn Yapоn ya, Gеrmаn ya, Buyuk Br tаn ya, Itаl ya kаb dаvlаtlаr hudud dаn kаttа (2-rаsm). Pоytахt Тоshkеnt shаhr . O‘zbеk stоn mа’mur y-hudud y tuz l sh 3 pоg‘оnаdаn tаshk l tоpgаn. B r nch pоg‘оnаdа Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs , 12 tа v lоyat vа Тоshkеnt shаhr jоylаshgаn. O‘z nаvbаt dа Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs hаmdа v lоyatlаr ulаrgа bo‘ysunuvch tumаn vа shаhаrlаrdаn tаshk l tоpgаn. Тоshkеnt shаhr esа shаhаr ch dаg tumаnlаrdаn bоrаt. Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs vа v lоyatlаr tumаnlаr ulargа bo‘ysunuvch shаhаrlаr, shаhаrchаlаr, q shlоq fuqаrоlаr y g‘ n dаn bоrаt (3-rаsm). Маmlаkаt m zdаg v lоyatlаr Аnd jоn, Buхоrо, J zzах, Nаvо y, Nаmаngаn, Sаmаrqаnd, S rdаryo, Surхоndаryo, Тоshkеnt, Fаrg‘оnа, Qаshqаdаryo vа Хоrаzm dеb nоmlаn sh dаn хаbаrdоrs z. V lоyatlаr hudud vа аhоl sоn bo‘y chа b r-b r dаn kаttа fаrq q lаd . Мustаq ll k y llаr dа v lоyatlаrn ng sоn hаmdа nоmlаn sh dа o‘zgаr shlаr yuz bеrmаd . Тumаn, shаhаr, shаhаrchа, q shlоq vа оvullаr sоn hаmdа nоmlаn sh esа hududlаrdаg jt mо y- qt sоd y r vоjlаn shgа mоs rаv shdа dо m y o‘zgаr b bоrd . http://eduportal.uz 2-rаsm. O‘zbеk stоn Rеspubl kаs n ng mаydоn (2018-y l holat da).
8 3-rаsm. O‘zbеk stоn Rеspubl kаs n ng mа’mur y-hudud y tuz l sh .
O‘zbеk stоndа v lоyat, tumаn, shаhаr, shаhаrchа, q shlоq, оvullаrn tu- z sh, tugаt sh, ulаrn ng chеgаrаlаr n o‘zgаrt r sh, mа’mur y mаrkаzlаr n ko‘ch r sh hаmdа аhоl punktlаr n shаhаr, shаhаrchаlаr turkum gа o‘tkаz sh Qоnun аsоs dа tаrt bgа sоl nаd . V lоyat vа tumаnlаrn tuz sh vа tugаt sh, ulаr chеgаrаlаr n o‘zgаrt r sh O‘zbеk stоn Rеspubl kаs Vаz rlаr Маhkаmаs n ng tаkl f gа muvоf q Оl y Маjl s tоmоn dаn аmаlgа оsh r lаd . Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs n ng chеgаrаs fаqаt un ng rоz l g b lаn Jo‘qоrg‘ Кеngеs qаrоr gа аsоsаn Оl y Маjl s tоmоn dаn o‘zgаrt r l sh mumk n. Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs dаg tumаnlаrn tuz sh vа tugаt sh Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs hukumаt n ng tаkl f gа muvоf q Jo‘qоrg‘ Кеngеs tоmоn dаn O‘zbеk stоn Rеspubl kаs Оl y Маjl s n ng rоz l g b lаn аmаlgа оsh r lаd (O‘zbеk stоn Rеspubl kаs Коnst tuts yas n ng 69-mоddаs ). Q shlоqlаr, оvullаrn tuz sh vа tugаt sh, chеgаrаs n o‘zgаrt r sh tеg sh- l tumаn hоk mlаr n ng lt mоsnоmаs gа аsоsаn хаlq dеputаtlаr v lоyat kеngаshlаr tоmоn dаn, Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs dа esа – Jo‘qоrg‘ Кеngеs tоmоn dаn аmаlgа оsh r lаd . http://eduportal.uzМаmlаkаt m zdаg shаhаrlаr hаm bo‘ysunuv gа ko‘rа 3 tо fаgа: 1. O‘zbеk stоn Rеspubl kаs bo‘ysunuv dаg ;
9 2. Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs vа v lоyatlаr bo‘ysunuv dаg ; 3. Тumаn bo‘ysunuv dаg shаhаrlаrgа bo‘l nаd . Маmlаkаt m z pоytахt – Тоshkеnt shаhr O‘zbеk stоn Rеspubl kаs bo‘ysunuv dаg yagоnа shаhаr h sоblаnаd . Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs vа v lоyatlаr bo‘ysunuv dаg shаhаrlаr turkum gа, qо dа tаr qаs dа, kаm dа 30 m ng аhоl s bo‘lgаn, muh m mа’mur y аhаm yat kаsb etаd gаn, st qbоll qt sоd y vа mаdаn y mаrkаzlаr dеb h sоblаngаn shаhаrlаr k r t l - sh mumk n. Х vа vа Shаhr sаbz shаhаrlаr v lоyat bo‘ysunuv gа o‘tkаz lgаn eng yan- g shаhаrlаr h sоblаnаd (2017-y l). Bu chоrаlаr O‘zbеk stоn hudud dа jоylаshgаn ushbu qаd mg shаhаrlаrgа sаyyohlаr оq m n sеz lаrl оsh r sh mkоn n bеrаd . Тumаn bo‘ysunuv dаg shаhаrlаr turkum gа, qо dа tаr qаs dа, kаm - dа 7 m ng аhоl s bo‘lgаn, sаnоаt kоrхоnаlаr vа r vоjlаngаn nfrаstrukturаs mаvjud аhоl punktlаr k r t l sh mumk n. Shаhаrchаlаrn , q shloq аhоl punktlаr n tumаn bo‘ysunuv dаg shа- hаrlаr turkum gа k r t sh, ulаrn qаytа tuz sh tеg shl v lоyat hоk mlаr n ng lt mоsnоmаs gа аsоsаn O‘zbеk stоn Rеspubl kаs Vаz rlаr Маhkаmаs n ng tаkl f gа muvоf q Оl y Маjl s tоmоn dаn, Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspub- l kаs dа esа – tеg shl tumаn hоk mlаr n ng lt mоsnоmаs gа аsоsаn Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs hukumаt n ng tаkl f gа muvоf q Jo‘qоrg‘ Кеngеs tоmоn dаn аmаlgа оsh r lаd . Shаhаrchаlаr turkum gа sаnоаt kоrхоnаlаr , qur l shlаr, tеm ryo‘l stаns yalаr vа bоshqа muh m оbyеktlаr yaq n dа jоylаshgаn hаmdа qо dа tаr qаs dа kаm dа 2 m ng аhоl s bo‘lgаn аhоl punktlаr k r t l sh mum- k n. 1. Qo‘sh mchа аdаb yotlаrdаn fоydаlаngаn hоldа mаydоn bo‘y chа O‘zbе- k stоndаn kаttа vа k ch k bo‘lgаn mаmlаkаtlаrn mkоn qаdаr ko‘prоq tоp b, ? dаftаr ng zgа yoz ng. 2. O‘zbеk stоn v lоyatlаr n ng qаys b r dа аhоl eng ko‘p vа qаys b r dа eng kаm, qаys n s n ng mаydоn eng kаttа vа qаys n s n k eng k ch kl g n dаrsl k 1- lоvаs dаg jаdvаldаn аn qlаng. 3. 8-s nf yozuvs z хаr tаs dа mа’mur y-hudud y tuz l sh хаr tаs n bo‘yang. O‘zbеk s- http://eduportal.uztоn Rеspubl kаs , Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs pоytахtlаr vа v lоyatlаr mаrkаzlаr bo‘lgаn shаhаrlаrn bеlg lаng.
10 4-dars4-dars IJTIMОIY-IQTISОDIY ХАRITАLАR
S z 5–7-s nf tаb y gеоgrаf ya dаrslаr dа turl tаb y хаr tаlаr b lаn shlаd ng z. End 8-s nfdа аhоl vа qt sоd yotgа о d b l mlаrn o‘rgаn shdа jt mo y- qt sоd y хаr tаlаrdаn fоydаlаnаs z. Bu хаr tаlаrdа ahol punktlаr , fоydаl qаz lmа kоnlаr , sаnоаt mаrkаzlаr , q shlоq хo‘jаl g vа аlоqа yo‘llаr n ng hudud y jоylаshuv ko‘rsаt lаd . Ulаrn хаr tаlаrdа tаsv rlаsh uchun nuqtаlаr, kаrtоd аgrаmmа, kаrtоgrаmmа kаb o‘z gа хоs usullаrdаn fоydаlаn lаd . Ijtimоiy-iqtisоdiy хаritаlаr – jt mо y, хo‘jаl k, hоd sа vа jа rаyonlаrn аks ett rаd . Bundаy хаr tаlаrn ng mаvzulаr turl х l bo‘l b, ulаr tаr х y, аhоl , хo‘jаl k vа un ng tarmoqlаr , х zmаt ko‘rsаt sh sоhаs , tа’l m vа mаdаn yat, rеkrеаts оn, trаnspоrt, tashq qt sod y aloqalar vа bоshqаlаrgа аjrаt lаd (4-rаsm). Bundаy хаr tаlаrn ng eng y r k guruhlаr dаn b r bu sаnоаt хаritаlаridir. Chunk ulаr b r tаrаfdаn hаr b r sаnоаt turlаr hаq dа mа’lumоt bеrsа, kk nch
http://eduportal.uz 4-rаsm. Теm ryo‘llаrn ng uzunl g va z chl g (2018-y l).
11 tаrаfdаn аlоh dа b r hudud, mаmlаkаt yok jаhоnn ng sаnоаt shlab ch qar sh haq da ma’lumot berаd . Shun ngdеk, bundаy хаr tаlаr sаnоаtn ng r vоjlаn sh tаr х vа bоsq chlаr n hаm аks ett rа оlаd . Qishlоq хo‘jаligi хаritаlаri mаzkur sоhаn ng gеоgrаf k jоylаshuv , un ng r vоjlаn sh shаrt-shаrо tlаr n , аtrоf-muh t b lаn o‘zаrо tа’s r n fоdа etаd . Ushbu sоhаdа dеhqоnch l k, chоrvаch l k vа kоmplеks хаr tаlаrn аlоh dа o‘rgаn sh mumk n. Bundаy хаr tаlаrda q shlоq хo‘jаl k mаhsulоtlаr ek lgаn yеrlаrn ng mаydоn , ek nlаrn ng hоs ldоrl g , chоrvаch l k turlаr vа ulаrn ng mаhsuldоrl g , q shlоq хo‘jаl g n yur t sh shаrt-shаrо tlаr аks etаd . Shun ngdеk, bundаy хаr tаlаrdа yеt sht r lgаn q shlоq хo‘jаl k mаhsulоtlаr n qаytа shlаsh yo‘nаl shlаr hаmdа ushbu sоhаn ng rаyоnlаsht r sh masalalаr n o‘rgаn sh mumk n. Аhоl хаr tаlаr , аsоsаn, аhоl sоn , d nаm kаs , gеоgrаf k jоy- lаshuv , z chl g , аhоl n ng j ns vа yosh tаrk b , dеmоgrаf k jаrаyonlаr (tug‘ l sh, o‘l m, n kоh vа bоshq.), аhоl m grаts yas , un ng kаsb y fаоll g vа turl sоhаlаrdа bаndl g , аhоl n ng m ll y tаrk b kаb mа’lumоtlаrn o‘z ch gа оlаd . Hоz rg kundа jt mо y- qt sоd y хаr tаlаrn ng аmаl q l sh dо rаs jаdаl sur’аtlаrdа kеngаy b, qt sоd y хаr tаlаrdаn ko‘rа jt mо y хаr tаlаr ko‘pаy b bоrmоqdа. Маsаlаn, bugung kungа kеl b elеktоrаl (ya’n , sаylоv vа оvоz bеr sh) mаsаlаlаr n yor tаd gаn, shun ngdеk, huquqbuzarl k ko‘prоq qаys hududlardа sod r bo‘layotganl g n ko‘rsatad gan хаr tаlаr yarаt lmоqdа. XXI аsr tехnоlоg yalаr аsr bo‘l b, qаd mdаn qo‘llаn l b kеl ngаn bоsmа хаr tаlаr o‘rn n elеktrоn хаr tаlаr tеzl kdа egаllаb kеlmоqdа. Bu- gung kundа аhоl оrаs dа kеng оmmаlаsh b, fоydаlаn sh dаrаjаs оrt b bоrаyotgаn Google Maps, GPS dаsturlаr shulаr jumlаs dаnd r. Bundаy elеktrоn хаr tаlаr оrqаl jt mо y- qt sоd y оbyеkt (shаhаr, sаnоаt kоrхоnаs , rеstоrаn, sаrtаrоshхоnа vа bоshq.)lаrn jоylаshgаn o‘rn n аn qlаsh, ulаrn b r yo‘lа fоtоsurаtlаr n ko‘r sh, ungа оl b bоrаd gаn eng q sqа yo‘llаrn аn qlаsh mkоn mаvjud. 1. 8-s nf o‘quv аtlаs dа «sug‘оr lаd gаn yеr», «аhоl s 100 m ngdаn оrt q shаhаr» vа «gаz quvurlаr » qаndаy bеlg lаrdа ko‘rsаt lgаn n dаftаr ng zgа yoz ng. ? 2. O‘quv аtlаs yordаm dа 8-s nf yozuvs z хаr tаs n ng b rоr-b r mаvzul хаr tаs n bo‘yang. Shаrtl bеlg lаrn ng qo‘y l sh gа аhаm yat bеr ng. http://eduportal.uz3. Xar tadan mamlakat m zda hafta kunlar b lan atalad gan joylarn top ng. Ular qays v loyatlarda joylashganl g n geograf ya daftar ng zga yoz ng.
12 II BOB. O‘ZBEKISTONNING TABIIY BOYLIKLARI, AHOLISI VA MEHNAT RESURSLARI 5-dars5-dars O‘ZBEKISTONNING TABIIY SHAROITI VA TABIIY BOYLIKLARI
Tabiiy sharoit tabiiy boyliklardan nimasi bilan farq qiladi? O‘zbek ston yerust tuz l sh betakrord r. Shunga monand tab at ham, boyl klar ham x lma-x l. Qulay tabiiy sharoit ishlab chiqarish samaradorligining muhim tabiiy omilidir. Tabiiy sharoit, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi, foydali qazilmalar qazib chiqarish va transport harakatida yaqqol bilinadi. Tog‘ relyefi , sho‘rxoklar, cho‘llar, taqirlar, jarliklar hududni xo‘jalik jihatdan o‘zlashtirishni qiyinlashtiradi. Qurg‘oqchil yillarda daryo suvlari kamayib, ekinlarni suv bilan ta’minlash og‘ir kechadi. Lekin fan-texnika taraqqiyoti tufayli ishlab chiqarishning tabiiy sharoitga bog‘liqligi yengib kelinmoqda. Ayni vaqtda insonning tabiatga ta’siri kuchayib, salbiy oqibatlarga ham olib kelmoqda. Tabiiy boyliklar tabiiy sharoitdan farq qilib, ishlab chiqarishga bevosita aloqador, ya’ni uning xomashyo va energetika bazasini tashkil etadi. Eng muhim tabiiy boyliklardan biri – bu yerosti boyliklari (mineral resurslar). Ulardan sanoatda, maishiy ehtiyojlarda keng miqyosda foydalaniladi (5-rasm). O‘zbek ston katta yerost boyl klar ga ega bo‘lgan mamlakatd r. Ammo mamlakat iqtisodiyotining xomashyoga va yoqilg‘iga bo‘lgan ehtiyoji to‘xtovsiz ortib bormoqda. Hoz rda ta b y boyl klarn ng yarm ga yaq n dan foydalan l moqda. Shunday bo‘lsa-da, tab y boyl klar zax ras dan tejab foydalan sh m z zarur. Chunk yerost boyl klar tugayd gan va t klan- mayd gan boyl kd r. Tiklanmaydigan boyliklardan oqilona foydalanishning asosiy shartlari: ♦ konlardan qaz lmalarn to‘l q qaz b ol sh; ♦ atrof-muh tn ng buz l sh ga yo‘l qo‘ymasl k; ♦ barcha q mmatl moddalardan majmual -mukammal foydalan sh; ♦ geolog k q d ruv shlar n tadr j y davom ett r sh; http://eduportal.uz♦ mahsulot b rl g ga sarf bo‘lad gan xomashyo va yoq lg‘ n tejayd gan texn ka va texnolog yan qo‘llash. 13 5-rasm. Tabiiy boyliklarning ishlatilishi va turlari.
T klanmayd gan boyl klardan oq lona foydalan sh kerak. Tok kelajak avlod ham bu boyl klardan bahramand bo‘ls n. Eng muhim tabiiy boyliklardan yana biri – suv. Qishloq xo‘jaligida ko‘p miqdorda suv sarfl anadi. Sanoat korxonalari uchun ham ko‘p suv talab qilinadi. Korxonalar eng katta shaharlar aholisi iste’mol qiladigan suvdan ko‘proq suvni «ichib» qo‘ymoqda. Suv – tiklanadigan tabiiy boylikdir. Qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan unumdor tuproq (yer), aholi ehtiyoji uchun zarur o‘simlik va hayvonot dunyosi (baliq, yovvoyi hayvonlar), inson hayoti uchun zarur bo‘lgan havo ham tugaydigan va tiklanadigan tabiiy boylikka mansubdir. Toshkent, Farg‘ona, Navoiy kabi shaharlar, ayrim sanoat rayonlari hududida havo tarkibidagi kislorod aholi ehtiyojini qondira olmayapti. Holbuki, kislorod manbayi bo‘lgan o‘simliklar o‘nlab yillarda tiklanadi. Unumdor tuproq esa undan ham sekin tiklanadi. O‘lkamiz hududi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtirish uchun qulay iqlim sharoitiga ega. Bu agroiqlimiy boyligi tugamaydigan tabiiy boylikdir. Mamlakatimiz hududi bitmas-tuganmas quyosh energiyasi boyligiga ega. http://eduportal.uzQuyosh energiyasi tugamaydigan tabiiy boylikdir. Quyoshdan kelayotgan issiqlikni elektr energiyasiga aylantirish istiqbollari juda kattadir.
14 1. Tab y sharo t va boyl klar m ll y qt sod yotn r vojlant r shda qanday aham yatga ega? ? 2. Tab y boyl klarn ng qanday turlar n b las z? 3. Tab y boyl klar aham yat qanday baholanad ? 4. Mamlakat m z tab y boyl klar n o‘zlasht r shga qayerlarda sharo t qulay ekan n xar tadan an qlang.
TABIIY SHAROIT VA TABIIY 6-dars BOYLIKLARNING MILLIY IQTISODIYOTDAGI AHAMIYATI 1. O‘zbekiston hudud ida qanday tabiat mintaqa lar i bor? 2. O‘zbekistondagi foydal i qazilmalar haqida nimalarni bilasiz? Mamlakat m z hudud n tab y sharo t va xo‘jal kdag aham yat ga ko‘ra cho‘l, ad r, tog‘, yaylovlarga bo‘l sh mumk n.
O‘zbek stonda deng z sath dan 400 metr balandl kkacha bo‘lgan joylar cho‘l mintaqasi h soblanad .
Bu yerlardan yaylov chorvach l g da foy dalan lad , ammo cho‘ln ng ozuqa boyl g juda kam. B tta qo‘yn boq sh uchun 2–3 gektar o‘tloq talab et lad . Shu h sobdan O‘zbek ston cho‘llar da 10 mln boshgacha qo‘y boqsa bo‘lad . B roq cho‘llarn ng samaras har gektar h sob da ob kor yerlarda- g dan 100 marta kam. Cho‘l m ntaqas da neft, gaz, olt ngugurt, olt n kab m neral boyl klarn ng zax ralar an qlangan (6-rasm). Jumladan, gaz zax ras 2 tr ll on kub metrdan oshad . Surxondaryo vohas da va Q z lqumda fosfor t konlar bor. Olt ngu- gurt, natr y va magn y tuz konlar k myo sanoat n ng muh m xomashyos d r. Shag‘al, qum s ngar b nokorl k xomashyos ham juda ko‘p uchrayd .
Respubl kam zda deng z sath dan 400–1200 metrgacha baland bo‘lgan q sm adir mintaqasini tashk l etad .
Ad r ql m cho‘l ql m dan mo‘tad lroq bo‘lad . O‘s ml k tur ko‘p va z ch. Tuprog‘ ch r nd ga boy. Bu yerlardan, asosan, ob kor, deng z sath dan 1000http://eduportal.uz metrdan baland yerlarda lalm kor dehqonch l k yur t lad . Ad rlar deh- qonch l k uchun eng qulay joy bo‘lgan dan odamlar qad mdan shu yerlarda
15 6-rasm. O‘zbekiston hududidagi foydali qazilmalar. q shloq xo‘jal g b lan shug‘ullanaver b, un ng yer yuzas n ham, o‘s ml k va hayvonot olam n ham o‘zgart r b yubord . Tog‘ mintaqasi O‘zbek stonda ad rdan baland joylarga, ya’n deng z sath dan 1200 metrdan baland bo‘lgan joylarga to‘g‘r kelad . Tog‘larda yoz n sbatan q sqa, yog‘ ngarch l k ko‘p bo‘lad . Tuprog‘ n ho- yatda ch r nd ga boy. Tog‘larda betaga, ravoch, z ra, tog‘ yalp z , yuqor roqda na’matak, z rk, dukcho‘p kab butalar, undan ham yuqor roqda bodom, p sta, do‘lana, zarang, olma, yong‘oq, nok, olcha kab meval daraxtlarn ng yovvoy turlar o‘sad . Ravoch, tog‘ yalp z , z rk kab lar ovqatga shlat lad . Bodom va p sta ter b ol nad . Yovvoy meval daraxtlarga madan y mevalar payvand q l n sh nat jas da tog‘larn ng xo‘jal kdag aham yat tobora ort b bormoqda. Tog‘ m ntaqas n ng sh fobaxsh ql m hamda beq yos go‘zal tab at dan dam ol sh va hord q ch qar shda foydalan lad . Tog‘lardan ko‘plab foydal qaz lmalar top lgan. Ohangaron vod ys atrof da- http://eduportal.uzg tog‘larda o‘tga ch daml loy, qo‘ng‘ r ko‘m r, m s rudas , olt n konlar an q- langan. Nurota tog‘lar da marmar (G‘ozg‘on marmar ), volfram konlar bor.
16 Baland tog‘larn ng yonbag‘ rlar da, past tog‘larn ng tepa q sm da yaylov mintaqasi mavjud. Yaylov m ntaqas da y ln ng ko‘p q sm da havo sovuq, yer ust n qor qoplab yotad . Yoz q sqa bo‘l b, yog‘ n ko‘p yog‘ad . Yaylovn ng qulay joylar dan chorvach l kda foydalan lad . Suv boyliklari. O‘zbek ston q shloq xo‘jal g , sanoat va ahol s n suv b lan ta’m nlashda tog‘lardag qorlar asos y suv manbay x zmat n o‘tayd . O‘lkam zdag daryolarn ng deyarl hammas tog‘lardan boshlanad . Daryolardag y ll k suvn ng 70–95 fo z 3–4 oy davom da bahor oylar ga va yoz bosh ga to‘g‘r kelad . Daryo suvlar barpo et lgan suv omborlariga y g‘ l b, y l davom da tejab sarflanad . Oqar suvlarn floslant rmasl k uchun sanoatda hamda ma sh y-kommunal xo‘jal kda foydalan lad gan suvlar tozalab ch qar lad . O‘zbek stonda suv tab y boyl kk na emas, balk m ll y qadr yat ham h soblanad . Daryolar m z sug‘or shdan tashqar , elektr energ ya manbay s fat da ham katta aham yat kasb etad . End l kda daryolarga qur lgan GESlardan y l ga o‘rtacha 5 mlrd kW·h elektr energ ya ol nmoqda. O‘zbek ston sharo t da sun’ y suv ombor barpo et sh maqsad da daryon to‘g‘on b lan to‘s sh tu- fayl b r yo‘la GES qur sh mkon dan foydalan lmoqda. Yer boyliklari. O‘zbek stonn ng umum y yer maydon 44,4 mln gektarn tashk l etad . Bun ng qar yb yarm q shloq xo‘jal g ga teg shl maydon lard r. O‘lkam z katta yer boyl g ga ega bo‘lsa-da, undan ham om lkorl k b lan foydalan sh kerak. Aks holda yerlar sho‘rxokka, jarl kka va cho‘lga aylan sh mumk n. Zovur qaz b, yerost suvlar n qoch r sh, vaqt -vaqt b lan tuproqn yuv b tur sh, almashlab ek shga r oya q l sh kab mel orats ya va agrotexn ka choralar yerdan to‘g‘r foydalan shn ng muh m tadb rlar h soblanad .
1. Tab y sharo tn ng O‘zbek ston qt sod yot dag aham yat n tushunt r ng. 2. O‘lkam z hudud dag foydal qaz lma konlar n yozuvs z xar taga belg lang. ? 3. Maktab ng z joylash gan tumann quy dag reja asos da geograf k ta’r flang: a) geograf k o‘rn n ng xusus yatlari; b) dehqon chilik va chorvachilikda foydalanish mumkin bo‘lgan yerlar; d) qo‘shimcha yerlarni o‘zlashtirish istiq- bollari; e) mav jud yem-xashak lar chorva chilik ehtiyojini qay darajada qondira olishi; f) ta biat boyl klar n muho faza q l sh va ulardan to‘g‘r foydalan sh http://eduportal.uzyuzas dan qanday tadb rlar o‘tkaz layotganl g .
17 7-dars7-dars O‘ZBEKISTON AHOLISI
O‘zbek ston kelajakda buyuk davlat bo‘l sh uchun qulay tab y sharo t ham, x lma-x l tab y boyl klar ham yetarl d r. Ammo bu boyl klar odamlar- n ng aql y va j smon y mehnat orqal g na k sh lar eht yoj ga, jam yat ravna- q ga x zmat q l sh mumk n. M ll onlar mehnat n oq lona tashk l et sh uchun ahol son , tark b va mamlakat bo‘ylab joylash sh h sobga ol n sh loz m. O‘zbek ston ahol va nson om l (mehnat resurs lar )n takror shlab ch qaruvch mamlakatlardan b r h sob lanad . O‘zbek ston Respubl kas n ng ahol s 2019-y l 33,2 mln k sh dan ortgan (7-rasm). B rlashgan M llatlar Tashk lot n ng ahol shunosl k jamg‘armas ma’lumotlar ga ko‘ra (2018-y.) O‘zbek ston ahol son bo‘y cha jahonda 44-o‘r nda turad . Ahol o‘lganlar son ga n sbatan tug‘ lgan lar son n ng ort ql g h sob ga do mo ko‘pay b borad . Bunday ko‘pay sh ahol n ng ta- biiy ko‘payishi dey lad . Ahol migratsiya h sob ga ham ko‘payad . Bun ahol n ng mexanik ko‘payishi dey lad (8-rasm).
Migratsiya – ko‘ch sh degan ma’non b ld rad . M grats ya chk m grats ya va tashq m grats yaga bo‘l nad . Ichki migratsiya – ahol n ng mamlakat ch ka r s da, un ng rayonlar o‘rtas da yok q shloq joylardan shaharlarga ko‘ch b yur sh . Tashqi migratsi- ya – mamlakatdan ko‘ch b ket sh (emigrats iya) yok mamlakatga ko‘ ch b kel sh (immigratsiya).
http://eduportal.uz7-rasm. O‘zbekiston aholisi ning 8-rasm. Aholining tabiiy va mexanik ko‘payishi (mln kishi hisobida). ko‘payishi (2018-yil, ming kishi hisobida).
18 9-rаsm. O‘zbеk stоn аhоl s n ng umr dаvоm yl g (yosh). Мustаq ll k y llаr dа mаmlаkаt m zdа аhоl n ng tug‘ l sh vа o‘l m ko‘r- sаtk chlаr dа hаm o‘zgаr shlаr kut ld . 1991-y ldа rеspubl kаdа 723,4 m ng nаfаr bоlа tug‘ lgаn bo‘lsа, kеy ng y llаrdа tug‘ l sh sоn kаmаy b, 2001-y ldа tug‘ l sh 513 m ng nаfаrn tаshk l etd . Кеy nchаl k аhоl sоn n ng оrt sh , un ng turmush fаrоvоnl g ko‘tаr l sh b lаn tug‘ l sh sоn hаm ko‘pаyd vа 2017-y lgа kеl b 716 m ngdаn оrt q chаqаlоq dunyogа kеld . Ayn paytda O‘zbek ston ahol s y l ga yar m mln dan ort q k sh ga ko‘pay b bormoqda. Yuqоr dаg lаrdаn хulоsа q l sh mumk nk , mustаq ll kn ng dаstlаbk 10 y ll g dа tug‘ lgаnlаr sоn kаmаy sh tеndеns yas gа egа bo‘lsа, kk nch o‘n y ll k vа undаn kеy ng dаvrdа tug‘ l shlаr sоn ko‘pаygаn. Аhоl tаb y ko‘pаy sh n ng yuqоr sur’аtlаr аhоl z chl g (1 kv.km hududgа to‘g‘r kеlаd gаn аhоl sоn )n ng оrt sh dа hаm o‘z fоdаs n tоpmоqdа. Bundаn I аsr аvvаl mаmlаkаt m z bo‘y chа аhol n ng z chl g hаr b r kvаdrаt k lоmеtrgа 10–11 k sh n tаshk l etgаn bo‘lsа, end l kdа bu ko‘rsаtk ch 70 k sh dаn оsh b kеtd . Аhоl n ng yashаsh s fаt ko‘rsаtk chlаr dаn b r bu tug‘ l shdа kut lgаn umr dаvоm yl g h sоblаnаd . Маmlаkаt m zdа 2016-y l mаzkur ko‘rsаtk ch 73,8 yoshn tаshk l etgаn (9-rаsm). Тug‘ l shdа kut lgаn umr dаvоm yl g ko‘rsаtk ch so‘ngg y llаrdа o‘s sh tеndеns yas gа egа bo‘l b, jumlаdаn, 1991-y ldа ushbu ko‘rsаtk ch 66,4 yoshn tаshk l etgаn bo‘lsа, 2000-y ldа 70,8 yoshn , 2010-y ldа 73,0 yoshn tаshk l etd . Маmlаkаt m zdа mustаq ll kn ng dаstlаbk y llаr dаn bаrchа sоhаlаr kаb http://eduportal.uz t bb yot sоhаs dа hаm j dd y slоhоtlаr оl b bоr sh shlаr bоshlаnd . Т bb yot sоhаs dа dаvlаt m z tоmоn dаn ko‘plаb qоnun, fаrmоn, qаrоr vа
19 dаsturlаr shlаb ch q l b, hаyotgа tаtb q et lа bоshlаnd . Маzkur chоrа- tаdb rlаr nаt jаs dа rеspubl kаdа o‘l m dаrаjаs , jumlаdаn, bоlаlаr vа оnаlаr o‘l m ko‘rsаtk chlаr pаsаyd vа bu o‘z nаvbаt dа rеspubl kа аhоl s o‘rtаs dа umr dаvоm yl g ko‘rsаtk ch n o‘s sh gа tа’s r n ko‘rsаtd .
1. Dаrslik ilоvаsidаgi 1-jаdvаldаn fоydаlаnib, аhоli qаysi vilоyatdа zich vа qаysinisidа ? siyrаk jоylаshgаnligini аniqlаng hаmdа sаbаbini tushunti ring. 2. Insоn оmili nimа? Uning iqtisоdiyot rivоjlаnishi vа jоylаnishigа tа’siri nimаlаrdа ko‘rinаdi? 3. Iqtisоdiyotning insоn оmiligа bo‘lgаn ehtiyoji qаndаy to‘ldirilаdi?
8-dars8-dars O‘ZBEKISTON AHOLISINING TARKIBI
Mehnat resurslari. Ahol n ng hammas mehnatga yaroql h soblanmayd . Erkaklarn ng 16 yoshdan 60 yoshga cha, ayol larn ng 16 yoshdan 55 yoshga- cha bo‘lganlar g na mehnatga yaroql h soblanad . Ishlab ch qar shn ng ba’z sohalar da 50 yosh, hatto 40 yoshdan nafaqaga ch qar lad . Ayn vaqtda na- faqa yosh dag lar xohlasa shlashlar ham mumk n. Shun ngdek, 15 yoshga to‘lgan o‘quvch lar o‘q shdan bo‘sh vaqtlar da shlashlar ga ruxsat et lgan. Mehnatga yaroql lar mamlakat jam ahol s n ng yarm dan ort g‘ n tashk l etad . Mehnatga yaroql larn ng asos y q sm sanoatda, q shloq xo‘jal g da, qur l shda band. Ular foydal qaz lmalar, mash nalar, oz q- ovqat va sanoat mahsulotlar n shlab ch qarad , paxta, g‘alla, kartoshka, uzum yet sht rad , b nolar bunyod etad , ya’n modd y boyl k yarat shad . Ta’l m, fan, madan yat, t bb yot xod mlar n ng mehnat nat jalar boshqa- charoq. Ularn ng mehnat nat jalar ham foydal va zarur yd r (10-rasm).
Kishilarning mehnat faoliyati kk sohaga – modd y ne’mat shlab ch qaruvch va modd y ne’mat shlab ch qarmayd gan sohalarga bo‘l nad .
Fan va texn kan ng r vojlan sh b lan modd y ne’mat shlab ch qar- mayd gan sohan ng rol va bu sohada shlovch lar son ort b borad . Bun ng uchun, avvalo, shlab ch qaruvch sohada mehnat unumdorl - http://eduportal.uzg o‘s sh zarur. Faqat shundag na shlab ch qaruvch sohadag mehnat- ga yaroql ahol n ng b r q sm shlab ch qarmayd gan sohalarga o‘t sh
20 10-rasm. Mehnatda band aholining iqtisodi yot tarmoq lari bo‘ y i cha taqsim lani shi (2017-yil). mumk n. Mehnatga yaroql larn ng son va malakas qator ma’nav y ye- tukl g ham muh m aham yat kasb etad . Aholining jinsiy tarkibi. Ahol tark b ga j ns va yosh j hatdan yonda- sh sh katta aham yatga ega (11-rasm). Chunk ahol n va nson om l n takror shlab ch qar sh xudd ana shu j hatlarga bog‘l q. Ikk nch jahon urush n ng asorat tufayl 1945–1960-y llarda O‘zbek ston ahol s tark b da erkaklar son ayollar son dan ancha kam ed . Y llar o‘t sh b lan bu tafovut q sqara bord . 1959-y lga kel b ayollar 52 fo zn , erkaklar 48 fo zn tashk l etd . Hoz rg vaqtda ahol tark b da erkaklar va ayollar son deyarl o‘zaro tenglashd .
http://eduportal.uz 11-rasm. Aholining yosh va jins tarkibi (mln kishi hisobida).
21 12-rasm. Aholining milliy tarkibi (foiz hisobida).
Aholining milliy tarkibida ham so‘ngg o‘n y ll klarda turl m llat vak l- lar da tug‘ l sh n ng turl cha m qdorda ekanl g hamda m grats ya h sob ga sez larl o‘zgar shlar ro‘y berd (12-rasm). O‘zbeklar salmog‘ 1989-y lda 71,5 fo zn tashk l etgan bo‘lsa, 2017-y lga kel b qar yb 84 fo zga yetd . Shun ngdek, mamlakatda qoraqalpoq va toj klarn ng salmog‘ ham oshd . Ahol n ng m ll y tark b ga hamohang diniy tarkibi ham x lma-x l. Un ng asos y q sm n musulmonlar tashk l etad .
1. Ishlab chiqaruvchi sohadagi kishilar faoliyati ishlab chiqarmaydigan sohadagi kishilar faoliyatidan nimalar bilan farq qiladi? ? 2. 12-rasmdan aholi milliy tarkibini tahlil qiling. Turli millat vakillari salmog‘ida qanday o‘zgarish kechayotganini aniqlang. 3. Aholining yosh va jins piramidasini tahlil qiling. Unda daf’atan erkaklar, 25 yoshdan oshgan aholida esa ayollar salmog‘i ortiqligi sabablarini izohlang.
9-dars AHOLI PUNKTLARI
Tab y sharo t, k sh lar mashg‘ulot hamda turl qt sod y- jt mo y, tar - x y om llar ta’s r da shahar, shaharcha, q shloq, ovul ko‘r n sh dag ahol punktlar tark b topgan.
Mamlakat m zda 119 ta shahar, 1071 ta shaharcha hamda 11 mingdan ortiq qishloq va ovul bor (2019-y l). Shahar q yofas dag Sa marqand, Qo‘qon, Bu xo ro, X va, Tosh kent kab http://eduportal.uzahol punktlar hunar mandch l k va sav do- sot q paydo bo‘lgan dan so‘ng vujudga kelgan. Ular dunyodag eng qad m y shaharlardan h soblanad .
22 XX asr boshlar da O‘zbek ston hudud da 20 ga yaq n shahar bo‘l gan, ular daryo hamda soy bo‘ylar da yok karvon yo‘llar da vujudga kelgan. Jahongash- ta arab sayyoh Ibn Battuta o‘rta asrdag shaharlar m z go‘zall g n tasv rlagan, undan zavq olgan: «Biz sahroni kesib o‘tib Xorazmga keldik. Bu turkiylar- ning katta, muhim, chiroyli va ulug‘vor shahri bo‘lib, ajoyib bozorlari, keng ko‘chalari juda ko‘p, imoratlari jozibador, ko‘rkam joylari bor. Shaharda ha- yot qaynaydi, aholisi shunchalik ko‘pki, u mavjlanib turgan dengizni eslatadi». Ibn Battuta Samarqand shahr bo‘ylab sayr etarkan, un shunday ta’r fl ayd : «Samarqand – juda yirik va g‘oyat go‘zal shaharlardan biridir. U Voha al-Qassirin daryosining qirg‘og‘ida joylashgan. Daryo qirg‘o g‘ida shunday ulkan saroylar va binolar qad ko‘tarib turadiki, ular Samarqand aholisining yuksak mahorat sohibi ekanligidan dalolatdir». End l kda qad m y shaharlarda turl davr me’morch l k namu nalar b lan ko‘p qavatl ko‘rkam b nolar, to‘g‘r va keng ko‘chalar uyg‘unlash b ketd . Shaharlar ahol son ga qarab katta shaharlar (ahol s 100 m ngdan ort q), y r k shaharlar (ahol s 250 m ngdan ort q), juda y r k shaharlar (ahol s 500 m ngdan ort q) va «m ll oner shaharlar»ga ajrat lad (13–14-rasmlar).
http://eduportal.uz 13-rasm. O‘zbekiston shaharlari.
23 14-rasm. Aholisi 100 ming kishidan ko‘p bo‘lgan sha harlar (ming kishi hisobida). Ular b r qancha vaz falarn (funks yalarn ) bajarad . Bunday shaharlar ko‘p funksiyali shaharlar dey lad . Masalan, Toshkent – mamlakat poytaxt , sanoat shahr , transport tugun , tar x y-madan y markaz. Samarqand esa v loyat markaz , sanoat markaz va tar x y-madan y markazd r. Ko‘p funks yal shaharlar juda tez r vojlanad , ular yon da yo‘ldosh shaharlar vujudga kel b, aglomeratsiyalarn hos l q lad . Toshkent mam- lakat m zda eng katta shahar aglomerats yas d r. Ahol punkt n ng shahar maqom n ol sh shart turl mamlakatlarda turl chad r.
O‘zbek stonda ahol punkt shahar maqom n ol sh uchun un ng ahol s 7 m ng va undan ko‘p bo‘l sh , yashayotgan ahol n ng 2/3 q sm shch va x zmatch lar hamda ularn ng o lalar dan borat bo‘l sh kerak.
Ahol punkt ga shahar maqom n ber shda unda shahar turmush tarz n ng holat ham h sobga ol nad (15-rasm). Shaharchalar sanoat r voj lana yotgan, tab y boyl klar o‘zlash t r layotgan joylarda vujudga kelad . Iskandar, Kegayl , Ulug‘ bek, G‘ozg‘on, Zom n sha har cha lar shular jumlas dand r. Bunday shaharchalarn ng ko‘pch l g da ahol n ng aksar yat muayyan tarmoqdag na x zmat q lad (neft ch lar sha- http://eduportal.uzharchas , konch lar shaharchas ). Yang shaharlar (Angren, Bekobod, Olmal q, Ch rch q, Navo y, Uch-
24 15-rasm. Shahar turmush tarzi ifodalanadigan sohalar. quduq, Tax atosh, Zarafshon va boshqalar) asosan foydal qaz lmalar va suv boyl klar mavjud hududlarda bunyod bo‘lgan. Tohch yon shaharchas (Surxondaryo v loyat ) ko‘m r kon neg z da vujudga kelgan. Yang yerlarn o‘zlasht r sh, q shloq xo‘jal k xomashyos n qayta shlovch sanoat neg z da Yang yo‘l, Gul ston, Yang yer kab shaharlar qad ko‘tard . Ahol punktlar n yuksalt r shda quy dag lar e’t borda bo‘lad : ♦ shaharlarn rejalasht r shda k sh larn ng turar joy b lan sh joy oras 4–5 km dan uzoq bo‘lmasl g ; ♦ qad m y shaharlarn zamonav y qulayl klarga ega q l b qayta qur sh; ♦ y r k shaharlarda ahol ko‘pay b ket sh hamda ekolog k vaz yatn ng buz l sh ga sabab bo‘lad gan korxonalar qur l sh n cheklash va bor- lar n ko‘ch r sh. Qishlоq аhоli punktlаri. Аhоl s n ng аsоs y fаоl yat tur q shlоq хo‘- jаl g n yur t sh, q shlоq хo‘jаl k mаhsulоtlаr n qаytа shlаsh vа bоshqа q shlоq jоylаrgа хоs bo‘lgаn fаоl yatn yur t sh h sоblаnаd gаn jоylаr q shlоq аhоl punktlаr dеb yur t lаd . Q shlоq аhоl punktlаr аhоl s sоn gа ko‘rа quy dаg lаrgа bo‘l nаd : Y r k аhоl punktlаr – аhоl s sоn 5 m ng k sh dаn ko‘p; Каttа аhоl punktlаr – аhоl s sоn 3 m ng k sh dаn 5 m ng k sh gаchа; O‘rtа аhоl punktlаr – аhоl s sоn 1 m ng k sh dаn 3 m ng k sh gаchа; К ch k аhоl punktlаr – аhоl s sоn b r m ng k sh gаchа. Таb y, qt sоd y vа tаr х y sаbаblаrgа ko‘rа mаmlаkаt m zdа q shlоqlаr b r-b r gаhttp://eduportal.uz yaq n jоylаshgаn vа аhоl s ko‘p. Маmlаkаt m zdа аhоl n ng o‘s sh sur’аtlаr q shlоq аhоl mаnz lgоhlаr n ng sоn vа mаydоn n ng
25 16-rasm. Qishloq va shahar aholisi salmog‘ining o‘zga rishi.
kеngаy sh gа оl b kеlmоqdа. Каttа q shlоqlаrdа zаmоnаv y b nоlаrgа egа tа’l m muаssаsаlаr , mаdаn y-mа sh y muаssаsаlаr, sh fохоnаlаr jаdаl qur lmоqdа. Ulаr tаb y gаz, ch ml k suv , elеktr enеrg ya b lаn uz- luks z tа’m nlаnmоqdа. Shu tаr qа q shlоq аhоl s n ng turmush shаrо t shаhаrl klаrn ng turmush tаrz gа yaq nlаshmоqdа. O‘z nаvbаt dа q shlоq аhоl punktlаr n ng kеngаy sh q shlоq хo‘jаl g gа yarоql yеrlаrn kаmаy sh gа оl b kеlmоqdа. Shu sаbаbl q shlоq аhоl punktlаr chеgаrаs n bеlg lаsh vа o‘zgаrt r sh tumаn hоk m yat оrgаnlаr tоmоn dаn, ulаrn ng rеjаlаsht r l sh , qur l sh hаmdа хo‘jаl k ch dаg yеr tuz l sh lоy hаlаr gа muvоf q аmаlgа оsh r lаd . Q shlоq jоylаrdа k ch k b znеs vа tаdb rkоrl kn ng r vоjlаn sh tufаyl ko‘plаb sаnоаt kоrхоnаlаr bаrpо et lmоqdа. Yuqоr dаg оm llаr tufаyl end l kdа ko‘pg nа q shlоq аhоl punktlаr gа shаhаrchа mаqоm bеr ld , nаt jаdа mustаq ll kkаchа 60 fо z аhоl s q shlоqdа st qоmаt q lgаn аgrаr rеspubl kа аhоl s n ng yarm dаn оrt g‘ shаhаrlаrdа yashаmоqdа (16- rаsm).
1. O‘zbek stonda shaharlarn ng vujudga kel sh ga ko‘proq qanday om llar ta’s r q lmoqda? ? 2. Xar tadan foydalan b: a) foydal qaz lma konlar ; b) transport tugunlar ; d) q shloq xo‘jal k shlab ch qar sh asos da tark b topgan shaharchalarn ng nomlar n daftar ng zga yoz b ol ng. 3. S z yashayotgan yok s zga yaq n bo‘lgan shahar qanday funks yalarn (vaz falarn ) bajarad ? 4. S z аhоl punktlаr n ng qаndаy turlаr n b lаs z? 5. Аhоl mаshg‘ulоt un ng gеоgrаf k tаrqаl sh vа z chl g gа аlоqаdоrl g n http://eduportal.uzm sоllаr b lаn tushunt r ng.
26 III BOB. MILLIY IQTISODIYOTNING TARKIBIY TUZILISHI 10-dars10-dars O‘ZBEKISTON MILLIY IQTISODIYOTINING TUZILISHI
Jahonn ng s yos y xar tas da 1991-y l 1-sentabr kun yang mustaq l dav- lat – O‘zbek ston Respubl kas paydo bo‘ld . Shu kundan boshlab u «o‘z ga xos va o‘z ga mos» taraqq yot yo‘l n tanlad . Bu yo‘ln ng o‘z ga xosl g mamlakat qt sod yot n r vojlant r shn ng 5 tamoy l da yaqqol fodalangan. O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish tamoyillari: 1. Iqt sodn ng
http://eduportal.uz 17-rasm. O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining tuzilishi.
27 18-rasm. Kichik biznesning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi (yalpi ichki mahsulotga nisbatan foiz hisobida).
s yosatdan ustun tur sh . 2. Davlat slohotlar tashabbuskor . 3. Barcha sohalarda qonun ustuvorl g . 4. Kuchl jt mo y s yosatn amalga osh r sh. 5. Bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tish. Bozor qt sod yot ga o‘t sh b lan O‘zbek ston qt so d yot n ng tuz l sh butkul o‘zgarmoqda. Yaq n o‘tm shdag q shloq xo‘jal g yetakch bo‘lgan mamla- kat m zda sanoatn ng, xususan, og‘ r sanoatn ng salmog‘ oshmoqda. Mus- taq l l kn ng dastlabk y llar danoq q shloq xo‘jal g da paxta yakkahok ml g n bartaraf et shga k r sh ld . Sanoat esa avtomob lsozl k, kompyuter texn kas , mob l telefonlar, keng turdag ma sh y elektrotexn ka mahsulotlar shlab ch qa- rad gan yang tarmoqlar h sob ga ko‘p tarmoql bo‘la boshlad . Mаmlаkаt m zdа 2017–2021-y llаrdа O‘zbеk stоn Rеspubl kаs n r vоjlаnt r shn ng bеshtа ustuvоr yo‘nаl sh bo‘y chа Hаrаkаtlаr strаtеg yas qаbul q l ngаch, m ll y qt sоd yot tаrk b n tаkоm llаsht r sh yang bоsq chgа ko‘tаr ld . Jumlаdаn, Hаrаkаtlаr strаtеg yas n ng «Iqt sоd yotn r vоjlаnt r sh vа l bеrаllаsht r sh» dеb nоmlаngаn uch nch ustuvоr yo‘nаl sh dа m ll y qt sоd yotn ng mutаnоs bl g vа bаrqаrоrl g n tа’m nlаsh, un ng tаrk b dа sаnоаt, х zmаtlаr ko‘rsаt sh sоhаs , k ch k b znеs vа хusus y tаdb rkоrl k ulush n ko‘pаyt r sh vаz fаs qo‘y lgаn. Shu sаbаbl mаmlаkаt m zdа sаnоаtn ng, b r nch nаvbаtdа оg‘ r sаnоаtn ng ulush jаdаl o‘s b bоrmоqdа. Ana shunday o‘zgar shlar nat jas da yalpi ichki http://eduportal.uzmahsulot tarkibida sanoatning ulushi 30,6 foizdan ziyodni tashkil etmoqda (2018-y.). Holbuk , bu ko‘rsatk ch 2000-y lda 14,2 fo zdan borat ed . End l kda
28 mamlakat m z qt sod yot o‘zaro bog‘lan gan sanoat, q shloq xo‘jal g , trans- port, qur l sh, aloqa, savdo, fan, ta’l m, sog‘l qn saqlash kab tarmoqlarn o‘z da b rlasht rad (17-rasm). Og‘ir sanoat, ayniqsa, mashinasozlik ning jadal yuksalishi qishloq xo‘jaligi, yengil va oziq-ovqat sanoati korxona lari unumli-sama rador mashina va mexa- nizmlar bilan qayta jihoz lanishiga, mamlakat mudofaa quvvatining kuchayishiga imkon beradi. Eng muhimi, mamlakat texnik qara mlikdan qutuladi. Mamlakat ning bo zor mu no s a bat lariga bos qich ma-bosqich o‘tishi- ning yana bir sharti kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish hisoblanadi. Kichik biznesni har tomonlama qo‘llab-quvvatlanishi va yanada rivojlantirish natijasida uning yalpi ichki mahsulotdagi ulushi muttasil oshmoqda (18-rasm). Mustaqillikka qadar O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi, asosan, ekstensiv yo‘l bilan rivojlandi. Ekstensiv xo‘jalik yuritish – shlab ch qar shn fan-texn ka yutuqlar va zamonav y mexan zats ya mkon yatlar o‘rn ga tab y boyl klarn jadal o‘zlasht r sh h sob ga yuksalt r sh usul . Ekstensiv xo‘jalik yuritish usuli natijasida yoqilg‘i, energiya, inson omili, ayniqsa, suv ko‘p sarflandi. Suv sarfining ko‘payishi Orol fojiasini keltirib chiqargan sabablardan bo‘ldi. Yerdan foydalanishdagi xatoliklar esa tabiatning ifloslanishi va tuproq unumdorligining pasayishiga olib keldi. Demak, ekstensiv yo‘l muayyan vaqt taraqqiyotini ta’minlasa-da, uning jiddiy salbiy oqibatlari ham bo‘ladi. Shu sababli davlatimiz intensiv xo‘jalik yuritish usuliga o‘tish vazifasini ilgari surmoqda. Intensiv xo‘jalik yuritish – fan va tex n ka yutuqlar n qt so d yot ga tezkor jor y etuvch , xomashyo va boyl klarn tejab-tergab, ch q nd ch qarmay to‘l q foydalan sh usul . Intensiv xo‘jalik yuritish usulidan foydalangan holda xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda zamonaviy texnologiyaga asoslangan qo‘shma korxonalar tashkil qilinmoqda. O‘zbekiston milliy iqtisodiyotining intensiv yo‘ldan rivojlanishi mehnat unumdorligi, mahsulot sifati va ishlab chiqarish samaradorligining jahon darajasiga yetishini ta’minlaydi. 1. Ishlab chiqarishni intensivlashtirish deganda nimani tushunasiz? http://eduportal.uz2. Ekstensiv yo‘l qanday natijalarga olib keladi? ? 3. Qaysi sohalar moddiy ne’mat ishlab chiqarmaydigan sohalar hisoblanadi? 29 11-dars11-dars SANOAT – MILLIY IQTISODIYOTNING TAYANCH TARMOG‘I
Mustaq ll kkacha yurt m z, asosan, paxtach l k va qorako‘lch l kkag na xt soslashgan bo‘lsa, end l kda O‘zbek ston qt sod yot yuzlab xt soslash- gan tarmoqlarga ega (19-rasm). Sanoat – m ll y qt sod yotn ng modd y ne’matlar shlab ch qaruvch muh m tarmog‘ d r. Iqt sod yotn ng barcha tarmoqlar da texn ka taraqq - yot sanoatga bog‘l q. Sanoatn ng r vojlan sh b lan yang ahol punktlar , transport yo‘llar vujudga kelad . Q shloq xo‘jal g , qur l sh, savdo-sot qn ng taraqq yot darajas o‘sad , sanoatn ng r vojlan sh b lan tab atdan foydalan sh ham j dd y o‘zgarad . Iqt sod yotn ng boshqa tarmoqlar s ngar sanoat ham turl joylardag kor- xona (zavod, kon, elektr stans ya kab )lardan borat. Sanoat korxonalar n ng aksar yat q sm davlat mulk bo‘l b keld va bugung kunda ular xusus ylasht - r lmoqda. Xusus ylashgan sanoat korxonalar bozor munosa bat lar ga xos talab va takl f asos da shlayd . Bu jarayon sanoatn ng r vojlan sh d nam kas ga
http://eduportal.uz 19-rasm. Muhim sanoat tugunlari.
30 20-rasm. Sanоat tarmоqlarining mahsulоt ishlab chiqarish tarkibi (foiz hisobida). ham ma’lum darajada ta’s r ko‘rsatad . Hоzirgi vaqtda O‘zbеkistоn sanоatida gaz qazib chiqarish, rangli mеtallurgiya, mashinasоzlik va mеtallga ishlоv bеrish, yеngil va оziq-оvqat sanоatlari yеtakchilik qilmoqda (20-rasm). Sanoat, q shloq xo‘jal g va transportn ng hudud y joylashuv ga b r qator om llar ta’s r etad . Shulardan eng muh m fan-texn ka kashf yotlar d r: energ ya va xomashyon ng yang turlar , yang texnolog k jarayonlar, yang transport vo- s talar dan foydalan sh orqas dan shlab ch qar shn joylasht r sh tamoy llar ham takom llashad . Korxonalar xomashyo, yoq lg‘ , energet ka, suv va hatto shch kuch ( nson om l )dan foydalan sh bo‘y cha ko‘p xomashyo, ko‘p energ ya ta- lab, ko‘p suv va ko‘p mehnattalab s fatlarda guruhlanad . Ularn ng har b r ga xos tayanch korxona do ras da o‘nlab mayda korxonalar shlab ch qar sh bo‘y cha aloqador bo‘lad . Bun ishlab chiqarishning kombinat shakli dey lad . Korxonalar har x l kattal kda bo‘lad . Masalan, aksar yat t kuvch l k korxonalar b rg na b noga joylashsa, neftn qayta shlash va metallurg ya komb natlar kab korxonalar o‘rtacha kattal kdag shahar maydon ga teng hududn egallayd . Texn ka taraqq yot davr da mehnat unumdorl g n osh r shda shlab ch qar shn markazlasht r shdan foydalan ld . Ishlab chiqarishning markazlashuvi – shlab ch qar shn ng y r k korxonalarda to‘plan sh . B roq o‘tgan asrn ng o‘rtalar da vujudga kelgan shlab ch qar shn tashk l et shn nghttp://eduportal.uz bu shakl end l kda jt mo y va ekolog k muammolarn ng kuchay - sh ga sabab bo‘lmoqda.
31 Ma’lumk , mamlakat m z ahol s n ng qar yb yarm q shloqlarda yashayd . Q shloq ahol s n sh b lan ta’m nlash uchun xt soslashgan korxonalarn ko‘proq q shloq joylarda barpo q lgan ma’qul. Shu bo s, ulkan komb nat- lardan ko‘ra tor xt sosdag o‘rtacha hamda k ch k korxonalar barpo et shga asos y e’t bor qarat lmoqda. Bun ng nat jas da ixtisoslashuv, ya’n shlab ch qar shn ng asosan b r x l mahsulot ch qarad gan tashk l y shakl vujudga kelad . Ixt sos lashgan korxonalarda shch larn ng mehnat malakalar dan yaxsh roq foydalan lad , mahsulot b rl g ga q l nad gan sarf kam bo‘lad va p rovard nat jada mehnat unumdorl g ga er sh lad . Bunday xt soslashgan korxona o‘z ga xomashyo, detallar, mash na q smlar va boshqalarn yetkaz b berad gan boshqa korxonalar b lan koopera tivlashuv aloqalar n o‘rnatad . Kooperativlashuv (hamkor l ik) – tayyor mahsulot tayyorlashda b r qancha korxona qatnashad gan shlab ch qar sh shakl . Ixt soslashuv va kooperat vlashuv jt mo y mehnat unumdorl g n osh - rad . Fan-texn ka kashf yotlar n shlab ch qar shga peshma-pesh tatb q q l sh uchun lm y shlab ch qar sh b rlashmalar tashk l q l nad . Bunda mash nalar va mater allarn ng yang turlar n yaratuvch lm y tadq qot nst tutlar b lan ularn shlab ch qaruvch korxonalar o‘zaro b rlashad . Shu b lan b rga turl tarmoqlar o‘rtas da shlab ch qar sh aloqalar n ng kuchay sh ro‘y berad . Ishlab ch qar sh jarayon o‘zaro bog‘langan tarmoqlardan tarmoqlararo majmualar tark b topad . Majmua – shlab ch qar shn tashk l et shn ng qt sod y sama- radorl kka qarat lgan muh m shakl . Majmuada qays tarmoq muh m, yetakch bo‘lsa, tarmoqlararo maj- mua shu nomda atalad . Hoz rda O‘zbek ston m ll y qt sod yot da b r necha tarmoqlararo majmualar shakllangan. Key ng mavzularda ularn b rma-b r ko‘r b ch qam z.
1. Ishlab ch qar shn ng y r klash sh deb n maga ayt lad ? 2. Ishlab ch qar shn ng xt soslashuv va kooperat vlashuv deganda n man ? tushunas z? Ixt soslashgan korxonalar qanday afzall klarga ega? 3. Mustaq ll kdan key ng davrda o‘rtacha va k ch k korxonalar qur l sh ga http://eduportal.uze’t bor qarat lganl g n ng bo s n mada?
32 12-dars12-dars YOQILG‘I-ENERGETIKA MAJMUASI
Bu majmuaga yoq lg‘ (yoq lg‘ n qaz b ol sh va unga shlov ber sh) va elektroenerget ka sanoatlar k rad (21-rasm). Elektr energ yas n shlab ch qar sh va undan foydalan sh mamlakat qt sod yot yuksal sh n ng muh m om l h soblanad . Ol mlar quyosh, shamol, geotermal energ ya kab b tmas-tuganmas energ ya manbalar dan keng m qyosda foydalan sh yo‘llar n zlamoqda.
21-rasm. Yoqilg‘i-energe tika majmuasi tarkibi.
Energet ka boyl klar ga yoqilg‘i boyliklari (ko‘m r, neft, gaz, torf, slanes, o‘t n) va gidroenergiya boyligi (daryon ng yuqor dan tushayotgan suv n ng energ yas ) k rad . Yoq lg‘ boyl klar mamlakat m z qt sod yot n ng barcha tarmoqlar uchun energ yan ng asos y manbay d r. Yoq lg‘ turl x llar n ng salmog‘ n taqqos lash uchun ular shartl yoq lg‘ ga aylant r lad .
Shartli yoqilg‘i deb 1 kg toshko‘m r yonganda hos l bo‘lad gan (7 mln kal) energ yaga ayt lad . Un ng ss ql k koeff ts ent darajas 1 ga teng. Boshqa yoq lg‘ lar yonganda hos l q lad gan ss ql k 1 kg toshko‘m rn ng ss ql k koeff ts ent , ya’n 1 ga q yosan ba- holanad (22-rasm).
Iss ql g (kalor yas ) kam bo‘lgan yoq lg‘ lar (torf, slanes, qo‘ng‘ r ko‘m r) qaz b ol ngan joyda foydalan l sh maqsadga muvof q. Chunk ularhttp://eduportal.uz uzoq masofalarga tash lganda tannarx q mmatla shad . Shu sababl ular mahall y yoq lg‘ h soblanad . Yoq lg‘ boyl klar n ng q ymat faqat
2 – Geografi ya, 8-sinf. 33 22-rаsm. Тurli хil yoqilg‘ilаrning yonish issiqligi. kalor yas gag na bog‘l q bo‘lmay, foydalan sh mkon yat ga, qaz b ch qa- r sh xarajat ga ham bog‘l q. Eng tejaml yoq lg‘ neft va gazd r, chunk ularn qaz b ch qar sh va shlat lad gan joyga quvurlar orqal yubor sh arzon tushad . Shunga ko‘ra turl x l yoq lg‘ n qaz b ch qar sh va undan foydalan sh ko‘lam davr y o‘zgar b turad (23-rasm). Turl x l yoq lg‘ larn qaz b ch qar sh va shlab ch qar lgan energ - ya (k r m) hamda ulardan qt sod yotda foydalan sh (sarf q l sh) n sbat yoqilg‘i-energetika balansi dey lad .
23-rasm. Yoqilg‘i sarfi dinamikasi (1995-yildagiga nisbatan foiz hisobida).
1. Energetika boy lik larining asosiy turlarini aytib bering. 2. Yoqilg‘i-energetika balansi deganda nimani tushunasiz? ? 3. O‘zbekiston yoqilg‘i-energetika balansida qanday o‘zgarishlar bo‘lmoqda va http://eduportal.uzbunga sabab nima?
34 13-dars13-dars NEFT VA GAZ SANOATI
11-dars mavzusidan yoqilg‘i sa nоa tining yalpi sanоat mahsulоtidagi salm оg‘ini aniqlang. Gaz sanoati. Yoq lg‘ sanoat n ng eng yosh tarmog‘ bo‘lgan gaz sanoat key ng y llarda jadal r vojlanmoqda. Gaz – yoq lg‘ n ng juda arzon tur . Gazdan sanoatda ham, ma sh y hayotda ham foydalan lad . Gaz q mmatbaho k myov y xomashyo hamd r. Yoq lg‘ n ng boshqa turlar ga qaraganda gaz havon eng kam floslant rad . Mamlakat m zda ko‘m r va neftga n sbatan tab y gaz ancha ko‘p. Gaz konlar neft konlar b lan yonma-yon joylashgan. Gazn ng ozroq q sm (yo‘l- dosh gaz) neft b lan b rga qaz b ch qar lad , lek n gazn ng asos y q sm sof gaz konlar dan ol nad . Respubl kam zda o‘tgan asrn ng o‘rtalar da dastlab Farg‘ona vod ys dag neft konlar da uchrayd gan yo‘ldosh gazdan sanoatda va ahol n ng ma sh y eht yoj da foydalan la boshland . O‘sha paytda O‘zbek stonda y l ga o‘rtacha 9 mln kub metr tab y gaz qaz b ch qar lgan bo‘lsa, end l kda y l ga qaz b ol nayotgan gaz 60 mlrd kub metrga yaq n bo‘lmoqda. Tab y gazdan foydalan sh tufayl mamlakat yoq lg‘ balans da j dd y o‘zgar sh yuz berd . Neft eksport q luvch mamlakatlar tashk lot – OPEKn ng rasm y ma’lumotlar ga ko‘ra O‘zbek ston tab y gaz qaz b oluvch mamlakatlar reyt ng da 14-o‘r nn egallayd (24-rasm).
http://eduportal.uz 24-rаsm. O‘zbеk stоnn ng tаb y gаz qаz b оluvch mаmlаkаtlаr оrаs dаg o‘rn .
35 Farg‘ona vod ys dan tashqar Buxoro, Surxondaryo va Qash qadaryo v lo- yatlar hamda Qoraqalpog‘ ston Respubl kas hudud dan boy tab y gaz kon- lar top l sh nat jas da O‘zbek ston gazn eksport q la boshlad (25-rasm). Gaz quvurlar orqal yubor l sh sababl transport xarajat har qanday yoq lg‘ n tash shdan arzon tushad . Gaz quvurlar n ng uzunl g tez osh b bormoqda. Dastlabk tab y gaz quvurlar Farg‘ona vod ys da qur lgan ed . O‘zbek stonda ss q kunlar ko‘pl g dan faqat q sh kunlar gaz ko‘p talab q l nad . Gazn ko‘p ste’mol q lad gan Toshkent, Farg‘ona, And jon kab shaharlarda yozda tejalgan gazn yerost omborlar ga y g‘ b qo‘y b, q shda foydalan lad . Gaz s fatl yoq lg‘ g na emas, balk k myo sanoat n ng q mmatl xomashyos hamd r. Gazga bo‘lgan talab k myo, ss ql k elektr stans yalar va ma sh y xo‘jal kda tobora ort b bormoqda. Shunga ko‘ra qo‘sh mcha gaz ch qar sh yo‘llar zlanmoqda, gaz quvurlar n ng gaz o‘tkaz sh mkon yat osh r lmoqda. Neft sanoati. Nefts z hoz rg zamon qt sod yot n yur t sh mumk n emas. Neft xom hol da shlat lmayd . Qayta shlash nat jas da undan turl x l yoq lg‘ , ya’n k myov y mahsulotlar ol nad . Neftn qaz b ch qar sh xarajat ko‘m rn qaz b ch qar sh xarajat dan o‘rta h sobda 4 barobar kam. M ll y qt sod yotda neftdan keng foydalan sh juda ko‘p mablag‘n tejashga mkon berad . Mahsulot b rl g n ol sh (aytayl k, 1 t neft qaz b ch qar sh) uchun keta- d gan pulda fodalangan hamma xarajat mahsulot tannarxi dey lad . Neftn ng tannarx u qanday chuqurl kdan ol nayotganl g dan ko‘ra kon- n ng neftga qanchal k boyl g ga bog‘l q. Neft qaz b ol shn ng eng arzon usul fontan usul bo‘l b, bunda neft quduqlardan kondag bos m tufayl ot l b ch qad . Bos m kamaygan holda un turl usullar b lan ko‘tar b tur lad . Neftn nasoslar yordam da ch qar b ol sh ham keng tarqalgan. Gaz s ngar neftn ham quvurlar orqal yubor sh un tash shn ng eng arzon va xavfs z usul d r (temiryo‘lda tashishga nisbatan 4 barobar arzonga tushadi). Quvur transport neftn ste’molch larga b r maromda yetkaz b ber shn ta’m n layd . Turl transport vos ta- lar ga ort sh-tush r shdag muqarrar srofgar- ch l k ka barham ber lad . Ilgar g vaqtda neft qayerda qaz b ch - 25-rasm. Muborak gazni qayta qar lsa, o‘sha yerda qayta shlanar ed . Hoz r- http://eduportal.uzda neftn qayta shlash sanoat mahsulotlar ishlash korxonasi.
36 26-rasm. Neft-gazli min ta qalar. qayerda ko‘p ste’mol q l nsa, neft o‘sha yerga yetkaz l b, qayta shlanad . Bunday q l nmasa, neft mahsulotlar n ng har b r tur n yubor sh uchun alo- h da quvurlar kerak bo‘l b, transport xarajatlar q mmatlash b ketad . Mamlakat m zda ol b bor lgan geolog ya q d ruv shlar nat jas da ko‘plab gaz-neft konlar top lmoqda (26-rasm). Jumladan, 1992-y lda Namangan v loyat da M ngbuloq neft kon och ld . Neftga bo‘lgan eht yojn ng uzluks z ortayotganl g n h sobga ol b, Buxo- ro v loyat da y l ga 5 mln tonna neftn qayta shlay olad gan zavod qur ld . Bu korxona 1997-y ldan mahsulot bera boshlad . Hoz r 50 turdan ort q neft mahsulotlar shlab ch qar lmoqda. O‘zbek stonda ste’molga yet shmayotgan neft xor jdan mport q l nmoqda. Hoz rda neftn qayta shlash korxonalar b r y lda 11 mln tonna neftn qayta shlash quvvat ga ega. R vojlangan mamlakatlarga q yoslaganda b zda energ ya ste’mol tar- k b da neft mahsulotlar n ng ulush ancha yuqor . Yoq lg‘ -energet ka ba- lans da neft mahsulotlar ulush kelgus da kamay sh zarur. Bun ng uchun mavjud avtomob l va traktorlarn yang tejamkor texnolog ya b lan j hozlash kerak bo‘lad . Bu ko‘p mablag‘ talab etad gan va ancha murakkab vaz fa. B nobar n, yaq n o‘n y ll klarda ham yoq lg‘ -energet ka balans da neftn ng ulush barqaror saqlan b turad . 1. Dastlabki ishga tushirilgan gaz konlarini geografi ya daftaringizga yozing. 2. Gaz quvurlar qays shaharlarga qays kondan kel sh n xar tadan an qlang. ? 3. Neft ol nad gan konlarn xar tadan an qlang. http://eduportal.uz4. Gaz va neftni qayta ishlash korxonalarini joylashtirish qanday umumiylikka ega?
37 14-dars14-dars KO‘MIR SANOATI
Bu sanoat tark b da b r nechta ko‘m r kon mavjud. Ulardag ko‘m r zax ras 2 mlrd tonnan tashk l etad . Dastlabk ko‘m r Angren kon dan 1950-y llarda qaz b ol ngan. Ko‘m r kon yer s rt ga yaq n joylashgan. Unda ko‘m rn ng 9/10 q sm n och q usulda qaz b ol nmoqda (27-rasm). Och q usulda har b r shaxtyorn ng qaz b ola- d gan ko‘m r shaxta usul da qaz b ol nad gan dan 6 barobar unuml bo‘lad . Shu b lan b rga, karyer (havza) qancha katta bo‘lsa, xarajat shuncha kam bo‘lad . Angren ko‘m r s fat past – qo‘ng‘ r ko‘m rd r. Shunday bo‘lsa-da, O‘zbek stondag boshqa ko‘m r konlar dag ga n sbatan ko‘m r zax ras katta hamda ste’molch ga yaq n va yuza 27-rasm. joylashganl g dan ko‘m r qaz b ch qar sh jadal Angren konida o‘sd . Ko‘m rn ng asos y q sm kon yaq n dag ko‘mirning ochiq usulda qazib olinishi. IESda shlat lad . B r q sm esa yer ost da gazga aylant r lad . Ko‘m r tark b da nod r va tarqoq elementlar hamda ko‘plab g l moya uchrayd , b r yo‘la ulardan foy dala n sh esa kon n ng sa ma ra- dorl g n yana ham osh rad . B roq ko‘m r och q usulda qaz b ol n sh oq ba t da katta-katta yer maydonlar n kon ch q nd lar band q l b, tutun va qurum dan q shloq xo‘jal g j dd y zarar ko‘rmoqda. Bunday noxush holatn ng choras s fa t da ko‘m r sanoat dan zavol ko‘rgan maydonlar rekultivats iya q l nmoqda, ya’n qayta t klanmoqda, shaxtalar ch q nd s dan vujudga kelgan tepal klarn o‘s ml klar b lan qoplash, ko‘m rn quvurlar orqal tash sh choralar ko‘r lmoqda. Surxondaryo v loyat n ng Sar os yo tuman da 1950-y l Sharg‘un ko‘m r kon shga tush r lgan. Kondag ko‘m r yuqor s fatl toshko‘m r bo‘l b, shaxta usul da qaz b ol nad . Ko‘m rn ng maydas qaz b ol ngan joyda br ket q l nad . Briket – ko‘m r kuku n n bo s m ost da yok yop sh qoq moddaga aralash t r b zold r shakl ga kelt r lgan mahsulot. http://eduportal.uzKo‘m r tog‘lar osha uzunl g 17 km dan ort q osma s m yo‘l vos tas da tem ryo‘lga yetkaz b ber lad . Angren, Sharg‘un va Boysun konlar dan
38 28-rasm. Milliy iqtisodiyot da ko‘mirdan foydalanish. y l ga 4 mln tonnaga yaq n ko‘m r qaz b ol nmoqda. Lek n bu m qdor O‘zbek stonn ng ko‘m rga bo‘lgan eht yoj n qond ra olmayd . Zero, metallurg ya, k myo kab sanoat tarmoqlar n ng r vojlan sh ko‘m rga bo‘lgan eht yojn osh r b yubormoqda (28-rasm). Shunday q l b, O‘zbek stonda ko‘m rn ng asos y zax ralar Angren, Sharg‘un va Boysun konlar da joylashganl g n b l b old k. Ko‘m r sanoat ga teg shl yana b r ma’lumotn b l b qo‘y ng. Mam- lakat m zda qaz b ol nayotgan ko‘m rn ng deyarl hammas (97,4 fo z ) qo‘ng‘ r ko‘m r, qolgan q sm toshko‘m rd r. Mamlakat m zda ko‘m r qaz b ol shn ng o‘z ga xos yana b r xusus yat shundak , un ng 90–95 fo z och q usulda qaz b ol nad . Tab y gaz sanoat end g na shakllanayotgan y llarda (1961-y lda) An- gren ko‘m r kon da yerost gazogeneratorlar da ko‘ m rn yuqor bos mdag havo oq m yordam da gazga aylant rad gan «Yerost gaz» stans yas shga tush r lgan ed . Hoz rda undan unuml foydalan b, qo‘ng‘ r ko‘m rn ng b r q sm yer ost da gazga aylant r lmoqda. Shu tar qa och q usulda qaz b ol nad gan ko‘m rn ng ham aham yat ort b bormoqda.
1. Mamlakatimizning ko‘mir, neft, gaz konlari qayerlarda joylashgan? ? 2. Yoqilg‘i sanoati tarkibi kelajakda qanday o‘zgaradi? 3. Sharg‘un ko‘mir koni bilan Angren ko‘mir konining o‘ziga xosliklari http://eduportal.uznimada?
39 15-dars15-dars ELEKTROENERGETIKA
11-dars mavzusidan elеktroener g еtikaning yalpi sanоat mahsulоtidagi salmоg‘ini aniqlang. M ll y qt sod yotn jadal r vojlant r sh uchun elektr energ yas shlab ch qar shn boshqa tarmoqlarga qaraganda tezroq o‘st r sh loz m. Mamlakatda shlab ch qar layotgan elektr energ yas n ng 90 foiziga yaqini n i issiqlik elektrostansiya (IES)lari bermoqda. O‘zbekistonda Sirdaryo, Toshkent, Angren, Yangi Angren, Navoiy, Taхi a - tosh, Talimarjon kabi yirik IESlar mav jud (29-rasm). IES ancha tez va ar zon qur lad . Iqt sod yot uchun elektr energ ya tannarx n ng past bo‘l sh muh m- d r. Elektr energ yan ng tannarx , avvalo, elektr stans yalarda shlat lad gan yoq lg‘ n qaz b ol sh va tash b kelt r sh xarajatlar ga bog‘l q. Shun ng uchun elektr stans ya qur sh uchun joy tanlanayotganda yoq lg‘ n tash b kel shga va elektr energ yas n uzat b ber shga ketad gan xarajatlar q yoslab ko‘r lad .
http://eduportal.uz 29-rasm. O‘zbekistondagi asosiy elektr stansiyalar va elektr uzatkich liniyalari.
40 Agar yoq lg‘ n tash b kel sh xarajat elektr energ yas n uzat sh xa- rajat dan ort q bo‘lsa, elektr stans yan yoq lg‘ manbay ga yaq n joyda qur sh, agar energ yan uzat sh q mmatga tushsa, un ste’molch ga yaq n joyda qur sh foydal d r (ch zmaga qarang). Yoq lg‘ IES Iste’molch (Asoslang! Yoq lg‘ IES Iste’molch Nega shunday?) Elektr energ yas n uzat sh masofas fan-texn ka r vojlan sh b lan y l say n uzay b bormoqda. Elektr energ yas n ng s mlar orqal uzat l sh un ng afzall klar dan b r d r. Iqt sod yotn ng hamma jabhalar da elektr energ - yas dan foydalan l sh elektr energ yan ng kk nch muh m afzall g d r. Mahall y yoq lg‘ dan keng foydalan sh mumk nl g uch nch afzall k va n hoyat elektr energ yas n qudratl elektr stans yalarda shlab ch qar sh mkon yat to‘rt nch afzall kd r. Angren va Yangi Angren IESlarini ko‘mir koni yaqinida joylashtirilganligi nimani anglatadi? Elektr energiya juda ko‘p iste’mol qili nadigan joylarda elektr stansiyalar boshqa joylardan keltiriladigan yoqilg‘iga mo‘ljallab quriladi. IESlarning juda ulkanlari boshqa viloyatlarni ham elektr bilan ta’minlaydi. Birgina Sirdaryo IESning o‘zi yiliga 13 mlrd kW·h elektr energiya beradi. Istiqlol yillarida Qashqadaryo viloyatida 30-rasm. Talimarjon IES. Tali marjon IESining 800 MWli birinchi blokining ishga tushirilishi tizimdagi ulkan loyihalardan biri sifatida e’tirof etildi (30-rasm). Ko‘pchilik IESlar elektr energiya bilan bir vaqtda issiqlik energiyasi ham ishlab chiqaradi. Bir vaqtda issiqlik energiyasi ham ishlab chiqaradigan elektr stansiya issiqlik elektr markazi (IEM) deb ataladi.
Ularda elektr energiya ishlab chiqarish jarayonida hosil bo‘lgan issiq suvdan issiqxonalarni, binolarni isitishda va boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlarida foydalaniladi. Lekin issiq suv 20 km dan olis masofada sovib qoladi.http://eduportal.uz Shu sababli IEMlar yirik korxonalar yaqinida va yirik shaharlardagina quriladi. O‘zbekistonda Farg‘ona, Muborak va Toshkent IEMlari mavjud.
41 Gidroelektrostansiyalar (GES)da ener g ya shlab ch qar sh tab y suv oq m kuch ga asoslanad . GESlar shlab ch qargan elektr energ yan ng tannarx arzon bo‘lad (quvvat teng bo‘lgan IESlardag dan 4 barobar arzon). Tog‘ daryolar ga qur lgan GESlarda eng arzon elektr energ ya shlab ch qar lmoqda. O‘zbek stonda suv quvvat manba lar n ng mavjudl g va ayn vaqtda s- s ql k elektr stans yas da shlat shga yoq lg‘ bo‘lmagan dan dastlab, asosan, GESlar qur lgan. Mamla kat m zda b r nch GES 1926-y l Bo‘zsuv kanal - da qur ld . Key nchal k qur lgan X shrav, Tuyamo‘y n, Farhod, Xo‘jakent GESlar mamlakat sanoat n ng r vojlan sh da muh m aham yat kasb etgan. O‘zbek ston da GES qur sh b lan b r yo‘la elektr energ ya shlab ch qar sh, yerlarn sug‘or sh, xo‘jal klarn suv b lan ta’m nlash, bal qch l kn r vojlan- t r sh mkon yatlar yaralad . Tezoqar daryolarda GESlarn b r-b r ga yaq n qur sh mumk n. Nat - jada Ch rch q – Bo‘zsuv energet ka nshoot dag s ngar GESlar kaskad (pog‘onas ) shakllanad . Bu kaskad GESlar son ga (19 ta) ko‘ra jahonda old ng o‘r nlardan b r n egallayd (31-rasm). O‘zbek stondag y r k ss ql k elektrostans yalar va g droelektro- stans yalarn ng umumiy soni 37 ta n tashk l etad . Elektr stan- s yalarda y l ga 60 mlrd kW·h atrof da elektr energ ya hos l q l nmoqda (32-rasm). Elektr energiya hosil qilishning zamonaviy yo‘llari. Dunyon ng turl mаmlаkаtlаr dа gеоgrаf k o‘rn hаmdа tаb y shаrо t dаn kеl b ch q b elеktr enеrg yan аn’аnаv y usullаr b lаn b r qаtоrdа nоаn’аnаv y yo‘llаr оrqаl hоs l q l sh hаm kuchаy b bоrmоqdа. Jumlаdаn, аtоm elеktrоstаns yalаr http://eduportal.uz 31-rasm. Chirchiq–Bo‘zsuv gidroenergetika kaskadi.
42 60,1
33,9
18,3
1970 1980 2017 32-rasm. Elektr energiya ishlab chiqarish ning o‘si shi (mlrd kW·h). (АES), shаmоl enеrg yas , quyosh enеrg yas , dеng z suv n ng qаlq sh dаn оl nаd gаn enеrg yalаr shulаr jumlаs dаnd r. Mаmlаkаt m zdа аhоl sоn n ng y l sаy n o‘s b bоrаyotgаnl g vа ungа hаmоhаng rаv shdа elеktr enеrg yagа hаm bo‘lgаn eht yojn оrtаyotgаnl g enеrg ya hоs l q l shn ng nоаn’anаv y yo‘llаr dаn hаm fоydаlаn shn tаqоzо etmоqdа. Mа’lumоtlаrgа ko‘rа, bugung kundа O‘zbеk stоndа elеktr enеrg yas gа bo‘lgаn tаlаb 69 m ll аrd kW·h n tаshk l etаd . Yuqоr dа elеktr enеrg yas n ng аsоs y q sm n ss ql k elеktrоstаns yalаr dа hоs l q l nаyotgаnl g аyt ld . Bu- n ng uchun y l gа 16,5 m ll аrd kub mеtr tаb y gаz, 86 m ng tоnnа mаzut vа 2,3 m ll оn tоnnа ko‘m r sаrfl аnmоqdа (2018-y.). Кеlgus dа qt sоd yot o‘s sh , аhоl sоn vа turmush dаrаjаs оsh sh evаz gа elеktr enеrg yas gа bo‘lgаn tаlаb yanаdа оrt sh kut lmоqdа. O‘zbek ston Respubl kas Prez dent Shavkat M rz yoyev elektr energ yas shlab ch qar sh boras da so‘zlab: «Bu sоhаdа fаqаt tаb y gаz vа ko‘m rdаn fоydаlаn shn dаvоm ett rаvеrsаk, ulаrn ng mаvjud zах rаs mа’lum vаqtdаn kеy n tugаb qоl sh mumk n. Bu esа kеlаjаk аvlоd оld dа kеch r b bo‘lmаyd gаn хаtо vа j nоyat bo‘lаd », dеgаn f krlarn b ld rd . Shu bоis, O‘zbеkistоn tаriхidа ilk bоr mаmlаkаtimiz hududidа АES qurili- shi kutilmоqdа. АES, аsоsаn, elеktr yoхud ss ql k enеrg yas shlаb ch qаr shgа mo‘ljаllаngаn, yadrо rеаktоr vа bоshqа zаrur tutаsh qur lmаlаrn o‘z ch gа оlgаn y r khttp://eduportal.uz mаjmuаd r. Bоshqа ss ql k elеktr stаns yalаr dаn fаrql rаv shdа, АESlаrdа elеktr quvvаt n оl shdа fаоl rаd оаkt v unsur – urаn аtоmlаr dаn fоydаlаn lаd .
43 1 kg urаn (shаrtl urаn yoq lg‘ s ) 2,5 m ng tonna ko‘m r yongаndа bеrаd gаn m qdоrdа ss ql k bеrаd . Хаlqаrо аtоm enеrg yas аgеntl g n ng mа’lumоtlаr gа ko‘rа, hоz rdа jаhоnn ng 31 mаmlаkаt dа АESlar shlаb tur bd . Shu bо s, O‘zbеk stоndа t nch mаqsаdlаrdа fоydаlаn sh uchun аtоm enеrgеt kаs n bаrpо et shgа k r sh ld . Rоss yan ng «Rоsаtоm» dаvlаt kоrpоrаts yas b lаn hаmkоrl kdа аtоm elеktr stаns yas n qur sh bo‘y chа kеl shuvgа er sh ld . Mаzkur kоmplеks 2 tа enеrgоblоkdаn bоrаt, hаr b r - n ng quvvаt 1 m ng 200 mеgаvаtt bo‘l sh ko‘zda tut lmoqda. Аtоm elеktr stаns yas uchun dunyodаg eng хаvfs z vа zаmоnаv y enеrgоblоk tаnlаb оl ngаn. Un 2028-y lgаchа shgа tush r sh rеjаlаsht r lgаn. Аtоm elеktr stаnsiyasi bаrpо etilishi nаtijаsidа yiligа 3,7 milliаrd kub mеtr tаbiiy gаz tеjаlаdi. Bu mаnbа qаytа ishlаnib, yuqоri qo‘shilgаn qiymаtli nеft-kimyo mаhsulоtlаri ishlаb chiqаrilаdi. Аtоm enеrg yas ekоlоg k tоzа hаm. Bundаy stаns yalаr zаrаrl s gаz n hоs l q lmаyd . Nаt jаdа tаb y gаzn yoq shdаn hоs l bo‘lаd gаn vа аtrоf- muh tgа tаrqаlаd gаn s gаz hаjm y l gа 3 m ll оn tоnnаgа kаmаyad . Energiyaning yangi manbalarini topish va o‘zlashtirish bo‘yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Ana shunday izlanishlar natijasida Toshkent viloyatining Parkent tumanida Quyosh energiyasidan foydalanadigan «Fizika– Quyosh» inshooti faoliyat ko‘rsatmoqda. Elektrlashtirishning yuqori darajasi energetika tizimlarining bunyod etilishidir. Energetika tizimi tufayli yil fasllaridan va sutkaning qaysi vaqtidan qat’i nazar iste’molchilar elektr energiya bilan bir maromda ta’minlanadi. Turl x ldag elektr stans yalarn ng yuqor voltl elektr uzat sh l - n yalar b lan b rlasht r b, b r markazdan boshqar b tur l sh ener- getika tizimi dey lad . O‘zbek stondag barcha y r k elektr stans yalar o‘zaro b rlasht r l b, ya- gona energet ka t z m bunyod et ld . Davlatlararo elektr energ ya mport- eksport O‘zbek ston energet ka t z m vos tas da qulay amalga oshmoqda. O‘zbek ston o‘z eht yoj dan ortgan elektr energ yas n Toj k ston, Qozog‘ ston va Afg‘on stonga eksport q lmoqda. 1. Tabiiy gaz bilan ishlaydigan IESlardan 5 tasining nomini va qayerda joylashganligini ayting. ? 2. «Mahsulot tannarxi» deb nimaga aytiladi? O‘zbekistonning turli joylarida ishlab chiqarilgan elektr energiya tannarxi bir xil emasligiga sabab nima? 3. Energetika tizimi nima? U qanday iqtisodiy foyda keltiradi? http://eduportal.uz4. Uyingizni yoritayotgan elektr quvvati qaysi elektr stansiyasida hosil qi li- nayotganligini o‘ylab ko‘ring.
44 16-dars KIMYO SANOATI
11-darsdan kimyo va nеft-kimyo sanоati ning yalpi sanоat mahsulоti- dagi salmоg‘ini aniqlang. O‘zbek stonda k myo sanoat n ng shakllan sh 1932-y lda Sho‘rsuv olt ngugurt kon shga tush r l sh b lan boshland . Un ng mahsulot ko‘proq mash nasozl k (plastmassa, oyna), to‘q mach l k sanoat (tola, bo‘yoqlar), q shloq xo‘jal g (o‘g‘ tlar, zaharl x m katlar), transport (motor yoq lg‘ s , surt sh moy , s ntet k kauchuk), qur l sh (yop shqoq plyonka, oyna, plast k) kab larda shlat lad . K myo sanoat tark b da mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish salmoql o‘r n egallayd . Shun ngdek, q shloq xo‘jal k zararkunandalar ga qarsh defol antlar ham shlab ch qar lad . U ko‘plab tarmoqlarn xomashyo va mater allar b lan ta’m nlar ekan, o‘z navbat da boshqa tarmoqlardan energ ya, j hozlar va trans- port vos talar n olad . K myo sanoat gaz hamda paxta sanoat xomashyos n va rangl metallurg ya ch q nd lar n qayta shlayd . Demak, k myo sanoat tarmoqlararo kk tomonlama aloqadorl kda bo‘l b, ko‘plab tarmoqlarn ng r vojlan sh va hudud y joylash sh ga ta’s r ko‘rsatad (33-rasm).
http://eduportal.uz 33-rasm. Kimyo sanoati tarkibi.
45 K myo sanoat s fat j hatdan tab y mahsulotlardan ustun turuvch sun’iy materiallar yaratad . Bunday mater allar tufayl k sh lar mehnat ham, q shloq xo‘jal g xomashyos ham tejalad . Masalan, kapron shlab ch qar sh uchun tab y pak tayyorlashga qara- ganda 20 barobar kam mehnat sarf q l nad . Shun ngdek, k myo sanoat tufayl shlab ch qar shn kombinatlashtirish st qbollar yarat ld . Chu- nonch , ko‘m r, neft, gaz s ngar yoq lg‘ xomashyolar dan energ ya hos l q l shda ham, k myo mahsulotlar (benz n, paraf n) ol shda ham foydala- n l sh energet ka-k myo komb natlar qur shga ol b keld .
Kombinatlashtirish – sanoatn ng texnolog k jarayon j hat dan o‘zaro bog‘langan, ba’zan turl tarmoqlarga taalluql bo‘l gan b r qancha shlab ch qar sh korxonalar n ng b r korxonaga b rlasht r l sh d r. K myo sanoat n ng xomashyo bazas boy va x lma-x l. U turl foydal qaz lmalardan, shlab ch qar sh ch q nd lar dan, yog‘och, suv, hatto ha- vodan foydalanad . Turl x l xomashyolardan foydalan sh mkon yat n ng cheks zl g k myo sanoat korxonalar n hamma joyda qur shga mkon be- rad . B roq k myo korxonalar energ ya va suvn ko‘p shlat sh , ayn qsa, tab atga j dd y salb y ta’s r ko‘rsat sh sabab dan ularn hamma joyda ham qur sh maqbul bo‘lavermayd . K myo sanoat n ng y r k korxonas – Ch rch q elektr-k myo komb nat 1940-y lda shga tushgan. Ch rch q elektr-k myo komb nat dastlab havo tar- k b dag azotdan elektr energ yas vos tas da azotl o‘g‘ t shlab ch qargan. Buxoro v loyat da top lgan tab y gaz quvur orqal Ch rch qqa kelt r lgach, komb nat gazdan xomashyo o‘rn da foyda la na d gan bo‘ld . Bu mahsulot shlab ch qar shn ng kesk n ko‘pay sh va tannarxn ng arzonlash sh ga ol b keld . Komb natda azotl o‘g‘ tdan tashqar , magn y xlor t (g‘o‘za barg n to‘k shda qo‘llan lad gan k myov y modda) hamda plastmassa va s ntet k tola ol sh uchun organ k s ntez mahsulotlar shlab ch qar lmoqda. Tab y gazdan azotl o‘g‘ t va k myov y tola shlab ch qarad gan zavod- lar Farg‘ona va Navo y sha har lar da ham barpo et ld . 1946-y lda Qo‘qonda, 1957-y lda Samar qandda superfosfat zavod shga tushd . 1998-y lda Q z lqum fosfor t komb nat shga tush r ld . Unda 2,7 m l l on tonna fosfor t konsentrat ol nad . Shun ngdek, mustaq ll k y llar Qashqadaryoda Dehqonobod kal yl o‘g‘ tlar zavod , Qoraqalpog‘ stonda Qo‘ng‘ rot soda zavodlar shga tushd . http://eduportal.uzMamlakat m z osh tuz konlar ga ham boy. Xo‘jaykon, Borsakelmas,
46 Boyb chakon va Oqqal’a kab konlar- da 90 m ll ard tonna xomashyo bor. Olmal qda yuqor s fatl ammofos shlab ch qaruvch zavod barpo et ld . Angrenda rez na shlab ch qarad gan k myo kor- xonalar mavjud. Muborakda tab y gaz tark b dag olt ngugurtn ajrat b olad gan zavod qur ld . Rangl metallurg ya korxo- 34-rasm. Sho‘rtangaz kimyo nalar ch q nd s dan sulfat k slota ol nad . maj muasi. Popdag rez na zavod da kal sh, rez na quvurlar hamda mash na va mexan zmlar uchun turl x l rez na q smlar shlab ch qar lmoqda. J zzaxdag zavodda esa pol et len plyonkalar hamda plastmassa quvurlar tayyorlanad . Qaz b ol nayotgan olt ngugurt kolchedan , marganes, bar y, talk, ohak- tosh s ngar m nerallar k myo sanoat n ng turl tarmoqlar eht yoj n qond r- moqda. Lok-bo‘yoq sanoat , sun’ y tola va to‘q malar (Farg‘onada), sun’ y charm va sun’ y jun shlab ch qarad gan zavodlar quvvat osh r ld . K myo sanoat n jadal r vojlant r sh chora-tadb rlar to‘g‘r s dag qarorga muvof q 2018–2030-y llarda k myo mahsulotlar shlab ch qar shn 4,5 barobarga osh r sh rejalasht r lmoqda. G drol z korxonalar o‘tgan asrn ng 50-y llar da qur la boshlad . Yang yo‘l b ok myo, And jon g drol z zavodlar da asos y xomashyo – ch g t qold g‘ va shol qob g‘ dan texn k et l sp rt , furfurol, ozuqa ach tq lar (xam rturush) kab mahsulotlar shlab ch qar lgan. 90-y llar bosh dan bu zavodlarda g‘alladan et l sp rt shlab ch qar la boshland . Nat jada oz q-ovqat, t bb yot, at r-upa va boshqa sanoat tarmoqlar ga zarur sp rtn chetdan kelt r shga barham ber ld . O‘zbek stonda tab y gazdan yoq lg‘ o‘rn da ham, xomashyo o‘rn da ham foydalan sh samaral d r. Tab y gazdan k myov y tola shlab ch qar sh Ros- s yadag dan 40–50 fo z arzonga tushad . Gazl , Muborak, Uchq r, Odamtosh, Sho‘rtan kab tab y gaz konlar dan ol nayotgan gaz yuqor kondensatl l g b - lan ajral b turad (34-rasm). Gaz kondensat organ k s ntezn ng asos d r. Un ng har tonnas dan 50 kg sun’ y kauchuk, 150 kg plast k massa, 150 kg sun’ y tola, 100 kg er tuvch modda, 400 kg motor yoq lg‘ s ol sh mumk n. 1. Kimyo sanoatining tarmoqlararo aloqasini modelda ifodalang. 2. Kimyo korxonalarini joylashtirishda qanday omillar hisobga olingan? ?http://eduportal.uz3. Viloyatingizdagi kimyo sanoati korxonasi qanday xomashyodan foydalanadi? 4. Yozuvsiz xaritaga kimyo sanoati korxonalari joylashgan shaharlarni belgilang.
47 17-dars17-dars QORA METALLURGIYA
11-dars mavzusidan qоra mеtallur giyaning yalpi sanоat mahsulоtidagi salmоg‘ini aniqlang. Metallurg ya majmuas kk tarmoqn : qora metallurg ya va rangl me- tallurg yan o‘z ch ga olad . Qora metallurgiya – tem r rudas qaz b ch qar sh, cho‘yan, po‘lat er t sh, prokat va ferroqot shmalar shlab ch qar shdan borat. Hoz rg zamon metallurg yas uchun, b r nch dan, metalln ng asos y q s- m n metallurg ya komb natlar da shlab ch qar sh xarakterl d r (35-rasm). Metallurg yada xomashyoga ketma-ket shlov berad gan komb natlarn ng
A B Metallni yangicha Quvur List Shakldor (domnasiz) prokat prokat prokat olish jarayoni
Prokat
Prokat zavodi Metiz zavodi Prokat sexlari Prokat sexlari
Qayta ishlash zavodi
Shlak Po‘lat eritish sexlari Elektr bilan Sement va Cho‘yan eritish sexi qurilish mate- riallari ishlab kombinati (zavodi) AES chiqarish
Domna sexi Metallashtirilgan zo‘ldirlar sexi
Azot-tuk Ferroqotishmalar zavodi Kislorod
Domna zavodi
Havo ajratish Koks ishlab Aglomerat To‘liq siklli metallurgiya Temir ruda zo‘ldirlar sexi sexi chiqarish ishlab chiqarish O‘tga
Kokslanuvchi chidamli Azot
ko‘mir Ohaktosh materiallar IES http://eduportal.uzSuv Gaz Temir rudasi Temir rudasi Gaz 35-rasm. Metallurgiya kombinati dagi sexlar sxemasi.
48 h ssas katta bo‘lad . Chunk komb natlarda b r yo‘la tem r rudas dan domna pechlar da cho‘yan er t b ol nad , suyuq cho‘yan va tem r-tersakdan (metallomdan) po‘lat er tuvch (marten, konver- ter, elektr) pechlarda po‘lat er t lad , po‘latdan esa tayyor mahsulot – prokat ol nad . Fan-texn ka taraqq yot metall er t shn ng ch q nd s z texnolog yas n , metall ol sh- n ng yang , serunum usullar n jor y q l shga ol b kelmoqdak , bu po‘lat s fat n osh r sh- n va prokatn ng x lma-x l turlar n ol shn ta’m nlamoqda. Metall ol shn ng eng yang usul metalln domnas z, ya’n rudan er tmay 36-rasm. Metallurgiya zavodi. undan metalln ajrat b ol shd r. Qora metallurg yada shlab ch qar sh uzluks z markazlasha borad . Metallurgiya kombinatlari ko‘p m qdorda xomashyo va yoq lg‘ shlatad . Shu sababl ular xomashyo yok yoq lg‘ bazalar yaq n da, ba’zan ular oral g‘ da qur lad . Bu metallurg ya korxonas (komb - nat)n joylasht r shn ng eng muh m shart d r. Bunda suv, elektr energ ya, tab y gaz b lan ta’m nlash va tab atn muhofaza q l sh mkon yatlar ham e’t borga ol nad . B r nch metallurg ya korxonas – Bekobod metallurg ya zavod 1946- y lda shga tush r lgan (36-rasm). Zavodda po‘lat va prokat shlab ch qar sh ort b bormoqda. 1950-y lda 119 m ng tonna po‘lat er t lgan, 76 m ng tonna tayyor prokat shlab ch qar lgan bo‘lsa, hоz rdа bu ko‘rsаtk ch b r nеchа bаrоbаrgа оshgаn. Ammo zavod mahsulot mamlakatn ng metallga bo‘lgan eht yoj n qoplay olmayot r. Nat jada qo‘shn davlatlardan ko‘plab metall kelt r shga to‘g‘r kelmoqda. Ayn paytda xоr jdаn kеlt r lаyotgаn elеktrоtехn k po‘lаt, tunukа (l st), turl prоf llаrdаg prоkаtlаr, s mlаr, cho‘yan mаhsulоtlаr gа tаlаb оrtmоqdа. Mаmlаkаt qt sоd yot n r vоjlаnt r sh uchun zаrur bundаy mаhsulоtlаrn chеtdаn оl b kеl sh kеlgus dа hаm dаvоm ett r lsа, sаrf- хаrаjаtlаr ko‘pаy b, ulаrn ng rаqоbаtbаrdоshl g pаsаyad . Bu mаmlаkаt qt sоd y mаnfааtlаr vа хаvfs zl g gа sаlb y tа’s r ko‘rsаtаd . http://eduportal.uzZеrо, hоz r qоrа mеtаllurg ya tаrmоg‘ n r vоjlаnt r shn tа’m nlоvch nnоvаts оn tаdb rlаrn аmаlgа оsh r sh dаvr tаlаb gа аylаnmоqdа. Bundаy
49 shаrо tdа nnоvаts yan ng аsоs y yo‘nаl shlаr tаrmоqn shlаb ch qаr sh sаmаrаdоrl g n yuksаlt r sh, mаhsulоtlаr аssоrt mеnt n kеngаyt r sh, s fаt n yaхsh lаsh, hаjm n ko‘pаyt r sh оrqаl r vоjlаnt r sh h sоblаnаd . O‘zbеk stоndа bun ng uchun y r k hаmdа m n zаvоdlаrdа po‘lаt tаyyorlаshdа unumdоrl g yuqоr elеktr pеchlаrdаn fоydаlаn sh, tаrmоq fаоl yat n po‘lаt- prоkаt shlаb ch qаr sh sхеmаs bo‘y chа tаshk l et sh, rudаdаg tеm r m qdоr n sbаtаn kаm kоnlаrn hаm o‘zlаsht r shgа to‘g‘r kеlаd . Mеtаllurg ya аgrеgаtlаr n ng quvvаt оsh sh shlаb ch qаr sh jа- rаyonlаr n mехаn zаts yalаsh vа аvtоmаtlаsht r shgа, tехnоlоg yalаrn tаkоm llаsht r shgа оl b kеlаd , mаhsulоt tаnnаrх n аrzоnlаsht r b, mеhnаt unumdоrl g n 20–30 fо zgа ko‘tаrаd . Qоrа mеtаllurg yan r vоjlаnt r sh аsnоs da yurt m zdа mаvjud tеm r rudаs kоnlаr n o‘zlаsht r sh, rudаlаrn qаytа shlаshn ng sаmаrаdоr tехnоlоg yalаr n tаnlаsh vа аmаl yotdа qo‘llаsh b lаn bоg‘l q muаmmоlаr uchrаyd . B zdа mеhnаt, gаz, enеrg ya rеsurslаr yеtаrl , tаrmоq mаhsulоtlаr gа eht yoj yuqоr ekаnl g Rоss ya, Qоzоg‘ stоn vа Ukrа nаdаn kеlt r lаyotgаn qоrа mеtаllаr o‘rn n bоsuvch qo‘sh mchа prоkаt shlаb ch qаr sh quvvаtlаr n tаshk l q l sh аfzаll g n sbоtlаyd . Y r k sаnоаt kоrхоnаlаr mаmlаkаt qt sоd yot n r vоjlаnt r sh, аhоl bаndl g n tа’m nlаshdа muh m o‘r n tutаd . Тоshkеntdа bаrpо et lаyotgаn Тоshkеnt mеtаllurgiya zаvоdi shulаrdаn b r d r. Umum y yеr mаydоn 100 gеktаrdаn bоrаt bo‘lgаn kоrхоnаn ng qur l sh shlаr n 2 y ldа yakunlаsh rеjаlаsht r lgаn. Zаvоdgа Itаl ya, Gеrmаn ya, Аvstr ya kаb dаvlаtlаrdа shlаb ch qаr lgаn lg‘оr vа zаmоnаv y uskunаlаr kеlt r lаd . Коrхоnаdа аvtоmоb llаrgа kuzоv shlаb ch qаr sh uchun mеtаll l stlаr, qur l shdа shlаt lаd gаn turl mеtаll chеrеp tsаlаr, prоfnаst l hаmdа mа sh y tехn kаlаr uchun mеtаll l stlаr tаyyorlаnаd . Коrхоnа to‘l q quvvаtdа shgа tush r lgаch, y l gа 500 m ll оn dоllаrl k mаhsulоt shlаb ch qаr l sh , 1000 dаn z yod sh o‘rn yarаt l sh kut lmоqdа. Тоshkеnt shаhr dаg Тur n pоl tехn kа un vеrs tеt , Islоm Каr mоv nоm dаg Тоshkеnt dаvlаt tехn kа un vеrs tеt vа sоhаgа хt sоslаshgаn kаsb-hunаr kоllеjlаr dа mаzkur kоrхоnа uchun mutахаss slаr tаyyorlаsh ko‘zdа tut lgаn.
1. Qanday metallurg ya korxonas ga to‘la s kldag zavod yok komb nat dey lad ? ? 2. Tuman ng zda to‘plangan tem r-tersak qayerga, qanday transportda tash l sh n http://eduportal.uzo‘ylab ko‘r ng. So‘ng tem r-tersak bos b o‘tad gan yo‘ln xar tada an qlang.
50 18-dars RANGLI METALLURGIYA
11-dars mavzusidan rangli mеtal lurgiyaning yalpi sanоat mahsulоti- dagi salmоg‘ini aniqlang. Rangli metallurgiya: a) rangli metall rudalarini qazib chiqarish; b) boyitish; d) eritish; e) qotishmalar ishlab chiqarishni o‘zida birlashtiradi. Rangli metallurgiya mamlakatni elektrlashtirish, uning mudofaa qudratini mustah- kamlash, atom texnikasi, samolyotsozlik, raketasozlikni rivojlantirish, umuman, mashinasozlik va kimyo sanoati uchun juda zarurdir. Rangl metallar b r qancha gu ruh larga bo‘l nad . Bu bo‘ l n sh asos da rangl metallurg ya – og‘ r metallar metallurg yas , yeng l metallar me- tallur g yas va boshqalarga bo‘l nad (37-rasm).
Asosiy guruhlar Boshqa guruhlar Og‘ir Yengil Qimmatbaho Qiyin eruvchi Nodir metallar metallar metallar metallar metallar Mis, qa layi, qo‘r- Aluminiy, Oltin, kumush, Volfram, Uran, germaniy g‘o shin, ni kel, rux magniy, titan platina molibden va boshqalar 37-rasm. Rangli metallarning guruhlarga bo‘linishi.
Ilgar O‘zbek stonda faqat q mmatbaho metallar qaz b ch qar lgan. End l kda og‘ r metallarn ham, q y n eruvch metallarn ham shlab ch qa - r sh yo‘lga qo‘y lgan. Ularn ol shda juda ko‘p elektr energ yas sarf- lanad . Bunday shlab ch qar shlar ko‘p energ ya talab q lad gan shlab ch qar sh dey lad . Mamlakatimizda oltin, mis, qo‘rg‘oshin, rux, volfram, molibden va boshqa rangli metall rudalarining zaxirasi ko‘p. Faqat mis konlarining o‘zi 15 tadan ortadi. Xaritadan mis konlarining o‘rnini aniqlang. Angren–Olmaliq kon sanoati rayoni mamlakatimiz rangli metallurgiya sanoatida alohida ahamiyatga ega. Mis rudasi tarkibida molibden, oltin, kumush kabilar birga uchraydi. Bu yerda mis eritish zavodi va Olmaliq kon-metallurgiya kombinati ishlab turibdi. Kombinat Qalmoqqirkon, Qo‘rg‘oshinkon konlari, qo‘rg‘oshin-rux boyitish fabrikasi , elektr stansiyasi vahttp://eduportal.uz bir qancha yordamchi korxonalardan iborat (38-rasm). Konchilarning obod shahri – Olmaliq kon o‘zlashtirilishi jarayonida barpo bo‘lgan.
51 38-rasm. Aluminiy ish lab chiqarish.
Boyitish fabrikasi – rudan ng keraks z qo‘sh lmalar n ch qar b tashlash yok yang moddalar qo‘ sh sh yo‘l b lan foydal s fatlar n ortt ruvch korxona.
Rangli metallurgiyaning mahsulotlari – volfram va molibden ishlab chiqarish tez rivojlanmoqda. Volframning erish harorati juda yuqori (3370°C). Yuqori haroratli pеchlarning qizdiradigan elеmеntlari va elеktr lampochkaning qiziydigan simlari volframdan yasaladi. Chirchiq shahridagi qiyin eriydigan qattiq qotishma lar zavodi mamlakat dagi nihoyatda mu him korxonalardan hisoblanadi. Bu kor xona mahsulotidan elektrotexnika, ma shi- nasozlik, asbobsozlik va boshqa sanoat tarmoqlarida keng foyda laniladi. Rangli metallar q mmatl xusus yatlarga ega. Ularn ng ba’z lar (qalay , qo‘rg‘osh n, n kel) zanglash (korroz ya)ga ch dam l , boshqalar (t tan, volfram) ss qqa bardoshl yok elektr tok n yaxsh o‘tkazad (alum n y, m s, kumush, olt n). Ohangaron ko‘mir havzasida aluminiy xomashyosi – kao lin gilining ulkan zaxirasi mavjud. O‘rta Chirchiq plavik shpat kombinatida esa aluminiyni elektroliz usulida olishda ishlatiladigan plavik shpat tayyorlanadi. Oltin – noyob metall. U yer ost da ham, naml kda ham o‘z xusus yat n yo‘qotmayd . Ammo un zlab top sh va tog‘ j nslar dan ajrat b ol sh juda ko‘p mehnat, mablag‘ talab etad . Olt n s z b lgan zargarl kdan tashqar elektro n ka, kompyuter shlab ch qar shda, kosm k kemalarda, atom reaktorlar da ko‘p qo‘llan lad . B tta atom reaktor n ng chk devor 16 kg olt n b lan qoplanad . Samarqand b lan Buxoro oral g‘ dag tog‘lardan kk m ng y l burun ham http://eduportal.uzolt n qaz b ol ngan. X–XIII asrlarda kon sanoat o‘z zamonas ga xos yuksak
52 r vojlangan. XIX asrda Ross ya mper yas Turk stonn bos b olgach, mavjud konlarn xar talarga tush rd . Olt n q d ruv shlar n barcha joylarda kuchay- t rd . XX asr o‘rtalar dan o‘zbek ol mlar n ng zlan shlar asos da Muruntov, Chodak, Zarmitan, Qo‘shbuloq, Qizilolma, Marjonbuloq olt n konlar an qland . 1969-y lda dastlabk olt n yomb s quy ld . Shu vaqtdan olt n qaz b ol sh sanoat shaklland . O‘zbek ston olt n qaz b ch qar sh bo‘y cha dunyoda yettinchi, MDH davlatlar ch da esa ikkin chi o‘rinda turad . Mamlakat m zda olt n qaz b ol sh sanoat n ng yana b r y r k mar- kaz – Navo y kon-metallurg ya komb nat d r. Muruntov kon O‘z- bek stondag na emas, Yevros yodag olt n konlar ch da eng kattas bo‘l b, ruda qaz b ol ngan joy hajm 2×4 km va chuqurl g 400 metrdan ort q afso- nav y o‘ran eslatad (39-rasm). Olt ndan key n turad gan q mmatbaho metall – bu kumush d r. Qurama tog‘ t zmala- r da y r k kumush konlar top lgan. Toshkent old rayon da kumush katta m qdorda ajrat b ol nmoqda. Q z lqumda kumush shlab ch - qar shn ko‘payt r sh boras da keng ko‘laml tadb rlar amalga osh r lmoqda. Hoz rg kunga kel b tark b da olt n va kumush bo‘lgan 30 dan ort q ruda konlar an qlangan. Metallar qt sod yotda turl maqsadlarda shlat lad . Mis sof hol da ham, qalay b lan 39-rasm. Muruntov oltin koni. (bronza), n kel b lan (melx or), alum n y b lan (duralum n y), rux b lan (latun) qot shma holda ham elektrotexn kada va mash na- sozl kda keng foydalan lad . Qo‘rg‘oshin akkumulatorlar, elektr kabellar shlab ch qar shda shlat lad . Tem r buyumlar zanglamasl g uchun rux b lan s rlanad . Qalay dan oq tunuka va podsh pn klar yasashda foydalan lad . Mamlakat m zda kumush, uran, volfram va boshqa q mmatbaho ruda konlar ham bor. 1. Geograf ya atlas dan O‘zbek stonn ng qays hududlar da qanday rangl metallar qaz b ch qar l sh n an qlang. ? 2. Rangl metallurg ya xomashyos ga majmual shlov beruvch komb natlarn qur shn ng foydal ekanl g ga sabab n ma? 3. O‘quv atlas dan foydalan b, yozuvs z xar taga rangl metallurg ya markazlar n http://eduportal.uzbelg lang.
53 19-dars19-dars MASHINASOZLIK VA UNING TARMOQLARI 11-dars mavzusidan mashinas оzlikning yalpi san оat mahsu l оtidagi sal- mоg‘ini aniqlang. Mashinasozlik majmuasi – qt sod yotn ng barcha sohalar uchun mash na va asboblar shlab ch qaruvch , ahol n telev zor, muzlat- k ch s ngar x lma-x l ste’mol buyumlar b lan ta’m nlovch sanoat tarmoqlar uyg‘unl g d r. Mash nasozl k mamlakat qt sod yot n ng ustuvor majmuas h soblanad (40-rasm). Chunk qt sod yotn ng hech b r tarmog‘ ma sh nalar b lan ta’m nlanmay tur b r vojlana olmayd . Hoz rg zamon mash nas n tayyor- lash uchun ko‘p m qdorda metall, plastmassa, bo‘yoqlar, rez na, gazlama, yog‘och-taxta kerak bo‘lad . Mash nalar m nglab detallardan tayyor la nad . Bu qadar x lma-x l detal- larn b ttag na zavodda yasash noqulay va samaras zd r. Shu sababl ma- sh nasozl kda detallar yasashga ixtisos lash ish, ya’n tayyor mahsulotn ng ay r m detallar va q smlar n yasash keng r vojlangan. B nobar n, mash nalar uchun ayr m detallarn shlab ch qaruvch ko‘pdan ko‘p mash nasozl k zavodlar b r-b r b lan, shun ngdek, metall, plastmassa, rez na va hokazolarn yetkaz b beruvch (boshqa tarmoq) korxonalar b lan shlab ch qar sh aloqalar bo‘l sh n , ya’n kooperativlash ishlar n talab q lad . Ammo bunday shlab ch qa- r shn transports z amalga osh r b bo‘lmayd . Shu sababl mash nasoz- l k tarmoqlar n joylasht r shda qulay transport mag strallar n ng mavjudl - g , albatta, h sobga ol nad . Mash nasozl k korxonalar uchun malakal shch va lm y-tex- n k mutaxass slar yetarl bo‘l sh ke - rak. Shu sababl mash na soz l k korxonalar n joylash t r sh da ste’- molch n ng yaq nl g va metallurg - 40-rasm. Mashinasozlik majmuasi http://eduportal.uzya bazas ham h sobga ol nad . tarmoqlari .
54 41-rasm. Mashinasozlik zavodining tarkibi. Mash nasozl k buyumlar murakkab dastgohlar vos tas da, yuqor malakal mehnat evaz ga yarat lad . O‘rta h sobda har b r mash nan ng tannarx unga sarf- langan xo ma shyo – metall tannarx dan yuzlab marta ort q bo‘lad (41-rasm). Mash nasozl kn ng turl tarmoqlar b r x l m qdorda metall shlatmayd . Agar b r dona mash nan yasash uchun ko‘p metall (yok boshqa mater al ko‘p) kerak bo‘lsa, bunday mash nasozl kn ko‘p metall yoki ko‘p mate- rial talab qiluvchi mashinasozl ik dey la d . Kon va metallur g ya asbob- uskunalar , tem ryo‘l vagonlar n shlab ch qar sh bunga m sol bo‘lad . Shunday q l b, sarf q l nad gan mater al va malakal mehnat m qdor , xom- ashyo hamda tay yor ma sh na larn tash sh sharo t mash nasozl k zavodlar n : a) transport mag strallar ; b) malakal kadrlar; d) ste’molch lar; e) y r k metal- lurg ya korxonalar mavjud yerlarda joylasht r sh tamoy llar n belg lab berad . O‘zbek ston qt sod yot uchun an’anav y xt sosl sohalar h soblangan paxta, p lla, kanop yet sht r sh va ularn qayta shlash qo‘l mehnat n ko‘p talab q lad . Shu sababl q shloq xo‘jal g n ng xt soslashgan sohalar n mexan zats yalashn ta’m nlovch , ya’n yer haydash, ek n ek sh va shlov ber sh, hos ln y g‘ b ol sh hamdahttp://eduportal.uz tayyor xomashyon qayta shlashda qo‘llanad gan mash na va asboblar shlab ch qarad gan q shloq ma sh nasozl g tarmoqlar vujudga keld .
55 Toshkentdag «Toshqishloqmash», «O‘zbekqish loqmash» va Ch r- ch qdag «Chirchiqqishloqmash» kab zavodlar q shloq xo‘jal g mash nasozl g n ng asos y korxonalar d r. Bu zavodlar paxtach l k uchun traktor seyalkalar , kult vatorlar, g‘o‘zapoya yulad gan, ko‘rak terad gan va chuv yd gan, o‘g‘ t aralasht rad gan, q shloq xo‘jal g zararkunandalar n yo‘qot shda zaharl moddalarn purkayd gan mash nalar shlab ch qarad . 1994-y lda O‘zbek–Isro l qo‘shma korxona- s da paxta terad gan mash nan ng yang model yarat ld (42-rasm). Suv omborlar , kanallar qur l sh va ularn loyqadan tozalashda, suvn yuqor ga ko‘tar shda, umuman, rr gats yada qo‘llan lad gan mash nalar shlab ch qaruvch irrigatsiya mashinasozl igi ham agrosanoat majmuas eht yoj ga ko‘ra vujudga keld . Irr gats ya mash nasozl g n ng markaz And jon v loyat h soblanad . Paxtach l k r vojlangan say n traktor lar ga, paxta tash yd gan mash na va me xan zmlarga eht yoj orta bord . Shun ng uchun Toshkent traktor zavod – TTZda un versal traktorlar, paxtan qop-qanors z tash shga mo‘ljallangan ag‘darma t rkamalar shlab ch qar la boshland . Toshkent, And jon, Samarqand va Kattaqo‘rg‘onda paxta tozalash hamda yog‘ sanoat uchun mash na va uskunalar shlab ch qaruvch ma- sh nasozl k zavodlar joylashgan. M ll y qt sod yotda, ayn qsa, q shloq xo‘jal g da mash na va mexan zmlar ko‘plab qo‘llan layotgan dan ularga eht yot q smlar yetkaz b berad gan hamda sozlayd gan korxonalar deyarl barcha v loyatlarda barpo et lgan. Samarqanddag «Paxtamash» zavod eht yot q smlar shlab ch qarad gan korxonalarn ng eng y r g d r. Bog‘dorch l k, uzumch l k va pol zch l kda qo‘llan lad gan mash na va moslamalar «O‘rta Os yoq shloqmash» b rlashmas da shlab ch qar lmoqda. O‘tgan asrn ng o‘rtalar dan boshlab elektrotexnika sanoati aloh da tarmoq tarz da shaklland . O‘ndan ort q elek- trotexn ka zavodlar shlad . EHM sh- lab ch qarad gan «Algor tm» zavod ga asos sol nd . EHM uchun m kroelek- tron ka elementlar , m krosxemalar, masofadan tur b boshqar sh s stemalar va boshqa mahsulotlar shlab ch qara- http://eduportal.uzd gan «Zen t» zavod shga tush r ld . 42-rasm. Paxta te rish mashinasi.
56 1990-y lda konsern «O‘zeltex sanoat» uyush- mas ga aylant r ld . Uyushma tark b da 50 dan ort q korxona faol yat ko‘rsatmoqda. Uyushma korxonalar b lan Ross ya, Turk ya, Janub y Koreya, AQSH, S ngapur va boshqa mam- lakatlar f rmalar hamkorl g da 20 dan ort q qo‘shma korxonalar tashk l et ld . Radioelektronika va elektrotexnika res- publ ka mash nasozl k majmuas n ng jadal 43-rasm. Maishiy texnika r vojlanuvch , st qboll tarmog‘ (43-rasm). korxonasida. Mamlakat m zda olt n, kumush, m s, rux, kremn y, volfram, kaol n, kvars qum , uran xomashyos kab nod r ruda konlar hamda yetarl cha shch kuch mavjudl g tarmoqn ng barqaror r vojlan sh n ta’m nlayd . Hoz rg vaqtda mash na sozl k tarmoqlar da 100 m ngga yaq n k sh mehnat q lmoqda. To‘q mach l k sanoat n ng yuksal sh xomashyogag na bog‘l q bo‘lmay un zamonav y to‘quv dastgohlar, asbob-uskunalar b lan ta’m nlashga ham bog‘l qd r. Bunday j hozlarn «O‘zbekto‘q mach l kmash» b rlashmas da shlab ch qar lad . B rlashma korxonalar Toshkent, Qo‘qon, J zzax sha- harlar da joylashgan. Kimyo va neft-kimyo mashinasozligi 1941-y lda tashk l topgan. Un ng y r k korxonas Ch rch q shahr dag «O‘zbekk myomash» zavod dastav- val k myo, m krob olog ya, selluloza-qog‘oz sanoat korxonalar uchun uskuna-j hoz shlab ch qarar ed . Hoz rda k myo uskunalar , turbokompres- sorlar, vent latorlar, nasoslar shlab ch qarmoqda. Toshkent «Kompressor» zavod da qo‘shma kompressor stans yalar shlab ch qar lad . Namanganda esa neft va gaz quduqlar uchun j hozlar shlab ch qar lad . Kommunal xo‘jaligi mashinasozlig tarmog‘ da Samarqand l ftsozl k zavod shlamoqda. Zavodda yo‘lovch va yuk l ftlar , yog‘ochga shlov berad gan stanoklar shlab ch qar lad . Mash nasozl k korxonalar n ng s t qbol va hudud y joylashuv n nson om l belg layd . Q shloq ahol s n sh b lan ta’m nlash maqsad da mash na q smlar n shlashga xt soslashgan k ch k korxonalar q shloqlarda barpo et lmoqda. O‘tgan asr o‘rtalar gacha O‘z be k s ton ma sh nasozl g faqatg na q shloq xo‘jal g http://eduportal.uz mash nalar shlab ch qargan va ularn ta’m rlash hamda paxtan
57 qayta shlovch korxonalarga mash na va uskunalar yetkaz b bergan ed . End l kda esa mash nasozl k majmuy n ng yarm g na agrosanoat majmuas b lan bog‘l q. Key ng davrlarda O‘zbek ston mash nasozl g da an’anav y tarmoqlarn r vojlant r sh b lan b r qatorda oz metall va ko‘p mehnattalab tarmoqlar jadal r vojland . Nat jada ko‘p tarmoql mash nasozl k tark b topd .
1. Mustaq ll k y llar da mash nasozl kn ng qays tarmoqlar tez r vojland ? 2. Transport mash nasozl g tark b da qanday o‘zgar shlar ro‘y berd ? ? 3. Ishlab ch qar shn ng xt soslashuv va kooperats yalashuv n ma uchun aynan mash nasozl kda muh m va dolzarb h soblanad ? 4. O‘zbek stonda daf’atan q shloq xo‘jal k mash nasozl g vujudga kelgan n qanday zohlasa bo‘lad ? 5. Irr gats ya mash nasozl g n ng markaz qayerda? 6. Tuman ng zda mash nasozl kn ng qanday korxonalar bor?
20-dars20-dars AVTOMOBILSOZLIK
Avtomob lsozl k O‘zbek stonda mustaq ll kdan so‘ng shaklland . 1992- y lda O‘zbek ston Respubl kas Janub y Koreyan ng «DAEWOO» kompa- n yas b lan hamkorl kda And jon v loyat n ng Asaka shahr da paxta tash y- d gan t rkamalar zavod neg z da yeng l avtomob llar shlab ch qarad gan «Uz-Daewoo Avto» (bugung kunda «GM Uzbek stan») avtomob l zavod qur la boshland . 1996-y lda dastlabk «Damas», «Tico», «Nexia» rusuml yeng l avtomob llar zavod konveyer dan ch qa boshlad . Bu yosh va s- t qboll soha neft-k myo, elektron ka kab boshqa m ll y qt sod yotn ng yuqor texnolog k sohalar n ng o‘z ga xos lokomot v bo‘ld . Koreyal k, tal yal k, golland yal k va amer kal k hamkorlar b lan faol yat yur t b, kompan ya do m respubl kada shlab ch qar lad gan jamlovch q sm- lar ulush n osh r b kelmoqda. Dastlabk y l avtomob l q smlar n ng 20 fo z O‘zbek stonda tayyorlangan bo‘lsa, 5 y l o‘tgach bu ko‘rsatk ch 60 fo zga ya- q nlashd . End l kda bu ko‘rsatk ch 85 fo zn tashk l et b, avtomob lsozl k kor- xonalar n ng mamlakat do ras dag kooperatsiyasi yuksak darajaga ko‘tar ld . Bugung kunda respubl kan ng 250 dan ort q korxonalar o‘z mahsulotlar n Asaka shahr dag avtozavod konveyer ga yetkaz b bermoqda (44-rasm). Mahall ylasht r sh loy halar n amalga osh r sh tadb rkorl k ruh n r - http://eduportal.uzvojlant r shga yordam ber b, qo‘sh mcha sh joylar yarat ld .
58 TOSHKENT vil. Navoiy vil. JIZZAX sh. Jizzax akkumulator “GM Powertrain “UzErae Cable” OAK zavodi akkumula- Uzbekistan”
dvigatellari
avtomobil torlar ANDIJON sh. avtomobil elektr FARG‘ONA sh. “Uz–Tong Xong KO” o‘tkazgichlari qo‘shma korxonasi avtomobil “Avtooyna” YoAJ avtomobil o‘rindiqlari oynalari
ANDIJON sh. yoqilg‘i glushitel, ANDIJON vil. “Uz–SeMyung KO” kuzov qismlari qo‘shma korxonasi baklari “Uz–Dong Von” yumshoq YoAJ qoplamalar ANDIJON vil. ANDIJON vil. avtomobil “Uz–Koram” qo‘shma bamperlari “Uz–Dong Yang” korxonasi qo‘shma korxonasi
44-rasm. Asakadagi avtomobil zavodining boshqa korxonalar bilan aloqalari.
O‘zbek ston jahonda avtomob l shlab ch qaruvch 28-davlatd r. «GM Uzbek stan» zavod «Damas», «Nexia», «Lacetti», «Chevro- let Captiva», «Spark», «Malibu» kab avtomob llar n shlab ch qar- moqda. Respubl ka yalp chk mahsulot umum y hajm da avtomob lsozlarn ng ulush y ldan y lga ort b bormoqda. Jahon bozor da kuchay b borayotgan raqobatch l k kompan yadan do m y rav shda, zamonav y texnolog yalarn , lm y va d zaynerl k shlanmalar n tatb q et shn talab etmoqda. Kelajakda yosh mutaxass slarn tayyorlash, xt soslashgan kasb-hunar kollejlar n barpo et sh, jt mo y loy halarda sht rok et sh, shch larn ng ntellektual mkon yatlar n rag‘batlant r sh muh m vaz fa h soblanad . O‘zbеk stоndа shlаb ch qаr lgаn аvtоmоb llаrn ng ekspоrt hаjm оrt b, gеоgrаf yas kеngаy b bоrmоqdа (45-rаsm). B rg nа Rоss ya Fеdеrаts yas dа 750 m ngdаn оrt q b zdа shlаb ch qаr lgаn аvtоmоb llаr hаrаkаtlаnmоqdа. O‘zbеk stоnhttp://eduportal.uz Rоss yagа аvtоmоb l sоt sh bo‘y chа Chех ya, АQSH, Ukrа nа hаttо Frаns yadаn hаm оld ndа turаd .
59 Yeng l avtomob llardan tashqar O‘zbek stonda Yapon yan ng ISUZU va German yan ng MAN korxonalar b lan b rgal kda tashk l q l ngan qo‘shma korxonalarda avtobuslar, yuk mash nalar , turl maxsus texn kalar shlab ch qar sh yo‘lga qo‘y ld (46-rasm). Ayn paytda mazkur korxonalar avto transport vos talar n ng 30 dan ort q tur n shlab ch qarad . Loy han shlab ch q sh davr da «Sam Avto» qo‘shma korxonas n ng ta’m not ch s bo‘l sh mum k n bo‘lgan kor xo na lar an qland . Ular oras da: lok-bo‘yoq, o‘r nd q va detallar hamda ko‘plab boshqa buyumlar sh lab ch qa r sh bo‘y cha O‘zbe k ston–Janub y Koreya qo‘shma korxonalar bor. Ist qbolda mahall y shlab ch qar sh ulush avtobuslarn ng 56 va yuk mash nalarn ng 44 fo z n tashk l et sh kerak. Bu mamlakat m z ma sh nasozl g o‘z n ng mustahkam zam n ga va porloq st qbol ga ega ekanl g dan dalolat berad . O‘zbek stonda avtomob lsozl k sanoat r vojlanar ekan, turl hudud- larda sanoat korxonalar qur la bord . Jumladan, «GM Uzbek stan» aks - yadorl k jam yat n ng Xorazm v loyat f l al hamda Toshkentdag «GM Powertra n Uzbek stan» avtomob l dv gatellar zavodlar shga tushd .
http://eduportal.uz 45-rasm. O‘zbek ston avtomob llar n ng eksport .
60 46-rasm. O‘zbek stondag avtomob lsozl kn ng y r k korxonalar . Xorazm v loyat f l al mamlakat m z avtomob lsozl k sanoat tark b da qt sod yot m z r voj ga salmoql h ssa qo‘shayotgan korxonalardand r. F l al y l ga 40 m ng avtomob l shlab ch qar sh quvvat ga ega bo‘l b, «Damas», «Labo», «Orlando» rusuml avtomob llar shlab ch qar lad . Маmlаkаt m zdа аvtоmоb l sаnоаt n r vоjlаnt r sh bоrаs dа 2017-y l yanа b r qаdаm qo‘y ld . «O‘zаvtоsаnоаt» АК vа Frаns yan ng «Pеjо C trоеn» gu- ruh o‘rtаs dа O‘zbеk stоndа yеng l t jоrаt аvtоmоb llаr n shlаb ch qаruvch qo‘shmа kоrхоnа bаrpо et sh bo‘y chа kеl shuv mzоlаnd . Ungа ko‘rа, yang kоrхоnа «J zzах» erk n qt sоd y zоnаs dа qur lаd . Zаvоd «Peuge- ot» vа «C troen» brеndlаr оst dа yo‘lоvch vа yuk tаsh shgа mo‘ljаllаngаn yеng l t jоrаt аvtоmоb llаr n shlаb ch qаr shgа хt sоslаsht r lаd . Qo‘shmа kоrхоnа hаr kk tоmоnn ng tеng ulush аsоs dа fаоl yat yur tаd . Qur l sh rеjаlаsht r lаyotgаn qo‘shmа kоrхоnаdа y l gа 16000 tа аvtоmоb l shlаb ch qаr lаd . Ulаrn O‘zbеk stоndа, shun ngdеk, uzоq vа yaq n хоr j dаvlаtlаr dаg ekspоrt bоzоrlаr dа sоt sh rеjаlаsht r lmоqdа.
1. Asakada ishlab chiqarilayotgan avtomobil qismlarini butkul mamlakatimizda ishlab chiqarish bilan qanday muammolar yechimiga yo‘l ochiladi? ? 2. Avtomobil uchun qismlarning mamlakat hududi bo‘ylab kichik korxonalarda tayyorlangani ma’qulmi yoki barcha qismlarni Asaka shahrida ishlab http://eduportal.uzchiqarish ma’qulmi? Javobingizni asoslang.
61 21-dars21-dars YOG‘OCHNI QAYTA ISHLASH SANOATI
11-dars mavzusidan yog‘оchni qayta ishlash sanоa tining yalpi sanоat mahsulоtidagi salmоg‘ini aniqlang. O‘rmon sanoat yog‘och tayyorlash va yog‘ochn qayta shlash tarmoq- lar ga bo‘l nad . Yog‘ochn qayta shlash hunarmandch l k tur s fat da qad mdan ma’lum. Hunarmandlar yog‘ochga shlov ber b, undan arava, egar, panjara, sand q, esh k, besh k, rom kab larn yasashgan, uylar qur sh- gan. Yog‘ochsozl k y llar davom da takom llasha bor b, undan yang -yang sanoat tarmoqlar vujudga keld (47-rasm). Ayn qsa, yog‘ochn k myov y qayta shlash tufayl yog‘ochsozl kda tub ( nq lob y) o‘zgar sh yasald . Mamlakatn ng yog‘och-taxta xomashyos ga bo‘lgan y ll k eht yoj 10 mln kub metrdan ortmoqda. Ammo yog‘och xom ashyos bo‘ la d gan tab y o‘r mon lar b zda n hoyatda cheklangan. Shu bo s, har y l m ll on lab n - hol ek lad , «ko‘kalamzorlash t r sh oy l g » o‘tkaz lad . O‘rmonlar barpo et sh va yog‘och boyl klar dan oq lona foydalan sh b lan maxsus o‘rmon xo‘jal klar shug‘ullanad . Respubl ka m zda 100 ga yaq n o‘rmon xo‘jal g korxonalar , qo‘r qxona lar va m ll y bog‘lar bor. O‘rmon sanoat mahsulotlar dan mash na sozl k, k myo sanoat , yeng l sanoat, transport va qur l shda foydalan lad . O‘z navbat da o‘rmon sanoat ham boshqa tarmoqlardan loklar, bo‘yoqlar (mebel shlab ch qar sh uchun), soda, natr y, oqart ruvch x m katlar (qog‘oz tayyorlash uchun), avtoma- sh nalar, traktorlar, stanoklar (yog‘och tayyorlash va shlov ber sh uchun) olad . Boshqacha q l b aytganda, o‘rmon sanoat b lan boshqa tarmoqlar oras da keng tarmoqlararo aloqalar mavjudd r. Mustaq ll k y llar da Toshkent va Asakada duradgorlik buyumlari za- vodlari, Toshkentdag qu yo sh dan h moya uskunalar zavod da esa plastmas- sadan deraza romlar shlab ch qarad gan sex shga tush r ld . Toshkentda O‘zbek ston – Grets ya qo‘shma korxonas «O‘z Ellas» gugurt zavod mahsulot bera boshlad . Yog‘och xomashyos tanq sl g sanoatga j dd y q y nch l k tug‘d rmoqda. Yog‘ochlardan tejamkorl k b lan foydalan sh maqsad da selluloza sanoat ham r vojlanmoqda. Selluloza – mayda langan va kimyoviy yo‘l bilan ishlangan yog‘och http://eduportal.uzmassasi, u sun’iy tola va qo g‘oz ishlash uchun xom ashyo bo‘ladi.
62 47-rasm. Yog‘ochsozlik sa no ati ning tarmoq doi ra sidagi aloqalari. Mamlakat m zn ng turl burchaklar da selluloza va qog‘oz shlab ch qa- rad gan k ch k korxonalar shga tushmoqda. Jumladan, Qoraqalpog‘ ston Respubl kas Kegayl tuman da mahall y xomashyo qam sh, bug‘doy, shol somon , paxta g‘o‘zapoyas dan selluloza va qog‘oz mahsulotlar shlab ch qa- r shga xt soslashgan xor j y sarmoya sht rok dag korxona tashk l et lad . Vaz rlar Mahkamas n ng 1994-y l 8-fevraldag «Sanoat terakchiligini rivojlantirish va boshqa tez o‘suvchi yog‘ochbop daraxtzorlarni barpo etishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida»g maxsus Qaror o‘rmon sano- at da kesk n o‘zgar sh yasad . Qarorga muvof q terakzorlar maydon har y l 10 m ng gektarga kengaymoqda. Yaq n kelajakda har y l 5 mln metr kub sanoatbop yog‘och tayyorlanad . Yog‘och tayyorlash korxonalar taxta t l sh zavodlar ga g‘o‘la yog‘och yetkaz b berad . T l ngan yog‘och, ya’n taxta mebel sanoat uchun xom ashyod r. Yog‘och tayyorlash va yog‘ochsozl k ch q nd lar (shox-shabba, q p q, payraha, po‘stloq)dan o‘rmon-k myo sanoat da sp rt, moylar, bo‘yoqlar shlab ch qar lad . Shu sababl o‘rmon-k myo komb natlar qur sh o‘ta samaral d r. Yog‘och xomashyos taqch l O‘zbek stonda ch q nd larn to‘la qayta shlayd gan yog‘ochsozl k komb natlar , ayn qsa, o‘ta muh m h soblanad .
1. Atlasning «transport» xaritasidan viloyatingizga yog‘och qayerdan va qaysi transport turida keltirilishini aniqlang. ? 2. Yog‘och tanqisligini bartaraf qilish maqsadida tumaningizda qanday tadbirlar amalga oshirilmoqda. 3. Terak yog‘ochining sifati hamda ekologik ahamiyatiga ko‘ra qanday http://eduportal.uzafzalliklarga ega ekanini botanika darslaridan eslang.
63 22-dars QURILISH MATERIALLARI SANOATI
11-darsdagi mavzudan qurilish materiallari sanоatining yalpi sanоat mahsulоtidagi salmоg‘ini aniqlang. Qur l sh mater allar sanoat m ll y qt sod yotn ng deyarl barcha tar- moqlar b lan aloqadad r. Zavod va fabr kalar, uy-joylar, yo‘llar hamda rr gats ya nshootlar n ng ko‘plab barpo et l sh b lan qur l shbop mater - allarga talab ham ort b boraverad . B nokorl k uchun muh m bo‘lgan sement Quvasoy, Ohangaron, Angren, Navo y va Bekobod shaharlar da hamda Zafarobod shaharchas da shlab ch qa- r lmoqda. Ohangaron va Navo y sement komb natlar eng y r k komb natlar h - soblanad . Angren g lmoyas neg z da bezakbop oq sement shlab ch qar lad . 2018-y l Surхоndаryodа yanа b r y r k sеmеnt zаvоd shgа tushd . Shеrоbоd tumаn dа «Оlmаl q kоn-mеtаllurg ya kоmb nаt » аks yadоrl k jаm yat tоmоn dаn bаrpо et lgаn sеmеnt zаvоd fоydаlаn shgа tоpsh r ld (48-rаsm). Ushbu sеmеnt zаvоd vоhаdа qur l sh sаnоаt n zаmоn tаlаblаr dаrаjаs dа r vоjlаnt r shdа, zаmоnаv y qur l sh mаtеr аllаr n ko‘pаyt r sh vа shlаb ch qаr lаyotgаn mаhsulоtlаrn ekspоrtgа yo‘nаlt r shdа muh m аhаm yat kаsb etаd . Техnоlоg k q sm turk yal k hаmkоrlаr tоmоn dаn аmаlgа оsh r lgаn mаzkur zаvоdn ng Shеrоbоd tumаn dа bunyod et l sh n ng o‘z gа хоs аfzаll klаr bоr. Chunk eng y r k, ya’n 708 m ll оn tоnnа sеmеnt хоmаshyos , shu jumlаdаn, 530 m ll оn tоnnа оhаktоsh vа 178 m ll оn tоnnа tuprоq (gl nа) mаvjud kоnlаr аynаn shu hududdа jоylаshgаn. Ushbu nvеst ts ya lоy hаs n ng аmаlgа оsh r l sh nаt jаs dа bu yеrdа y l gа 1,5 m ll оn tоnnа yuqоr s fаtl pоrtlаndsеmеnt shlаb ch qаr sh yo‘lgа qo‘y ld . Surхоndаryo v lоyat n ng gеоgrаf k jоylаshuv nаfаqаt yurt m zdа аmаlgа оsh r lаyotgаn, bаlk qo‘shn dаvlаtlаr, shu jumlаdаn, Аfg‘оn stоn Rеspubl kаs dа hаm kеng ko‘lаmdаg qur l sh-bunyodkоrl k shlаr uchun zаrur bo‘lgаn sеmеnt mаh- sulоt n ng chk vа tаshq bоzоrdа o‘z хаr dоr n tоp sh mkоn yat n bеrаd . O‘zbek ston ch royl va p sh q marmarga boy. Yurt m zda top lgan 34 ta marmar ko- http://eduportal.uzn n ng 5 tas dan marmar qaz b ol nmoqda. 48-rasm. Sherobod sement zavodi.
64 G‘ozg‘on kon marmar zax ras n ng ko‘pl g , yuqor s fatl l g j hat dan jahondag eng mashhur konlardan b r d r. Undan qaz b ol ngan marmar sob q Itt foq davr da boshqa mahsulotlar kab Markazga tash b ket lard . Moskva, Sankt-Peterburg shaharlar dag metropol tenlarn ng ko‘plab bekatlar va boshqa nshootlar G‘ozg‘on marmar b lan bezat lgan. Toshkentdag Al sher Navo y nom dag Opera va balet teatr , «O‘zbek ston», «Toshkent Palace» kab mehmonxonalar, Toshkent metropol ten hamda boshqa ko‘pg na ulug‘vor madan y-ma sh y b nolar qur l sh ga ham shu kon marmarlar shlat lgan. Toshkent shahr dan 74 km sh mol sharqda joylashgan Orkut- soy kon da qora, oq va kulrang marmar uchrayd . Toshkent va G‘azalkent marmar zavodlar da marmarga pardoz ber lad .
Bezakbop toshlarn ng umum y zax ralar 85 mln kub metrdan orta- d . Ular toshn qayta shlayd gan korxonalarn yuz y llar davom da xomashyo b lan ta’m nlay olad .
Ch rch q shahr yaq n da mahall y xomashyo asos da shlayd gan deraza oynalari ishlab chiqariladigan zavod faol yat ko‘rsatmoqda. Shun ngdеk, J zzах v lоyat dа Х tоy kоmpаn yas sht rоk dа bоshlаngаn оynа zаvоd qur l sh n ng b r nch bоsq ch yakun gа yеtd (49-rаsm). Zаvоd fаоl yat n ng to‘l q yo‘lgа qo‘y l sh 2019-y lgа rеjаlаsht r lgаn. Shu tаr qа J zzах оynа zаvоd Маrkаz y Оs yodа ushbu turdаg mаhsulоtlаr shlаb ch qаruvch eng y r k kоrхоnаgа аylаnаd . Qur l shn ng asoslar dan b r temir-betondir. Toshkent, Farg‘ona, Samarqand va Buxoro v loyatlar da tem r-beton buyumlar shlab ch qar lmoqda. Xorazm, Buxoro va Farg‘ona v loyatlar da silikat bloklari shlab ch qarad gan zavodlar qur lgan. J zzaxdag s l kat zavod M rzacho‘l xo‘jal klar , shaharlar va shahar- chalar uchun devor bloklar , panellar, poydevorlar, z napoyalar va boshqa s - l kat buyumlar tayyorlayd . B no, ko‘pr k, yo‘l va boshqa nshootlar uchun barcha q smlar maxsus zavodlar da tayyorlanad . B nоkоrl kdа tаyyor q smlаrn qur l sh nshооt gа tаsh b kеlt r sh b r munchа q - y n bo‘lgаn dаn ulаrn sh lаb ch qаrаd gаn kоrхоnаlаrn jоylаsht r shdа kk yo‘ldаn b r gа аmаl q l nаd . Каttа vа оg‘ r q smlаr tаyhttp://eduportal.uz yorlаyd gаn kоrхоnаlаrn , аsоsаn, qu- r l sh kеng ko‘lаmdа оl b bоr lаd gаn 49-rasm. Jizzax oyna zavodi.
3 – Geografi ya, 8-sinf. 65 y r k shаhаrlаr, sаnоаt rаyоnlаr yaq n dа qur sh mаqsаdgа muvо f q. Yok хоm- аshyo to‘g‘r dаn to‘g‘r nshооt bаrpо et lаd gаn jоygа kеlt r l b, ulkаn qu- r l shlаr quymа usuldа hаm t klаnаd . Bundа b nоkоrl k mаtеr аllаr tеjаlаd , tехn kаdаn unuml fоydаlаn lаd hаmdа qur l sh sur’аt jаdаllаshаd . Mustаq ll k shаrоfаt b lаn bаrchа v lоyatlаrdа qur l sh shlаr m sl ko‘- 50-rasm. Qishloqda qurilgan binolar. r lmаgаn dаrаjаdа аvj оl b kеtd . Yan- g dаn yang jt mо y оbyеktlаr, shlаb ch qаr sh kоrхоnаlаr , аvtоmоb l vа tеm ryo‘llаr qur lа bоshlаd . Shаhаr vа q shlоqlаrdа zаmоnаv y b nо lаr qаd ko‘tаrmоqdа (50-rаsm). Аyn qsа, mаmlаkаt m z pоytахt tаn b bo‘lmаs dаrаjаdа go‘zаllаshd . Mаmlаkаt m zdа q shlоq аhоl punktlаr n ng q yofаs n tubdаn o‘zgаr- t r sh, nаmunаv y lоy hаlаr аsоs dа yang uy-jоylаr qur sh, q shlоqdа yan- g nfrаtuz lmаn shаkllаnt r sh h sоb dаn q shlоq аhl n ng hаyot n yanаdа yaхsh lаshgа аlоh dа e’t bоr qаrаt lmоqdа. Shu mаqsаddа 2009-y ldаn bоshlаb q shlоq jоylаrdа qulаy vа kоmmunаl х zmаt shаrо tlаr gа egа bo‘lgаn yakkа tаrt bdаg turаr jоy mаss vlаr n kоmplеks qur sh shlаr bоshlаnd .
Mаmlаkаt m zn ng bаrchа q shlоq tumаnlаr dа nаmunаv y lоy hаlаr аsоs dа 1200 dаn оrt q yangi uy-jоy mаssivlаri bаrpо et ld , 117,5 m ngdаn z yod yakkа tаrt bdаg uy-jоy fоydаlаn shgа tоpsh r ld .
B nоkоrl k shlаr n ng аvj оl sh qur l sh mаtеr аllаr sanoat n ng yuk- sаl sh gа оl b kеlmоqdа.
1. Qurilish materiallari sanoatiga xomashyo sifatida yana nimalarni qo‘shimcha qilasiz? ? 2. Qurilish materiallari korxonasini joylashtirishda tabiiy sharoit, xomashyo, ishchi kuchi, transport omillaridan qaysi biri ahamiyatsiz ekanini tushun- tiring. 3. O‘zbek stonn ng tab y boyl klar xar tas da qur l sh mater allar konlar qayerlarda joylashganl g n an qlang. 4. Geografi ya daftaringizga qurilish materiallari sanoatining boshqa sanoat http://eduportal.uztarmoqlariga aloqadorligi tarhini chizing.
66 23-dars23-dars SANOAT VA EKOLOGIK MUAMMOLAR
Sanoat tab atga katta ta’s r ko‘rsatuvch , atrof-muh tn floslant ruvch xo‘jal k tarmog‘ h soblanad . Chunk sanoat tab y xomashyon ol sh va un qayta shlashdan to yakun y mahsulotga ega bo‘lguncha bo‘lgan jara- yonn o‘z ch ga olad , shun ngdek, ushbu jarayonga sanoat ch q nd lar n atrof-muh tga tashlan sh ham k rad . Sanoat tarmoqlar n ng atrof-muh tga ta’s r yo‘nal sh ga ko‘ra farqlanad : – atmosferan ng floslan sh ga ta’s r q luvch tarmoqlar: ss ql k ener- get kas , metallurg ya, neftn qayta shlash, sement shlab ch qar sh; – suv resurslar n floslan sh ga ta’s r q luvch tarmoqlar: k myo, neft- k myo sanoat , yog‘ochn qayta shlash, ko‘m r, sut-go‘sht sanoat ; – yer resurslar n fl oslan sh va buz l sh ga ta’s r q luvch tarmoqlar: tog‘-kon sanoat va qur l sh mollar n shlab ch qar sh sanoat va boshqalar. Bugung kunda atrof-muh tn asrab qol shga qarat lgan barcha chora- tadb rlar sanoatn ng ekolog zats yas deb atala boshlangan. Sanoat korxonalarini joylashtirishda ekologik omillarni hisobga olish. Odatda, sanoat korxonalar n joylasht r shda xomashyo, yoq lg‘ , transport, energet ka, suv va mehnat resurslar kab b r qator an’anav y om llar nobatga ol nad . So‘ngg 10 y ll klarda esa ular qator ga eng muh m om l s fat da eko- log k om l ham qo‘sh ld . Mazkur om l talablar quy dag cha bo‘lad : qur l sh rejalasht r layotgan sanoat korxonas o‘z faol yat davom da at- mosfera va atrof-muh tga yetkazad gan zarar old ndan bashoratlanad ; suv va yer resurslar ga yetkaz lad gan zarar, sanoat korxonas faol yat davom da ch qarad gan ch q nd lar m qdor , bunday ch q nd larn ng ut l - zats yas masalalar va ut l zats ya jarayon da atmosfera, suv, yer resurs- lar ga yetkaz lad gan zarar m qdor an qlanad . Ekolog k om l ma’lum b r hududda ma’lum b r sohadag sanoat tu- r n shga tush r sh yok tush rmasl k- ka to‘laqonl asos bo‘la olad . Chunk qt sod y nuqtay nazardan ma’lum sa- noat korxonas hududn r vojlant r sh mumk n bo‘lsa-da, ekolog k j hatdan u kesk n salb y nat ja ber sh mumk n. Har b r sanoat korxonas n joylash- t r shdanhttp://eduportal.uz old n u yerda ekolog k eks- 51-rasm. Sanoat va ekologiya.
67 pert za o‘tkaz l sh shartd r. Ekolog k ekspert za nat jalar ga ko‘ra, qur l sh rejalasht r layotgan sanoat korxonas dan ol nad gan foyda buz lgan tab atn t k- lash va ushbu korxona faol yat nat ja- s da yuzaga kelgan muammolarn barta- raf et shga ketad gan sarf-xarajatlardan yuqor roq bo‘lsag na, bunday korxona- ga faol yat yur t sh ga ruxsat ber lad . 52-rasm. Ekologiyaga sanoat Mеtallurgiyaning atrof-muhitga korxona larining ta’siri. ta’siri. Mеtallurg ya majmuas mam- lakat m zda tеz r vojlanayotgan sohalardan b r bo‘l sh b lan b rgal kda atrof-muh tga salb y ta’s r ko‘rsatuvch lardan ham h soblanad . Mеtallurg ya tab y majmualarn ng barcha tark b y q smlar ga ta’s r etad . Tog‘-kon sa- noat tuproq qatlam n buz b, landshaftlarn ng «yo‘qol sh ga» sabab bo‘lad . Mazkur sanoat tufayl katta karyеrlar va yеr ost da g‘orlar paydo bo‘lmoqda. Ular bos b qol sh va antropogеn yеr s lk n sh хavf n tug‘d rad . Ko‘p yеrlarn mеtallurg ya ch q nd lar egallab yot bd . Boy t sh fabr kalar da shlat lgan suvn oqar suvlarga tashlash ushbu suvlarn yaroqs z holga ol b kеlmoqda. Mеtallurg ya zararl moddalarn ng ko‘p m qdo- r n atmosfеraga ch qarad . Jumladan, gaz qold qlar (olt ngugurt va boshqalar), tark b da mеtall bo‘lgan chang va boshqa elеmеntlar juda хavfl d r. Bularn ng barchas atrof-muh tda tеm r, qo‘rg‘osh n, m s, s mob m qdor n ng ko‘pay sh ga ol b kеlad . Ular tuproq, o‘s ml k va hayvonlar tanas da y g‘ l b, nson a’zos ga o‘tgan dan kеy n asta-sеk n un zaharlay boshlayd . Og‘ir mеtallar k sh lar organ zm dag mmun tеtn pasayt r b, ka- sallan sh darajas n ng yuqor bo‘l sh ga ta’s r etad , ahol va tab at uchun katta хavf-хatar tug‘d rad . Metallurg ya sanoat ch q nd lar atrof-muh tga salb y ta’s r ko‘rsat sh n ng old n ol sh uchun bu ch q nd larga to‘l q shlov ber b, ularn foydal mahsu- lotlarga (masalan, shlakl qur l sh mater al ga) aylant r sh, zarars zlant r sh, atmosferaga va suv havzalar ga ch qad gan ch q nd larn tozalash zarur. 1. Qays sanoat tarmog‘ atmosferan ng fl oslan sh ga eng ko‘p salb y ta’s r ko‘rsatad ? ? 2. Metallurg ya majmuas ga aloqador korxonalardan qays b r ekolog k muammon n hoyatda kesk nlasht rmoqda? Bu korxona tab atn bulg‘amasl g http://eduportal.uzuchun qanday tadb rn takl f q las z?
68 24-dars24-dars AGROSANOAT MAJMUASI
Аgrоsаnоаt mаjmuаs O‘zbеk stоndа tаrmоqlаrаrо mаjmuаlаrn ng dаstlаbk vа yеtаkch s d r. U q shlоq хo‘jаl g nеg z dа shаkllаngаn. Agrosanoat majmuasi (ASM) – q shloq xo‘jal k mahsulo t n yet sh- t r sh va un ste’molch ga yetkaz sh jarayon da aloqador barcha tarmoqlar uyg‘unl g d r. Q shlоq хo‘jаl g b lаn u yеt sht rgаn mаhsulоtlаrn qаytа shlаyd gаn yеng l vа оz q-оvqаt sаnоаt tаrmоqlаr dаf’аtаn АSM tuz lmаs n tаshk l etgаn. Bulаrgа qo‘sh mchа rаv shdа q shlоq хo‘jаl g dа fоydаlаn lаd gаn mехаn zmlаrn shlаb ch qаrаd gаn vа ulаrn tа’m rlаyd gаn kоrхоnаlаr, m nеrаl o‘g‘ t hаmdа o‘s ml k zаrаrkunаndаlаr gа qаrsh qo‘llаn lаd gаn mоddаlаr shlаb ch qаrаd gаn k myo sаnоаt tаrmоqlаr hаm АSMgа k rаd . Bu tаrmоqlаr аsl dа оg‘ r sаnоаtgа tеg shl bo‘lsа-dа, аmmо ulаr shlаb ch qаr sh ko‘lаm vа sаmаrаdоrl g n ng bеlg lоvch оm l ekаn dаn АSMda b r nch guruhn , q shlоq хo‘jаl g kk nch , q shlоq хo‘jаl g mаhsulоtlаr n qаytа shlаyd gаn tаrmоqlаr uch nch guruhn tаshk l etаd (53-rаsm). Iqt sоd yotdа bаnd аhоl n ng kаttа q sm АSM tаrmоqlаr dа mеhnаt q lаd . Chаkаnа sаvdоn ng аsоs y q sm n q shlоq хo‘jаl g mаhsulоtlаr yok shu mаhsulоtlаrn qаytа shlаb tаyyorlаn gаn tоvаrlаr sаvdоs tаshk l etаd . Dеmаk, хаlq m z fаrоvоnl g , dаsturхоn m z to‘k nl g , yanа hаm muh m , аhоl n ng sh b lаn bаndl g АSM hоlаt gа bоg‘l q. Аfsusk , mustаq ll kkаchа bo‘lgаn dаvrdа O‘zbеk stоndа pахtа
http://eduportal.uz 53-rasm. Agrosanoat majmuasi tarkibi.
69 yakkаhоk ml g n ng hukmrоnl g q shlоq хo‘jаl g tаrmоqlаr n uyg‘un r vоjlаnt r sh mkоn n bеrmаd . Nаt jаdа sаnоаt mаhsulоtlаr qаtоr аyr m оz q-оvqаt mаhsulоtlаr hаm chеtdаn kеlt r ld . End l kdа bu nоmаqbulch l kn kk yo‘l b lаn bаrtаrаf et lmоqdа. B r nch dаn, q shlоq хo‘jаl g dа ek n mаydоnlаr tаrk b tubdаn o‘z gаrt r ld . Ek n mаydоn lаr n оpt mаllаsht r sh vа q shlоq хo‘jаl g ek nlаr n rаyоnlаsh- t r sh bоrаs dа hаr tоmоnlаmа puхtа o‘ylаngаn s yosаt оl b bоr lа yotgаn eng muh m хоm аshyo vа ekspоrtbоp mаhsulоt bo‘lm sh pахtа yеt sht r shn ng n sbаtаn bаr qаrоr hаjm n sаqlа gаn hоldа bоshqа q shlоq хo‘jа l g mаhsu lоt- lаr yеt sht r shn b r nеchа marta ko‘pаyt r sh mkоn n bеrd . Eng muh m , хаlq m zn оz q-оvqаt mаh sulоtlаr b lаn to‘l q tа’m nlаshgа zаm n tug‘d rd . 2017-yilda 2000-y lgа n sbаtаn g‘аllа yеt sht r sh 2 marta, kаrtоsh- kа – 4 mаrtа, sаbzаvоt – 4,3 marta, uzum – 2,7 mаrtа, go‘sht vа sut – 3 marta, tuхum – 4,8 marta оshd . Ikk nch dаn, yеrgа bo‘lgаn mulk shаkl o‘zgаrt r ld . Mа’lumk , mus- tаq ll kdan old ng dаvrdа dеhqоnlаr yеrdаn butkul mаhrum ed . Nаt jаdа q shlоq хo‘jаl g dа shlаshgа sht yoq susаy b, tаdb rkоrl k zаvоl ko‘rd . End l kdа dеhqоn хo‘jаl g , fеrmеr хo‘jаl g kаb mulkch l kn ng х lmа- х l shаkllаr qаrоr tоpd vа q shlоq хo‘jаl g dа shlаb ch qаr lаyotgаn mаhsulоtlаrn ng аsоs y q sm ulаr h ssаs gа to‘g‘r kеlmоqdа (54-rаsm). Кo‘p tаrmоql fеrmеr хo‘jаl klаr q shlоq хo‘jаl k mаhsulоtlаr n yеt sht r sh b lаn b rgа, ulаrn qаytа shlаshdа sаmаrаl fаоl yat ko‘rsаtmоqdа. http://eduportal.uz 54-rasm. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar tarkibi va hissasi.
70 Zеrо, sаnоаts z q shlоq хo‘jаl g n r vоjlаnt r b bo‘lmаyd . Q shlоq хo‘jаl g sаnоаt ( shlаb ch qаr sh vоs tаlаr , mа’dаnl o‘g‘ tlаr shlаb ch qаr sh)dаn bоshlаn b, (yеt sht r lgаn хomаshyon qаytа shlаsh) sаnоаt b lаn tugаyd . Bu kk tаrmоq o‘rtаs dаg аlоqа аgrоsаnоаt ntеgrаts yas аtаl b, u tоbоrа chuqurlаsh b bоrаvеrаd . 1. Qanday omillar qishloq xo‘jaligini sanoat bilan integratsiyalashuvini taqozo qilmoqda? ? 2. ASMdagi asosiy tarmoqlarni ayting va asosiyligi sababini izohlang. 3. Tumaningizdagi ASMga tegishli korxonalarni daftarga yozing.
25-dars25-dars QISHLOQ XO‘JALIGI
Old ng mavzudаn mа’lumk , q shlоq хo‘jаl g АSMn ng kk nch guruh n tashk l etad . Q shlоq хo‘jаl g n ng kk muh m tаrmоg‘ – dеhqоnch l k vа chоrvаch l kdа nsоnlаrn ng dо m y zаrur yat bo‘lgаn оz q-оvqаt, sаnоаt uchun хоmаshyo yеt sht r lаd . Хоmаshyolаr sаnоаtdа mеhnаt prеdmеt , ulаrgа shlоv bеr lаd gаn mаsh nаlаr esа mеhnаt vоs tаs h sоblаnsа, q shlоq хo‘jаl g dа mеhnаt prеdmеti hаm, mеhnаt vоsitаsi hаm yеr h sоblаnаd . Q shlоq хo‘jаl g dа hоs ldоrl k ko‘p j hаtdаn yеrn ng hоlаt gа bоg‘l q. Shu sаbаbl mеliоrаtsiya tаdb rlаr o‘tkаz lаd . Mеliоrаtsiya – yеrn ng hоlаt n yaхsh lаsh uchun tеk slаsh, sug‘оr sh, sho‘r n yuv sh, n hоl o‘tqаz sh, tuprоq hоs ldоrl g n оsh r sh kаb tаdb rlаr y g‘ nd s . O‘s ml klаrn ng o‘s sh vа hаyvоnlаrn ng r vоjlаn sh tаb аt qоnunlаr gа bo‘ysunаd . Shu bо s, q shlоq хo‘jаl g dа ko‘pg nа shlаr mаvsum yd r. Mаmlаkаt m zdа q shlоq хo‘jаl g tехn kа b lаn yaхsh tа’m nlаngаn. Dеhqоnch l k vа chоrvаch l kdаg sеrmеhnаt shlаrn mаsh nаlаr bаjаrmоq - dа. Кo‘p sh jаrаyonlаr elеktrlаsht r lgаn, k myov y o‘g‘ tlаrdаn, o‘s ml k zаrаr kunаndаlаr gа qаrsh zаhаrl k myov y mоddаlаrdаn hаmdа chоrvа mоllаr kаsаll klаr gа qаrsh kurаsh vоs tаlаr dаn kеng fоydаlаn lmоqdа. Shun ngdеk, kаrtоshkа vа sаbzаvоtlаrn ng sеrhоs l, tаsh shgа ch dаml nаvlаr ek lа bоshlаnd . Bоg‘dоrch l kdа shlоv bеr sh hаmdа tеr shgа qulаy mеvа nаvlаr yarаt ld . Nаt jаdа q shlоq хo‘jаl g mаhsulоtlаr n yеt sht r shhttp://eduportal.uz vа tаyyorlаsh tехnоlоg yas dа tub o‘zgаr shlаr yuz bеrd , mеhnаt unumdоrl g оrtd . Bu hоd sа «Yashil inqilоb» dеb bаhоlаnd .
71 «Yashil inqilоb» – q shlоq хo‘jаl g n fаn, tехn kа yutuqlаr nеg z dа tubdаn o‘zgаrt r sh. Аgаr q shlоq хo‘jаl k yalp mаhsulоt ek n mаydоnlаr n kеngаyt r sh vа chоrvа mоllаr sоn n оsh r sh h sоb gа ko‘pаysа, bu ekstеnsiv qishlоq хo‘jаligi dеy lаd . Аks nchа, q shlоq хo‘jаl k yalp mаhsulоt mаydоn b r- l g dа аgrоtехn kа vоs tаlаr dаn sаmаrаl fоydаlаn sh evаz gа hоs ldоrl kn оsh r shgа er sh sh vа chоrvа zоtlаr n yaхsh lаsh h sоb gа un ng mаhsul- dоrl g оshsа, u intеnsiv qishlоq хo‘jаligi dеb аtаlаd . Qo‘r q yеrlаrn o‘zlаsht r sh vа rеkult vаts ya shlаr nаt jаs dа q shlоq хo‘jаl g dа fоydаlаn lаd gаn yеr mаydоn оrtаd . Аyn vаqtdа sаnоаt vа trаnspоrt yuksаl sh , uy-jоy mаss vlаr ko‘pаy sh b lаn q shlоq хo‘jаl g dа fоydаlаn lаyotgаn yеrlаr q sqаrаd . Yerdаn fоydаlаn sh qо dаlаr gа r оya q lmаsl k аzаldаn fоydаlаn lаyotgаn yеrlаr sho‘rlаn sh , hаttо cho‘llаsh sh gа sаbаb bo‘lаd (55-rasm). B nоbаr n, q shlоq хo‘jаl g dа fоydаlаn lаd gаn yеrlаr kеngаy sh vа аyn vаqtdа q sqаr sh hаm mumk n. Q shlоq хo‘jаl g mаqsаdlаr dаg nа fоydаlаn lаd gаn yеrlаr qishlоq хo‘jаlik yеrlаri dеy lаd . Q shlоq хo‘jаl g dаg bоsh vаz fа – shlаb ch qаr shn ntеns vlаsht r sh, ya’n hоs ldоrl kn vа chоrvа mаhsuldоrl g n оsh r shd r. Yеr vа suv rеsurslаr chеklаngаn n h sоbgа оl b, mаmlаkаt m z q shlоq хo‘jаl g n r vоjlаnt r shn ng yagоnа to‘g‘r yo‘l – q shlоq хo‘jаl g n ntеns v r vоj lаnt r sh, yеrlаrn ng mе- l о rаt v hоlаt n tubdаn yaх sh lаsh, sеlеks ya shlаr n chuqurlаsht r sh, yuksаk agrо tехnо lоg yalаrn jоr y et sh vа suvdаn оq lоnа fоydаlаn shdan borat. http://eduportal.uz 55-rasm. Yerdan foydalan sh d nam kas .
72 Mаmlаkаt m zdа q shlоq хo‘jаl g mаhsulоtlаr shlаb ch qаr sh hаjm оsh b bоrmоqdа. Shu b lan b rga zch l yuqоr o‘s sh sur’аtlаr bаrоbаr dа, yalp chk mаhsulоt hаjm dа q shlоq хo‘jаl k mаhsulоtlаr ulush n ng kаmаy sh tеndеns yas kuzаt lmоqdа. Bu mаmlаkаt m z qt sоd yot tаrk b y tuz l sh dаg jоb y o‘zgаr shlаrn ng, ya’n аgrаr rеspubl kаdаn sаnоаt r vоjlаngаn ndustr аl dаvlаtgа аylаnаyotgаn dan dalolatd r.
1. Qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning asosiy yo‘llarini aytib bering. 2. O‘zbekistonning yer boyligi dehqonchilik va chorvachilik o‘rtasida qanday ? taqsimlangan? 3. Sizning tumaningizda qanday meliorativ tadbirlar amalga oshirilmoqda?
26-dars26-dars DEHQONCHILIK
Q shloq xo‘jal g yalp mahsulot n ng yarm dan ort qrog‘ dehqonch - l kdan, qolgan esa chorvach l kdan ol nad . Dehqonch l kda tuproq- ql m sharo t qat’ y h sobga ol nad .
Dehqonch l k dalachilik, bog‘dorchilik va uzumchilikdan borat. Ek n turlar bo‘y cha don ek nlar , texn ka ek nlar , yem-xashak, sabzavot, kartoshka va pol z ek nlar xo‘jal klar ga bo‘l nad .
Ek nlar hos l ga o‘s ml kn ng vegetats ya davr , yorug‘l k, ss ql k va naml kn ng yalp m qdor ta’s r ko‘rsatad . Vegetatsiya davri – sutkal k o‘rtacha harorat +5 darajadan kam bo‘lmagan kunlar. O‘zbek stonda sug‘or b dehqonch l k q l sh keng tarqalgan. Sug‘or - lad gan yerlar mamlakat yer boyl klar n ng 9,2 fo z n tashk l etsa-da, q shloq xo‘jal g da yet sht r lad gan yalp mahsulotn ng 98,5 fo z shu yerlarda yet sht r lad . Dehqonch l kda paxta ch l k katta o‘r n egallayd (56-rasm). O‘zbe k stonda asos y texnik ekin bo‘lgan paxta q shloq xo‘jal g n ng deyarl barcha sohalar va sanoatn ng ko‘pg na tarmoqlar yuksal sh n ng bosh om l d r (57-rasm). Paxta barcha texn k ek n maydonlar n ng katta q sm n egallayd . Paxtach l k yuksala borgan sar qt sod yotn ng turl tarmoqlar b lan un ng shlabhttp://eduportal.uz ch qar sh aloqas kengay b, paxtach l k majmuas vujudga keld . Paxta beda, makkajo‘xor va shol b lan almashlab ek lsa, tuproq tark b yaxsh lana-
73 d , un ng sho‘r kamayad , paxta kasall kka chal nmay- d . Beda, makkajo‘xor ek l sh tufayl chorva mollar uchun ozuqa ham ol nad . Ayn vaqtda donli ekinlar ek shn r vojlant r shga ham katta e’t bor ber lmoqda. Mustaq ll kka qadar jam ek n maydon n ng 20 fo z ga yaq n q sm da donl ek nlar ek lgan bo‘lsa, end l kda donl ek nlar maydonlar h ssas 50 fo zdan oshd . Nat jada mamlakat m z don musta- q ll g n ham qo‘lga k r td . Donn ng asos y q sm n bug‘doy, arpa, shol , makkajo‘xor va oq jo‘xor tashk l q lad . Bug‘doy va arpa ko‘proq bahor kor yerlarga ek lad . Q shn ng yumshoq va nam kel sh hamda bahorg yog‘ ngarch l k kuzg g‘alla uchun qulay sharo t yaratad . Bug‘doyn ng kuzg s lalm bug‘doyga qaraganda serhos l bo‘lad (58-rasm). Donl ek nlar yet sht r shda shol korl k ham kat- 56-rasm. Qishloq xo‘jaligi ekin tag na o‘r n tutad . Shol vegetats ya davr uzoq, maydonlari tarkibi. serquyosh, suv ga mo‘l yerlarda yaxsh o‘sad . U
http://eduportal.uz 57-rasm. Paxtachilikning boshqa tarmoqlar bilan aloqasi.
74 hos ldorl k j hat dan faqat makkajo‘xor - dan key n turad . Shol Xorazm, Qora- qal pog‘ ston Res pub l kas va Toshkent v loyat da, Zarafshon va Farg‘ona vod y- lar da ko‘p ek lad . Amudaryo quy oq m soh llar dag unumdor qo‘r q yerlarn sh ga sol sh va ularn sug‘or sh uchun suv boyl g dan foydalan sh ko‘p lab shol yet sht r sh mkon n bermoqda. End l k- 58-rasm. Bug‘doy o‘rimi. da yet sht r lgan guruchn chetga eksport q l sh mkon yat tug‘ ld . O‘zbek stonda ko‘p y ll k taran (ter oshlashda sh- lat lad gan xomashyo), z g‘ r, kunjut, maxsar, tamak ham o‘st r lmoqda. Sabzavotchilik, kartoshkachilik va polizchilik deyarl barcha v loyatlar- da r vojlangan. U Toshkent, Samarqand, And jon kab y r k shaharlar atrof da katta maydonlarn egallayd . O‘zbek ston qovunlar xush bo‘y va sh r nl g b lan qad mdan mashhur. Ular Xorazm, Bu xoro, J zzax va S r da ryo v loyat- lar hamda Qoraqalpog‘ stonda ko‘plab yet sht r lad . Bog‘dor chi l ik va uzum chilik ta b y sharo t, xalqn ng asrlar bo‘y to‘p - lagan boy tajr bas ga muvof q har b r v loyatda aloh da tarmoq s fat da xt - soslashgan. Quva (Far g‘ona v loyat ) va Dashnobod (Surxondaryo v loyat ) anorlar , And jon uzum , Samarqand may z azaldan mashhurd r. Olt ar qda uzumch l k va bodr ng yet sht r sh, Farg‘ona v loyat ad rlar da (O‘qch , R shton, Ch myon, M ndon) o‘r k, shaftol yet sht r sh, Oqqo‘rg‘onda (Bu- vayda) anj r yet sht r sh r vojlangan. Xorazm, Buxoro v loyatlar hamda Qoraqalpog‘ stonda bog‘ va tokzor maydonlar b rmuncha kamroq. Sabzavot-pol z ek nlar , meva va uzumlar mamlakat m zdan sh molda joylashgan yurtlardag ga n sbatan 60–70 kun erta yet lad . Demak, bu sohada ham O‘zbek ston talay eksport mkon yatlar ga ega. O‘zbek stonda bog‘dorch l k va uzumch l kka xt soslashgan ko‘plab xo‘jal klar bor. Ularn ng aksar yat o‘z yet sht rgan mahsulotn shu yerda qayta shlab, sharbat va konserva tayyorlayd . Ana shunday sanoat korxonalar bo‘lgan xo‘jal klar neg z da agrosanoat b rlashmalar vujudga kelmoqda.
1. Sholi, kanop, moyli ekinlar, tamaki ekiladigan joylarni xaritadan toping. 2. Siz yashab turgan tuman yoki viloyatdan qanday mevalar qaysi viloyatlarga ? yuboriladi? http://eduportal.uz3. Siz yashab turgan tumanda qaysi tarmoqlar paxtachilik bilan bog‘langan?
75 27-dars27-dars CHORVACHILIK
Q shloq xo‘jal g n ng chorvachilik tarmog‘i: qoramolch l k, qo‘ych l k, p llach l k, y lq ch l k va parrandach l kka bo‘l nad . Unga asalar ch l k, cho‘chqach l k va bal qch l k ham k r t lad . Q shloq xo‘jal k yerlar n ng 2/3 q sm dan chorvach l kda foydalan lad . Mamlakat m zn ng dasht va cho‘llar dag o‘tloq va butazorlar qorako‘l qo‘ylar va tuya boq sh uchun qulay. Tog‘ va tog‘old m ntaqalar da ancha- g na sero‘t yaylovlar bor. Bu m ntaqalarda qo‘y, may n junl echk , go‘sht- sut uchun qoramol boq lad hamda y lq ch l k r vojlangan. Chorvach l k paxtach l k b lan ko‘p tomonlama bog‘l q. Bun fermer xo‘jal klarda paxtach l kdan ol nad gan (kunjara, sheluxa s ngar ) ozuqa yemdan foydalan shda yaqqol ko‘r sh mumk n. Paxtan beda va jo‘xor b lan almashlab ek sh go‘sht-sut chorvach l g n ozuqa b lan ham ta’m nlayd . Mamlakat m zda qo‘y va echkilarn ng umum y son 16 mln dan ort q, ular- n ng asos y q sm qorako‘l qo‘ylard r (59-rasm). Qorako‘l qo‘ylar (Toshkent, And jon, Farg‘ona, Namangan v loyatlar dan tashqar ) barcha v loyatlarda boq lad . Ulardan asosan ter , jun hamda go‘sht ol nad . Echk lar respub- l kan ng deyarl barcha v loyatlar da, asosan, may n t v t va jun uchun boq lad (60-rasm). Qoramol ham barcha v loyatlarda boq lad . Qoramollar go‘sht va sut mahsulotlar n ol sh maqsad da boq lad . Mamlakat m zda qoramollarn ng jam son 9,6 mln boshdan ort q. Yilqilar Samarqand, Qashqa daryo, Xorazm v loyatlar va Qoraqal pog‘ stonda boq lad . Ularn ng son 150 m ng bosh ga yaq nlashd . Ilgar paxtach l kdag ko‘pg na yumush (yuk tash sh, paxtaga shlov ber sh va hokazo)larn bajar shda otlar dan foydalan lgan. Zero, y lq ch l k b lan paxtach l k o‘zaro aloqador bo‘lgan. Bu shlar end l kda texn ka vos tas da bajar layotganl g tufayl bugung kunda otlar turl sport o‘y nlar , shaxs y xo‘jal kda foydalan sh, go‘sht va q m z ol sh maqsad da boq lmoqda. Cho‘llarda tuya boq lad . Tuyadan shch hayvon s fat da foyda- lan lad , shun ngdek, ulardan jun, sut ol nad . http://eduportal.uzPillachilik ham mamlakat m z q shloq 59-rasm. Qorako‘l qo‘y lari. xo‘jal g n ng eng qad mg tarmoqlar dan b r
76 Qishloq xo‘jaligi ixtisoslashuvi Sug‘oriladigan yerlarda dehqonchilik Lalmi yerlarda dehqonchilik Cho‘l-yaylov zonasi Tog‘-yaylov zonasi Qo‘riqlanadigan yerlar Nukus Urganch Namangan TOSHKENT Andijon
Keng tarqalgan rayonlar Guliston Jizzax Farg‘ona qo‘ychilik Navoiy hisor qo‘ylarini ko‘paytirish Buxoro Samarqand qorako‘l qo‘ylarini ko‘paytirish echkilarni ko‘paytirish Qarshi yilqichilik tuyachilik asalarichilik cho‘chqachilik ipakchilik baliqchilik 100 km parrandachilik Termiz 0
60-rasm. O‘zbekistonning chorvachilik keng tarqalgan rayonlari. bo‘l b, paxtach l k b lan bog‘l q. Ipak qurt n ng ozuqas – tut daraxt paxta paykallar chekkalar da, ar q va kanallar hamda yo‘l yoqalar da o‘st r lad . Tut daraxt g‘o‘zan kuchl shamoldan, ar q va kanallar q rg‘og‘ n yuv l shdan saq- layd . P llach l kn ng paxtach l k b lan bog‘l ql g shu b lang na cheklanmayd . Ma’lumk , pak qurt asosan aprel–may oylar da boq lad . Bu vaqtda paxtach - l kda shlar kamay b, bo‘shagan shch kuch dan qurt boq shda foydalan lad . Parrandachilik nkubator stans yalar go‘sht va tuxum yet sht r shga xt - soslashgan parrandach l k fermalar da tashk l et lgan. Toshkent, Buxoro va Xorazm v loyatlar da, Qoraqalpog‘ ston Respubl kas - n ng ko‘l va suv omborlar da bal q urch t lmoqda hamda suv parranda fermalar tashk l et lmoqda. Suv havzalar da, daryo bo‘ylar da q mmatbaho mo‘ynal k ch k hayvonlar – nutr ya va ondatra qo‘r qxonalar tashk l et lgan.
1. Chorvachilikning qaysi tarmoqlarini bilasiz? 2. O‘zbekistonning qaysi hududlarida, asosan, qoramol boqiladi? ? 3. Pillachilik va parrandachilik qayerlarda rivojlanmoqda? 4. Siz yashab turgan tuman va viloyatda chorvachilikning qaysi tarmog‘i http://eduportal.uzyaxshi yo‘lga qo‘yilgan? Bunga sabab nima?
77 28-dars28-dars O‘ZBЕKISTОNDА QISHLОQ ХO‘JАLIGINING GЕОGRАFIK TIPLАRI Q shlоq хo‘jаl g tаrmоqlаr mаmlаkаtn ng hаmmа q sm dа b r х l emаs, chunk аhоl n ng vа sаnоаtn ng eht yoj hаmdа tаb y shаrо t turl jоydа turl х ld r. Shu sаbаbl q shlоq хo‘jаl g hаm sаnоаt tаrmоqlаr s ngаr muаyyan sоhаlаrgа хt sоslаshаd . Оdаtdа, хt sоslаshgаn q shlоq хo‘jаl k tаrmоg‘ bоshqа tаrmоqlаr b lаn аlоqаdоrl kdа r vоjlаnаd . Nаt jаdа tаb y shаrо tdаn vа аhоl n ng mеhnаt mаlаkаlаr dаn оq lоnа fоydаlаn sh mkоn n bеrаd . O‘zbеk stоn q shlоq хo‘jаl g mustаq ll kkа qаdаr Rоss yan ng to‘q mаch l k kоrхоnаlаr n pахtа b lаn tа’m nlаshn ko‘zlаb, аsоsаn, pахtаch l kkа хt sоslаshd . Q shlоq хo‘jаl g n ng bаrchа tаrmоqlаr esа pахtаch l kn g nа r vоjlаnt r shgа bo‘ysund r lgаn yordаmch tаrmоqlаr h sоblаnаrd . End l kdа yurt m zdа pахtа yakkаhоk ml g tugаt ld . Un ng o‘rn dа g‘аllа, kаrtоshkа, mеvа-sаbzаvоt kаb dеhqоnch l kn ng turl tаrmоqlаr n ustuvоr r vоjlаn sh gа kаttа e’t bоr qаrаt lmоqdа (61-rаsm).
Qishloq xo‘jaligi ixtisoslashuvi Sug‘oriladigan yerlarda dehqonchilik Lalmi yerlarda dehqonchilik Cho‘l-yaylov zonasi Tog‘-yaylov zonasi Qo‘riqlanadigan yerlar
Nukus
Urganch TOSHKENT Namangan Andijon Keng tarqalgan rayonlar Guliston Farg‘ona paxtachilik ingichka tolali paxtachilik Navoiy Jizzax bog‘lar Buxoro Samarqand uzumzorlar pista anor va anjirzorlar beda Qarshi sabzavot va kartoshka kenaf poliz ekinlari tamaki makkajo‘xori o‘rmonlar sholi saksovul 0 100 km arpa va bug‘doyzorlar yong‘oqzorlar Termiz http://eduportal.uz61-rasm. O‘zbekiston dehqonchilik tarmoqlari.
78 Qishloq xo‘jaligining mintaqa- lar bo‘yicha ixtisoslashuvi. O‘zbe- k stonda tab at m ntaqalar aksar yat mamlakat lardag dan farq q l b, sh - moldan janubga emas, balk g‘arbdan sharqqa, ya’n tek sl kdan tog‘larga tomon o‘zgarad . Nima sababdan tabiat mintaqalari g‘arbdan sharqqa tomon o‘zgarishini 7-sinf geografiya darslaridan eslang. 62-rasm. Sug‘oriladigan yer lar. Shunga muvof q, q shloq xo‘jal - g n ng xt soslash sh ham cho‘l, ad r, tog‘, yaylov m ntaqalar bo‘y cha b r-b r dan farqlanad . Paxta faqat sug‘or sh mumk n bo‘lgan ob kor yer- larda yet sht r lad . Shun ngdek, donl ek nlar b lan pol z ek nlar n ng ham talay q sm sug‘or lad gan maydonlarda yet sht r lad . Mamlakat m zda eng katta sug‘or lad gan yerlar Farg‘ona vod ys , M rzacho‘l, Qashqadaryo v loyat , Zarafshon vod ys hamda Xorazm vohas dad r (62-rasm). Vod y hamda vohalarda p llach l k, uzumch l k, bog‘dorch l k va pol zch l k b lan shug‘ullan lad . Cho‘llarda qo‘ych l k va tuya boq sh r vojlangan. Ular q sh va bahor- da cho‘llarda, yozda esa tog‘ yaylovlar ga haydab boq lad , kuzda yana cho‘lga qaytar b kel nad . Sanoat shlab ch qar sh to‘plangan yerlarda, shaharlar tevarag da shahar atrof q shloq xo‘jal g tark b topad . Bunday xo‘jal klarda shahar ahol s n yang oz q-ovqat mahsulotlar b lan ta’m nlash uchun sabzavot, mevalar yet sht r lad , qoramol, parranda boq lad , hovuzlarda bal q urch t lad .
1. Bir mintaqada ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligi yuritilishiga sabab nima? 2. Viloyatingiz ixtisoslashgan qishloq xo‘jaligi boshqa sohalar bilan qanday ? aloqadorligini o‘quv atlasidan foydalanib tushuntiring. 3. 61-rasm bo‘yicha dehqonchilik mahsulotlarini yetishtirish mintaqalarini tahlil qiling va xulosa chiqaring. http://eduportal.uz
79 29-dars YENGIL SANOAT
11-dars mavzusidan yеngil sa nоat ning yalpi sanоat mahsulоtidagi salmоg‘ini aniqlang. 24-dars mavzus dan ma’lumk , yeng l sanoat oz q-ovqat sanoat b lan b rga O‘zbek ston ASMn ng uch nch guruh n tashk l etad . U, asosan, paxtach l k va p llach l k neg z da tark b topd . Paxta tozalash, to‘q mach l k, tr kotaj, poyabzal, ko‘nch l k, pak shlab ch qar sh yeng l sanoatn ng muh m tarmoqlar h soblanad (63-rasm). Paxta tozalash sanoati shlab ch qar sh jarayon b r-b r ga bog‘l q bo‘lgan paxta tozalash korxonas , paxta qur t sh sexlar va transport xo‘jal g dan tark b topad . U q shloq xo‘jal k mahsulotlar n dastlabk shlovch tarmoq bo‘lganl g sababl un ng korxonalar paxtakor tuman- larda joylasht r lad . Shun ngdek, tem ryo‘l yok avto mob l yo‘llar dan foydalan sh qulayl g ham e’t borga ol nad . Paxta tozalash zavodlar ko‘proq mash nasozl k, yoq lg‘ -energet ka majmualar hamda to‘q mach l k, yog‘, k y m- ke chak kab sanoat korxona- lar b lan shlab ch qar sh aloqas da bo‘lad . B r nch paxta tozalash zavod Toshkentda 1874-y lda qur lgan. O‘sha davr zavod b r mavsumda ko‘p b lan 3 m ng tonna paxta tozalay olgan. Dastgohlarn esa suv kuch harakatga kelt rgan. Shu tufayl dastlabk vaqtlar- da paxta tozalash korxonalar shaharlarda ham joylashgan. Zamonav y paxta tozalash zavod y l davom da 100 m ng tonnagacha paxta tozalamoqda. XX asr bosh dag mayda, yar m hunarmandch l k (210 ta) korxonalar o‘rn da end l kda mexan zats yalashgan 120 dan ort q qudratl korxonalar shlab tur bd (64-rasm). Mustaq ll kdan key n Janub y Koreya, Turk ya va boshqa xor j y mamlakat larn ng f rmalar b lan hamkorl kda Qoraqalpog‘ ston Res- publ kas hamda Xorazm, Qashqadaryo va Farg‘ona v loyatlar da paxtan qayta sh- lashdan tayyor to‘q mach l k mahsulot n shlab ch qar shgacha bo‘lgan jarayonlarn qamrab olgan korxonalar barpo et ld . http://eduportal.uzO‘zbek stonda lub ek nlar yet sht r - 63-rasm. Yengil sanoat tarmoqlari. la boshlangach, XX asrn ng 30-y llar da
80 64-rasm. O‘zbekiston yengil sanoat punktlari. kanop zavodlari yuzaga keld . So‘ngg o‘n y ll klarda faol yat to‘xtagan bu soha qayta t kland . Kanop qop-qanor, arqon, brezent va boshqa mah- sulotlar shlab ch qar shda shlat lad . Ipak gazlama to‘qish uchun dastlab p lla chuv l b, xom pak tayyorla- nad . P lla yet sht r lgan joy da chuv lgan ma’qul. Un uzoqqa tash sh q mmatga tushad (50 tonna yuk ko‘tarad gan vagonga ko‘p b lan 4 tonna p lla joylash mumk n). P llach l k fabr kalar da, asosan, ayollar mehnat q lad . Har b r fabr kada m ngtacha odam shlash mumk n. Shunga ko‘ra, p llakashl k fabr kalar pak qurt boq lad gan m ntaqalar dag k ch k va o‘rta shaharlarda joylasht r lad . Ko‘n-poyabzal shlab ch qar sh ham yeng l sanoat tarmog‘ d r. Toshkent va Samarqand shaharlar da charm shlab ch qar lad . Poyabzal fabr kalar Toshkent, Farg‘ona, Ch rch q, Yang yo‘l va boshqa shaharlarda joylashgan. G‘ jduvon, Buxoro, R shton, Urgut, Shahr sabz kab shahar va tuman markazlar http://eduportal.uz bad y hunarmandch l k hamda kulolch l k, X va esa g lam to‘q sh markazlar h soblanad .
81 To‘qimachilik yeng l sanoat tark b dag eng muh m tarmoq h soblanad . O‘zbek stonda p va pak gazlamalar to‘q sh qa d m dan mavjud bo‘lgan. Atlas, zondonach , baxmal, beqasam, olacha kab gazlamalar Buyuk Ipak yo‘l orqal Yevropa va Yaq n Sharq mamlakatlar ga ch qa- r lgan. XX asr boshlar da 30 m ng hunarmand gazlama to‘q sh b lan shug‘ullangan. Mo‘l-ko‘l xomashyodan tashqar aho l n ng tar x y tar k b topgan malakalar va transport qulayl g ga tayan b, XX asr o‘rtalar da Tosh- kent, Farg‘ona, And jon va Buxoro shahar- lar da to‘q mach l k korxonalar barpo et ld . Mamlakat da p-gazlama shlab ch qar sh y l ga 453 mln kv. metrdan oshd . Ammo ahol jon bosh ga h soblanganda bu ko‘rsatk ch 18 metr, ya’n har b r k sh ga belg langan me’yorn ng yarm ga ham to‘g‘r kelmasd . Bu mo‘l-ko‘l 65-rasm. To‘qimachilik xomashyo va mavjud nson om l mkon yat ga kor xonasi. n sbatan ancha oz ed . Mustaq ll kka er sh lgach, jahon bozor da raqobat bardosh gazlama shlab ch qar shn keng yo‘lga qo‘y sh maqsad da AQSH, Ital ya, Turk ya, Pok s- ton, H nd ston, Koreya Respubl kas va boshqa mamlakatlar b lan qo‘shma korxonalar tashk l et lmoqda (65-rasm). Jumladan, AQSH b lan hamkorl kda Toshkent shahr da «Supertekst l» paxta p y g ruv qo‘shma korxonas , Bu- xoro va Samarqandda «Afg‘on–Buxoro–Samarqand» qo‘shma korxonalar shga tush r ld . To‘q mach l k sanoat korxonalar xor jda shlab ch qar lgan serunum j hozlar b lan qayta j hozlanmoqda. Sun’ y tolalardan to‘q lad gan gazlamalar s fat yaxsh land . To‘qimachilik korxonalarida p-gazlama, jun gazlama, shoy va z g‘ r tola gazlamalar to‘q lad . Gazlama to‘q b ch qar sh jarayon aloh da-aloh da joylashgan y g r sh, to‘q sh yok pardozlash fabr kalar da bosq chma-bosq ch amalga osh - r lad (66-rasm). Transport xarajat , yuk ort sh-tush r sh sarflar tayyor http://eduportal.uzmahsulot tannarx ga qo‘sh lad . Demak, to‘q mach l k shlab ch qar sh n y r k korxona (komb nat)da to‘plash foydal roq bo‘lad .
82 O‘zbek stonda tayyorla- Dastlabki Ip To‘quvchilik nad gan xom pakn ng qayta ishlov yigirish Tikuvchilik shlashdan ortgan q sm xor - j y davlatlarga eksport q l n- moqda. Xom- Ip Gazlama Tayyor ashyo Tola Shunday q l b, to‘q ma- mahsulot ch l k sa noat korxonalar n joylasht r shda ste’mol ch lar, 66-rasm. To‘qimachilik sa noati ning tarmoq shch kuch va xoma shyo doi ra sidagi aloqalari. om l h sobga ol nad . 1. 8-sinf geografiya atlasidan yengil sanoat korxonalari joylashgan shaharlarni aniqlang. ? 2. Tumaningizda yetishtirilgan pilla qayerda qayta ishlanadi? 3. Paxta tozalash zavodlari sonining kamayganini qanday izohlaysiz? 4. O‘zbekistonda to‘qimachilik sanoatini yanada yuksaltirishning istiqbollari nimalarga bog‘liq? 5. Yozuvsiz xaritaga eng yirik to‘qimachilik markazlarini belgilang.
30-dars31-dars OZIQ-OVQAT SANOATI
11-dars mavzusidan оziq-оvqat sanоatining yalpi sanоat mahsulоtidagi salmоg‘ini aniqlang. Bu sanoat dehqonch l k va chorvach l k mahsulotlar n qayta shlash neg - z da shakllangan. Un ng korxonalar geograf k joylashuv n qayta shlanad gan xom ashyo xusus yat belg layd . Xomashyo tez buz luvchan va qayta shlan- ganda ch q nd ko‘p ch qad gan hamda ol s masofaga tash shga ch dams z bo‘lgan holatlarda korxona xomashyo yet sht rad gan joyda joylasht r lad (sabzavot, go‘sht, konservalar, shakar shlab ch qar sh, meva sharbatlar tay- yorlash). End l kda oz q-ovqat sanoat korxonalar yuksak mexan zats yalash- gan shlab ch qar sh tarmog‘ ga aylangan. O‘tm shda faqat xomashyoga, ya’n q shloq xo‘jal g gag na bog‘l q bo‘lgan bu sanoat hoz rda mash nasozl k, ener- get ka va k myo tarmoqlar b lan chambarchas bog‘langan. Demak, oz q-ovqat mahsulotlar n shlab ch qar shda xomashyo xarajat dan tashqar turl mash na mexan zmlar va yoq lg‘ xarajatlar h ssas tobora ort b bormoqda. Masalan, bug‘doy oz mablag‘ evaz ga yet sht r lsa-da, un tort sh va non tayyorlash jarayon dag http://eduportal.uz (mash na mexa n zmlarga, yoq lg‘ -energet kaga) sarf-xarajatlar bo s, tayyor non bahos o‘zgarmasl g va hatto q mmatlash sh mumk n.
83 Un-yorma sanoati korxonalar da bug‘doy qayta shlanad . Bug‘doyn ta sh sh un tash shdan b rmuncha qulay. Ammo bug‘doy yet sht r lad gan maydonlar ste’molch lar yashayd gan joy b lan deyarl yonma-yon joy- lashgan tufayl bug‘doyn qayta shlayd gan korxona (elevator)lar bug‘doy yet sht r layotgan joyda ham, y r k shaharlarda ham uchrayd . O‘zbek ston o‘simlik moyi shlab ch qaruvch y r k davlatlar s ras ga k rad . O‘s ml k moy b zda, asosan, paxta tozalash zavodlar da ajrat b ol ngan ch g tdan ol nad (67-rasm). End yog‘-moy shlab ch qarad gan korxonalarn ng geograf k joylashuv ga e’t bor qaratayl k. Bu korxonalarn ng barchas , avvalo, xomashyoga yaq n joyda, qolaversa, ahol z ch hududlarda joylashgan n ko‘ram z. Oz q-ovqat sanoat n ng yana b r muh m tarmog‘ go‘sht korxonalari- d r. Hoz rda transportn ng tezl g va maxsus muzlatk chlar go‘shtn ng s - fat n buzmay uzoq masofaga tash sh mkon n bermoqda. Shun ng uchun go‘sht mahsulot ko‘p ste’mol q l nad gan Toshkent, And jon, Namangan, Farg‘ona, Ohangaron kab shaharlarda go‘sht komb natlar shlamoqda. Non zavodlar , makaron, qandolat fabr kalar kab korxonalar y r k ahol punktlar da joylasht r lad (68-rasm). Yaq n vaqtlargacha Samarqanddag choy qadoqlash fabrikasi nafaqat mamlakat m zda, balk butun O‘rta Os yoda shu turdag yagona fabr ka ed . End l kda choy Toshkentda ham qadoqlanmoqda. Ma’lumk , o‘rta os yol klar- n ng asos y q sm ko‘k choy ste’mol q lad . Shunga ko‘ra, bu yerda qadoq- lanayotgan choyn ng 80 fo z n ko‘k choy tashk l etad . Toshkent, Farg‘ona, Samarqand va Buxoroda m neral suv tayyorlab d shlarga quyad gan maxsus zavodlar bor. Urgutda tamak -fermentats ya zavod shga tush r lgan. http://eduportal.uz 67-rasm. Yog‘-moy kombinati moy ekstraksiya sexi.
84 68-rasm. Oziq-ovqat sanoati korxonalari.
Shunday q l b, oz q-ovqat sanoat n ng r vojlant r l sh va joylasht - r l sh : a) ahol n ng son va joylash sh , ya’n ste’molch lar b lan; b) q shloq xo‘jal g n ng xt soslashuv , ya’n xomashyo manbay b lan; d) tayyor mahsulotn tash sh shart-sharo tlar b lan belg lanad . Xomashyon ng x lma-x ll g va oz q-ovqat mahsulotlar n ng hamma yerda ste’mol q l n sh oz q-ovqat sanoat n ng hamma joyda tarqal sh ga mkon berad . Oz q-ovqat sanoat ana shu xusus yat b lan boshqa tarmoqlardan farq q lad . Lek n bu sanoat ba’z joylarda faqat mahall y eht yojlarn g na qond r- sa, boshqa joylarda mamlakatn ng ko‘pg na rayonlar ga mahsulot berad . 1. Oziq-ovqat sanoatining rivojlanishi nimalarga bog‘liq? 2. Oziq-ovqat va to‘qimachilik sanoatlarini joylashtirish tamoyillarini taqqoslang. ? Ularning o‘xshash tomonlarini va tafovutlari sabablarini tushuntirib bering. 3. Dalalardan terib olingan paxta maxsus paxta zavodlariga topshiriladi. U yerda paxta qayta ishlanib, chigit va tolaga ajratiladi. Tola to‘qimachilik korxonalariga jo‘natiladi hamda xorijga eksport qilinadi. Chigit esa oziq-ovqat korxonasi (moy kombinati)ga jo‘natiladi. Ayting-chi, paxta zavodini qayerga http://eduportal.uzqurish foydaliroq bo‘lar ekan?
85 31-dars31-dars SANOATNI HUDUDIY TASHKIL ETISH HAMDA JOYLASHTIRISH SHAKLLARI
Sanoat geografiyasini o‘rganish jarayonida sanoat korxonalari o‘rtasida yaqin aloqalar mavjudligini bilib oldingiz. Ishlab chiqarish jarayoni o‘zaro bog‘langan korxonalarni bir-biriga yaqin joylashtirish – bir shaharda yoki yonma-yon turgan shaharchalarda qurish oqibatida sanoat tugunlari vujudga keladi (69-rasm). Sanoat tuguni tarkibidagi korxonalar yagona transport tarmoqlaridan, energiya va suv manbalaridan birgalikda foydalanadi (ba’zan xomashyo boyliklari ham umumiy bo‘ladi), ishchi kuchlarini ishlab chiqarishga to‘laroq jalb qiladi. Bularning hammasi mehnat unumdorligini oshirishga, mablag‘larni tejashga, korxonalar egallaydigan maydonni qisqartirishga olib keladi. Sanoat tugunlari – sanoat korxonalarini joylashtirishning eng maqbul shakllaridan hisoblanadi. Sanoat tugunlari, markazlari va punktlari to‘plangan hududlar sanoat rayonlari deyiladi. Sanoat rayonlarining katta-kichikligi har xil bo‘ladi. Angren–Olmaliq, Toshkent–Chirchiq, ayniqsa, katta sanoat rayonlaridir. Demak, korxonalari oz sonli bo‘lgan shaharcha sanoat punkti hisoblanadi. Bir qancha korxonalari bo‘lsa-yu, ammo ishlab chiqarish jarayoni bog‘lanmagan, suv va energiya ta’minoti umumiy bo‘lmagan shahar sanoat markazi deyiladi. http://eduportal.uz 69-rasm. Sanoat ishlab chiqarishni joylashtirish shakllari.
86 O‘zbеk stоn bоzоr qt sоd yot gа bоsq chmа-bоsq ch o‘tаyotgаnl g , bundа b r nch nаvbаtdа k ch k vа o‘rtа b znеsn r vоjlаnt r lаyotgаnl g sаbаb mаmlаkаt m zdа sаnоаtn ng hudud y tаshk l et shn ng erk n qt sоd y zоnа, k ch k sаnоаt zоnаs kаb yang shаkllаr vujudgа kеld . Bugung kundа mаmlаkаt m zdа 14 tа erk n qt sоd y zоnа fаоl yat yur tmоqdа. «Nаvо y», «Аngrеn», «J zzах», «Urgut», «G‘ jduvоn», «Qo‘qоn» vа «Hаzоrаsp» erk n qt sоd y zоnаlаr dа 62 ta lоy hа аmаlgа оsh r lgаn. Fаrmаtsеvt kа sоhаs gа хt sоslаshgаn «Nukus-fаrm», «Zоm n- fаrm», «Коsоnsоy-fаrm», «S rdаryo-fаrm», «Bоysun-fаrm», «Bo‘stоnl q- fаrm», «Pаrkеnt-fаrm» s ngаr 7 ta yang erk n qt sоd y zоnаn r vоjlаnt r sh bo‘y chа zch l shlаr оl b bоr lmоqdа. Erkin iqtisоdiy zоnа – mаmlаkаt vа chеt el kаp tаl n , st qbоll tехnоlоg ya vа bоshqаruv tаjr bаs n jаlb et sh mаqsаd dа tuz lаd gаn, аn q bеlg lаngаn mа’mur y chеgаrаlаr vа аlоh dа hu- quq y tаrt bоt bo‘lgаn mахsus аjrаt lgаn hududd r. Тоshkеnt shаhr tumаnlаr , Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs vа v lоyatlаrdаg bo‘sh turgаn yok sаmаrаs z sh yur tаyotgаn shlаb ch qаr sh b nоlаr dаn sаmаrаl fоydаlаn sh, yang kоrхоnаlаr tаshk l et shn rаg‘bаtlаnt r sh mаqsаd dа ushbu b nоlаr nеg z dа k ch k sаnоаt zоnаlаr tаshk l et ld . Маmlаkаt m zdаg k ch k sаnоаt zоnаlаr 96 tаgа yеtd . Bugung kungаchа ushbu zоnаlаrdа m ngdаn оrt q kоrхоnаlаr tаshk l et ld . Ulаrdа nаfаqаt chk , bаlk tаshq bоzоrdа hаm хаr dоrg r bo‘lgаn yеng l sаnоаt, k myo, оz q-оvqаt mаhsulоtlаr , elеktr tехn kаs buyumlаr , zаmоnаv y qur l sh mаtеr аllаr , mеbеl vа bоshqа tаyyor mаhsulоtlаr shlаb ch qаr lmоqdа.
1. Quyidagi omillardan qaysinisi sanoat tuguni vujudga kelishida hal qiluvchi ? rol o‘ynaydi: sanoat korxonalar n ng yagona transport tarmog‘ ga b rlash sh ; shlab ch qar sh jarayon ga bevos ta aloqador korxonalarn ng b r-b r ga yaq n joylashuv ; y r k shahar atrof da shaharchalar qad ko‘tar sh ; korxonan ng suv va energ yadan umum y foydalan sh ; shlab ch qar sh jarayon n lg‘or texnolog ya asos da tashk l et sh. 2. Маmlаkаt m zdа tаshk l et lgаn erk n qt sоd y zоnаlаrn yozuvs z хаr tаgа http://eduportal.uztush r ng.
87 32-dars32-dars TRANSPORT GEOGRAFIYASI
Transport yo‘lovch larn va yuklarn tash sh b lan mamlakat bo‘ylab ham, jahon bo‘ylab ham geograf k mehnat taqs mot n ng chuqurlashuv ga mkon yaratad . U mamlakatlararo qt sod y, madan y aloqalarn ng yuk- sal sh da muh m rol o‘ynayd . Yurt m z jahon s v l zats yas n ng qad m y davlatlar dan bo‘lgan n tar x darslar dan yaxsh b las z. Bunda o‘sha vaqtda Yevropa b lan Os yon bog‘lab turuvch – Buyuk Ipak yo‘l aynan b zn ng mamlakat hudud dan o‘tganl g aloh da o‘r n tutad . O‘zbek ston quruqlik (tem ryo‘l, avtomob l transport ), suv (dar- yo), havo, quvur (neft va tab y gaz tash sh) va elektron (elektr uzat sh l n yalar ) transportiga ega.
Yuk va yo‘lovch tash shda muayyan manz lga borgun cha transport- n ng kk , uch va hatto to‘rt tur dan foydalan shga to‘g‘r kelad . Aytayl k,
http://eduportal.uz 70-rasm. O‘zbekistonning asosiy transport tugunlari va aloqa yo‘nalishlari.
88 71-rasm. 2017-yilda O‘zbekiston tran sport turlari bajargan ish. xor j y safarga bormoqch bo‘lsak, tem ryo‘l vokzal yok aeroportgacha avtomob lda, so‘ngra poyezd yok samolyotda ko‘zlangan manz lga yeta- m z. O‘zbek stonda hoz rg zamon transport n ng (suv transport dan bo‘lak) barcha turlar dan keng ko‘lamda foydalan lmoqda (70-rasm). Barcha transport turlar x zmat ko‘rsat sh jarayon n ng o‘zaro aloqa- dorl g asos da transport majmuas n tashk l etad . Har b r transport tur ga mos yuk ort sh-tush r sh maydon , harakat yo‘nal sh , vokzal, aerodrom, bekat hamda aloqa vos talar bo‘lad . Tem ryo‘l, avtomob l yo‘l qur shga ko‘plab mablag‘ va vaqt kerak bo‘lad . Quvur transport ga esa m nglab tonna quvur sarflanad . Ammo suv, havo transport yo‘nal sh (trassa) oz mablag‘ evaz ga yo‘lga qo‘y lad . Transport turlari ishchi kuchini band qilishi bo‘y cha ham kesk n farqlanad . Yuk quvur, suv, tem ryo‘l transportlar da tash lgan da sarf- xarajat avtomob l yok havo transport da tash lgan yuk sarf-xarajat dan ancha kam bo‘lad . Neft yok yog‘och ort lgan ko‘plab vagonlarn b tta lokomot v tort b borayotgan n kuzatgand rs z? O‘sha lokomot vn 2–3 k sh g na boshqarad . Holbuk , 125 tonna yuk ko‘tarad gan eng katta av- tomob ln ham shuncha k sh boshqarad . Katta hajml 100 m nglab tonna yuklarn suv transport (tanker)da ta- sh lgandahttp://eduportal.uz esa yo‘l xarajat yana ham arzon tushad . Suv transport boshqa transportlardan sek n harakatlansa-da, ol s masofan to‘xtovs z bos b o‘tad .
89 Shu sababl tezl g katta, ammo stans yalarda to‘xtab-to‘xtab harakatlana- d gan poyezd b lan raqobatlasha olad . Yukn tem ryo‘l va suv transport da bevos ta egas ga yetkaz sh mkon yat ancha cheklangan. Avtomob lda esa stalgan joyga yetkaz b bersa bo‘lad . Transportning ishi un ng yuk tash sh hajm ga qarab belg lanad . Yuk tash sh hajm ma’lum vaqtda ma’lum masofaga tash lgan yuk m qdor d r. U tonna, k lometrda fodalanad (71-rasm). Transport turlari qan day yuk tash sh ga, harakat tezl g ga, shun ngdek, qancha yuk ko‘tara ol sh ga ko‘ra guruhlanad . Transport sanoat b lan q shloq xo‘jal g n ng shlab ch qar sh aloqalar n , turl hududlar o‘rtas dag mahsulot almash n sh n hamda tashq savdon ta’m nlayd . Yang hududlarn o‘zlasht r shda daf’atan transport yo‘llar o‘tkaz lad . Hoz rg zamon shaharlar hayot n transports z tasavvur q l b bo‘lmayd . Transportn ng mudofaa aham yat ham juda katta. Transport q t sod yotn ng ana shunday zarur y om l bo‘l sh barobar da unga talay m qdorda elektr, yoq lg‘ , metall, yog‘och sarflanad .
1. Mamlakat hayotida transportning roli qanday? Transport moddiy ishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlaridan nima bilan farq qiladi? ? 2. Transport korxonalariga misollar ayting. 3. O‘quv atlas dan mamlakat m zdag tem ryo‘llarn va aeroportlarn ko‘r b ch q ng.
33-dars33-dars O‘ZBЕKISTОN TRАNSPОRTINING ZАMОNАVIY RIVОJLАNISHI Теmiryo‘l trаnspоrti ql m y shаrо tlаr vа y l fаsllаr qаndаy bo‘l sh gа qаrаmаsdаn hаmmа vаqt shlаyvеrаd . Un ng tеzl g kаttа, yuk tаsh sh tаnnаrх n sbаtаn pаst. Теm ryo‘l mаgistrаllаr n turl yo‘nаl shdа qur sh mumk n. Маgistrаl (lоtinchа magistralis – аsоsiy) – аsоsiy yo‘nаlish, аsоsiy trаnspоrt yo‘li. Мustаqillik yillаri mаmlаkаtimizdа tеmiryo‘llаrning qurilishigа kаttа e’tibоr qаrаtildi vа hоzirgi vаqtgа kеlib ulаrning umumiy uzunligi 7 ming kilоmеtrdаn оrtdi. http://eduportal.uzАvvаllаri mаmlаkаtimiz pоytахtidаn Хоrаzm yoki Surxondaryo vilоyatigа bоrish uchun qo‘shni dаvlаt Тurkmаnistоn hududidаn o‘tishgа to‘g‘ri kеlgаn.
90 Xuddi shuningdеk, Fаrg‘оnа vо- diysigа Тоjikistоndаn o‘tilgаn. Bu hоlаt yo‘ lоvchi vа yuk tаshishdа оrtiqchа vаqt vа mаblаg‘ tаlаb qilgаn. Endilikdа mаmlаkаtimizdа bir butun tеmiryo‘l tizimini vu- judgа kеltirish, O‘zbеkistоn chеk- kа hududlаri rivоjlаnishini tеz- lаtish mаqsаdidа Nаvоiy–Uchqu - duq–Nukus, Surхоndаryo vа Qаsh- 72-rasm. «Afrosiyob» elektropoyezdi. qаdаryo vilоyatlаrini bоg‘lоvchi G‘uzоr–Bоysun–Qumqo‘rg‘оn, Тоshkеntni Fаrg‘оnа vоdiysi bilаn bоg‘lоvchi Аngrеn–Pоp tеmiryo‘llаri qurib bit- kаzildi. Маmlаkаtimizning dеyarli bаrchа tеmiryo‘llаri tеkisliklаrdаn, dаryo vоdiylаridаn o‘tsа-dа, аynаn Аngrеn–Pоp hаmdа G‘uzоr–Bоysun– Qumqo‘rg‘оn yo‘nаlishidаgi tеmiryo‘llаr bаlаnd tоg‘ оrаlаridаn o‘tаdi. O‘zbеkistоn tеmiryo‘llаrining mаmlаkаtimiz ichidаgi yo‘lоvchi vа yuklаrni tаshishdаn tаshqаri, Оsiyo vа Yevrоpа mаmlаkаtlаrining trаnzit yuklаrini tаshishdа hаm аhаmiyati оshib bоrmоqdа.
Тrаnzit – yuk yoki yo‘lоvchilаrning оrаliqdаgi stаnsiya, vilоyat, dаvlаt оrqаli o‘tishi.
Теmiryo‘llаr yo‘lоvchilаrni tаshishdа hаm muhim o‘rin tutmоqdа. Yil dаvоmidа tеmiryo‘ldаn 15–20 mln dаn ko‘prоq yo‘lоvchi fоydаlаnmоqdа. O‘zbеkistоndа tеmiryo‘llаr qo‘shni mаmlаkаtlаr (Qirg‘izistоn, То- jikistоn, Аfg‘оnistоn, Тurkmаnistоn)dаgigа qаrаgаndа ko‘p vа tехnik jihаtdаn ulаrdаn оldindа turаdi. So‘nggi o‘n yilliklаrdа O‘zbеkistоndа tеmiryo‘llаrning qurilishi vа elеktrlаshtirilishigа judа kаttа e’tibоr qаrаtildi. Теmiryo‘llаrning elеktrlаshtirilishi vа elеktrоvоzlаrning ishlаtilishi bilаn pоyеzdlаrning qаtnоv tеzligi, yo‘llаrning o‘tkаzish imkоniyati, dеmаkki, ish unumi оrtdi. Yo‘lning o‘tkаzish imkоniyati – tеmiryo‘llаrdаn bir kеchа-kunduzdа o‘tish mumkin bo‘lgаn pоyеzdlаr miqdоri. Ikki yo‘lli tеmiryo‘llаr- ning o‘tkаzish imkоniyati bir kеchа-kunduzdа 150 juft pоyеzdgа, bir yo‘lli tеmiryo‘llаrdа esа, 30 juft pоyеzdgа yеtishi mumkin. http://eduportal.uzТеm ryo‘llаrn jаhоn tаlаblаr dаrаjаs dа tехn k j hоzlаn sh tufаyl Тоshkеnt–Sаmаrqаnd yo‘nаl sh dа yo‘lоvch lаr tаsh shgа mo‘ljаllаn-
91 gаn zаmоnаv y tеzyurаr «Аfrоs yob» elеktrоpоyеzdlаr qаtnоv yo‘lgа qo‘y ld (72- rаsm). O‘rtа Оs yodа b r nch bоr bunyod et lgаn tеzyurаr tеm ryo‘ln fоydаlаn shgа tоpsh r l sh nаt jаs dа tur zm r vоjlаn sh bаrоbаr dа аvtоmоb l yo‘llаr dаg t g‘ zl k- kа bаrhаm bеr ld . End l k dа «Аfrоs yob» elеktrоpоyеzdlаr Тоshkеnt–Buхоrо, Тоshkеnt–Qаrsh –Shаhr sаbz yo‘nаl shlаr bo‘y chа hаm qаtnаmоqdа. Avtomobil transporti yuklarn (bosh- qa transportga qayta ortmay) bevos ta ste’molch ga yetkaz b bera olad . Avto- mob l transport sanoat va q shloq xo‘jal g korxonalar n mag stral transport b lan bog‘layd , shaharlardag va shaharlar atrof hududlar dag yuklarn ng asos y q sm n tash yd . Q sqa (100 km gacha) va o‘rtacha 73-rasm. Tog‘ yo‘llari. masofa larga yo‘lovch hamda yuk tash sh- da tem ryo‘l larga qaraganda avtomob l afzald r. Mamla kat m z n ng tog‘l rayonlar da avtomob l transport n ng aham yat , ayn qsa, katta (73-rasm). 1940-y llarda qur lgan Toshkent, S rdaryo, J zzax, Samarqand, Qash- qadaryo va Surxondaryo v loyatlar orqal o‘tad gan Katta O‘zbek trakt muh m aham yatga egad r. Un ng uzunl g 700 km dan ortad . 1959-y lda Toshkent–Angren–Qo‘qon avtomob l yo‘l (248 km) qur ld . Qurama tizma tog‘idagi Qamchiq dovonidan (dengiz sathidan salkam 2270 m balandlikda) o‘tadigan bu yo‘l orqali Toshkentdan Farg‘ona vodiysiga tashiladi gan yuklar temiryo‘lda tashiladigan yuklarga qaraganda 3–4 baravar tez yetkaziladi. Ushbu yo‘l kengaytirilib, Qamchiq dovoni yaqinida ikkita tonnel ishga tushirildi (74-rasm). 2012-yilda uzunligi 116 km bo‘lgan Guliston–Ohangaron avtomobil yo‘li foydalanishga topshirildi. Mamlakat v loyatlar n ng Qozog‘ ston hamda Q rg‘ z ston b lan transport- qt sod y aloqalar Toshkent shahr orqal amalga osh r lard . Sha- harda transport harakat n kamayt r sh maqsad da shahar tashqar s da halqa yo‘l barpo et lgan. Un ng uzunl g 64 km bo‘l b, O‘zbek stonda shunday http://eduportal.uzmaqsadda qur lgan yagona yo‘l h soblanad . O‘zbek stonn ng mustaq ll kka er sh sh xor j y mamlakatlar b lan bog‘-
92 layd gan yo‘llarga eht yojn ku- chayt rd . Mamlakat m z shu maqsadda X toy va Pok ston- ga ch q sh mkon yat n beruv- ch And jon–O‘sh–Ergashtom– Qashqar avtomob l yo‘l hamda H nd okean ga ch q shga mkon berad gan Term z–H rot–Karach avtomob l yo‘l qur l sh da va ularn qayta qur shda o‘z ulush b lan qatnashmoqda. 74-rasm. Qamchiq do vo ni dagi tonnel. Suv transportida tab y suv yo‘llar dan foydalan lad . Shun ng uchun suv yo‘l n ng yo‘nal sh ko‘p ncha zarur y yo‘nal shlarga to‘g‘r kelavermayd . Unga yoq lg‘ ko‘p sarfl anmayd va katta hajml yuklarn ham tash yvera- d . Lek n harakat tezl g kam. O‘zbеk stоn mаtеr k chkаr s dа jоylаshgаn mаmlаkаt bo‘lgаnl g uchun suv trаnspоrt n ng аhаm yat kаttа emаs. Hoz rda suv transport asosan Amudaryo kemach l g dan borat. Respub- l kada «Term z daryo port », «Xorazm daryo fl ot », «Qoraqalpog‘ ston daryo fl ot » b rlashmalar tashk l et lgan. Mamlakat daryo fl ot da 150 ga yaq n teplo- xod, shun ngdek, barjalar, yordamch kemalar va boshqa texn ka vos talar bor. Yuklar asosan Term z–Hayraton, Sharlovuq–To‘rtko‘l, Xo‘jayl –To‘rtko‘l, Xo‘jayl –Berun y, Qoratov–Tax atosh yo‘nal shlar da tash lad . Kelajakda O‘zbek ston ham jahon okean da o‘z n ng flot ga ega bo‘lad . Hoz rcha chetga ch qar layotgan va chetdan kelt r layotgan yuklarn ng muayyan q sm n k ra haq – fraxt evaz ga boshqa davlatlarn ng kemalar tash b bermoqda. Fraxt – suv yo‘l da yuk tash sh haq . Bu haq yuk n ng og‘ rl g , qan- cha masofaga tash l sh , hajm , kemada tash sh vaqt m q dor ga ko‘ra belg lanad . O‘zbek ston chetga sotgan mollar n chet el kema lar da tash b, ko‘p mablag‘ sarflashga majbur bo‘lmoqda. Havo transporti transportn ng eng q mmat va shu b lan b rga eng tez ha- rakatlanad gan hamda joy relyef ga kam bog‘l q bo‘lgan tur d r. Yo‘lovch n uzoq masofaga, xusu san, xor jga elt shda, b ronta ham transport havo transpor- t o‘rn n bosa olmayd . Havo transport da tash lad gan yuklarn ng ko‘pch l g shosh l nch va q mmatbaho yuklard r (tez buz lad gan mahsulotlar, pochta va boshqalar).http://eduportal.uz Bugung kunga kel b mamlakat m z ko‘plab xor j y mamlakatlar b - lan havo yo‘llar orqal bog‘lanmoqda. Yon ga «O‘zbek ston» deb yoz lgan va
93 Davlat bayrog‘ ko‘r n sh tush r lgan samolyot larn ko‘plab mamlakat- larn ng aeroportlar da uchrat sh mumk n (75-rasm). Havo transport yo‘lovch (har y l 2 mln dan ort q k sh ) tash sh j hat dang na emas, balk har x l yuk tash sh j hat dan ham aham yatl d r. Mahall y havo yo‘llar n ng umum y uzunl g 60 m ng km dan ortd . Tosh- 75-rasm. O‘zbekiston havo yo‘llariga kent mamlakat m z havo transport - qarashli samolyot. n ng eng y r k tugun ga ayland . Quvur transportidan, asosan, gaz va q sman neft tash shda foydalan la- d . Gaz quvurlar ch da Jarqoq–Buxoro–Samarqand–Toshkent, Muborak– Toshkent trassalar juda muh md r (ularn 70-rasmdan top ng). O‘zbek stondan Uralga (2100 km), Moskvaga (3500 km) o‘tkaz lgan gaz quvurlar d ametr - n ng kattal g va uzunl g j hat dan jahonda old ng o‘r nlardan b r n egallayd . Quvur transport n ng sh unum quvurn ng d ametr dan tashqar , gaz yok neft qanday bos m b lan harakatlan sh ga ham bog‘l qd r. Fan va texn ka yutuqlar 120 atmosfera bos m da gazn yubor sh mkon n bermoqda. Lek n mamlakat m z quvur transport da hoz rcha bos m 40 atmosferadan oshmayo- t r. O‘zbek ston sharo t da neft va gazn quvurlar vos tas da tash sh sh mol- dag davlatlardag ga qaraganda b rmuncha qulay. Neft, gaz sovuqda quyuq- lashad va quvurdan o‘t sh sek nlashad . Bun ng choras s fat da quvurlar ma’lum oral qda maxsus pechlar yordam da s t b tur lad . O‘zbek stonn ng q sh u qadar sovuq bo‘lmasl g dan bunday pechlarga zarurat yo‘q. Demak, qo‘sh mcha xarajat yo‘ql g dan ste’molch ga arzonga tushad . Mamlakat m zda elektr t z m vujudga kel sh va un ng O‘rta Os yo t z - m ga ulan sh b lan transportn ng yang tur – elektron transporti vujudga keld . V loyatlararo va davlatlararo o‘tkaz lgan yuqor kuchlan shl elektr l n yalar orqal elektr quvvat uzat lad . 1. 71-rasmdan foydalanib, avtomobil va temiryo‘l transporti orqali yiliga necha mln tonna yuk tashilishi va yuk tashishning o‘rtacha masofasini aniqlang. ? 2. Transport tuguni nima? Atlas xaritasidan transport tugunlariga misollar keltiring. 3. O‘zbekistonda transportning qaysi turlari rivojlangan? http://eduportal.uz4. Yozuvsiz xaritadagi transport mavzusiga doir topshiriqlarni bajaring hamda mustaqillik yillari qurilgan temiryo‘llarni belgilang.
94 AHOLIGA XIZMAT KO‘RSATISH 34-dars SOHALARI
Mаmlаkаt m zdа dаvlаt budjеt хаrаjаtlаr n ng qаr yb 60 fо z jt mо y sоhаn r vоjlаnt r shgа yo‘nаlt r lаd . U аsоsаn mоdd y nе’mаt shlаb ch qаrmаyd gаn sоhаlаrn qаmrаb оlаd . 10-dаrs mavzusidаn mоddiy nе’mаt ishlаb chiqаrmаydigаn sоhаlаrgа nimаlаr kirishini eslаng! Shun ngdеk, ungа аlоqа х zmаt hаm k rаd . Mаzkur sоhа х zmаt ko‘rsаt sh sоhаs hаm dеb yur t lаd . Iqt sоd yot m zn bаrqаrоr r vоjlаnt r shdа х zmаt ko‘rsаt sh sоhаs tоbоrа kаttа rоl o‘ynаmоqdа. Х zmаt ko‘rsаt sh sоhаlаr tаrk b n hоyatdа х lmа-х l vа murаkkаb (76- rаsm). Gаrch qt sоd yotn ng bаrchа sоhаlаr аhоl n ng mоdd y-mа’nа- v y eht yoj n qоnd rsа-dа, аmmо bundа х zmаt ko‘rsаt sh sоhаlаr n ng o‘rn bеq yosd r. Un ng bosh vaz fas ahol ga ma sh y x zmat ko‘rsat shn ko‘payt r sh hamda ularn ng tur va s fat n yaxsh lashd r. Iqt sоd yotn ng stаlgаn sоhаs gа qаrаng, undа faol yat yur tayotgаn mаlаkаl kаdrlаrn х zmаt ko‘rsаt sh sоhаs (ta’l m)dа tаyyorlаngаnl g gа guvоh bo‘lаs z. Shun ngdеk, mеhnаtkаshlаrn ng dаm оl sh , dаvоlаn sh х zmаt ko‘rsаt sh muаssаsаlаr dа kеchаd . Shu sоhа shаrоfаt b lаn kаdrlаr kаsаll g , ya’n sh kunlаr n ng yo‘qоt l sh kаmаyad . Bulаr o‘z nаvbаt dа jt mо y mеhnаt unumdоrl g n yuksаl sh gа оl b kеlаd . Х zmаt ko‘rsаt sh sоhаs nsоnn ng mаdаn y-mа’r f y ruh yat n r vоjlаnt r sh b lаn ulkаn jt mо y аhаm yatgа egа. Хizmаt ko‘rsаtish muаssаsаlаrini jоylаshtirishdа b r qаtоr оm llаr rоl o‘ynаyd . B r nch dаn, х zmаt ko‘rsаt sh sоhаlаr kоrхоnа vа muаssаsаlаr
http://eduportal.uz 76-rasm. Xizmat ko‘rsatish sohalari tarkibi.
95 аhоl , аsоsаn, qаyеrdа gаvjum bo‘lsа, o‘shа jоydа bаrpо q l nаd . B rоq hаr qаndаy аhоl punkt dа bаrchа х zmаt ko‘rsаt sh muаssаsаlаr bo‘lаvеrmаyd . Chunk bu sоhа х zmаt gа muаyyan m qdоrdа tаlаbgоr bo‘l sh shаrt. Chunоnch , аhоl s оz, k ch k q shlоqlаrdа y r k хt sоs- lаsht r lgаn sаvdо kоrхоnаlаr yеtаrl sаmаrа bеrmаyd . Ikkinchidаn, хizmаt ko‘rsаtish muаs sа sаlаrini jоylаshtirishdа хizmаtgа tаlаb ning dаvriyligi hаm jiddiy tа’sir etаdi. Bа’zi хizmаt turlаrigа ehtiyoj kunlikdir. Bulаrgа uy-jоy kоmmunаl хizmаti, mаktаbgаchа vа umumiy o‘rtа tа’lim muаssаsаlаri, sаvdо хizmаti kirаdi. O‘rtаchа muddаt (bir оydа bir nеchа bоr) fоydаlаnilаdigаn хizmаt turlаri hаm bоrki, ulаrgа sаrtаrоshхоnа, go‘zаllik uyi, kimyoviy tozalash, kinоtеаtr vа bоshqаlаr kirаdi. Bоshqа хizmаt turlаri bоrki, ulаrdаn yil dаvоmidа bir mаrtа vа hаttо undаn hаm kаm fоydаlаnilаdi. Jumlаdаn, uzоq muddаt fоydаlаnilаdigаn buyumlаr хаrid qilish yoki ulаrni tа’mirlаsh, sаyyohlik хizmаti, muzеygа bоrish kаbilаr. Dеmаk, хizmаt ko‘rsаtishning dаvriyligidаn хizmаt ko‘rsаtish kоrхоnаlаrini jоylаshtirish tаmоyillаri yuzаgа kеlаdi. Кundаlik хizmаt ko‘rsаtish kоrхоnаsi uy yoki ish jоyi yaqinidа bo‘lishi kеrаk. Uzоq muddаt оrаl g‘ dа murоjааt q l nаd gаn х zmаt uchun s fаt vа х zmаtn ng х lmа-х ll g muh md r. Avtomob l, telev zor xar d q l sh yok mutaxass s sh fokor stab, maxsus shu sohaga xt soslashgan ancha ol sdag muassasaga ham murojaat q l nad . Axborotlarn tarqat sh, shun ngdek, mamlakat qt sod yot n bosh- qar shda aloqa xizmati muh m o‘r n tutad . Aloqa х zmat kk х l bo‘lad . Pochta aloqasi turl pochta jo‘natmalar (хat, bandеrol, pos lka va hokazolar)n qabul q l sh, jo‘nat sh va yеtkaz b bеr shn o‘z ch ga olad . Pochta aloqas ga o‘хshash х zmat yurt m zda bundan 2,5 m ng y l avval ham bo‘lgan. U davrlarda choparlar podsho farmonlar n no blarga va qal’alardag хabarlarn mamlakat poytaхt ga yеtkaz b turgan. Ikk nch s elеktron aloqa bo‘l b, u tеlеfon, tеlеgraf, rad o, tеlеv dеn yе, elеktron pochta kab larn o‘z ch ga olad . Tеlеgraf aloqasi yurt m zda XIX asrn ng 80-y llar da tеm ryo‘l qur l sh b lan b r vaqtda vujudga kеlgan. Dastlabk tеlеgraf stans yas bundan I asr avval Toshkеntda shga tushgan. Rеspubl kam zda mobil aloqa х zmat tеz r voj- lanmoqda. End l kda undan foydalanuvch lar son 19 m ll ondan oshd . http://eduportal.uz1985-y lda shga tush r lgan Toshkent teleminorasi Buyuk m noralar xalqaro federa ts yas ro‘yxat ga k r t lgan bo‘l b, balandl g bo‘y cha dun-
96 yon ng yetakch o‘nta telem noras qator da turad (77-rasm). Mamlakat ahol s davlat va t jorat telerad odasturlar va raqaml telev - den ye b lan ta’m nlangan. Hoz rda o‘ndan ort q telekanallar faol yat ko‘rsatmoqda. Х zmat ko‘rsat sh sohalar ch da mat- baach ilik ham muh m rol o‘ynayd . S z o‘q yotgan darsl k, k tob, jurnal, gazеta va boshqalar matbaach l k korхonas bo‘lgan nashr yot va bosmaхonalarda tayyorlanad . Dastlabk bosmaхona XV asr o‘rtalar da Gеrman yada tashk l q l ngan bo‘lsa, b zda b r nch bosmaхona XIX asr oх rlar da sh- ga tushgan. Bugung kunda mamlakat m zda 120 dan ort q bosmaхona faol yat ko‘rsatmoqda. Mustaq ll kdan so‘ng bosmaхonalar tubdan qayta j hozland . End l kda ularda matn va rasmlar zamonav y kompyutеrlarda tеr lmoqda va chop et lmoqda. Ta’lim. Iqt sod yotn ng barqaror va jadal yuksal sh da nson om l hal q luvch ekanl - 77-rasm. Balandligi 375 metr g n b las z. Ammo bunda mutaхass slarn ng bo‘lgan Toshkent teleminorasi. ma’lumot darajas , ma’nav yat yana ham muh md r (78-rasm). Mamlakatda 10 m ngga yaq n umum y o‘rta ta’l m mаktаblаr , ko‘plаb аkаdеm k l tsеy vа kаsb-hunаr kоl lеjlаr fаоl yat ko‘rsаtmоqdа. So‘ngg y l lаrdа mаmlаkаt m zdа ol y mа’lumоtl mu tахаss slаr- gа eht yoj kаttаl g dаn kеl b ch q b, yang оl y tа’l m muаssаsаlаr , ulаrn ng f l аllаr hаmdа r vоjlаngаn хоr j y mаmlаkаtlаrn ng nufuzl ns- t tut vа un vеrs tеtlаr b lаn qo‘shmа tа’l m muаssаsаlаr оch lmоqdа.http://eduportal.uz Bugung kunda mamlakatda savodхonl k dara- 78-rasm. Ta’limga e’tibor – kelajakka e’tibor.
4 – Geografi ya, 8-sinf. 97 jas 99,3 fo z bo‘l b, bu dunyodag eng yuqor ko‘rsatk chlardan b r n tashk l etad . Sog‘liqni saqlash. Yurt m zdа аmаlgа оsh r lаyotgаn kеng ko‘lаml slоhоtlаr, хususаn, sоg‘l qn sаqlаsh t z m n slоh q l n sh nаt jаs dа fu- qаrоlаr m zn ng o‘rtаchа umr ko‘r sh dаvоm yl g 1990-y ldаg 67 yoshdаn 2017-y ldа 74 yoshn tаshk l etd va bu borada O‘zbеk ston r vojlangan 79-rasm. Xizmat ko‘rsatish mamlakatlar qator dan joy old . sohasida sog‘liqni saqlash Sog‘l qn saqlash sohas dag slo- alohida o‘rin tutadi. hotlar nat jas da zamonav y t bb yot anjomlar dan samaral foydalan lmoqda (79-rasm). Ahol n ng ovqatlan sh n yaхsh lash, un va tuzn zarur m kroelеmеntlar b lan to‘y nt r sh, onalar va bolalarn v tam nga boy dor -darmonlar b lan ta’m nlash bo‘y cha amalga osh r lgan chora-tadb rlar tufayl bugung kunda bolalar m zn ng 92 fo z r vojlan sh ko‘rsatk chlar bo‘y cha Jahon sog‘l qn saqlash tashk lot standartlar ga mos kеlad .
1. Xizmat ko‘rsatish sohasining yuksalishi nimalarga bog‘liq? 2. 8-sinf atlasining umumta’lim maktablari, oliy va o‘rta maxsus ta’lim mu as- ? sasalari, sog‘liqni saqlash, madaniyat mavzusidagi xaritalardan foydalanib, ularning joylanishini viloyatlar bo‘yicha qiyosiy tahlil qiling. 3. Mahallangizdagi xizmat ko‘rsatishga aloqador ishlab chiqarish yoki xizmat turlarini geografi ya daftaringizga yozing. 4. Yozuvsiz xaritadagi xizmat ko‘rsatish sohalariga tegishli mavzu top- shiriqlarini bajaring. 5. Sizningcha, xizmat ko‘rsatishning qaysi jihati qanoatlantirmoqda-yu, qaysi jihati talab darajasida emas? 6. Matn bilan tanishib chiqib, quyidagi jadvalni daftarga chizib oling va to‘ldiring:
t/r Jami xizmat turlari Shundan tumanimizda mavjudlari 1 http://eduportal.uz...
98 O‘ZBEKISTONDA RЕKRЕATSIYA VA 35-dars33-dars TURIZM Х zmat ko‘rsat sh sohalar oras da rеkrеats ya х zmat so‘ngg y llarda kеng r vojlanmoqda. Rеkrеatsiya хizmati mеhnat q l sh jarayon da sarf- langan kuch, enеrg yan t klashda muh m om l h soblanad .
Rеkrеats ya х zmat n r vojlan sh uchun zarur bo‘lgan om llar: – kundal k eht yojlar dan ortt rgan mablag‘; – rеkrеats ya rеsurslar ; – rеkrеats ya хo‘jal g bo‘l sh .
Rеkrеatsiya rеsurslari kk х l, ya’n tab y rеkrеats ya hamda madan y- tar х y rеkrеats yaga bo‘l nad . Tab y rеkrеats ya rеsurslar ga tab y sharo t va tab y boyl klar zam n da vujudga kеlgan sharsharalar, g‘orlar, buloqlar, so‘l m tog‘ yonbag‘ rlar k rad . Tab y muh t kеsk n o‘zgargan, t g‘ z nfra- struktura sharo t da ahol n ng tab at qo‘yn da, maхsus dam ol sh maskanlar da hord q ch qar shga eht yoj kuchaymoqda. Iss q avj ga ch qqan yoz oylar da tеk sl klarda yashovch ahol tog‘ maskanlar ga osh qad . Tog‘lar m z mo‘tad l havos , g‘aroy b o‘s ml k va hayvonot dunyos hamda sh fobaхsh buloqlar b lan tab y-rеkrats on rayon s fat da хor jl klarn ham maftun etmoqda. Tog‘larn ng tab at sh fo baхsh va maftunkor joylar da davolash va dam ol sh maskanlar mavjud. Toshkеnt v loyat dag «Ch myon», Farg‘ona vod ys dag «Shoh mardon», «Chodak», «Nanay», «Quvasoy», «Bog‘ shamol», «Chortoq» dam ol sh zonalar va Buхoro v loyat dag «S tora Moh Хosa», Qashqadaryo v loyat dag «M roq » kab davolash maskanlar xor jda ham mashhur. O‘z navbat da qad mg shaharlar, maqbaralar, qal’alar, mе’morch l k b - nolar , muzеylar mamlakat m z madan y mеros n tashk l etmoqda. Fusunkorl g hamda salobat b lan m ll onlab k sh larn lol qold rayot- gan tar х y ob dalar m z хor j y tur stlarn yurt m z sar chorlamoqda. Ana shunday tar х y-madan y obyеktlar zam n da vujudga kеlgan rayonlar, asosan, Samarqand, Buхoro, Х va, Shahr sabz, Toshkеnt, Qo‘qon kab shaharlarda joylashgan (80-rasm). Afsus, ajdodlar m z bunyod etgan 36 m ng tar х y ob dadan 7 m ngtas g na saqlangan. Qolganlar mustamla- kach lar tomon dan turl yo‘llar b lan vayron et lgan. End l kda ular katta mablag‘http://eduportal.uz va mеhnat sarflab bo‘lsa-da, ta’m rlanmoqda. Zero, sayyohl k (tur zm) dunyo qt sod n ng eng jadal r vojlanayotgan
99 80-rasm. O‘zbekistonning eng yirik turistik markazlari. sohalar dan b r ga ayland . Un ng keng qamrovl taraqq yot esa ko‘plab mamlakatlar uchun katta daromad manbay bo‘l b bormoqda. BMTn ng Jahon sayyohl k tashk lot ma’lumot da 2015-y lda dunyo bo‘y cha 1,184 mlrd sayyoh qayd et lgan bo‘lsa, 2016-y l yakun bo‘y cha bu ko‘rsatk ch 1,235 mlrd ga, ya’n 3,9 fo zga oshgan. Sayohatch larga ko‘rsat lgan eksport x zmatlar q ymat 2015-y lda qar yb 1,5 tr ll on AQSH dollar n tashk l q lgan. 2016–2017-y llarda ham bu raqamlarda katta tafovutn ko‘r sh mumk n. Shu bo s, dunyon ng ko‘plab davlatlar ushbu sohan yanada r voj- lant r sh, bu borada teg shl nfrastrukturan jahon standartlar darajas da yarat sh va sayyohlar oq m n osh r sh bo‘y cha barcha chora-tadb rlarn amalga osh rmoqda. 2015-y lda eng ko‘p xor jl k mehmonlarn qabul q l shda Frans ya (83,7 m ll on), AQSH (74,8 m ll on), Ispan ya (65,0 m ll on), X toy (55,6 m ll on) va Ital ya (48,6 m ll on) kuchl beshl kn egallad . Afsus- k , O‘zbek ston bu sohada hal ancha orqada ekanl g n ko‘r sh mumk n. Xususan, Butunjahon tur zm va sayohatlar bo‘y cha kengash (BTSK) to- mon dan ber lgan bahoga ko‘ra, O‘zbek ston sayyohlar tashr f bo‘y cha dunyo mamlakatlar oras da 150-o‘r nn egallayd . Yurt m z jahon sayyohl k bozor da o‘z o‘rn ga ega bo‘l sh ga qara- masdan, tur stlarga qulay sharo t yarat sh, serv s x zmat n yaxsh lash, http://eduportal.uzsayyohl k ob dalar n ng joz badorl g n osh r sh va reklaman kuchayt - r sh darajas yetarl emas ed .
100 End l kda mamlakat m zda tur zmn r vojlant r sh boras da keng ko‘laml shlar amalga osh - r shga k r sh ld . Jumladan, tur zm sohas da fa- ol yat yur tmoqch bo‘lgan tad- b rkorlarga mt yozl kred tlarn ber sh hamda yer old -berd sh- lar yeng llasht r l b, jahon an- dozalar ga javob berad gan meh- monxonalar son n ko‘payt r sh, shu orqal raqobatn kuchayt - 81-rasm. O‘zbek stonga sayyohlar tashr f . r sh, mehmonxona narxlar n arzonlasht r shga k r sh ld . Yana b r muh m yo‘nal sh – tur stlarga x zmat ko‘rsat sh bo‘y cha xor j y t llarn hamda tar x va geograf yan puxta b lad gan mutaxas- s slarn tayyorlash t z m n takom llasht r shd r. G dlar, mehmonxona xod mlar , tur st k x zmatlar ko‘rsat shn ng yanada mukammal standart- lar n o‘rnat sh shular jumlas dand r. Samarqandda och lgan «Ipak yo‘l » Xalqaro Tur zm un vers tet faol yat ham shu maqsadlar uchun x zmat q lmoqda. Bunga qo‘sh mcha rav shda xor j y ol y ta’l m muassasalar b lan hamkorl kdag qo‘shma fakultetlar, xor j y OTMlar f l allar ham soha mutaxass slar n tayyorlashda yordam bermoqda. Hoz r bu borada, ayn qsa, Ross ya, Koreya, Turk ya Tur zm akadem yas , Yevropa ol y- gohlar b lan faol sh ol b bor lyapt . Nat jada mamlakat m z bo‘ylab sayohat q luvch larn ng son y ldan y lga osh b bormoqda. Umuman olganda end l kda tur zm sohas ga m ll y qt sоd yotga yuqоr dаrоmаd kеlt rаd gаn st qbоll tаrmоqlаrdаn b r s fаt dа qаrаlmоqdа. Zеrо, mаmlаkаt m zdаg tаr х y оb dаlаrn ng qаr yb 200 tаs mаdаn y mеrоs оbyеktlаr s fаt dа YuNЕSKО ro‘yхаt gа k r t lgаn. Rеkrеatsiya хo‘jaligi tark b ga mеhmonхonalar, dam ol sh uylar va bazalar , sanator yalar, turbazalar, tur st k transport va boshqalar k rad . 1. Xizmat ko‘rsatish muassasalaridan qay biri aholi punktlaridan xoli joyda bo‘lgani ma’qul? ? 2. Tuman yoki qishloqlarimizdagi xizmat ko‘rsatish muassasalarini o‘rganib, bu boradagi yutuq va kamchiliklarni aniqlang. 3. Tabiatning maftunkor joylari qaysi viloyatlarda ko‘p (7-sinf «O‘zbekiston http://eduportal.uztabiiy geografi yasi» kursidan eslang)?
101 36-dars36-dars TASHQI IQTISODIY ALOQALAR S z shaxs y tomorqa yok xusus y fermer xo‘jal g ng zda yet sht rgan mahsulotn o‘z ng zda bo‘lmagan mahsulotga almasht r sh yok bozorda sot shga eht yoj sezas z. Bunday holatn davlatlararo munosabatlarda ham kuzatam z. Darhaq qat, O‘zbek stonda shlab ch qar layotgan muayyan mah- sulot, buyumga talab xor jda katta bo‘lsa, un mamlakat eht yoj dan ort q shlab ch qar sh maqsadga muvof q. Aks ncha, o‘z m zda shlab ch qar shdan ko‘ra xor jdan kelt r lsa arzon tushad gan mollarn sot b ol sh ma’qul. O‘zbek ston mash nalar, k myo mahsulotlar , qora va rangl metall, elektr energ ya, gaz, paxta tolas , oz q-ovqat mollar , p lla, qorako‘l s ngar mahsulotlarn eksport q luvch mamlakatlardan h soblanad . O‘z navbat da O‘zbek ston o‘z da yet shmagan oz q-ovqat va sanoat mollar n , shun ng- dek, xalq ste’mol buyumlar n mport q lad . O‘zbek ston xalqaro qt sod y hamkorl kka faol k r shgan. Hoz rg kun- da 140 dan ort q davlat b lan savdo aloqalar ol b borad . Ayn qsa, dunyoda yetakch bo‘lgan German ya, AQSH, Ross ya, Yapon ya, Frans ya, Ital ya, Koreya Respubl kas , Turk ya, X toy kab davlatlar b lan hamkorl g jadal sur’atlarda r vojlanmoqda. O‘zbеk stоngа ekspоrt vа mpоrt q l nаyotgаn mаhsulоtlаrn ng eng ko‘p Х tоygа to‘g‘r kеlmоqdа (82-rаsm). Tovarlarn tashq bozorga, xor jga ch qar l sh eksport deb atalad . Aks ncha, chet mamlakatlardan zarur mahsulotlarn , mollarn ol b kel sh import deb atalad . 2018-y lda eksport 14,3 mlrd, mport esa 19,6 mlrd AQSH dollar n tashk l q ld . O‘zbek stonn ng tashq savdos y ldan y lga ort b bor sh nat - jas da mamlakat m z xalqaro mehnat taqs mot da faol sht rok etmoqda. Mamlakat tashq savdo s yosat n ng asos m ll y qt sod yot raqobatbar- doshl g n osh r sh hamda mamlakatn ng eksport saloh yat n kengayt r sh va tark b n takom llasht r shd r. So‘ngg y llarda eksport tark b da katta job y o‘zgar shlar sod r bo‘lmoqda. Jumladan, xomashyo mahsulotlar eksport kamay b, yuqor s fatl tayyor mahsulotlar eksport n ng ulush oshmoqda. Kelgus da eksportga mo‘ljallangan avtomob llar, yuqor kuchlan shl ag- regatlar, ma sh y elektr asboblar , t bb yot va qur l sh hamda to‘q mach l k va t kuvch l kka o d q mmatbaho mahsulotlarn shlab ch qar sh kuchayad . Ayn qsa, mamlakat m zda yet sht r lgan meva va sabzavotlar eksport n http://eduportal.uzkuchayt r sh zarur. Yana b r muh m vaz falardan b r – bu dehqon va fer- mer xo‘jal klarga tashq bozorda barqaror xar dorlarn top shd r.
102 82-rasm. O‘zbe kis ton ning xorijiy mamlakatlar bilan tashqi savdosi (umumiy hajmga nisbatan foiz hisobida, 2017). Ishlab ch qar shn ng r vojlan sh ga hamohang ko‘plab mahsulotlarn ng, jumladan, yoq lg‘ , oz q-ovqat va xalq ste’mol buyumlar n ng mport q sqarmoqda (83-rasm). Umum y mportn ng 3/4 q sm n texn k va shlab ch qar sh j hozlar hamda asbob-uskunalar tashk l q lad . Bu mamlakat qt - sod yot n ng r vojlan sh st qbollar ga aynan mos kelad . O‘zbek stonda 4200 dan ort q xor j y korxona faol yat ko‘rsatmoqda. End - l kda O‘zbek ston Jahon Bank , Os yo Taraqq yot Bank , Islom Taraqq yot Ban- k , OPEC Xalqaro R vojlan sh Jamg‘armas , Saud ya Taraqq yot Jamg‘arma - s kab xalqaro mol yav y tashk lotlar b lan yaq n hamkorl k q lmoqda. Xalqaro mol yav y tashk lotlar b lan hamkorl k q l b, mamlakat shlab ch qar sh kuchlar n modern zats ya q l sh va yang lash uchun chet el sarmoyas n k r t sh shakl investitsiya deb atalad . Mamlakat taraqq yot n jadallasht r sh uchun nvest ts yalarn yanada ko‘proq jalb et sh maqsadga muvof q bo‘lad . Tashq qt sod y aloqalarn r vojlan sh st qbollar taqozos o‘laroq mamlaka- t m zhttp://eduportal.uz hudud da maxsus erk n qt sod y zonalar tashk l et lаyotgаnl g хusus dа avvalg dаrslardаn хаbаrdоrs z. Ularn ng dastlabk s O‘zbek ston hudud n ng
103 83-rasm. Xorijiy mamlakatlar bilan tashqi savdo aylanmasi (foiz hisobida). geograf k markaz – Navo y v loyat da tashk l et lgand . U barcha turdag samo- lyotlarn qabul q lad gan xalqaro aeroport va u b lan aloqador bo‘lgan turl x zmat ko‘rsat sh korxonalar dan va muassasalar dan tashk l topgan ulkan majmuad r. Tovarlar savdos dan tashqar , xor j y davlatlar b lan hamkorl kda transport t z mlar barpo q l nmoqda, tab atn muhofaza q l sh va o‘zgart r sh masalalar hal et lmoqda. Bunda O‘zbek ston dunyon ng yetakch xalqaro tashk lotlar b lan hamkorl k q lgan holda, davrn ng dolzarb muammolar n hal et shga ham j dd y e’t bor qaratmoqda. Shanxay hamkorl k tashk lot (SHHT), Yevropa Itt foq (YI), Mustaq l davlatlar hamdo‘stl g (MDH), Yevros yo qt sod y hamdo‘stl g (YIH), Islom konferens yas tashk lot (IKT) va boshqa xalqaro tashk lotlar shular jumlas dand r. O‘zbek stonn ng jahon xo‘jal g dag o‘rn n , un ng boshqa mamlakatlar b lan qt sod y aloqalar n 9-s nfda «Jahon qt sod y va jt mo y geograf yas » darslar da yanada chuqurroq o‘rganas z. 1. O‘zbek ston b lan qt sod y aloqada bo‘lgan davlatlarn daftar ng zga yoz ng. 2. Importga nisbatan eksportning ko‘pligi qanday qulayliklar yaratadi? ? 3. Importning eng ko‘p qismi qanday mahsulotlarga to‘g‘ri keladi? 4. Tashqi iqtisodiy aloqalar qanday omillarga bog‘liq? 5. Invest ts ya tushunchas n zohlang. 6. Erk n qt sod y zona n ma uchun aynan Navo y v loyat da barpo et lgan? 7. 83-rаsmdа O‘zbеk stоnn ng so‘ngg y llаrdаg ekspоrt vа mpоrt tаrk b o‘zgаr sh n kuzаt ng. Yaq n y llаrdа mаmlаkаt m z tаshq sаvdо аylаnmаs dа http://eduportal.uzqаndаy o‘zgаr shlаr bo‘l sh mumk nl g bo‘y chа f kr yur t ng. Jаvоblаr ng zn аsоslаshgа hаrаkаt q l ng.
104 37-dars AMALIY MASHG‘ULOT
1. Ahol punkt da 1 y l mobayn da tug‘ l sh 768 nafar, o‘l m 154 nafar bo‘lsa, shun ngdek, unga ko‘ch b kelgan 28 nafarn , ko‘ch b ketganlar 50 nafarn tashk l etsa undag ahol son qanchaga o‘zgargan n h soblang. 2. Og‘ r sanoat tark b n ch zmada ko‘rsat ng. 3. Ishlab ch qar shn xt soslasht r sh, kooperat vlasht r sh va komb - natlasht r shn ng aham yat n tushunt r ng, shlab ch qar shn ng tashk l y shakllar ga an q m sollar kelt r ng. 4. Sanoat tarmoqlar n joylasht r shga qanday om llar ta’s r ko‘rsatad ? 5. Qora va rangl metallurg ya hamda agrosanoat majmualar n ng muh m rayonlar n ayt b ber ng (topsh r qn yozuvs z xar ta va atlas yordam da bajar sh ham mumk n, unda sanoatn ng y r k markazlar , rayonlarn ng xomashyo, yoq lg‘ va tayyor mahsulot bo‘y cha shlab ch qar sh aloqalar ko‘rsat lad ). 6. Sanoat, q shloq xo‘jal g va transportn ng tab atga ta’s r n m sollar orqal tasv rlang. Tab atn muhofaza q l sh bo‘y cha amalga osh r layotgan qanday tadb rlarn b las z? 7. Quy dag jadvaln to‘ld r ng:
Tarmoqlararo Majmuaning tarki- Jadal rivojlanayot- Qaysi viloyatda sust majmuaning nomi bidagi tarmoqlar gan tarmoqlar rivojlangan 1. 2. 3. ... 8. Darsl k lovas dag 2-jadval ma’lumotlar n tahl l q l ng. O‘zbek ston Respubl kas ek n maydonlar tark b da gektar h sob da ber lgan kartoshka, paxta, sabzavotlar, ozuqabop pol z va don ek nlar maydonlar n fo zga ay- lant r b, do rav y d agramma ch z ng. 9. 8-sinf o‘quv аtlаsidа «temiryo‘l», «issiqlik elektrostansiyalari», «elektr uzatish liniyalari» qаndаy shаrtli bеlgilаrdа ko‘rsаtilgаnini dаftаringizgа yozing. http://eduportal.uz
105 IV BОB. O‘ZBЕKISTОNNING RЕGIОNАL TАVSIFI
38-dars38-dars O‘ZBEKISTON IQTISODIYOTINI HUDUDIY TASHKIL ETISH
Mamlakat m z hudud n ng har b r q sm geograf k o‘rn n ng betakrorl g - dan, b r nch navbatda, tab y sharo t va boyl klar , ahol n ng mehnat faol yat hamda turmush tarz n ng o‘z ga xosl g shakllangan. Iqt sod yot, asosan, joy- n ng mahall y tab y boyl klar ga bog‘l q rav shda r vojlangan. Transportn ng takom llashuv ga qarab, qt sod yot ba’z joylarda chetdan kelt r lgan xomash- yo asos da shakllangan. Malakal kadrlar, asosan, y r k shaharlardag ta’l m muassasalarda tayyorlanad . Shunga muvof q malakatalab shlab ch qar shlar shaharlarda r vojlansa, boshqa joylar q shloq xo‘jal g yok sanoat xomash- yos yetkaz b berad . Mamlakatn ng ayr m q smlar o‘rtas da mehnatn ng ana shunday taqs mlan sh geografik yok hududiy mehnat taqsimoti dey lad . Hududiy mehnat taqsimoti quyidagi holatlardagina sodir bo‘ladi: ♦ ishlab chiqarilayotgan mahsulot mahalliy ehtiyojdan ancha ko‘p bo‘lishi; ♦ uni ishlab chiqarish mamlakatning boshqa qismlari dagidan arzonga tushishi; ♦ ishlab chiqarishning xomashyo zaxirasi ko‘p yillarga yetarli bo‘lishi; ♦ mahsulot ayirboshlanganda transport xarajati arzon bo‘lishi. Ma’lum vaqt o‘t b, hududlarn ng xt soslashuv da o‘zgar shlar ro‘y ber sh mumk n. Masalan, Qashqadaryo hudud da neft va gaz konlar och - l b, shga tush r lgach, bu hududda yang xt soslashgan shlab ch qar sh shaklland . O‘zbek ston mustaq ll kn qo‘lga k r tgandan so‘ng don mahsu- lotlar b lan o‘z n o‘z ta’m nlash vaz fas qo‘y ld . Nat jada v loyatlarda ko‘plab g‘alla ek la boshland . Oq batda shu v loyatlar paxtach l kdan tashqar g‘allach l kka ham xt soslashd . Mehnatning geografi k taqsimlanishi asosida o‘z ixtisoslashuviga ko‘ra bir- biridan farq qiluvchi hududlar – iqtisodiy rayonlar yuzaga keladi. Iqtisodiy rayon (hudud)lar uchun butun mamlakat miqyosida ixtisoslashuv o‘ziga xos http://eduportal.uzbo‘lib, mahsulot almashinuvi juda keng qamrovda amalga oshadi. Bunday rayonlarning bir necha ixtisoslashgan tarmoqlari bo‘lishi ham mumkin.
106 Mamlakat miqyosida ixtisoslashgan tarmoqni qan- day aniqlash mumkin? Buning uchun izlanayotgan ixtisos lashuv koeffitsientini K deb ola miz -da, quyidagi formulani tuzamiz: M , K = A bunda: M – rayon mah sulotining mazkur tarmoq bo‘yicha mamlakatdagi salmog‘i, A – mamlakat aholisi sonida rayon aholisining salmog‘i. Agar K ko‘rsatkich birdan kat ta bo‘lsa, bilingki, rayon bu tarmoqqa ixtisoslashgan ekan. Ixtisoslashish ko‘rsatkichi (K)ning katta- kichikligiga qarab, iqtisodiy rayonning ixtisoslashish darajasini bilsa bo‘ladi. Bundan tashqari, ixtisoslashish imkoniyati transportga va mahsulotni tashish xarajat- lariga ham bog‘liq. Rayondagi ishlab chiqarish korxonalarining muay yan qismigina ixtisoslashgan tarmoqlarga kiradi. Qolganlari esa ixtisoslashgan tarmoqqa xizmat qiluvchi, yordamchi tarmoqlarni tashkil etadi (masalan, paxta yetishtirishga ixtisoslashgan xo‘jaliklarda yordamchi tarmoq sifatida beda, jo‘xori, kartoshka ham yetishtiriladi, chorvaning muayyan turi boqiladi yoki mashinasozlik ixtisosli tarmoq bo‘lsa, metall quyish korxonalari, mahalliy energetika kabilar yordamchi korxona hisoblanadi). Rayon aholisini oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-bosh, madaniy-maishiy buyumlar bilan ta’minlovchi korxonalar xizmat ko‘rsatish tarmog‘ini tashkil etadi. Bu barcha tarmoqlar uchun energetika va suv ta’mi noti, transport tarmoqlari va hudud umumiy bo‘lib, ishlab chiqarish jarayonida o‘zaro aloqada bo‘ladi. Demak, iqtisodiy rayonlar ixtisosi bilangina emas, balki xo‘jalikning majmuali rivojlanishi bilan ham ajralib turadi. Iqtisodiy rayonning rivojlanganlik darajasini unda qanday hududiy ishlab chiqarish majmualari (HICHM) mavjudligi va qay darajada shakllanganidan 84-rasm. bilishhttp://eduportal.uz mumkin. U mamlakat miqyosida mablag‘larni O‘zbekistonning anchagina iqtisod qiladi, ijtimoiy mehnat unumdorligini iqtisodiy rayonlari.
107 oshiradi, tabiat muhofazasini, xalqimiz turmush, mehnat, dam olish sharoitlarining yaxshilanishini ta’minlaydi.
HICHM – shlab ch qar sh sohas dag barcha tarmoqlarga qarashl har x l korxonalarn ng b r umum y hududdag o‘zaro bog‘langan uyg‘unl g d r.
Bunga o‘zaro bog‘langan korxonalarni yagona transport, energetika va qurilish bazalari bilan uyg‘un (koope rativlash, kom binatlash asosida) joylashtirilish hisobiga, shuning dek, tabiiy boyliklardan va ish kuchlaridan, ikkilamchi xomashyo hamda chiqindilardan oqilona foydalanish hisobiga erishiladi. HICHMlar tab y boyl klar ko‘p hududlarn tezroq va tejaml roq o‘zlasht r shga mkon berad . Har b r HICHM egallagan maydon va tarmoq- lar n ng tark b ga ko‘ra boshqas dan farq q lad . Tarmoqlararo majmualar takom llashganl k darajas bo‘y cha ham b r-b r dan farqlanad . Masalan, ag- rosanoat majmuy hamma v loyatlarda shakllan b bo‘lgan. Rangl metallurg - ya majmuy faqat Toshkent viloyatida eng takomiliga yetgan. Samarqand va Buxoro viloyatlarida esa shakllanishning quyi bosqichida, Xorazm viloyati va Qoraqalpog‘iston Respub likasida deyarli yo‘q. Hududiy ishlab chiqarish majmualarining o‘zaro aloqadorligidan iqtisodiy rayon shakllanadi.
Iqtisodiy rayon: a) geograf k o‘rn o‘z ga xos; b) mamlakat m qyos da xt soslashgan; d) majmual xo‘jal k shakllangan; e) tab y boyl klar hamda shch kuch b lan ta’m nlan sh da bosh- qa rayonlardan farqlanuvch hududlard r.
Iqtisodiyotning yuksalishi bilan tarmoqlararo majmualar mukammallasha boradi. Natijada hududiy aloqalar ham tako millashib, iqtisodiy rayonlar qayta tuzilishi mumkin. Hоzirgi vаqtdа mаmlаkаtimiz hududini shаrtli rаvishdа оltitа iqtisоdiy rаyоngа bo‘lish mumkin (84-rаsm). Маzkur iqtisоdiy rаyоnlаr O‘zbеkistоnning 2 vа undаn оrtiq mа’muriy birliklаridаn ibоrаt. Маsаlаn, Тоshkеnt iqtisоdiy rаyоni Тоshkеnt shаhri vа Тоshkеnt vilоyatidаn, Мirzаcho‘l iqtisоdiy rаyоni Sirdаryo vа Jizzах vilоyatlаridаn tаshkil tоpgаn. Мustаqillik yillаridа milliy iqtisоdiyotning hududiy jihаtdаn mu vо- zаnаtlаshgаnligini tа’minlаsh vа mintаqаviy nоmutаnоsibligini kаmаytirish O‘zbеkistоndа dаvlаt siyosаtining ustuvоr vаzifаsigа аylаndi. Кеyingi yillаrdа http://eduportal.uzmаmlаkаtdа sоdir bo‘lаyotgаn tаrkibiy o‘zgаrishlаrdа hududlаrning rоli sеzilаrli
108 dаrаjаdа оshdi. Hududlаrning iqtisоdiy sаlоhiyati vа rаqоbаtbаrdоshligini оshirishgа yo‘nаltirilgаn bir qаtоr chоrа-tаdbirlаr аmаlgа оshirildi. O‘zbеkistоn hududlаrining ijtimоiy-iqtisоdiy rivоjlаnish dаrаjаsi vа iqtisоdiy o‘sish sur’аtlаridаgi tаfоvutlаr bir qаtоr оbyеktiv sаbаblаr – bоzоr islоhоtlаrining dаstlаbki dаvridаgi hududiy rivоjlаnish dаrаjаsi, hududning invеstitsiоn jоzibаdоrligi, iqtisоdiy gеоgrаfik rivоjlаnishi, infrаtuzilmаning rivоjlаngаnlik dаrаjаsi, innоvаtsiоn sаlоhiyati vа bоshqа ko‘pginа оmillаr bilаn izоhlаnаdi.
85-rаsm. YAIМni shаkllаntirishdа hududlаrning ishtirоki (YAIМgа nisbаtаn % dа, 2017-y.) Rеspublikа YAIМni shаkllаntirishdа YAHМning ulushi bo‘yichа Тоshkеnt shаhri 15,5 % ko‘rsаtkich bilаn yеtаkchilik qilаdi (85-rasm). Тоshkеnt vа Sаmаrqаnd vilоyatlаri mоs rаvishdа 9,1 vа 7,1 % ko‘rsаtkich bilаn kеyingi o‘rinlаrni egаllаydi. YAHМning eng kаm ulushi Sirdаryo, Jizzах, Хоrаzm vilоyatlаridа vа Qоrаqаlpоg‘istоn Rеspublikаsidа qаyd etildi. Кеyingi dаrslаrdа mаzkur hududlаrni ketmа-ket o‘rganamiz.
1. O‘q tuvch ng z yorda m da tuman ng z qanday mahsulot shlab ch qar shga x- t soslashgan n an qlang. ? 2. Rayonn ng xt soslashuv deb n maga ayt lad ? http://eduportal.uz3. Iqt sod y rayon n ma? Mamlakat m z hudud n qanday qt sod y rayonlarga bo‘l b o‘rgan lad ?
109 39-dars TOSHKENT IQTISODIY RAYONI
Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boylikla- ri. Toshkent qt sod y rayon ma’mur y j hatdan Toshkent shahr va Toshkent v loyat dan borat. Bu rayonn ng kk tomon Farg‘ona va M rzacho‘l q- t sod y rayonlar b lan tutashgan, qolgan tomonlar Qozog‘ ston, Q rg‘ z ston va Toj k ston davlatlar Toshkent b lan chegaralangan. Geograf k o‘rn dag qulayl k tu- fayl Toshkent 1930-y ldan ber O‘zbek stonn ng poy - taxt maqom da kelmoqda. Toshkent v loyat q shloq tumanlar n ng deyarl yarm n ng (Yang yo‘l, Q bray, Bo‘ston l q, Parkent, O‘rta Ch rch q, Toshkent va Zan- g ota tumanlar ) xo‘jal g xt soslashuv va jt mo y- qt sod y r vojlan sh da poytaxtn ng ta’s r muh m h soblanad . Zero, y r k shahar b lan tutash tumanlarda qt sod y- jt mo y o‘zgar shlar jadal kechad . Bun shahar atrof tumanlar m sol da yaqqol kuzat sh mumk n (86-rasm). Iqt sod y rayon hudud relyefn ng x lma-x l shakllar dan borat. Bu sanoat uchun ham, q shloq xo‘jal g uchun ham katta mkon yatlar yaratad . Rayonn ng Ch rch q va Ohangaron vod ylar S rdaryoga qadar 100–150 km dan ort q masofada pasay b bor sh sababl sun’ y sug‘or sh uchun g‘oyat qulay. Ch rch q va Ohangaron daryolar tog‘lardag yog‘ n (500–700 mm)dan to‘y n b, dalalarn sug‘or shdan tashqar , elektr ener- g ya ol shda ham muh m rol o‘ynayd . Iqt sod y rayon toza ch ml k suv b lan yaxsh ta’m nlangan. Suvdan yanada samaral foydalan sh maqsad - da Ch rch q daryos n ng yuqor oq m da s g‘ m 2,0 mlrd kub m bo‘lgan Chorvoq suv ombor barpo et lgan. Shun ngdek, Ohangaron daryos n ng yuqor oq m da Ohangaron, o‘rta oq m da esa Tuyabo‘g‘ z suv ombor («Toshkent deng z ») qur lgan. Qaz lma boyl klarn ng x lma-x ll g j hat dan b ronta rayon Toshkent q- t sod y rayon ga tenglasha olmayd . Angren ko‘m r havzas mamlakatda eng y r k ko‘m r kon h soblanad (ko‘mir zaxirasi miqdorini eslang). Ko‘m r qatlamlar yer yuz ga yaq n joylashgan bo‘l b, qatlamlar oras da alum n y, sement va keram ka ol shda shlat lad gan g lmoya ko‘plab uchrayd (at- lasdan foydalanib, qazilma konlarini aniqlang). Iqt sod y rayonda neft b lan tab y gazg na yo‘q. Zarur bo‘lgan neft mahsulotlar tem ryo‘l hamda http://eduportal.uzavtomob l transport da, gaz esa quvurda kelt r lmoqda (ularning qayerdan keltirilishini atlasdan aniqlang).
110 86-rasm. Poytaxtga tu tash tu ma n larda yirik shahar ta’ si ri ning ifodalanishi.
Aholisi. Mamlakat m z ahol s n ng deyarl 1/5 q sm shu rayonda yasha- moqda. Rayonda shahar ahol s n ng salmog‘ Toshkent shahr ahol s n qo‘shmaganda 50 fo zga borad . Umum y ahol son dag mehnatga yaroq- l lar salmog‘ bo‘y cha qt sod y rayon b r nch o‘r nda turad . Shun ngdek, mehnatga yaroql ahol ma’lumot darajas n ng yuqor l g b lan ham ajral b turad . Bular azaldan ol y o‘quv yurtlar , Fanlar akadem yas , un ng ko‘p sonl lm y tad q qot nst tutlar Toshkent (poytaxt)da joylashgan sharofat d r. Bundan tashqar , lm va malakatalab korxona va doralarn ng ko‘pl g ham asos y om llardan b r h soblanad . (Rayonda aholining zichligi qancha?) Xo‘jaligi. XX asr bosh da Toshkent qt sod y rayon taraqq yot j hat dan Farg‘ona vod ys dan key nda turard . Rayonda x lma-x l foydal qaz lma konlar top l sh nat jas da konch l k sanoat vujudga kel b, og‘ r sanoatn ng jadal yuksal sh ga mkon yat tug‘ ld . Sanoat n ng r vojlanganl g j hat dan rayon respubl kada b r nch o‘r nga ch q b old . End l kda qt sod y rayon xo‘jal g ko‘p tarmoql bo‘l b, unda O‘z- bek stondag sanoat tarmog‘ n ng deyarl barchas mavjud. Yalp sanoat mahsulot n ng 2/3 q sm og‘ r sanoatga to‘g‘r kelad . Yeng l va oz q-ovqat sanoatlar http://eduportal.uz ham r vojlangan.
111 Toshkent qt sod y rayon n ng rivojlanishiga asosiy sabablar: a) rayonn ng qulay qt sod y geograf k o‘rn ; b) respubl ka poytaxt Toshkentn ng shu rayondal g ; d) foydalan sh qulay bo‘lgan g dro- quvvat mavjudl g ; e) x lma-x l foydal qaz lmalar top l b, ulardan foydalan shn ng yo‘lga qo‘y l sh ; f) Ikk nch jahon urush y llar da sob q Itt foqn ng g‘arb y rayonlar dan O‘zbek stonga ko‘ch r b kelt r l- gan korxonalarn ng yarm dan ko‘p Toshkent v loyat ga joylasht r lgan ; g) chetdan malakal mutaxass slar ko‘plab jalb et lgan va boshqalar. Yoqilg‘i-energetika majmuasi ancha qudratl . Un ng neg z n elektro- energet ka sanoat tashk l etad . Mamlakatda shlab ch qar lad gan elektr energ yan ng deyarl yarm shu rayonda hos l q l nad . Bu ko‘rsatk chn rayondag uchta qudratl IES hamda Ch rch q–Bo‘zsuv g droenerget ka kaskad ta’m nlayd . Toshkent IES to‘la, Angren IES q sman gaz b lan, Yang Angren IES esa mahall y ko‘m r b lan shlayd . Tashqi iqtisodiy faoliyati. Rayon 100 dan ort q uzoq va yaq n xor j mamla- katlar b lan savdo aloqalar ol b borad . Xor jga paxta, pak, paxtach l k uchun zarur mash na va uskunalar, to‘q mach l k mash nalar , kabel, ekskavatorlar, ko‘tarma kranlar, elektr energ ya, qorako‘l ter lar , rangl metall konsentratlar , p va pak gazlamalar, kanop va kanop mahsulotlar hamda meva jo‘nat lad . Rayon eht yoj uchun yog‘och, neft mahsulotlar , tab y gaz, turl x l sanoat mahsulotlar , mash na q smlar , keng ste’mol mollar kelt r lad . Ichk qt sod y aloqalarda avtomob l va q sman tem ryo‘l transport dan foydalan lad . Transporti. 1930–1940-y llardan rayonda avtomob l yo‘llar vujudga keld , asfalt va tosh yo‘llar qur ld . Katta O‘zbek trakt (700 km) Toshkentn Term z b lan bog‘layd . Toshkent–Angren–Qo‘qon tog‘ yo‘l qayta qur l b, jahon talablar darajas dag xalqaro yo‘lga aylant r ld . Toshkent–Ch noz– Gul ston avtotrassas mamlakatda b r nch darajal yo‘l h soblanad . Toshkent–Angren, Toshkent–Chorvoq hamda M rzacho‘ln kes b o‘tgan Toshkent–S rdaryo–J zzax tem ryo‘llar n ng aham yat katta.
1. Toshkent iqtisodiy rayoni aholisining soni, joylashuvi va milliy tarkibiga qanday tarixiy va geografi k omillar ta’sir etgan? ? 2. Toshkent iqtisodiy rayoni respublikaning industriallashuvida qanday rol o‘ynashini tushuntirib bering. 3. Toshkent n ng geograf k o‘rn ga xos qulayl klar qanday om l lar nat jas ? 4. Iqtisodiy rayonda sanoatning qaysi tarmoqlari rivojlangan? Sababini tu- http://eduportal.uzshuntiring.
112 40-dars40-dars TOSHKENT VILOYATI
Viloyatning geografik o‘r nini atlasdan belgilang. Aholisi soni va maydoni n ing kattaligini 1-ilovadagi jadvaldan aniqlang. Sanoati. Iqt sod yotn ng ko‘plab tarmoqlar da xomashyo tayyor- lashdan tayyor mahsulot shlab ch qar shgacha barcha bosq chlar v lo- yatn ng o‘z da kechad .
Sanoatning asosiy tarmoqlari: elektroenerget ka, qora va rangl metallurg ya, mash nasozl k, k myo, qur l sh mater allar , yeng l (paxta tozalash), oz q-ovqat (87-rasm).
Metallurgiya maj muasi ham r vojlangan. Ishlab ch qar sh aloqalar hamda geograf k joylashu v ga muvof q Toshkent–Ch rch q, Toshkent– Yang yo‘l, Angren–Olmal q sanoat rayonlar vujudga kelgan. Angren– Olmal q sanoat rayon da mamla kat rangl metallurg ya sanoat mahsulo- t n ng asos y q sm tayyorlanad . M s ruda s tark b da mol bden, olt n va kumush ham uchrayd . Bu yer da Ol ma l q tog‘-metallurg ya komb nat shlab tur bd . Rangli metallurg iyan ng kk nch markaz Ch rch qd r. Shaharda q y n er yd gan va o‘tga ch daml qot shmalar komb nat bor. Komb natn ng shlab ch qar sh jarayon Ing chka, Qo‘ytosh hamda Olmal q ruda konlar b lan bog‘l q. Komb nat 100 x ldan ort q mahsulot shlab ch qarmoqda. Bekobod shahr dag O‘zbek ston metallurg ya zavod qora metallurgiya- n ng y r k korxonas . Xomashyo o‘rn da tem r-tersakdan foydalan lad . Mashinasozlik majmuasi dastlab agrosanoat majmuy eht yoj ne- g z da vujudga kelgan. Hoz rda mash nasozl k agrosanoat majmuy ga x zmat ko‘rsat shdan tashqar , ko‘plab turdag murakkab mash nalar ham shlab ch qarmoqda. Rayonda shlab ch qar layotgan turl x l uskunalar va asboblar shular jumlas dand r. Qurilish materiallari sanoati v loyatda qur l sh ko‘lam n ng kat- tal g va x lma-x l xomashyo neg z da r voj topd . Bekobod, Angren va Ohangaronda sement, G‘azalkentda oyna va marmar, shun ngdek, Ohangarondahttp://eduportal.uz sh fer shlab ch qar lmoqda. Sanoatn ng jadal yuksal sh o‘z navbat da ekolog k vaz yatn ng yomonlashuv ga sabab bo‘lmoqda.
113 87-rasm. Toshkent viloyati.
Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: paxtach l k, donch l k, sabzavotch l k, bog‘dorch l k, go‘sht-sut chorvach l g .
Qishloq xo‘jaligi ko‘p tarmoql bo‘l b, sabzavot va meva yet sht r sh- da boshqa v loyatlardan old nda turad . Yang yo‘l, Q bray, Bo‘stonl q, http://eduportal.uzParkent, Ohangaron, Toshkent va Zang ota tumanlar poytaxtga tutash
114 yaxl t m ntaqan tashk l et b, asosan, sabzavot va meva yet sht r shga x t soslashgan. Ularda m nglab gektar ss qxonalar tash k l et lgan. Sug‘or lad gan yerlarda paxtadan tashqar , kanop va shol ham yet sht r lad . Umuman, v loyat q shloq xo‘jal g ntens v yo‘ldan r vojlanmoqda. Sanoat tugunlar atrof da sut- go‘sht yet sh t rad gan chorvach l k majmualar , parrandach l k r voj topmoqda, sun’ y suv hav- zalar da bal q ko‘payt r lmoqda. Paxta yet sht - r shga uyg‘un tarzda pak qurt boq lad . V loyatda ijtimoiy soha ham yaxsh yo‘lga qo‘y lgan. Toshkent atrof da «Q bray» va «Toshkent m neral suv » oromgohlar joylash- gan. Bo‘stonl q tuman n ng Chorvoq, Ch myon hamda Parkent tuman n ng Kumushkon hudud- 88-rasm. O‘zbekiston lar da dam ol sh maskanlar keng tarqalgan. Respublikasida Toshkent Toshkent v loyat dag sanoat markazlar n ng viloyatining salmog‘i aksar yat bevos ta poytaxt b lan uzv y aloqa- (foiz, 2017-yil). dorl kda faol yat ko‘rsatad . Sanoat markazlari xt sos bo‘y cha b r-b r dan farqlanuvch aloh da m ntaqalarda to‘plangan. Bular: Toshkent–Ch rch q, Toshkent–Yan g yo‘l va Angren–Olmal q sa- noat rayonlar d r. Toshkent–Ch r ch q va Toshkent–Yang yo‘l sanoat rayonlar n ng o‘zag Toshkent shahr bo‘l b, un ng tark b ga Ch r ch q, Yang yo‘l sanoat tugunlar hamda G‘azalkent, Pskent, Nurafshon, Ch noz, Keles kab k ch k va o‘rta shaharlar k rad . Angren–Olmal q sanoat ra yo- n n ng o‘zag n esa Olmal q va Angren sanoat tugunlar tashk l etad . Unga Ohangaron, Yang obod kab shaharlar ham k rad . Bekobod sanoat tugun bu kkala sanoat rayon dan b roz chekkada, v loyatn ng janub da joylashgan. Shaharlari. Toshkentdan 30 km sh mol sharqda k myogarlar va ma sh - na sozlar shahr Chir chiq joylashgan. Shahardag o‘tga ch daml va qatt q qo- t shmalar zavod metallurg ya majmuas n ng muh m korxonas d r. Ch rch qdan yuqor da yosh G‘azalkent shah r bor. U kurort shaharga aylanmoqda. Toshkentdan 30 km janub g‘arbda sanoat tugun – Yangiyo‘l joylashgan. Shahar qad mg q shloq (Qovunch ) o‘rn da shakllan b, yeng l va oz q-ovqat sanoat gahttp://eduportal.uz xt soslashd . Sanoat korxonalar ch da paxta tozalash, moy, so- vun, sut, v no va konserva zavodlar , go‘sht komb nat ajral b turad .
115 Angren – v loyatn ng muh m sanoat tugun . Angren tem ryo‘l hamda avtomob l yo‘l orqal Toshkent b lan bog‘langan. Shahar 1940-y llarda ko‘m r qaz b ol shga bog‘l q holda sanoat punkt s fat da paydo bo‘lgan. End l kda Angren shahr konch l k sanoat ga aloqador b r qan- cha korxonalarn b rlasht rgan sanoat tugun ga 89-rasm. O‘zbekistondagi ayland . Shahar sanoat da IES aloh da o‘r n dastlabki «Aqlli shahar» – tutad . Nurafshon shahri loyihasi. V loyatn ng kk nch sanoat tugun – Olma- liq. Bu shahar 1951-y lda rangl metall ruda kon neg z da sanoat punkt s fat da shaklland . Shahar sanoat da to‘l q s kll rangl metallurg ya komb nat katta aham yatga ega. Komb nat ch q nd s (olt ngugurt gaz )dan ammofos zavod da m neral o‘g‘ t shlab ch qar lad . Ohangaron sanoat markaz Olmal qqa yaq n yerda joylashgan. Ohanga- ronda ulkan sement zavod bor. Angren kab Ohangaron shahr ham ko‘m r qatlamlar ust dal g ma’lum bo‘lgach, shaharn ng dastlabk o‘rn dan 15 km nar da vod y bo‘ylab «Katta Ohangaron» shahr barpo et lgan. V loyatn ng janub da Bekobod shahr joylashgan. Shahar metallurg ya zavod hamda Farhod GES qur l sh jarayon da vujudga kelgan. End l kda sement, paxta tozalash va g‘ sht zavodlar , go‘sht komb nat , tosh-shag‘al karyer ham mavjud. Bu korxonalarn ng shlab ch qar sh jarayon o‘zaro bog‘l q. Shahar shamol kuchl esad gan yerda joylashgan. Shu bo s, shaharn shamoldan saqlovch hota daraxtzorlar barpo q l ngan. Nurаfshоn (sob q To‘ytepa) – 2017-y ldаn bоshlаb Tоshkеnt v - lоyat n ng mа’mur y mаrkаz . Ungа qаdаr v lоyatn ng mа’mur y mаrkаz Tоshkеnt shаhr h soblanard . Nurafshon shаhr kelajakda O‘zbеk stоndаg b r nch «Aqll shаhаr» bo‘lаd , undа mа’mur y b nоlаr, zаmоnаv y vа qulаy turаr jоylаr, b znеs mаrkаzlаr , mеhmоnхоnаlаr, spоrt mаjmuаlаr , ko‘p tаrmоql sh fохоnа bunyod et lаd (89-rasm). Tоshkеnt vа Nu- rаfshоnn tеzyurаr аvtоmоb l yo‘l bоg‘lаyd . 1. Toshkentdan Bekobodga boriladigan eng qisqa avtomobil yo‘lini xaritadan toping. 2. 87-rasmdan Toshkent viloyatida bog‘ va uzumzorlarning qanday joylashganligini ? aniqlab, bunday joylashish sabablarini tushuntirib bering. 3. Viloyat qishloq xo‘jaligining ko‘p tarmoqliligi qanday omillar natijasi ekanligini o‘ylab ko‘ring. 4. Yangiyo‘l sanoat tugunini Angren, Olmaliq sanoat tugunlariga taqqoslab, eng http://eduportal.uzmuhim tafovutlarini ko‘rsating.
116 41-dars TOSHKENT SHAHRI
Toshkent – O‘zbe k stonn ng poytaxt , Мarkaziy Оsiyodag eng y r k s yos y- qt sod y va madan y markaz bo‘l b, unda 2,5 mln ga yaq n ahol yashayd . Bugun Тоshkеnt nafaqat stratеgik хalqarо mavqеga ega bo‘lgan siyosiy markaz, balki Мarkaziy Оsiyoning yirik transpоrt tugunidagi muhim iqtisоdiy mеgapоlisdir (90-rasm). O‘zbek ston Prez dent n ng qarorgoh , O‘zbek ston Respubl kas Ol y
http://eduportal.uz 90-rasm. Toshkent shahri plani.
117 Majl s , Vaz rlar Mahkamas , shun ngdek, xor j y elch xonalar, BMT va un ng tark b dag xalqaro tashk lotlar vakolatxonalar Toshkentda joylash- gan. Shahar sharqona tafakkur bo‘y cha qayta qur lmoqda. Toshkent shahri mamlakat iqtisо di yo tining turli sоhalarida yеtakchi o‘ringa ega. Хususan, rеspublikada ishlab chiqarilayotgan yalpi ichki mahsulоtning eng katta qismi pоytaхt hissasiga to‘g‘ri kеladi. Pоytaхt iqtisоdiyotining yеtakchi tarmоg‘i hisоblangan sanоatning o‘rni har dоimgidеk salmоqli bo‘lib qоlmоqda. Sanоat kоrхоnalari nafaqat katta quvvatga ega, balki ishlab chiqarish tехnоlоgiyasi ham yuqoridir. Shahar energet kas Ch rch q–Bo‘zsuv g droelektro stans yalar t z m va Toshkent IESga tayanad . Ular mamlakat yagona energet ka t z m ga ulangan. Toshkent muh m transport tugun d r. O‘rta Os yo davlatlar n boshqa mamlakatlar b lan bog‘layd gan tem ryo‘l, avtomob l yo‘llar Toshkent orqal o‘tad . Shahar atrof dag rayonlar b lan elektropoyezd orqal ham bog‘langan. Toshkent havo yo‘l orqal xor j y davlatlarn ng 40 dan ort q shaharlar b lan bog‘langan. Shaharda 2 ta tem ryo‘l vokzal , 3 ta aeroport va metropol ten mavjud (91-rasm). Umum y uzunl g 36 km dan ort q bo‘lgan metropol ten orqal y l ga 60 mln dan ort q yo‘lovch tash lad . Toshkent – butun Markaz y Os yoda eng y r k lm y-madan y markaz h soblanad . Tosh- kentda O‘zbek ston Fanlar akade m yas , o‘nlab lm y tadq qot nst tutlar , ko‘plаb оl y tа’l m muаssаsаlаr bоr. Shaharda zamonav y maktab, akadem k l tsey va kasb-hunar kollejlar , ko‘plab teatr va konsert zallar , s rk, zamonav y stad on va boshqalar mavjud. Toshkent ta’s r da, poy- taxtga tutash tumanlarda urbanizatsiya jarayon 91-rasm. Toshkent metropoliteni. jadallashmoqda. Urbanizatsiya – shaharlar va shahar ahol s n ng o‘s sh , mamlakat hayot da shaharlar rol n ng kuchay sh .
End l kda shahar maydon 330 kv. km dan ort b, Toshkent avtomob l halqa yo‘l dan tashqar dag hududlarn ham qamrab olmoqda. http://eduportal.uzPoytaxtn ng qt sod y va jt mo y ta’s r neg z da undan 60–70 km
118 92-rasm. Toshkent aglomeratsiyasi. rad usdag hudud bo‘ylab 10 ta shahar va o‘nlab shaharchalardan borat Toshkent aglomeratsiyasi vujudga kelgan (92-rasm). Aglomeratsiya – shaharlarn ng y r k shahar atrof da to‘plan sh . Bu ahol punktlar , asosan, Chorvoqdan S rdaryogacha bo‘lgan ora- l qdag yo‘llar atrof da joylashgan. Ular Toshkent taraqq yot n tart b ga sol sh uchun muh m qulayl klar yaratad . Hоz rg vаqtdа mаmlаkаt m z pоytахt dа yang vа zаmоnаv y «Tashkent C ty» kоmplеks bаrpо et lmоqdа. Qur l sh jаrаyon gа mаhаll y vа chеt ell k ekspеrtlаr jаlb et lgаn. «Tashkent C ty» qur l sh jаrаyon dа b znеs vаk llаr uchun qulаyl k yarаt sh mаqsаd dа bаrchа shаrо tlаr yarаt lmоqdа (93-rasm). Ya- sh l hududlаrdаn tоrt b, zаmоnаv y d zаyn vа ko‘r n shgа hаm e’t bоr bеr lmоqdа. Jоylаrdа mахsus mаydоnchаlаr vа tаshr f buyuruvch lаr uchun dаm оl sh jоylаr qur lmоqdа. Shu yеrn ng o‘z dа hаm b znеs fаоl yat b lаn shug‘ullаn b, hаm hоrd q ch qаrsа bo‘lаd . Таdb rkоrl kn r vоjlаnt r sh uchun bаrchа shаrо tlаr muhаyyo. http://eduportal.uzPоydеvоr vа b nоlаrn ng z lz lаgа bаrdоshl l g uchun Sаn-Frаns skо, Istаnbul vа Тоk о kаb shаhаrlаr tаjr bаs o‘rgаn ld . Ма’lumk , O‘zbеk stоn
119 93-rasm. «Tashkent City». sеysmоlоg k hududdа jоylаshgаn. Shun ng uchun hаm mutахаss slаr хаvfs zl k vа b nоlаrn ng mustаhkаml g gа аlоh dа e’t bоr qаrаt shmоqdа. Jumlаdаn, hаr b r burchаk vа dеtаllаr tаjr bаl аrх tеktоr vа d zаynеrlаr tоmоn dаn o‘rgаn lmоqdа. Коngrеss-hоll, mеhmоnхоnа vа yеrоst аvtоmоb l turаrgоh qur l sh hаm rеjаlаsht r lgаn. Коngrеss-hоlln ng umum y mаydоn 33 m ng m2. Ushbu b nо chеt el dаvlаtlаr rаhbаrlаr vа yuqоr mаrtаbаl mеhmоnlаr uchrаshuvlаr uchun х zmаt q lаd . «Tashkent C ty» mеhmоnхоnа hаq dа hаm unutgаn yo‘q. Ushbu kоmplеksdа dunyogа mаshhur bo‘lgаn mеhmоnхоnаlаrdаn b r оch lаd . Hоzirgi vаqtdа ushbu mаjmuаdа «Hilton Hotels & Resorts» mеh- mоnхоnаsi qurilishi bo‘yichа muzоkаrаlаr оlib bоrilmоqdа. Ма’lumоt uchun, birinchi «Hilton Hotels & Resorts» mеhmоnхоnаsi 1919-yildа АQSHning Техаs shtаtidа bаrpо etilgаndi. Hоzirdа ushbu brеnd оstidа jаhоnning 103 mаmlаkаtidа 5 mingdаn оrtiq mеhmоnхоnаlаr fаоliyat yuritmоqdа. Та’k dlаb o‘t sh jо zk , «Tashkent C ty»dа kоngrеss-hоll vа bоshqа b nоlаr qur l sh mаmlаkаt m zgа chеt el nvеst ts yas n оl b k r shgа ko‘mаklаshаd , sаbаb jоylаrdа b znеsn r vоjlаnt r sh uchun bаrchа shаrо tlаr yarаt lmоqdа.
1. Toshkent shahar planini ko‘zdan kechirib, mikro, mezo hamda makro geografi k o‘rin chegaralarini belgilang. ? 2. Chirchiq daryosi va Toshkent shahri ichidan o‘tgan anhor kanalining poytaxt iqtisodiy va ijtimoiy rivojidagi ahamiyatini izohlang. 3. 90-rasmdan Toshkent shahr da qanday madan y yodgorl klar, muzey, teatr va http://eduportal.uz st rohat bog‘lar mavjudl g n o‘rga n ng.
120 42-dars MIRZACHO‘L IQTISODIY RAYONI
Darslik 1-ilovasidagi jadvaldan rayonning aholisi sonini va maydonini aniqlang. Iqtisodiy o‘rni va tabiiy boyliklari. M rza cho‘l qt sod y rayon S rdaryo b lan J zzax v loyatlar dan tark b topgan. Rayon hudud taraqq y etgan Toshkent va Zaraf- shon qt sod y rayonlar b lan chegaradosh. Rayonn ng qt sod y geograf k o‘rn n qulay dey sh mumk n. Iqt - sod y geograf k o‘rn n ng qulayl g rayonn ng transport- geograf k holat da ham yaqqol ko‘zga tashlanad . 70-rasmdan temiryo‘l, avtomobil yo‘li va quvur trans- porti qaysi hududlardan o‘tganini ko‘zdan kechiring. Rayonn , asosan, S rdaryo va Sangzor daryolar suv b lan ta’- m nlayd . Tek sl k zamonav y transport va rr gats ya nshootlar b lan z ch qoplangan. Rayonda an qlangan volfram, qo‘rg‘osh n, rux va olt n konlar sanoat aham yat ga ega. Qur l shbop shag‘al, qum, g ps va ohak ko‘p. Ko‘p ncha sovuq Arkt ka havos sh moldan rayon hudud ga k r b kel b, ba’zan juda sov b ketad . Shunda meval daraxtlar j dd y sh kast- lanad . Farg‘ona vod ys dan esuvch kuchl shamoldan esa tuproqn ng nam qoch b, ek nlar qovj rayd va hos ldorl k pasayad . Aholisi. Bu yern ng ahol s , asosan, boshqa joylardan reja asos da ko‘ch r b kelt r lgan. Rayon ahol s n ng umum y son bo‘y cha mamlakat qt sod y geograf k rayonlar oras da eng key ng o‘r nda turad . Hududn ng yang o‘zlasht r layotgan shahar va q shloqlarn ng geograf k joylashuv , katta-k ch kl g hamda ahol n ng m ll y tark b da yaqqol fodalanad . Ahol punktlar , asosan, katta yo‘l yoqalar da barpo bo‘lgan. Ahol n ng 45 fo zdan ort g‘ shaharlarda st qomat q lad . Rayonga Toshkent va Samarqand shaharlar n ng ol y o‘quv yurtlar ham mutaxass s tayyorlab bermoqda. Lek n rayonn ng r vojlan sh st qbollar n ko‘zlab, bu yerga Zarafshon, Farg‘ona, Toshkent s ngar qt sod y rayon- lardan malakal mutaxass slar jalb et sh maqsadga muvof qd r. Xo‘jaligi va uning hududiy tashkil etilishi. M rzacho‘ln ng o‘zlasht r l sh , asosan, XX asrn ng 50–60-y llar ga to‘g‘r kelad . Yang yerlarn o‘zlasht r sh sug‘or shhttp://eduportal.uz nshootlar n , yo‘llarn , elektr uzatk ch tarmoq lar n , madan y-
121 ma sh y muassasalarn b r yo‘la barpo et sh usul da ol b bor ld . Yang yerlarn o‘zlasht r shn ng bu usul xor jda ham keng qo‘llan lmoqda. M rzacho‘l qt sod y rayon mamla kat da yet sht r lad gan paxta yalp hos l n ng 1/4 q sm n berad . Rayonda agrosanoat maj- muy yuksak darajada r vojlangan. Jam ek n maydon n ng salkam 45 fo z ga paxta, deyarl shuncha maydonga donl ek nlar ek lmoq- da. Po l zch l k yaxsh yo‘lga qo‘y lgan. M rza cho‘l qovunlar O‘zbek s- tondan tashqar da ham mashhurd r (94-rasm). Chorvach l kda qorako‘l qo‘ylar n ng salmog‘ katta. Qorako‘l qo‘ylar rayonn ng sh mol g‘ar- b dag cho‘l yaylovlar da boq lad . Chorvach l k- n ng yanada r vojlan sh yem-xashak ek nlar , ayn qsa, beda va makkajo‘xor maydon n ng kengay sh ga bog‘l q. Donl ek nlar yet sht r - lad gan joylarda parrandach l k r vojlangan. End l kda rayonda sanoat ham tez sur’at b lan r vojlana boshlad . Elektroenerget ka, qur l sh mater allar , yeng l, oz q-ovqat sanoatlar r voj- land . S rdaryo IESn ng elektr quvvat qt sod y rayondan tashqar ga ham ch qar lmoqda. 94-rasm. Mirzacho‘l Transporti. Avtomob l transport yuksak da- qo vun lari. rajada r vojlangan. Avtomob l yo‘llar n ng yalp uzunl g 12 m ng km dan oshad , shundan deyarl 10 m ng km qatt q qop- lamal yo‘llard r. Katta O‘zbek trakt n ng qt sod y rayon hudud dan o‘t sh un ng r vojlan sh ga sez larl ta’s r etad . Tem ryo‘l hudud bo‘ylab uchburchak shakl da qur lgan. Uchburchakn ng J zzax, S rdaryo va Xovos uchlar dan yo‘llar boshqa v loyatlarga taral b ketgan. Hudud bo‘ylab mag stral gaz quvurlar kes b o‘tgan. Yuqor kuchlan shl elektr tarmoqlar hududn tek s qoplagan (xaritadan asosiy yo‘llarni aniqlang).
1. Iqtisodiy rayon geografi k o‘rni va tabiiy sharoitiga xos xususiyatlarning iqtisodiy ahamiyatini tushuntirib bering. ? 2. Iqtisodiy rayon hududi yaqinda o‘zlashtirilganini nimalardan bilsa bo‘ladi? Misollar keltiring. 3. Rayon doirasida va uning boshqa rayonlar bilan aloqasida qanday http://eduportal.uztransportdan foydalaniladi? Sababini tushuntiring.
122 43-dars SIRDARYO VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan viloyat aholisining soni va maydonini aniqlang. S rdaryo v loyat M rzacho‘ln ng o‘zlasht r lgan q sm n o‘z ch ga olad . V loyatda dehqonch l kka yaroql yerlar ko‘p. Ammo tab at ga xos ayr m noqulayl klar tufayl dehqonch l kda ko‘pg na mehnat, mablag‘ sarflashga to‘g‘r kelad . Tab atn ng noqulayl klar n bartaraf etmoq uchun hota daraxtzorlar barpo et sh, yerost suvlar n zovurlar qaz b qoch r sh va tuproqn yuv b tur sh talab et lad . S rdaryo v loyat da mamlakat aholisin ng 2,5 fo z yashayd . Ahol butunl g cha sug‘or lad gan hudud larda joylashgan. Yang yerlarn o‘zlash- t r sh maqsad da boshqa v loyatlardan shch kuchlar jalb et lgan. End - l kda v loyat o‘z shch kuchlar b lan to‘l q ta’m nlangan. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: paxtach l k, donch l k, pol z ch l k, go‘sht-sut chorvach l g . Sanoatning asosiy tarmoqla- ri: elek troenerget ka, yeng l (paxta tozalash), oz q-ovqat, un-yorma (95-rasm).
http://eduportal.uz 95-rasm. Sirdaryo viloyati.
123 V loyat xo‘jal k neg z n q shloq xo‘jal g tashk l q lad . Ek n maydonlar n ng kattal g j hat dan v loyat respubl kada old ng o‘r nda tu- rad . Ek n maydonlar n ng deyarl yarm ga paxta ek lad . Undan key ng o‘r nlarda don, ozuqa, meva-sabzavot va pol z ek n lar turad . Gul ston va Xovos tumanlar da sabzavot va pol z ek nlar yet sh t r lad . Bog‘ dorch l k va uzumch l k ham r vojlangan. V loyatda sanoat zal vor bo‘y cha q sh loq xo‘jal g dan key n tu ra d (96-rasm). Bugung kunda 80 dan ort q sanoat kor xonas mavjud. V loyat sanoat n ng asos n elektr energ ya sh- lab ch qar sh tashk l etad . Sh r n shahr dag S rdaryo IES, Gul ston shahr dag yog‘-ekstraks ya zavod , Yang yer 96-rasm. O‘zbekiston Respublikasida Sirdaryo shahr dag qur l sh mater al lar va konstruks yalar viloyatining salmog‘i komb nat va v loyat paxta toza lash zavodlar y r k (foiz, 2017-yil). sanoat kor xonalar h soblanad . V loyatda o‘nlab qo‘shma korxonalar faol yat ko‘rsatmoqda. Shaharlari. V loyatda 5 ta shahar bor. Guliston – v loyatn ng ma’mur y markaz . Shahar tem ryo‘l va mag stral avtomob l yo‘l ust da joylashgan. U shahar maqom n olgan ga yar m asrdan oshd . Shaharda paxta tozalash, yog‘-ekstraks ya, non zavodlar va elevator shlab tur bd . Shaharda un ver- s tet, b r necha akadem k l tsey, kasb-hunar kollejlar va boshqa madan y- ma sh y muassasalar bor. Yangiyer 1957-y lda bunyod bo‘lgan. Shaharda sopol quvurlar hamda yuqor bos mga ch daml quvurlar shlab ch qarad gan zavod, tem r-beton buyumlar komb nat bor. Komb nat elektr machtalar , beton tarnov (lotok) lar va unga mo‘ljallangan tagl k shlab ch qarad . Shaharn ng geograf k o‘rn ga xos noqulayl klar un ng r vojlan sh ga salb y ta’s r etmoqda.
1. Xaritadan Sirdaryo viloyatining chegaralarini ko‘rsating, uning tabiiy sharoitiga xos xususiyatlarni ayting. ? 2. Viloyat xo‘jaligiga xos xususiyatlarni so‘zlab bering. 3. Viloyat shaharlari barpo bo‘lishida qanday omillar muhim rol o‘ynaganligini tushuntiring. http://eduportal.uz4. Tumaningizdan Sirdaryo viloyati markaziga boriladigan eng qisqa yo‘lni aniqlang.
124 44-dars44-dars JIZZAX VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan viloyat maydoni, aholisi soni va aholining o‘rtacha zichligini aniqlang. J zzax v loyat M rzacho‘l qt sod y rayon n ng janub g‘arb da joy- lashgan. V loyat hudud Sangzor daryos hamda Janub y M rzacho‘l kanal n ng suv b lan sug‘or lad . Un ng hudud sh mol tomonga n shab bo‘l b, sun’ y sug‘or sh uchun qulay (97-rasm). V loyat hu du d dan ko‘p tarmoql xo‘ja l kka asos bo‘la d gan x lma-x l tab y boyl klar to p l gan. Tur k ston t zmas n ng sh mol y yonbag‘r da Zom n tog‘-o‘rmon qo‘r qxonas tashk l q l ngan. Bu yerda tog‘ o‘s ml k va hay-
QISHLOQ XO JALIGI‘ Shahar atrofi xo‘ jaligi Donchilik, paxtachilik, bog‘ dorchilik, ipakchilik va sut-go‘ sht chorvachiligi Sabzavotchilik, polizchilik, bog‘ dorchilik, ipakchilik, asalarichilik va sut-go‘ sht chorvachiligi Donli ekinlar, ba’ zi yerlarda texnik Gagarin ekinlari va go‘ sht-sut chorvachiligi Cho‘ l-yaylov chorvachiligi Uchquloch Do‘stlik Tog‘ -yaylov chorvachiligi, daryo Yangiqishloq vodiylarida bog‘ lar va uzumzorlar Zafarobod Qo‘ riqlanadigan yerlar Elektr uzatish liniyalari Paxtakor Gaz quvurlari Qo‘ytosh Neft quvurlari Uchtepa Mineral suv buloqlari JIZZAX Bo‘ston Dashtobod
SANOAT G‘allaorol Zarbdor TARMOQLARI Balandchaqir Yoqilg‘ i Zomin Rangli metallurgiya Marjonbuloq UNDIRUVCHI Mashinasozlik va metallni SANOAT qayta ishlash Baxmal Polimetall rudalar Kimyo O‘smat Oltin Qurilish materiallari Vollastonit Yengil sanoat Rang-barang toshlar Oziq-ovqat Keramzit xomashyosi Boshqa tarmoqlar Ohaktosh http://eduportal.uz0 10 km Bazalt 97-rasm. Jizzax viloyati.
125 98-rasm. «Zomin» sanatoriyasi. vonot olam n ng r vojlan sh bo‘y cha tadq qot ol b bor lad . Ushbu so‘l m m ntaqaga dam ol sh maskan – «Zom n» sanator yas qur lgan (98-rasm). J zzax v loyat da Zom n m ll y tab y park tashk l et lgan. M ll y bog‘ st - rohat x zmat n o‘tayd hamda bog‘da sanoatn ng tab y muh tga ta’s r tadq q et lad . G‘allaorol hudud da sh fobaxsh suv, Bal qch ko‘l da esa sh fobaxsh balch q ko‘p. Uchquloch kon dan pol metall rudas , Marjonbuloq kon dan olt n, Oqtosh, Qoratosh va Uzun konlar dan marmar qaz b ol nad . Aholisi. J zzax v loyat da mamlakat ahol s n ng 4 fo z jamlangan. Ahol n ng deyarl yarm shaharlarda yashayd . V loyat ahol s n ng 81 fo z dan ko‘prog‘ n o‘zbeklar tashk l etad .
Sanoatning asosiy tarmoqlari: rangl metallurg ya, mash nasozl k, k myo, qur l sh mater allar , yeng l, oz q-ovqat. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: paxtach l k, donch l k, sabzavotch l k, bog‘dorch l k, go‘sht-sut chorvach l g .
V loyat o‘z n ng yoq lg‘ -energet ka majmuas ga ega emas. Unga tab y gaz Buxoro v loyat dan, elektr quvvat esa S rdaryo v loyat dan kelt r la- d . Tog‘-kon sanoat Qo‘ytoshda r vojlangan. Sh mol y Nurota tog‘lar da volfram-mol b den konlar shlab tur bd . Qaz b ol nayotgan rudalar Ch r- ch qdag q y n er yd gan va ss qqa ch daml qot shmalar komb na t n ng http://eduportal.uzasos y xomashyos d r. J zzaxda akku mu la tor za vo d , tr kotaj fab r ka s , pol e t len shlab ch qaruv ch va qur l sh mate r allar za vod lar bor. Xor j y
126 f r ma lar b lan 20 ga yaq n qo‘shma kor xo nalar tashk l topgan. Sanoat mahsu lot n ng asos y q sm yeng l sanoat da hos l q l nmoqda. Qishloq xo‘jaligi. V loyat hudud da q shloq xo‘jal g ek nlar ek lad gan 1,2 mln gektar yer bor. Bun ng 1/3 q sm dan dehqonch l kda foydalan lmoqda. V loyatda paxta b lan b rga g‘allakorl k ham katta salmoqqa ega (99-rasm). G‘alla maydon n ng kattal g j hat dan J zzax v - loyat mamlakat m zda old ng o‘r nlarda turad . Mustaq ll kdan old n 210 m ng tonna paxta, 80 m ng tonna g‘alla yet sht r lgan bo‘lsa, end l kda bu ko‘rsatk ch b r necha barobar oshd . V loyatda yaylov chorvach l g , g‘allakor tumanlarda parrandach l k keng r vojlangan. J z- zaxda qorabay r zotl ot yet sht rad gan maxsus 99-rasm. O‘zbekiston xo‘jal k bor. J zzax tem ryo‘l, avtomob l yo‘llar Respublikasida Jizzax b lan yaxsh ta’m nlangan. Ishlab ch qar sh viloyatining salmog‘i (foiz, xusus yatlar ga muvof q avtomob l yo‘llar qu- 2017-yil). r l sh ga aloh da aham yat ber lmoqda. Shaharlari. Jizzax shahr v loyatn ng ma’mur y markaz d r. U deng z sath dan 450 m balandda, Sangzor daryos bo‘y da qad ko‘targan. Toshkent– Samarqand tem ryo‘l va Katta O‘zbek trakt shahar yaq n dan o‘tad . J zzaxda XX asr bosh da teg rmon, juvozkashl k, tem r ch l k va kulolch l k korxonalar bo‘lgan. End l kda shaharda oz q-ovqat, yeng l hamda k myo va mash nasozl k sanoat korxonalar mavjud. J zzax – obod, ko‘kalamzor shahar. J zzax davlat pedagog ka nst tut , J zzax pol texn ka nst tut , b r qancha akadem k l tsey va kasb-hunar kollejlar , ko‘plab maktablar faol yat yur tmoqda.
1. Jizzax viloyatining geografi k o‘rni bilan tabiiy sharoitida qanday aloqadorlik bor? ? 2. Viloyat xo‘jaligiga xos xususiyatlarni aytib, sababini izohlab bering. 3. Jizzaxga bormoqchi bo‘lsangiz qaysi aholi punktlaridan o‘tishingizni ayting. http://eduportal.uz4. Sizlarga qaysi daryo yoki kanaldan suv keladi?
127 45-dars45-dars FARG‘ONA IQTISODIY RAYONI
Iqtisodiy o‘rni va tabiiy boyliklari. Farg‘ona qt - sod y rayon ma’mur y j hatdan And jon, Namangan va Farg‘ona v loyatlar dan tashk l topgan. Bu qt sod y rayon respubl ka hudud n ng 4 fo z dan sal ort qroq q sm n egallasa-da, unda O‘zbek ston ahol s n ng 1/3 Namangan q sm yashamoqda. Rayon hudud hamma tomondan Andijon tog‘lar b lan o‘ralgan. Farg‘ona Foydal qaz lmalarn ng asos y q sm tog‘larda to‘plangan. Tog‘ oralar da Shoh mardon, Nanay, G‘ovasoy va Kosonsoy kab xushmanzara vohalar bor. Bu yerlarda dam ol sh uylar , sanator yalar va boshqa st rohat maskanlar barpo q l ngan. Iqt sod y rayonn ng eng past yer dan S rdaryo oq b o‘tad . Ahol n ng m ng y llardan ber ob kor dehqon- ch l k b lan shug‘ullan sh orqas da tuproq va o‘s ml k dunyos madan ylash- gan. Un ng hudud da neft, gaz, olt ngugurt, qalay , olt n, o‘tga ch daml g l, turl x l b nokorl k mater allar , sh fobaxsh suvlar top lgan. Konlarn shga sol sh qulay. Buyuk Ipak yo‘l o‘tgan davrlarda q shloq xo‘jal g , savdo, hunarmandch l k barq ur b r vojlangan. XIX asrda dastlabk tem ryo‘l qur ld . Mustaq ll k y llar esa qt sod y rayonn mamlakatn ng boshqa hududlar b lan bog‘lovch «Angren–Pop» tem ryo‘l qur ld . Bular un ng qt sod y geograf k o‘rn n j dd y yaxsh lad . Aholisi. Rayon ahol s n ng son , z chl g va shch kuch lar n ng salmog‘ j hat dan mamlakat m z qt sod y rayonlar oras da b r nch o‘r nda tura- d . Ahol , asosan, tab y ko‘pay sh h sob ga ko‘paymoqda. Ahol n ng tez ko‘payayotgan va yang o‘zlasht r lad gan maydonlarn ng cheklanganl g - dan shch kuch ort qchal g kuchay b bormoqda. Bun bartaraf et sh uchun jt mo y soha korxonalar n ko‘payt r sh, ko‘p mehnat talab q lad gan shlab ch qar shn yanada r vojlant r sh zarur. Bu yerda y r k shahar va shaharchalar, q shloqlar ko‘p. Ishch kuchlar tar- k b da malakal kadrlar salmog‘ boshqa rayonlardag ga n sbatan ko‘p. Ahol Markaz y Farg‘onada ham n sbatan s yrak joylashgan. Rayonda urban zats ya darajas yuqor , ahol n ng 58 fo z shaharlarda yashayd . Xo‘jaligi va uning hududiy tashkil etilishi. Farg‘ona hudud y shlab ch - http://eduportal.uzqar sh majmuy yuqor darajada mukammallashgan. U o‘tgan asr boshlar da ham boshqa rayonlardan shu j hat b lan farq q lard .
128 Qishloq xo‘jaligi boshqa rayonlar- dag dan yuksak ntens vl g b lan ajra- l b turad . Rayon mamlakatda yet sht - r lad gan paxtan ng deyarl 25 fo z n bermoqda. Tog‘ oralar va yonbag‘ rlar texn kadan foydalan shn cheklayd . Shu- n ng uchun bu yerlarda meval daraxtlar o‘st r lad (100-rasm). Shaharlar atrof da mevazor va uzumzorlar, sabzavot, kartosh- 100-rasm. Andijon viloyatidagi ka, pol z ek nlar ayn qsa keng tarqalgan. bog‘lar. Chorvach l k, asosan, sut-go‘sht yet sh t r shga xt sos lash gan. Rayon mamlakatn ng p llach l k bazalar dan b r d r. Rayon O‘zbek stonda yet sh- t r lad gan p llan ng 45 fo z ga yaq n n berad . Sanoati. Mustaq ll k davr da foydal qaz lmalar va q shloq xo‘jal k xomashyos neg z da ko‘plab yang sanoat tarmoqlar vujudga keld . Rayon yoq lg‘ -energet ka majmuy n ng o‘z boyl klar salmog‘ k ch k. Gaz boshqa qt sod y rayonlardan kelt r lad . Quvasoy IEM, Farg‘ona, And jon va Na- mangan IEMlar , Shahr xon hamda Namangansoy g droelektrostans yalar butkul rayon uchun shlasa-da, lek n rayonn ng elektr quvvat ga bo‘lgan eht yoj n qond ra olmayd . Мazkur masalani yеchimi sifatida quvvati 900 mеgavatt bo‘lgan Тo‘raqo‘rg‘оn IES barpо etish rеjalashtirilmоqda. Bu ulkan inshооtning ishga tushirilishi Farg‘оna iqtisоdiy rayоnining elеktr enеrgiyaga bo‘lgan ehtiyojini to‘liq ta’minlash imkо niyatini bеribgina qоlmasdan rayоnning istiqbоldagi rivоjida katta o‘rin tutadi. Asaka, Qo‘qon, Namangan, Farg‘ona mash nasozl kn ng y r k mar- kazlar h soblanad . Farg‘ona HICHMda qurilish materiallari sanoati ham r vojlangan. Quvasoy sement zavod , And jon, Farg‘ona, Qo‘qon va Quvasoy shaharlar da uysozl k komb natlar , tem r-beton konstruks yalar zavod shlab tur bd . Yeng l va oz q-ovqat sanoatlar asos y xt sos soha- lar sanalad . Rayon charm poyabzallar , o‘s ml k moy shlab ch qar sh bo‘y cha mamlakatdag boshqa qt sod y rayonlardan old ndad r. Transporti. Rayon tem ryo‘l, avtomob l va havo transport b lan yetarl darajada ta’m nlangan. Tem ryo‘l vod y bo‘ylab halqa shakl da o‘tkaz lgan. Rayonn ng tem ryo‘l b lan ta’m nlan sh darajas mamlakatn ng o‘rtacha ko‘rsatk ch dan 2 marta yuqor turad . Rayon boshqa qt sod y rayonlar b lan Toj k ston hudud dag «Xo‘jand darvozas »dan o‘tgan tem r va av- tomob l yo‘llar hamda Qamch q dovon orqal o‘tgan Angren–Pop tem r- yo‘l http://eduportal.uz va Toshkent–Angren–Qo‘qon avtomob l yo‘l orqal bog‘langan. Rayon do ras da avtomob l transport , ayn qsa, muh m rol o‘ynayd .
5 – Geografi ya, 8-sinf. 129 Tashqi iqtisodiy faoliyati. Rayon chetga paxta tolas va paxta yog‘ , qur t lgan meva, konservalar, p-gazlamalar, mash nalar, m neral o‘g‘ tlar, sement, sh fer, ch nn hamda sopol buyumlar va boshqa mahsulotlar ch qarad . Rayonga ko‘m r, g‘alla, yog‘och-taxta, m neral o‘g‘ t, to‘q mach l k mahsu- lotlar , mash nalar, asbob-uskunalar hamda madan y mollar kelt r lad . Iqt sod y geograf k rayonn ng ma’mur y v loyatlar hudud y- shlab ch qa- r sh majmualar , xo‘jal k tarmoqlar hamda tab y va qt sod y mkon yatlar j hat dan b r-b r dan farq q lad . 1. Iqtisodiy geografi k rayonning geografi k o‘rni va tabiiy sharoitidagi xususiyatlar uning xo‘jaligida qanday ahamiyat kasb etadi? ? 2. Shahar va qishloqlarning vujudga kelishi hamda hududiy joylashuvi qanday omillar natijasi ekanini o‘ylab ko‘ring. 3. Ichki va tashqi aloqalar qanday transport vositasida amalga oshiriladi? Nega shunday? Sababini tushuntiring.
46-dars ANDIJON VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan viloyat aholisining soni va maydonini aniqlang. And jon v loyat mamlakatn ng eng sharq y v loyat d r. V loyatn ng g‘arb tek sl k, sharq q r-ad rlardan borat bo‘l b, tog‘ t zmalar ga tutashgan. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: paxtach l k, donch l k, sabzavotch l k, bog‘dorch l k, uzumch l k, go‘sht-sut chorvach l g , pakch l k. Sanoatning asosiy tarmoqlari: mash nasozl k, avtomo- b lsozl k, elektroenerget ka, yeng l sanoat, oz q-ovqat sanoat . V loyat qishloq xo‘jaligi r vojlangan (101-rasm). O‘zlasht r lad gan yerlar deyarl qolmagan. Paxtan ng yalp hos l faqat hos ldorl kn ko‘tar sh h sob ga osh r lmoqda. Sabzavot, kartoshka va pol z ek nlar , asosan, sha- harlar atrof da yet sht r lad . Q shloq xo‘jal g da bog‘dorch l k salmoql o‘r n tutad . Bog‘ va tokzorlar ad rlar h sob ga kengay moqda. Ixt soslashgan bog‘dorch l k xo‘jal klar bor. Chorvach l g da qo‘y va echk larn ng salmog‘ katta. Qoramol, asosan, sut va go‘sht uchun boq lad . P llach l k v loyat xo‘jal g da muh m aham yatga ega. V loyatda sanoat ham yuqor darajada r vojlangan bo‘l b, unda 160 dan ort q sanoat korxonalar mavjud. Korxonalar oras da Asaka avtomob l zavod , And jon avtomob l o‘r nd qlar zavod , rr gats ya ma sh nasozl g zavod , http://eduportal.uz«Semurg‘» tr kotaj aks yadorl k b r lashmas y r k korxonalar h soblanad . Kor- xonalar, asosan, And jon sanoat tugun da joylashgan. V loyat elektr energ yan
130 qt sod y geograf k rayonn ng b rlashgan energe- t ka t z m dan olad . Kamp rravot suv ombor da quvvat 100 m ng k lovattl GES qur lgan. And jon mamlakatda lk neft ol ngan mar- kazlardan b r d r. Neft quvur orqal Farg‘ona v loyat dag neftn qayta shlash zavodlar ga yubor lad . Xo‘jaobodda mamlakat m zdag eng y r k yerost gaz ombor barpo et lgan. Undag gazdan And jon va Asaka shaharlar ga ham yet- kaz b ber lad (102-rasm). Shaharlari. Andijon ob kor dehqonch l k markaz da joylashgan. Neft, gaz va b nokorl k mater allar konlar shaharn ng shundoq yon da. Shaharda og‘ r, yeng l hamda oz q-ovqat sanoa- t ga teg shl 40 taga yaq n korxona shlab tur b- d . Ulardan paxta zavod , to‘q mach l k hamda 101-rasm. O‘zbekiston tr kotaj fabr kalar mamlakat m qyos dag y r k Respublikasida Andijon korxonalar h soblanad . Shoy to‘q sh korxona- viloyatining salmog‘i (foiz, 2017-yil).
http://eduportal.uz 102-rasm. Andijon viloyati.
131 103-rasm. Asakadagi avtomobil za vo di mahsulotlari. lar v loyat p llakorlar tomon dan p lla b lan ta’m nlab tur lad . Shaharda And jon davlat un vers tet , t bb yot, q shloq xo‘jal k, mash nasozl k nst - tutlar bor. Ko‘p lab teatrlar, kutub xona lar, sport may don cha lar , st ro hat va botan ka bog‘lar mavjud. Bobur ylar davr da ham And jon xo‘jal g , lm- ma’r fat va madan yat o‘z davr ga n sbatan ravnaq topgan shahar bo‘lgan. Bobur bu haqda «Boburnoma» asar da yoz b qold rgan. Asaka mamlakatn ng avtomob lsozl k markaz d r. Bu yerda «Lacett », «Chevrolet Tracker», «Chevrolet Capt va», «Mal bu», «Сobolt» rusuml yang avtoma sh nalarn ham shlab ch qar sh yo‘lga qo‘y ld (103-rasm). Asaka shahr Shahr xonsoy daryos oq b ch qad gan ad rl k etag da joy- lashgan. Shaharn paxta dalalar , bog‘lar, tokzorlar o‘rab olgan. Shaharda avtomob l zavod dan tashqar , paxta-moy zavodlar , yeng l va oz q-ovqat sanoat n ng boshqa korxonalar , sh sha va k slorod zavodlar , b nokor- l k mater allar shlab ch qarad gan korxonalar bor. Ko‘pg na madan y- ma’r f y muassasalar shlab tur bd . Shahar And jon, Farg‘ona va Marg‘ lon yo‘nal sh dag yo‘llar ust da joylashgan. 1. Viloyatning geografi k o‘rni va tabiiy sharoitlari xo‘jalik uchun qanday im- koniyatlar yaratishini so‘zlab bering. ? 2. Viloyat qishloq xo‘jaligida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? 3. Viloyat xo‘jaligini yanada rivojlantirish uchun nima qilmoq lozim?
47-dars47-dars FARG‘ONA VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan viloyat aholisining soni va maydonini aniqlab, aholisining o‘rtacha zichligini toping. Viloyatga vodiyning tekislik qismi, Oloy va Turkiston tizmalarining tog‘oldilari kiradi. Isfayram, Shohimardon, So‘x, Isfara daryolarining dehqonchilikda ahamiyati katta. Norin bilan Qoradaryodan bir necha sug‘oruv http://eduportal.uzkanallari chiqarilgan (ularni o‘quv atlasidan qarab chiqing). Viloyat yalpi sanoat mahsulotiga ko‘ra faqat Toshkent viloyatidan keyinda turadi.
132 104-rasm. Farg‘ona viloyati.
Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: donch l k, paxtach l k, bog‘dorch l k, uzumch l k, go‘sht-sut chorvach l g , parrandach - l k, pakch l k. Sanoatning asosiy tarmoqlari: elektroenerget ka, k myo, neftn qayta shlash, qur l sh mater allar , yeng l sanoat va oz q-ovqat sanoat (104-rasm). Farg‘ona viloyati qishloq xo‘jaligi paxta va g‘alla yetishtirish hamda pillachilikka ixtisoslashgan. Ekin maydonining asosiy qismiga paxta va g‘alla ekiladi (105-rasm). Bug‘doy va arpa bahorikor yerlarda, sholi esa zaxkash yerlarda yetishtiriladi. Makkajo‘xori, oq jo‘xori va beda hamma tumanlarda paxta bilan almashlab ekiladi. Bog‘dorchilik, uzumchilik uchun viloyatda sharoit qulay. Viloyat anori va anjiri bilan dong chiqargan. Farg‘ona viloyatida yaylovlar Andijon viloyatidagiga qaraganda ancha ko‘p. Chorva mollari, asosan, qo‘y vahttp://eduportal.uz echkilardan iborat. Viloyat mamlakatda yetishtiriladigan pillaning 20 foizga yaqinini beradi.
133 Sanoati ko‘p tarmoqli bo‘lib, unda og‘ir sanoatning salmog‘i ancha katta. Neftni qayta ishlash, kimyo va energetika sanoati iqtisodiy rayondagina emas, balki respublikada ham ajralib turadi. Neftni qayta ishlaydigan 2 ta zavod bo‘lib, biri Farg‘onada, ikkinchisi Oltiariqda joylashgan. Mashi nasozlik, metall- sozlik va binokorlik materiallari ishlab chi- qaruvchi tarmoqlar ham muhim ahamiyatga ega. Yengil va oziq-ovqat sanoati qishloq xo‘ jalik tarmoqlari negizida vujudga kelgan. Sanoat korxonalari Farg‘ona–Marg‘ilon sanoat rayoni va Qo‘qon, Quvasoy sanoat tugunlarida to‘plangan. Transporti. Viloyat temiryo‘l va avtomobil 105-rasm. O‘zbekiston yo‘llari bilan yaxshi ta’min langan. Viloyatdan Respublikasida Farg‘ona viloyatining salmog‘i paxta tolasi va paxta moyi, shoyi, ip-gazlama, (foiz, 2017-yil). trikotaj mollar, quritilgan meva, meva konserva- lari, mineral o‘g‘it va sement jo‘natiladi. Taxta- yog‘och, har xil uskunalar, traktorlar, paxtachilik uchun zarur mashi na lar, g‘alla, un, qand, keng iste’mol buyumlari keltiriladi. Shaharlari. Viloyatda 9 ta shahar bor. Farg‘ona muhim sanoat, transport va madaniyat markazidir. Shahar suv bilan yaxshi ta’minlangan, yozi birmuncha salqin. Shaharda ikkita IEM ishlab turibdi. Iqtisodiy rayonning birlashgan energetika tizimi shu IEMlar asosida shakllangan. Shaharda Farg‘ona davlat universiteti, politexnika instituti, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, Toshkent tibbiyot akademiyasi hamda O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutlarining fi liallari faoliyat ko‘rsatadi. Ipakchilik ilmiy tadqiqot instituti bor. Madaniyat va istirohat bog‘lari, favvoralar, xiyobonlar, soya-salqin maydonlar shaharga o‘zgacha tarovat beradi. Buyuk astronom, matematik va geograf Ahmad al-Farg‘oniy shu makonda tavallud topgan. Marg‘ilon shoyi (atlas) ishlab chiqarishning markazi sifatida qadimdan dong chiqargan shahar. Shaharda paxta, ko‘n zavodi, ipak ishlab chiqaruvchi korxonalar bor. Marg‘ilonliklar ning to‘qimachilik malakasi yuksak http://eduportal.uzdarajada takomillashdi va keng quloch yoydi. Marg‘ilon shoyi kombinati mamlakatdagi eng yirik to‘qimachilik korxonalaridan biridir. Kombinat ayni
134 vaqtda yirik o‘quv markazi hamdir. Unda Ipakchilik ilmiy tadqiqot instituti ham faoliyat ko‘rsatmoqda. Mashhur fiqh olimi Burhoniddin Marg‘inoniy shu yerda tug‘ilgan. Qo‘qon Farg‘ona viloyatining g‘arbida, transport yo‘llari ustida joylashgan. Undan Toshkent, Namangan va Farg‘ona tomonlarga temiryo‘l va avtomobil yo‘llari o‘tadi. Mustaqillik yillarida Qo‘qonning sanoati rivojlanib, shahar muhim sanoat tuguniga aylandi. Shahardagi superfosfat zavodi hamda elektr mashinasozligi, to‘qimachilik mashinasozligi zavodlari respublikadagi yirik korxonalardandir. Shahar uzoq vaqt Qo‘qon xonligi poytaxti bo‘lgan. U viloyatdagi asosiy madaniyat markazlaridan biridir. Quvasoy 1954-yilda ishchi shaharchasi o‘rnida barpo etilgan. Shahar yaqinidagi ohak, mergel, gips va gil boyliklari negizida u qurilish materiallari ishlab chiqaradigan sanoat markaziga aylandi. Endilikda sement, shifer, ohak hamda g‘isht zavodlaridan iborat kombinat ishlab turibdi. Mazkur kombinat respublikada ishlab chiqariladigan sementning salmoqli qismini bermoqda. Quvasoy chinni zavodida kosa, piyola, choynak, lagan va boshqa idishlar ishlab chiqarish yildan yilga ortmoqda. Rishton – kulolchilik buyumlari ishlab chiqaradigan markaz. Bundagi kulolchilik artellari birlashtirilib, kombinatga aylantirilgan. Hozir kombinatda 20 xildan ortiq buyum ishlab chiqarilmoqda.
1. Xaritadan Farg‘ona viloyatining chegaralarini ko‘rsatib, uning geografi k o‘rni va tabiiy sharoitiga xos xususiyatlarni so‘zlab bering. ? 2. Viloyat xo‘jaligida qaysi tarmoq tez rivojlanmoqda? 3. Quvasoy sanoat markazi bilan Qo‘qon sanoat tugunini taqqoslab, eng muhim tafovutlarini tushuntiring.
48-dars48-dars NAMANGAN VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan viloyat aholisining soni va maydonini aniqlab, aholisining o‘rtacha zichligini toping. Namangan v loyat qt sod y rayonn ng sh mol y q sm dad r. V loyatn ng baland tog‘ t zmalar b lan o‘ralgan sharq y q sm da ql m n sbatan yumshoq. V loyatn ng g‘arb y q sm da yog‘ n kam yog‘ad va daryolar ham kam. http://eduportal.uzAholisi. V loyat ahol s tab y o‘s sh sur’atlar j hat dan old ng o‘r nda turad . Shunga ko‘ra mehnatga yaroql lar son tez ko‘paymoqda.
135 Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: donch l k, paxta ch l k, sabzavot ch l k, bog‘dor ch l k va uzumch l k, go‘sht-sut chorva- ch l g , p llach l k. Sanoatning asosiy tarmoqlari: elektroenerge- t ka, mash nasozl k, qur l sh mater allar , yeng l va oz q-ovqat. Xo‘jaligi. Namangan v loyat da ham ob kor dehqonchilik ustun tura- d . V loyat hudud da ko‘plab sug‘or sh nshootlar – Sh mol y Farg‘ona, Oxunboboyev noml , Chust, Chortog‘soy kanallar va boshqalar qur lgan. Irr gats yan ng r vojlan sh ob kor yerlarn kengayt r sh va mel orats ya holat n yaxsh lash mkon n berd . Ek n maydonlar n ng asos y q sm ga paxta va g‘alla ek lad (106-rasm). Pop va Chust tumanlar dag yaylovlarda qo‘y va echk ko‘p boq lad . Qora- mol hamma dehqonch l k tumanlar da boq lad . Yaylovlar yet shmagan dan ko‘pg na xo‘jal klar mollarn yozda tog‘ yaylovlar ga haydab borad lar. P llach l k paxtach l k b lan b rga r vojlant r lmoqda. Sanoat, asosan, yeng l va oz q-ovqat korxonalar hamda mash nasozl k- dan borat. Sanoat korxonalar n ng asos y q sm Namangan sanoat tugun da joylashgan (107-rasm). Tem ryo‘l, avtomob l transport yaxsh r vojlan- gan. 2018-y l v lоyatn ng jt mо y- qt sоd y r vоjlаn sh n jadallаsht r sh mаqsаd dа Chust tumаn hudud dа «Nаmаngаn» erk n qt sоd y zоnаs tаshk l et ld . Shaharlari. Namangan v loyatn ng ma’mur y, qt sod y va madan y markaz d r. Shahar Namangansoy bo‘y da joylash gan. U v loyat sanoat mahsulot n ng katta q sm n berad . Shaharda shoy fabr kas va kostumbop gazlamalar komb nat , elektrotexn ka zavod , sun’ y tola zavod , kk ta paxta tozalash zavod , yog‘-ekstraks ya va konserva zavodlar , elektr stans yalar , qop-qanor uchun shlat lad gan dag‘al gazlama fabr kas va boshqa korxonalar shlab tur bd . Qur l sh mater allar sanoat ga taalluql korxonalardan uysozl k komb nat , tem r-beton konstruks yalar zavod , g‘ sht za- vod va boshqalar faol yat ko‘rsatmoqda. 106-rasm. O‘zbekiston Respublikasida Namangan Shaharda b r nechta ol y ta’l m muassasalar http://eduportal.uzviloyatining salmog‘i bor. Naman gann xalq m z «gullar shahr » deb (foiz, 2017-yil). atayd . Sha har marka z dag Mashrab nom dag
136 SANOAT TARMOQLARI Elektro energetika Mashinasozlik va metallni qayta ishlash Rangli metallurgiya Kimyo va neft-kimyo UNDIRUVCHI SANOAT O‘‘ rmon, yog ochni qayta ishlash Neft va selluloza-qog‘ oz Neft va tabiiy gaz Qurilish materiallari Oltin Yengil sanoat Kumush Oziq-ovqat Kosonsoy Dala shpati Boshqa tarmoqlar Granit Yangiqo‘rg‘on Qurilish toshi
Chori Oltinko‘l Chorkesar O‘nhayot Uchqo‘rg‘on Chust To‘raqo‘rg‘on Uychi Haqqulobod NAMANGAN Uyg‘ursoy Oqtosh Pop Toshbuloq Xalqobod Gidroelekt r o stansiya Jumasho‘y Elektr uzatish liniyalari Gaz quvurlari Navbahor Neft quvurlari QISHLOQ XO‘ JALIGI Mineral suv buloqlari Shahar atrofi xo‘ jaligi Paxtachilik, donchilik, ipakchilik, sut-go‘ sht chorvachiligi, mevachilik Paxtachilik, donchilik, sut-go‘ sht chorvachiligi, sabzavotchilik va mevachilik Cho‘ l-yaylov chorvachiligi 0 10 km Tog‘‘ -yaylov chorvachiligi, daryo vodiylarida bog lar va uzumzorlar
107-rasm. Namangan viloyati. madan yat va st rohat bog‘ mamla kat m z dag eng go‘zal bog‘lardan b - r d r. Shahar markaz dan chekka tomon nurs mon taral b ketgan keng va ravon ko‘chalar shahar markaz n m krorayonlar b lan bog‘layd . Chust – tuman markaz . Namangandan Toshkent va Qo‘qonga bor lad gan avtomob l yo‘l ust da joylashgan. Shaharda t kuvch l k fabr kas , hunarmand- ch l k korxonalar , madan y-ma sh y muassasalar bor. Chust p choqch l k b lan mashhur. Popda texn k rez na va poyabzal zavodlar shlab tur bd . Kela- jakda zavodda rez na sh nalar n qayta shlash yo‘lga qo‘y lad . Uchqo‘rg‘on tuman markaz . Undan And jon, Namangan va Toshkent tomon avtomob l yo‘llar ketgan. Shahar yon da Nor n daryos ga GES qur lgan. Shaharda y r k paxta tozalash hamda yog‘ zavodlar faol yat ko‘rsatmoqda. 1. Viloyatning iqtisodiy geografik o‘rniga xos xususiyatlar nimalardan iborat? 2. Namangan viloyatining iqtisodiy xarita-sxemasidan foydalanib, Chust bilan ?http://eduportal.uzPopni taqqoslang va eng muhim tafovutlarni ko‘rsating. 3. Yozuvsiz xaritadan Namangan viloyatiga tegishli topshiriqlarni bajaring.
137 49-dars49-dars ZARAFSHON IQTISODIY RAYONI
Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boyliklari. Bu iqtisodiy rayon Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlari hududidan iborat. Maydonining kattaligi jihatidan Quyi Amudaryo iqtisodiy rayonidan keyinda turadi. Ayting-chi, iqtisodiy rayonning geografik o‘rnini qanday baholasak bo‘ladi? Maydonining asosiy qismi tekislik (Qizilqum Navoiy cho‘li)dan iborat. U qorako‘lchilik uchun Buxoro ahamiyatlidir. Tekislik markazida Tomditog‘ (eng baland cho‘qqisi 922 m), Bo‘kantog‘, Ovminzatog‘, Samarqand Quljuqtog‘ qad ko‘tarib turadi. Tekislikning sharqida Nurota, Oqtog‘, Qoratog‘larning g‘arbiy qismi joylashgan. Bular ham iqtisodiyotda muayyan ahamiyat kasb etadi. Zarafshon vodiysining quyi qismlari obikor dehqonchilik uchun qulay. Iqtisodiy rayon iqlimi keskin kontinental, yozi issiq va quruq. O‘simlik o‘sadigan davr haroratining yig‘indisi shimolda 3000°C ni, janubda esa 5000°C ni tashkil etadi. Yog‘in nihoyatda kam, yillik yog‘in miqdori 100–300 mm xolos. Qor qoplami yupqaligi yaylov chorvachiligiga qo‘l keladi. Cho‘lda yerosti suvlaridan chorvachilikda, kichikroq joylarda esa sabzavot yetishtirishda foydalaniladi. Tez-tez garmsel shamoli xuruj qilib, o‘simliklarni qovjiratib ketadi. Suv muammosini hal qilish uchun Zarafshon daryosida Amu–Qorako‘l va Amu–Buxoro mashina kanallari, kanalda esa Quyimozor suv ombori ishga tushirilgan. Suvni 64 metr balanddagi bu kanallarga qudratli nasoslar ko‘tarib beradi. Suv omborga va undan kanallar orqali Buxoro vohasini sug‘orishga sarflanadi. Zarafshon iqtisodiy rayonida xilma-xil mineral boyliklar ko‘p. Jumladan, Gazli, Uchqir, Qorovulbozor, Sortosh tabiiy gaz konlari, Kogon yaqinida neft koni, Muruntov oltin koni, Ingichka va Zarmitanda nodir metallar konlari, oltingugurt konlari, qurilish materiallari va mineral bo‘yoq konlari mavjud. Bu boyliklar iqtisodiy rayonda energetika, rangli metallurgiya, kimyo hamda http://eduportal.uzqurilish materiallari sanoatlarini rivojlantirish uchun baza hisoblanadi.
138 Aholisi. Iqtisodiy rayon aholisining ko‘payish sur’ati mamlakat aholisining o‘rtacha o‘sishiga yaqinlashadi. Aholi hudud bo‘ylab juda notekis joylashgan. Ayniqsa, cho‘l mintaqasida aholi o‘ta siyrak. Xo‘jaligi va uning hududiy tashkil eti- lishi. Ushbu iqtisodiy rayonda agrosanoat majmuyi tarkib topib bormoqda. Sanoat 108-rasm. Qorovulbozor dagi neftni qayta ishlash zavodi. ko‘p tarmoqlidir. Zarafshon iqtisodiy rayonining elektroenergetika, rangli me- tallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo va gaz-kimyo, mashi- nasozlik, qurilish materiallari, yengil va oziq-ovqat kabi tar- moqlari jadal rivojlanmoqda. Qorovulbozor shahrida yiliga 5 mln tonna neftni qayta ishlaydigan korxonaning ishga tushirilishi rayonda iqtisodiyotning yangi iqtisodiy sohasini vujudga keltirmoqda (108-rasm). Korxona mamlakatimiz neft mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyojning yarmini qondira oladi. Iqtisodiy rayon hosil etilayotgan elektr energiya miqdoriga ko‘ra Toshkent va Mirzacho‘l iqtisodiy rayonlaridan keyin uchinchi o‘rinda turadi. Elektr quvvati, asosan, Navoiy IESidan olinmoqda, IES tabiiy gaz bilan ishlaydi. Gaz sanoati bo‘yicha rayon yaqin yillargacha O‘zbekistonda yetakchi o‘rinda edi. Qashqadaryodagi Sho‘rtan gaz koni ishga tushirilgach, ikkinchi o‘ringa tushib qoldi. Kimyo sanoati tabiiy gaz va boshqa mineral xomashyoga tayanadi. Zarafshon hududiy ishlab chiqarish majmuyining asosiy tarmoqlaridan biri yengil sanoatdir. Qishloq xo‘jaligi paxtachilik va qorako‘lchilikdan iborat. Yurtimizdagi yaylovlarning yarmidan ko‘pi shu rayonda. Yaylovlar mahsuldorligini oshirish uchun fi tomeliorativ tavsiyalar tayyorlovchi 6 ta o‘rmon xo‘jaligi va 1 ta o‘rmon-melioratsiya stansiyasi ishlab turibdi. O‘zbekistondagi qorako‘l qo‘ylarning va tuyalarning yarmidan ko‘pi shu iqtisodiy rayonda boqiladi.
1. Iqtisodiy rayonning iqtisodiy geografik o‘rniga xos qanday xususiyatlar xo‘jalikning yuksalishida ijobiy rol o‘ynaydi? ? 2. 8-sinf o‘quv atlasidan foydalanib, iqtisodiy rayonda obikor dehqonchilik qilinadigan joylarni aniqlang. http://eduportal.uz3. Quyidagi belgilar nimani anglatishini o‘quv atlasidan aniqlang:
139 50-dars SAMARQAND VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan Samarqand viloyati aholisining soni va may- donini aniqlang. Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boyliklari. Bu v loyat O‘zbek stonn ng markaz y q sm da joylash gan. Ahol son hamda yalp sanoat mahsulot bo‘y cha Samarqand v loyat mamlakat m zda yetakch o‘r nlardan b r da turad (o‘quv atlasdan mazkur viloyatning chegaralarini aniqlang). Tab y geograf k o‘rn ga ko‘ra Zarafshon vod ys n ng o‘rta q sm ga to‘g‘r kelad , uch tomondan Nurota, Turk ston va Zarafshon t zma tog‘lar b lan o‘ralgan. Tog‘ t zmalar sh moldan esad gan sovuq havo oq m n b rmuncha to‘sad . Yog‘ n ko‘proq (250–800 mm) yog‘ad . Sho‘rxok maydonlar deyarl yo‘q. Bo‘z va o‘tloq-alluv al tuproql yerlar kattag na maydonn tashk l etad . V loyat hudud dan oq b o‘tuvch Zarafshon daryosi suvn muz va
QISHLOQ XO JALIGI‘ SANOAT TARMOQLARI Shahar atrofi xo‘ jaligi Rangli metallurgiya Yengil sanoat Paxtachilik, ipakchilik, mevachilik, Mashinasozlik va Oziq-ovqat sabzavotchilik, bog‘- dorchilik, uzum metallni qayta ishlash Boshqa chilik va sut-go‘ sht chorvachiligi Qurilish materiallari tarmoqlar Tamakichilik, ipakchilik, sabzavot- chilik, sut-go‘ sht chorvachiligi Gidroeleko tr stansiyalari Donli ekinlar, ba’ zi yerlarda texnik Elektr uzatish liniyalari ekinlari va go‘ sht-sut chorvachiligi Gaz quvurlari Cho‘ l-yaylov chorvachiligi Neft quvurlari Tog‘ -yaylov chorvachiligi, daryo Mineral suv buloqlari vodiylarida bog‘ lar va uzumzorlar UNDIRUVCHI SANOAT Volfram Ohaktosh Payariq rudalari Marmar Payshanba Mitan Oltin Qurilish Ziyodin Gips toshi Ishtixon Oqtosh Loyish Chelak Kattaqo‘rg‘on Dahbed Ingichka Bulung‘ur Nurobod Juma Jomboy Charxin SAMARQAND
Urgut http://eduportal.uz0 15 km 109-rasm. Samarqand viloyati.
140 qorlardan olad . Shunga ko‘ra Zarafshon daryos sug‘or shga eht yoj katta bo‘lgan yoz oylar da to‘l b oqad . Suvdan yanada samaral foydalan shn ko‘zlab, daryon ng o‘rta oq m da Kattaqo‘rg‘on suv ombor barpo et lgan. Shu b lan b rga Esk Anhor kanal orqal Zarafshon suv (Darg‘om ka- nal dan) Qashqadaryo v loyat ga oq z lmoqda. Xullas, suvdan xo‘jal kda to‘la foydalan sh bo‘y cha O‘rta Os yon ng b ronta daryos Zarafshonga tenglasha olmayd . Un ng 90 fo z suv sug‘or shga sarfl anad . Ad rlar q sman haydalgan, unga g‘alla ek lad . Tog‘larda yog‘ ngarch l k yetarl l g dan o‘tloqlar ham ko‘p. Chorva yozda shu yerlarda boq lad . O‘s ml klarn ng o‘s sh davr cho‘l b lan ad rda b r vaqtga to‘g‘r kelmas- l g dan qorako‘l qo‘ylar n y l bo‘y yaylovda boq sh mumk n. V loyat- n ng tab y sharo t meval daraxtlar o‘st r sh uchun ham qulay. Bu yerda sh r ndan shakar g los, o‘r k, shaftol erta p shad . V loyatda m neral boyl klar ham ko‘p. Bu yerda nodir metallar, bi- nokorlik materiallari (marmar, ohak, gran t, mergel, graf t), m ineral bo‘yoqlar, asbest konlari top lgan (109-rasm). Xullas, v loyatn ng yuk- sal sh da un ng tab y va qt sod y geograf k o‘rn dag qulayl klar qator tab y sharo t va boyl klar ham talay mkon yatlar yaratad . Aholisi. V loyat ahol s n ng 3/5 q sm q shloqda ya shayd . Butun ahol son da mehnatga yaroql k sh lar salmog‘ mamlakatdag o‘rtacha ko‘r- satk chdan kam bo‘lsa-da, lek n sh ch kuchlar qt sod yotn yuksalt r sh uchun kerag cha top lad . Tab y sharo t va xo‘jal k yur t shdag tafovutlarga muvof q ahol joylashuv da ham tafovut yaqqol ko‘zga tashlanad . Inson faol yat uchun eng qulay Zarafshon vod ys da ahol n hoyatda z ch yashay- d . Bu yerlarda har b r kv. km ga 250 va undan ort q k sh to‘g‘r kelad . Ad rlarda va tog‘larda har b r kv. km ga 15–20 k sh to‘g‘r kelad . Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: donch l k, paxtach l k, bog‘ dorch l k, uzumch l k, go‘sht-sut chorva ch l g , qorako‘lch l k, pakch l k. Sanoatning asosiy tarmoqlari: rangl metallurg ya, mash nasozl k (avtomob lsozl k), yeng l va oz q-ovqat. Xo‘jaligi. Samarqand v loyat hudud da ahol qad mdan ob kor deh- qonch l k b lan shug‘ullan b kelgan. Dehqonch l k b lan b rga savdo va hunarmandch l k ham taraqq y etgan. V loyatda sanoat yetakch l k q l a d . Og‘ r sanoat tar moqlar dan mash - nasozl k va metallsozl k, k myo tez r vojlanmoqda. Samarqand shahr da 1999-y ldahttp://eduportal.uz yuk tash sh va sayyohlarga x zmat ko‘rsatad gan 4 turdag ma- sh nalarn shlab ch qa ruvch «SamKochavto» zavod sh boshlagan ed .
141 Hoz rda mazkur zavod «SamAvto» deb atalad . Samarqanddag «SamAvto» zavodida «Isuzu» rusuml m kroavtobuslar hamda yuk avtoma- sh nalar shlab ch qar lmoqda. Yeng l sanoatn ng 50 ga yaq n korxonas shlab tur bd . Oz q-ovqat sanoat mahall y xom ashyolardan konserva va sharob, o‘s ml k moy , tamak , sut va go‘sht, qandolatch l k mahsulotlar shlab ch qarad . Samarqand hudud y shlab ch qar sh maj- muy da qishloq xo‘jalik aloh da o‘r n tutad (110-rasm). Dehqonch l k q shloq xo‘jal g yalp mahsulot n ng 75 fo z n berad . Dehqon- ch l kn ng yetakch tarmog‘ bu rayonda ham paxtach l k va g‘allach l kd r. Boshqa texn k 110-rasm. O‘zbekiston ek nlardan tamak , kunjut, z g‘ r va safsar (max- Res publikasida Samarqand sar) yet sht r lad . Urgut tuman tamak yet sht - viloyatining salmog‘i (foiz, 2017-yil). r shga xt soslashgan. Bahor kor yerlarda bug‘doy va arpa ek lad . Bog‘dorch l k va uzumch l k tarmoqlar yuksak taraqq y etgan. Shaharlar atrof dag xo‘jal klarda, ahol n ng tomorqa yerlar da ko‘plab turl x l sabzavot va pol z ek nlar yet sht r lad . Bu v loyatda meval daraxtzorlar va tokzorlar ko‘p. Chorvach l k agrosanoat majmuy n ng muh m tark b y q sm h soblanad . Qora- mollar son j hat dan v loyat mamlakatda b r nch o‘r nn egallayd , qorako‘lch l kda esa uch nch o‘r nda turad . Bu yerda qorako‘lch l kn r vojlant r sh choralar n tadq q etuvch lm y tadq qot nst tut bor. Transporti. Samarqand v loyat hudud dan kk ta tem r yo‘l o‘tad . Toshkent–Turkmanbosh , Toshkent–Dushanbe tem ryo‘l da, asosan, tranz t yuklar tash lad . V loyatda avtomob l yo‘llar ko‘p, ular orqal tem ryo‘lga va b r v loyatdan boshqa v loyatga yuklar tash lad . Havo transport mam- lakatn ng barcha y r k shaharlar n hamda xor j y davlatlarn bog‘layd . Qu- vur transport va elektr uzatk ch l n yalar ko‘p tarmoql . Ross yaga paxta tolas , paxta moy , ho‘l meva, uzum, may z va qorako‘l ter lar yubor lad . M neral o‘g‘ t, tamak , choy, poyabzal, shoy va boshqa ste’mol mollar barcha qo‘shn v loyatlarga va O‘rta Os yo davlatlar ga ham ch qar lad . http://eduportal.uzV loyat, asosan, yog‘och-taxta, g‘alla, shakar-qand, mash nalar, ko‘m r, neft, neft mahsulotlar hamda keng ste’mol mollar olad .
142 V loyatda Samarqand, Kattaqo‘rg‘on sanoat tugunlar tark b topgan. Shaharlari. Samarqand Zarafshon daryos n ng o‘rta q sm da joy- lashgan.
Samarqand dunyodag juda qad m y shaharlardan h soblanad . Arxeolog k zlan shlar nat jas da shaharn ng yosh 2750 da ekanl g an qlangan.
XIV–XV asrlarda Movarounnahrn ng lm y tafakkur markaz bo‘lgan. Geo graf k o‘rn n ng qulayl g dan Samarqand o‘rta asrlarda O‘rta Os yon ng muh m savdo markazlar dan b r ga ayland . H nd ston, Eron va Sharq y Yev- ropa mamlakatlar b lan ol b bor lgan savdo aloqalar shaharn ng qt sod y hamda madan y j hatdan yuksal sh ga ta’s r ko‘rsatd . O‘sha davrlardayoq zargarl k buyumlar , kulolch l k bo‘yoqlar , pak va p-gazlamalar shlab ch qar sh va kashtach l k yaxsh r vojland . Qog‘oz va duxobalar shlab ch qa- r shn samarqandl klar bundan m ng y l burun keng yo‘lga qo‘ygan ed lar. Am r Temur va temur ylar davr (XV–XVII asrlar)da Samarqandda ha- shamatl mach t, madrasa, maqbara va saroylar qur ld . Ular H nd ston, M sr, qad mg Yunon ston va R m me’morch l g n ng noyob yodgorl klar qator - da umumjahon aham yat ga egad r. O‘rta asr sho r va ol mlar Samarqandn «sayqal ro‘y zam n» deb ulug‘laganlar. 1924–1930-y llarda Samarqand shahr O‘zbek stonn ng poytaxt bo‘lgan. Hoz rda ham Samarqand mamlakatn ng y r k sanoat tugun , madan yat markazlar dan b r s fat da aham yatl d r. Samarqand b lan Jomboy, Juma va boshqa shaharchalar shlab ch qar sh bo‘y cha o‘zaro bog‘langan. Shahar q shloq xo‘jal g r vojlan- gan hudud markaz da joylash gan dan unda q shloq xo‘jal k mahsulotlar n qayta shlay- d gan ulkan korxonalar ko‘p. 1999-y lda Samarqanddan sh moldag Chelak shahr yaq n da buyuk had sshu - nos ol m mom al-Buxor yga bag‘ sh- lab me’mor y majmua barpo q l nd (111-rasm). http://eduportal.uzSamarqand mamlakat lm-fan n ng y - 111-rasm. Imom al-Buxoriy r k markaz d r. Shaharda Samarqand davlat maqbarasi.
143 un vers tet , Xalqaro tur zm un vers tet , t bb yot, arx tektura-qur l sh, chet t llar, qt sod yot va serv s, veter nar ya med ts nas nst tutlar , Toshkent axborot texnolog yalar un vers tet Samarqand f l al faol yat yur tmoqda. Shahar tar x Rudak y, Navo y, Xo‘ja Ahror, Bobur, Jo- m y, Ulug‘bek, Ahmad Don sh, Abu Lays Samarqand y s ngar ol mlar, yozuvch lar, mutafakk rlar nomlar b lan bog‘l q. Shahar xo‘jal g n ng yuksal sh b lan ahol s ham tez ko‘paymoqda. Kattaqo‘rg‘on v loyatda Sa marqanddan key ng kk nch o‘r nn egallagan sanoat tugun va madan yat markaz d r. Shahar yon dan Samarqand–Buxoro tem ryo‘l o‘tad . Shaharda Kattaqo‘rg‘on paxta tozalash mash nasozl g zavod , motor tuzat sh, paxta va g‘ sht zavodlar hamda mahall y sanoat korxonalar bor. Moy er t sh va go‘sht komb - natlar hamda y l ga 2 m ll on jo‘ja och r lad gan broyler fabr kas oz q- ovqat sanoat n ng respubl kadag y r k korxonalar h soblanad . Moy er t sh komb nat mamlakatdag eng y r k korxonalardan b r d r. Sanoat korxonalar n katta IEM elektr energ ya b lan ta’m nlayd . Urgut Sаmаrqаnddаn tахm nаn 50 km jаnub shаrqdа, Qаshqаdаryo v lоyat chеgаrаs dа jоylаshgаn shаhаr. Urgutdа b r nеchtа g lаm fаbr kаlаr , tаbаk-fеrmеnt vа sh fеr zаvоdlаr fаоl yat yur tаd . Sаmаrqаnd v lоyat n ng eng y r k shаrq bоzоr shu shаhаrdа jоylаshgаn.
1. Samarqand viloyati qishloq xo‘jaligida qaysi tarmoqlarning salmog‘i katta, buning sababini tushuntiring. ? 2. Viloyat sanoati bilan qishloq xo‘jaligining ishlab chiqarish aloqalarini tu- shuntiring. 3. Samarqand shahrining yirik ilm-fan, madaniy markaz ekanligini asoslab bering. 4. Yozuvsiz xaritada Samarqand viloyatiga tegishli topshiriqlarni bajaring.
51-dars51-dars NAVOIY VILOYATI
Bu viloyat mamlakatimizning eng kenja viloyati. U Buxoro va Samar- qand viloyatlari hududidan tashkil topdi. Navoiy viloyati mamlakatimiz viloyatlari ichida maydonining kattaligi bo‘yicha birinchi o‘rinda tursa- da, aholisining soni bo‘yicha oxirgi o‘rinlardan birida turadi (112-rasm). http://eduportal.uzViloyatning o‘simlik (yaylov) boyligi qorako‘lchilikda katta ahamiyatga ega.
144 Aholisi hudud bo‘ylab notek s joylashgan. Tomd , Uchquduq, Ko- n mex tumanlar da ahol n hoyatda s yrak. Sanoatn ng jadal sur’atlar b lan r vojlan sh shahar ahol s n ng tez ko‘pay sh ga ol b kelmoqda. V loyatda yang shahar va shaharchalar qad ko‘tarmoqda. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: donch l k, paxta ch - l k, qorako‘lch l k, qo‘ych l k. Sanoatning asosiy tarmoqlar i: elektroenerget ka, rangl metallurg ya, k myo, qur l sh mater - allar sanoat . Cho‘l chorvach l g sohas da bu v loyat mamlakatda yetakch d r. Q z l- qum cho‘l da qorako‘lch l kka xt sos lasht r lgan y r k xo‘jal klar tashk l et lgan. Bu sohada Tomd tuman aloh da ajral b turad , tumanda ko‘plab qorako‘lch l k xo‘jal klar bor. Yaylovlarn suv b lan ta’m nlash, ularn ng mahsuldorl g n osh r sh uchun f tomel orat v shlar ol b bor lmoqda. Sanoatn ng r vojlan sh suv boyl klar ga bog‘l q. Taraqq y etayotgan sanoat tarmoqlar , jumladan, k myo sanoat va boshqalar suvn ko‘p talab q lad . V loyat k myo sanoat tab y gaz va boshqa m neral xomashyoga tayan b tez r vojlanmoqda. K myo sanoat n ng markaz Navo y shahr dag k myo komb nat - d r (113-rasm). Mamlakat m zda tayyorlanayotgan sement mahsulot n ng asos y q sm Navo y sement zavod da shlab ch qar lmoqda. Zavod yaq n vaqtlargacha shlak, metall q p g‘ , kl nker s ngar sement xomashyo lar n sob q Itt foq respubl kalar dan katta-katta xarajatlar h so- b ga kelt rard . Xom ashyon ng q m mat l g se- ment shlab ch qar shn ko‘payt r sh va s fat n osh r shga to‘s q nl k q lard . Geolog lar n ng zlan shlar nat ja s da Mal kcho‘l sarhad lar da, shun doqq na zavodn ng yon da tuf kon top l- d . Tuf eng a’lo shlakdan ham, noyob aralash- ma–kl nkerdan ham qol shmayd gan se ment xomashyos d r. Kon zax ras katta bo‘l b, 112-rasm. O‘zbekiston y l ga 2–3 mln tonna tuf qaz b ol nganda ham Respublikasida Navoiy viloyatining salmog‘i 45–50http://eduportal.uz y lga yet sh an qland . (foiz, 2017-yil).
6 – Geografi ya, 8-sinf. 145 113-rasm. Navoiy viloyati. V loyat elektr energ yas n shlab ch qar sh m qdor ga ko‘ra mamlakatda old ng o‘r nlardan b r n egallayd (114-rasm). Elektr energ yan ng asos y q sm n Navo y IES berad . Mamlakat m zdag shlab ch qar sh korхonalar n modеrn zats ya q l sh va yang lash, zamonav y nnovats yalarga asoslangan va yuksak samaral tехnolog yalarn jor y et sh jadal amalga osh r lmoqda. Ularn amalga osh r shda kеrakl mt yozlarga ega bo‘lgan maхsus ndustr al zonalar tashk l et lmoqda. Jumladan, «Navo y» erk n ndustr al- qt sod y zonas tashk l et lgan dan buyon un ng hudud da 19 ta nvеst ts ya loy has bo‘y cha shlab ch qar sh korхonalar shga tush r ld . Jumladan, yuksak tехnolog yalar asos da tеlеv zorlar uchun tagl k-moslamalar, elеktr enеr- g yan elеktron h soblag chlar, yuqor kuchlan shga ch daml kabеllar, IESlar uchun s t sh qozonlar , mob l va stats onar tеlеfon apparatlar , tayyor dor http://eduportal.uzvos talar va boshqa turdag mahsulotlar shlab ch qar sh yo‘lga qo‘y ld . Ijtimoiy sohalar. V loyatda kk ol y ta’l m muassasas – Navo-
146 114-rasm. Sanoat ishlab chiqarishning tarmoq tarkibi (2017-yil).
y davlat pedagog ka nst tut va Navo y davlat konch l k nst tut fa- ol yat ko‘rsatmoqda. 380 ga yaq n umumta’l m maktablar n ng 120 tas Q z lqumn ng ol s cho‘l hududlar da joylashgan. V loyat hudu- d da ko‘pg na tar x y maskanlar mavjud. Ular s ras ga qad mg Karmana, Rabot Mal k, Nurotadag Toshmasj d tar x y yodgorl klar , Ch lustun, Ko‘kgumbaz, Qos mshayx maqbaralar n k r t sh mumk n. Shaharlari. Navoiy tez yuksalayotgan yosh sanoat shahr d r (ahоli mаnzilgоhlаri mаvzusidаn shаhаr аhоlisi sоnini аniqlаng). U v loyatn ng ma’mur y markaz . Zarafshon daryos n ng yaq nl g , y - r k q shloq xo‘jal k hudud marka z da joylashganl g , transport b lan yaxsh ta’m nlanganl g shaharn ng tez o‘s sh om l bo‘ld . Shahar 1960-y llarda yagona bosh reja asos da ss q ql m va m ll y an’analarn h sobga ol b qur ld . Shahar ko‘kalamzorlasht r lgan. Navo yda mamlakatdag y r k IES, elektr-k myo komb nat , sement zavod , kon-metallurg ya komb nat bor. Shahar sanoat va transport tugun , muh m madan yat markaz d r. Zarafshon shahr Muruntov kon qaz b ol sh sanoat bazas da 1972- y lda barpo et ld . Shaharda rangl metallurg ya, shun ngdek, yeng l, oz q-ovqat sanoat tarmoqlar yo‘lga qo‘y lgan.
1. Viloyatning geografi k o‘rni va tabiiy sharoiti xo‘jaligi uchun qanday imkoniyatlar yaratadi? ? 2. Viloyat aholisi va ishchi kuchlarining ko‘lami hamda joylashuvi bo‘yicha Samarqand viloyatiga qiyoslang. 3. Viloyatdan qanday mahsulotlar jo‘natilib, qanday mahsulotlar keltirilishini http://eduportal.uzgeografi ya daftaringizga yozib, o‘qituvchingizga ko‘rsating.
147 52-dars52-dars BUXORO VILOYATI
1-ilovadagi jadvaldan viloyat aholisining soni va maydonini aniqlab, aholisining o‘rtacha zichligini toping. V loyat maydon mamlakat maydon n ng 9,0, ahol s n ng 5,7 fo z n tashk l etad (115-rasm). V loyatn ng ayr m hududlar da s zot suvlar yеr yuz ga yaq nl g , yog‘ n kaml g , cho‘lda qum ko‘ch sh kab salb y hod - salar yеr fond dan foydalan shda ort qcha mеhnat va mablag‘ talab etad . An qlangan tab y gaz zax ralar juda ko‘p. Bundan tashqar , nеft, b no- korl k matеr allar , tuz va boshqa foydal qaz lma boyl klar top lgan. Tariхiy obidalar. Mustaq ll k y llar da Buхoron ng bеtakror mе’mor y ob dalar yana asl joz bas ga ega bo‘ld . BMTn ng lm-fan va madan yat shlar bo‘y cha tashk lot YuNЕSKOn ng Butunjahon madan y mеros ro‘yхat ga k r t lgan va davlat muhofazas ga ol ngan tar x y ob dalarn ng qar yb yarm Buхoro v loyat dad r. Xo‘jaligi. Ek n maydonlar n ng tark b da paxta va g‘alla asos y o‘r nn egallayd . V loyatda oz qbop ek nlar ham ko‘p ek lad . Bu yerda bahor- n ng erta kel sh va l q bo‘l sh tufayl o‘r k, shaftol , tog‘olcha keng tarqalgan. So‘ngg 20 y l ch da qt sod yot, jumladan, sanoat tarmoqlar - n ng r vojlan sh da tub o‘zgar shlar amalga osh r ld . Agar v loyatda 90- y llarn ng bosh da at g b r nеcha rеspubl ka aha- m yat ga ega sanoat korхonalar faol yat yur tgan bo‘lsa, hoz rda ularn ng son 100 dan oshd . O‘tgan y llar davom da, umuman, sanoat tarmog‘ da 27 ta yang turdag sanoat mahsulotlar shlab ch qar l sh yo‘lga qo‘y ld . Mustaq ll k y llar da ol b bor lgan zlan shlar nat jas da Qand m, Oqqum va Porsonko‘l hudud- lar dag nеft va tab y gazn ng katta zax ralar och ld (116-rasm). Ana shu konlardag enеrgеt ka хomashyos n qayta shlash uchun 1997-y lda Qorovulbozor shahr da y r k nеftn qayta shlash zavod shga tush r ld . Mamlakat uchun stratеg k aham yatga ega bo‘lgan ushbu korхona Buхoro– 115-rasm. O‘zbekiston Respublikasida Buxoro Х va nеft-gazl hudud хomashyos n qayta shlash http://eduportal.uzviloyatining salmog‘i b lan b rga v loyat ahol s n sh b lan ta’m nlash (foiz, 2017-yil). boras da asos y manbalardan b r vaz fas n ham o‘tamoqda. 148 116-rasm. Buxoro vi lo yati.
V loyatn ng transport sharo t tubdan yaхsh land . «Аfrоs yob» tеzyurаr pоyеzd n yo‘lgа qo‘y l sh munоsаbаt b lаn pоytахtdаn Buхоrо shаhr gаcha tеm ryo‘l оrqаl qаr yb 4 sоаtdа yеt b оl sh mkоn yat yarаt ld . Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: donch l k, paxta ch - l k, sabzavotch l k, qo‘ych l k. Sanoatning asosiy tarmoqlari: yoq lg‘ (neft va gaz), k myo va neft-k myo, qur l sh mater allar , yeng l, oz q-ovqat. Amalga osh r lgan shu kab ulkan shlarn ng nat jas o‘laroq Buхoro O‘zbеk stonn ng muh m jt mo y- qt sod y, madan y va sayyohl k markaz- lar dan b r ga aylan b bormoqda. Bu esa hududn komplеks r vojlant r sh orqal turl tarmoqlarn ng, ayn qsa, х zmat ko‘rsat sh sohalar n kuchay- t r b, ahol n sh b lan ta’m nlash uchun mkon yat yaratmoqda. http://eduportal.uzBuхoro shahri qad m yl g va o‘tm shda poytaхt bo‘lganl g b lan Samarqandga o‘хshayd (117-rasm). Shahar qad m zamonlardan bеr
149 zardo‘zl k, shoy to‘q sh, zargarl k, m skar- l k, ganchkorl k va yog‘ochga naqsh sol sh hunarlar b lan dunyoga mashhur. Shaharda o‘ndan ort q хor j y mamlakatlar b lan hamkorl kda qur lgan qo‘shma korхonalar faol yat ko‘rsatmoqda. Jumladan, «Bux-Tel» (Isro l) mayonez, «Omega-S tora» (Grets - 117-rasm. Buxoroning eski ya) mo‘yna buyumlar , «Guf k-Av tsenna» shahar qismi. (H nd ston) dor -darmon, «Marmar» (AQSH) qur l sh mater allar shlab ch qarad . Shaharda 1996-y ldan boshlab Koreya Respubl kas da shlab ch qar lgan telefon stans yas shga tush r ld . Shaharda Buxoro davlat un vers tet , muhand sl k-texnolog ya nst - tut , t bb yot nst tut , Toshkent rr gats ya va mel orats ya nst tut n ng Buxoro f l al faol yat ko‘rsatmoqda. Qad m y mе’morch l k an’analar n zamonav y andozalar uyg‘unl g da yanada r vojlant r sh maqsad da 2010-y lda 107 gеktar maydonn egallagan «Buхoro madan y markaz » majmuy tashk l et ld . Ushbu majmua b r qator y r k nshootlar – 700 o‘r nl v loyat mus qal drama tеatr , 2000 tomosha- b nga mo‘ljallangan amf tеatr va «Ko‘hna va boq y Buхoro» monumеnt n o‘z ch ga olad . Majmua markaz dag 18 mеtrl monumеnt ushbu zam n- n ng lm y-madan y va tar х y-falsaf y mеros n o‘z da aks ett rad . Kogon tem ryo‘l stans yas s fat da qad ko‘targan shaharcha. Tem ryo‘l Dushanbega yet b bor sh hamda Kogon–Buxoro tem ryo‘l qur lgach, Kogon transport tugun ga ayland . End l kda shaharda 15 ga yaq n sanoat korxonas shlab tur bd . Gaz kon neg z da Gazli shahr barpo et ld . Gazl ga Navo ydan elektr quvvat va Amudaryodan quvur orqal suv ol b kel ngan. Gazl joylashgan hududn ng ql m kesk n kont nental, vaqt -vaqt b lan kuchl shamol bo‘l b, chang ko‘tar lad , ayr m vaqtlarda qum ko‘chad .
1. Viloyatning geografi k o‘rni va tabiiy sharoiti xo‘jaligi uchun qanday imkoniyatlar yaratadi? ? 2. Hunarmandchilikning qanday turi qaysi tumanlarda rivojlangan? 3. Viloyat qishloq xo‘jaligida qanday o‘zgarishlar yuz berdi? Sababini izohlang. http://eduportal.uz4. Tumaningizni viloyat markazi bilan bog‘laydigan eng qisqa yo‘lni aniqlang.
150 53-dars JANUBIY IQTISODIY RAYON
Dаrslik 1-ilоvаsidаgi jаdvаldаn rаyоnning аhоlisi sоni vа mаydоnini аniqlаng. Iqtisоdiy gеоgrаfik o‘rni vа tаbiiy bоyliklаri. Jаnub y qt sоd y rаyоn mаmlаkаt m zn ng jаnu- b y q sm dа jоylаshgаn bo‘l b, Qаshqаdаryo vа Surхоndаryo v lоyatlаr dаn tаshk l tоpgаn. Rаyоn uchtа dаvlаt – Аfg‘оn stоn, Turkmаn stоn vа Tоj k stоn b lаn, sh mоldа esа Zаrаfshоn q- t sоd y rаyоn b lаn chеgаrаlаnаd . Маydоn qаr yb O‘zbеk stоn mаydоn n ng 1/10 q sm gа tеng bo‘l b, bu hududdа mаmlаkаt аhоl s n ng hаr yеtt tаs dаn b r yashаyd . Iqt sоd y rаyоn mаmlаkаt m zn ng jаnub y dаrvоzаs h sоblаnаd . Аmu dаryodа qur lgаn аvtоmоb l vа tеm ryo‘l ko‘pr g rаyоnn ng qt sоd y gеоgrаf k o‘rn n хаlqаrо m qyosgа ko‘tаrgаn (118-rаsm). O‘zbеk stоngа n sbаtаn sh mоldа jоylаshgаn аksаr yat dаvlаtlаr Аfg‘оn stоn b lаn sаvdо- qt sоd y аlоqаlаr n shu ko‘pr k оrqаl аmаlgа оsh rmоqdа. Iqt sоd y rаyоndа cho‘l vа tоg‘ yaylоvlаr n o‘zlаsht r l sh b lаn tаb y yaylоvlаr tоbоrа q sqаr b bоrmоqdа. Bundаn qоrаko‘lch l k zаrаr ko‘rmаsl g uchun cho‘llаrdа f tоmеl оrаt v tаdb rlаr ko‘r lmоqdа. Iqt sоd y rаyоndа yoq lg‘ -enеrgеt kа bоyl klаr n hоyatdа ko‘p. Sho‘rtаn gаz S rdаryo IESn , hаttо Аngrеn IESn hаm yoq lg‘ b lаn tа’m nlаyd . Мubоrаk gаz kоnlаr butun mаmlаkаtgа vа хоr j y dаvlаtlаrgа yoq lg‘ yеtkаz b bеrmоqdа. B r nеchtа nеft, yonuvch slаnеs kоnlа- r аn qlаngаn. Оsh tuz , mаrmаr, оhаktоsh, g ps zах rаlаr k myo vа qur l sh mаtеr аllаr sаnоаt uchun kаttа st qbоllаr оchаd . Аhоlisi. Iqt sоd y rаyоn bo‘ylаb аhоl judа nоtеk s jоylаshgаn. Sug‘оr b dеh- qоnch l k q l nаd gаn tumаnlаrdа аhоl z ch (hаr b r kv. km gа 100–250 k sh ), tоg‘, cho‘l, chаlа cho‘llаrdа аhоl s yrаk. Shаhаrlаr kеngаymоqdа, yang shаhаrchаlаr pаydо bo‘lmоqdа. Хo‘jаligi vа uning hududiy tаshkil etili- 118-rasm. O‘zbekistonni shhttp://eduportal.uzi. Iqt sоd y rаyоn q shlоq хo‘jаl g dа Afg‘oniston bilan bog‘lab turuvchi ko‘prik.
151 chоrvаch l k аlоh dа o‘r n tutаd . Qоrаko‘l yеt sht r sh bo‘y chа rаyоn mаmlаkаtdа yеtаkch o‘r nlаrdаn b r n egаllаyd . Кеng yaylоvlаr, mаkkаjo‘хоr vа bеdа yеt sht r sh, sаnоаt ch q nd lаr dаn fоydаlаn sh chоrvаch l k yuksаl sh gа mkоn bеrmоqdа. Go‘sht vа yog‘ uchun bоq lаd gаn dumbаl qo‘ylаr hаmdа echk lаr tоg‘ vа tоg‘оld yay - lоvlаr dа bоq lаd . Tоg‘ оld lаr dа hаmdа quruq dаshtlаrdа mаy n, uzun junl qo‘y vа echk lаr bоq lmоqdа. Iqt sоd y rаyоnn tаshk l etgаn kk v lоyatdа sаnоаtn hоlаt b r-b r dаn kеsk n fаrq q lаd . Qаshqаdаryo v lоyat dа, аsоsаn, qаz b оluvch sаnоаt h sоb gа sаnоаt yuksаk r vоjlаngаn bo‘lsа, Surхоndаryo v lоyat n ng sаnоаt n mаmlаkаt sаnоаt dаg h ssаs juda kam. Qаshqаdаryodаg Tаl mаrjоn IES, «Мubоrаkgаz» kаb y r k kоr- хоnаlаr nаfаqаt qt sоd y rаyоn, bаlk mаmlаkаt m z qt sоd yot n fахr h sоblаnаd . АQSH vа Yapоn ya kоmpаn yalаr sht rоk dа qur lgаn, 600 аtmоsfеrа bоs m оst dа shlаyd gаn, b r kеchа-kunduzdа 4,2 mln kub m gаz shlаb ch qаrаd gаn Кo‘kdumаlоq kоmprеssоr stаns yas , strаtеg k аhаm yatgа mоl k «Sho‘rtаngаz» mаjmuаs hаm shulаr jumlаs dаnd r. Trаnspоrti. Iqt sоd y rаyоndа trаnspоrtn ng bаrchа turlаr mаvjud. So‘ngg vаqtlаrdа rаyоndаg hаr kkаlа v lоyatn ng jt mо y- qt sоd y tаrаqq yot n tеzlаsht r sh, yuk tаsh shn ng trаnspоrt tа’m nоt n yaхsh lаsh mаqsаd dа «Tоshg‘uzоr–Bоysun–Qumqo‘rg‘оn» yang tеm ryo‘l shgа tush r ld . Bu tеm ryo‘l Bоysun tumаn оrqаl qt sоd y vа jt mо y j hаtdаn kаm r vоjlаngаn tumаn q shlоqlаr gа sаnоаtn ng k r b kеl sh gа, yеrust vа yеrоst bоyl klаr dаn kеng fоydаlаn shgа, musаff о tоg‘ hаvоs dа dаvоlаsh mаskаnlаr , tur st k bаzаlаr, dаm оl sh uylаr qur shgа kаttа mkоn yat yarаtаd . Eng muh m , yang , zаmоnаv y jt mо y- qt sоd y оbyеktlаr qur l sh yang sh o‘r nlаr n ng yarаt l sh , tаdb rkоrl kn ng r vоjlаn sh uchun kеng yo‘l оch b berd . Nаt jаdа qt sоd y rаyоndа yuk tаsh sh hаjm kеsk n ko‘pаyd , mаhаll y хоmаshyolаrn qаytа shlаsh аsоs dа 100 dаn z yod yang kоrхоnаlаr shgа tush r ld , o‘n m nglаb аhоl sh b lаn tа’m nlаnd .
1. Iqt sоd y rаyоnn ng gеоgrаf k o‘rn dаg o‘z gа хоsl klаr n mаlаrdа аks etаd ? 2. Rаyоn аhоl s sоn vа shch kuchlаr n ng ko‘lаm n Zаrаfshоn qt sоd y ? rаyоn gа tаqqоslаng. http://eduportal.uz3. Tеrm zdаn Tоshkеntgа bоr sh uchun qаys v lоyatlаrdаn o‘t lаd ?
152 54-dars QASHQADARYO VILOYATI
Qashqadaryo v loyat mamlakat hudud n ng 6,4 fo z n egallayd (119- rasm). U yerda O‘zbеk ston ahol s n ng 9,6 fo z ya shayd . Rеspubl kam zdag asos y nеft va gaz konlar shu hududda joylashgan. Qashqadaryo yoq lg‘ sa- noat yalp mahsulot hajm bo‘y cha mamlakatda 1-o‘r nda turad . Shun ngdеk, rеspubl kada shlab ch qar lad gan elеktroenеrg yan ng 1/10 q sm n , yеng l sanoat mahsulotlar n ng 7 fo zdan ort g‘ n bеrad . Qulay tab y sharo t tufayl ek n maydonlar katta. V loyat jam ek n maydon , xususan, g‘alla va paхta ek n maydonlar bo‘y cha rеspubl kada b r nch o‘r nda turad . Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boyliklari. Bu v loyatda y ll k o‘rtacha harorat O‘zbek stonn ng boshqa joylar dag dan b rmuncha yuqor . V loyatda 1 mln gektarga yaq n sug‘or shga yaroql yer bor, b roq suv tanq s. Hatto suvdan eng samaral foydalan lganda ham ko‘p yerlarga suv yet b bormayd . Shu tufayl aksar yerlarga bahor kor donl ek nlar ek lmoqda. Qash qadaryo vod ys Qashqadaryo va un ng chap rmoqlar – Oqsuv, Tanxozdaryo, Yak- kabog‘ va G‘uzordaryo suv b lan sug‘or lad . Vod yda Ch mqo‘rg‘on suv ombor qur l b, Qashqadaryon ng o‘rta va quy oq m da suv sarfl an sh n ng tart bga sol n sh hamda Esk Anhor kanal orqa- l Zarafshondan suv kelt r l sh nat jas da ob kor yerlar maydon ancha kengayd (o‘quv atlasini ko‘zdan kechiring). Tuproq va ql m sharo t ng chka tolal paxta, sabzavot, kartoshka va mevalar yet sh- t r shga qulay. B roq G‘uzordaryo kamsuv bo‘- l b, faqat bahor (aprel)da to‘l b oqad . Un ng oq m n tart bga sol sh maqsad da Pachkamar suv ombor qur lgan. Shun ngdek, vohada H sorak suv ombor , deyarl 1 m ll on gektar maydonn sug‘ora olad gan Amu–Qarsh ma- sh na kanal qur lgan. Bu kanal yo‘l da b r ya- r m m ll ard kub metr suv s g‘ad gan Tal mar- jon suv ombor , kuchl nasos stans yalar bar - po et ld . Nasoslar suvn 132 metr yuqor ga 119-rasm. O‘zbekiston ko‘ tar b berad . Respublikasida Qashqadaryo viloyatining salmog‘i http://eduportal.uzAholisi. Tab y, tar x y va qt sod y sha- (foiz, 2017-yil).
153 ro tlar shahar hamda q shloqlarn ng katta- k ch kl g ga, ahol z chl g va xo‘jal k fao- l yat n ng xarakter ga j dd y ta’s r etgan. Ahol punktlar daryo yoqalab tark b topgan. To‘rt-besh xonadondan borat q shloqlar ulkan hudud bo‘ylab soch l b ketgan. Yaq n- gacha uylar terak, archa, qayrag‘och, tosh, tuproq, somon kab mahall y ashyolardan qur lar ed . Yang yerlarn o‘zlasht r sh ja- rayon da obod q shloqlar, shaharchalar qad 120-rasm. Shirin-shakar mevalar savdosi. ko‘tard . Qarsh cho‘l m ntaqas da xt soslashgan pax ta ch l k, mevach l k (120-rasm), chorva ch l k xo‘ jal klar tashk l et l- gan. Paxta yet sht r sh majmuy takom llashgan rayonga ayland . V loyat q shloq xo‘jal g da bahor kor don xo‘ jal g , yaylov chorvach l g , ayn qsa, qorako‘lch l k katta sal moqqa ega. V loyat bug‘doy yet sht r sh bo‘y cha qad mg mavqey n t klamoqda. P llach l k, mevach l k va sabzavot ch l k xt sos l xo‘jal klarn ng qo‘sh mcha tarmoqlar d r. Paxta, asosan, K tob–Shahr sabz bot g‘ va Qarsh vohas da ek lad . Kuzg don ek nlar yozg ss q kun lar boshlanmasdan p sh b ulgurad . Tab y sharo t tok hamda danakl meva daraxtlar uchun ham qulay. Qarsh uzum , ayn qsa, un ng «maska» nav sh r nl g b lan mashhur. Olma, nok, anj r, anor kab ss qsevar meval daraxtlar ham o‘st r lad . Mevazorlar, sabzavot va pol z ek n maydonlar ham, asosan, K tob–Shahr sabz bot g‘ da bo‘l b, ulardan shu yern ng o‘z da sharob, meva-sabzavot konservalar shlab ch qar lad .
Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: g‘allach l k, paxta ch l k, bog‘dorch l k, uzumch l k, go‘sht-sut chorvach l g , qo‘ych l k, p llach l k.
Sanoati. Qashqadaryo – mamlakat nеft va gaz sanоat n ng tayanch h sоblanad . Qarsh cho‘l n ng janub g‘arb y q sm da vоdоrоd sulfat dan gaz ajrat b оlad gan ulkan gaz sanоat markaz jоylashgan. Qashqadaryo v lоyat da 150 ga yaq n sanоat kоrхоnas faоl yat yur tmоqda. http://eduportal.uzUlarn ng asоs y q sm nеft va gaz, paхta tоzalash, b nоkоrl k, yеng l hamda оz q-оvqat sanоat ga хt sоslashgan.
154 Sanoatning asosiy tarmoqlar i: yoq lg‘ (neft va gaz), k myo va gaz-k myo, elektroenerget ka, yeng l va oz q-ovqat. Y r k sanoat kor xonalar Qarsh , Shahr sabz shaharlar da hamda ba’z y r k q shloq va shaharchalarda joylashgan (121-rasm). Mahall y sanoat palos, do‘pp , qandolat kab m ll y hunarmandch l k mahsulotlar shlab ch qarad . Vohada neft, gaz, tuz kab foydal qaz lmalar neg z da yoq lg‘ -energet ka majmuas shakllan b bormoqda. Sanoat mah su lotlarini ishlab chiqarishning tarmoqlari tarkibida yoqilg‘i mahsulotlari katta qismni tashkil etadi (122-rasm). V loyatda yang neft va gaz konlar shga tush r l sh , «Tosh g‘uzor–Boysun– Qumqo‘rg‘on» tem ryo‘l da qatnov yo‘lga qo‘y l sh nat jas da dashtlarda, ad rlarda ham sanoat obyektlar bo‘y cho‘zmoqda. Jumladan, Dehqonobodda y l ga 200 m ng tonna kal y o‘g‘ t berad gan zavod qad rostlad . Yaq n st q- bolda zavod mahsulot n ng deyarl yarm eksportga jo‘nat la boshlayd . Ijtimoiy sohalar. Qashqadaryo v loyat da 250 dan ort q tar x y-
http://eduportal.uz 121-rasm. Qashqadaryo viloyati.
155 122-rasm. Sanoat mah su lotlarini ishlab chiqarishning tarmoq tarkibi (2017-yil). me’mor y ob da, 900 dan ort q arxeolog k yodgorl klar mavjud bo‘l b, ularn ng aksar yat davlat muhofazas ga ol ngan. Shaharlari. V loyatda 12 ta sha har bor. Qarshi vilоyatning ma’muriy, mada niy markazi. Qadimiy karvоn yo‘li ustida bunyod bo‘lgan mazkur shaharning 2700 yillik tantanalari nishоnlandi. Qarshi shahrining maydоni 75,5 kv. km ni tashkil etadi. Bugungi Qarshi ko‘p funksiyali shahar hisоblanadi. Shahardagi sanоat tarmоqlari tarkibida yеngil sanоat va оziq- оvqat sanоati yеtakchi o‘rin tutadi. Paхta tоzalash zavоdi, yog‘-sut zavоdi, tikuv fabrikasi, qurilish matеriallari, mеtallga ishlоv bеruvchi kоmbinatlar vilоyat iqtisоdiyotining rivоjiga munоsib ulush qo‘shib kеlmоqda. Hоzirgi vaqtda Qarshi shahrida ko‘plab qo‘shma kоrхоna faоliyat ko‘rsatmоqda. «Меvalar kamalagi» O‘zbеkistоn–Britaniya, «Qarshiyog‘» O‘zbеkistоn– Singapur qo‘shma kоrхоnalari mahalliy хоmashyoni qayta ishlash yo‘li bilan mahsulоt ishlab chiqarmоqda. Qarsh va un ng tevarag da paxta, pak, yog‘ zavodlar , metall shlash korxonalar , t kuvch l k fabr kalar , b nokorl k mater allar komb nat kab korxonalar qur l b, Qarsh sanoat tuguniga ayland . Cho‘ln o‘zlasht r shda Qarsh tayanch manz l h soblanad . Tem ryo‘l va avtomob l yo‘llar Qar- sh da b rla shad . Bu hol N shon, Tal marjon, Koson kab shahar va shahar- chalarn ng shlab ch qar sh aloqalar n r vojlant rad . Shaharda Qarsh davlat un vers tet , Qarsh muhand sl k- qt sod yot nst tut , Toshkent axborot texno- log yalar un vers tet n ng Qarsh f l al va boshqa ta’l m muassasalar bor. Shahrisabz. Shahar azaldan hunarmand ch l k n ng y r k markaz bo‘l b kelgan. Shahr sabzn ng g lam do‘pp s Par j ko‘rgazmas da yuqor baho- http://eduportal.uzlangan. Paxta tozalash zavod shahardag y r k korxonalardan h soblanad . Shahr sabz buyuk jahong r Am r Temur tug‘ lgan yurt. Shahar q yofas da
156 qad m y me’morch l k ob dalar , shu jumladan, Oqsaroy yodgorl g ko‘zga yaqqol tashlanad .
1. Hunarmandchilikning qanday azaliy tarmoqlarini bilasiz? Ularning viloyat sanoat ishlab chiqarishidagi ahamiyatini tushuntiring. ? 2. Viloyatda sanoatning qaysi tarmog‘i yetakchi, bunga sabab nima? 3. O‘quv atlasidan viloyatdagi yirik sanoat markazlarini toping va ularning ixtisosligini aniqlang. 4. Yozuvs z хаr tаdаg Qаshqаdаryo v lоyat gа tеg shl tоpsh r qlаrn bаjаr ng.
55-dars55-dars SURXONDARYO VILOYATI
Iqtisodiy gеografik o‘rni va tabiiy boyliklari. Surхondaryo O‘zbеk stonn ng eng janub da joylashgan. V loyatn ng Surхon–Shеrobod vod ys dan bo‘lak q sm , asosan, tog‘lardan borat. Tog‘lar sh moldan kеlad gan sovuq havo oq m n to‘s b turad . Shu sababl v loyat O‘zbеk stonn ng subtrop k o‘lkas h soblanad . Hududn ng yana b r o‘z ga хosl g janubdan ss q va quruq «afg‘on shamol » es b, ek nlarga j dd y zarar yеtkaz sh d r. Z roatch l kn tash- k l et shda, albatta, bu om l e’t borga ol nad . Tеk sl k va tog‘lardan yaylov s fat da foydala- n lad . Tog‘lardag mеval daraхtlar oz q-ovqat sa- noat uchun q mmatl хomashyo yеtkaz b bеrad . Surхondaryo v loyat da foydal qaz lmalar Qashqadaryo v loyat kab ko‘p. Yer bag‘r da nеft, gaz, ko‘m r, rangl mеtall va qur l sh matеr allar n ng borl g sanoatn ng b r qan- cha tarmoqlar n r vojlant r sh uchun mkon bеrad . Hududda sanoatn r vojlant r sh, ta- b y boyl klarn oq lona va samaral shlat sh yuzas dan qator loy halar amalga osh r lmoqda. Jumladan, Sar os yo tuman dag Хonj za kon - da pol mеtall rudalarn , ya’n ruх, qo‘rg‘osh n, m s va kumushn ng katta zax ras n qayta sh- lash bo‘y cha y r k loy ha amalga osh r ld . 123-rasm. O‘zbekiston Sob q Itt foq davr da Surхondaryo v loyat Respublikasida Surxondaryo hudud danhttp://eduportal.uz qaz b ol nad gan nеftn ng tark b da viloyatining salmog‘i b tum qot shmas ko‘pl g sababl u, asosan, (foiz, 2017-yil).
157 yo‘l qur l sh da shlat lar ed . Bu хomashyodan qo‘sh mcha mahsulot ol sh uchun Jarqo‘rg‘on nеftn qayta shlash zavod barpo et ld . Zavodda y l ga 80 m ng tonna nеft qayta shlan b, bеnz n va d zеl yoq lg‘ s ol nmoqda. Aholisi. V loyat ahol s n ng tab y ko‘pay sh yuqor . Ahol z chl g har kv. km ga 112 k sh dan to‘g‘r kеlad , ya’n O‘zbеk stonn ng o‘rtacha ahol z chl g dan deyarl kk baravar ort q (123-rasm). Qishloq xo‘jaligi. V loyat хo‘jal g da agrosanoat majmuas yеtakch l k q lad . Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: g‘allach l k, pax ta ch l k ( ng chka tolal ), bog‘dorch l k (subtrop k mevalar), uzumch l k, go‘sht-sut chorvach l g , qo‘ych l k, p llach l k. Vohan ng eng ss q janub y q sm da ng chka tolal paхta yеt sht r lad . P llach l k va go‘sht-sut chorvach l g ham yo‘lga qo‘y lgan. Dеhqonch l kn r vojlant r shda Surхon va Shеrobod daryolar aloh da aham yatga ega. Janub y Surхon va Uchq z l suv omborlar n ng qur l sh talayg na yеrlarn o‘zlasht r sh mkon n bеrgan. Ahol n ng q shloq хo‘jal g dag faol yat da mеvach l k, pol zch l k, sabzavotch l k muh m aham yat kasb etad . Ayn qsa, Dеnov va Olt nsoy tumanlar da bog‘lar va uzumzorlar ko‘p. Chorvach l k kеy ng muh m tarmoqd r. Sug‘or b dеhqonch l k q l na- d gan yеrlarda go‘sht-sut uchun jaydar zot qoramollar boq lad . Tog‘ yay- lovlar da go‘sht va yog‘ uchun h sor zotl qo‘ylar boq lad . Bu qo‘ylarn ng ba’z lar 150–160 (t r k vazn ) kg kеlad . Tog‘l tumanlarda go‘sht, t v t va dag‘al jun uchun angor echk lar boq lad . V loyatn ng cho‘l m ntaqa- s da qorako‘l qo‘ylar boq sh yaхsh yo‘lga qo‘y lgan. Jahonga mashhur «Surхon sur » qorako‘l tеr s shu hududda yеt sht r lad (124-rasm).
124-rasm. «Surxon suri» qorako‘l http://eduportal.uzterilari.
158 125-rasm. Surxondaryo viloyati. Sanoati. Mamlakat m qyos da v loyat sanoat n ng zalvor katta emas. Unga O‘zbеk stonda shlab ch qar lad gan sanoat mahsulot n ng bor-yo‘g‘ 1–2 fo z to‘g‘r kеlad . Bu o‘tm shda v loyatga q shloq хo‘jal g rayon s fat da qaral sh oq bat d r. Nat jada v loyatda ko‘plab jt mo y muam- molar to‘plan b qolgan. Sanoatning asosiy tarmoq lari: yeng l sanoat (paxta tozalash), oz q-ovqat sanoat , un-yorma. V loyatda vujudga kelgan jt mo y muammolarn bartaraf et sh, ahol n sh b lan ta’m nlash maqsad da yang -yang sanoat korхonalar , transport mag strallar barpo et lmoqda. http://eduportal.uzV loyat sanoat tarmoqlar ch da yеtakch h soblangan yеng l sanoatn r vojlant r shga katta aham yat bеr lmoqda (125-rasm). Yaq n y llar ch da
159 Qumqo‘rg‘on, Sar os yo, Dеnov, Sho‘rch tumanlar da qator to‘q mach l k komplеkslar tashk l et l b, v loyatda yеt sht r layotgan paхta tolas n ng qayta shlash hajm n 20–25 fo zga yеtkaz sh mo‘ljallanmoqda. Kon sanoat n ham r vojlant r sh jadal kеtmoqda. Hoz rda Хovdog‘, Uchq z l, Lalm kor va Kakayd yaq n da nеft va gaz konlar shlab tur bd . O‘zbеk stondag uchta y r k ko‘m r kon n ng kk tas Surхondaryodad r (Sharg‘un va Boysun ko‘m r konlar ). Bu konlardan s fatl ko‘m r ol na- d . V loyatda y ll k quvvat 900 m ng tonna ko‘m r yеtkaz b bеrad gan zamonav y yoq lg‘ komplеks barpo et sh rеjalasht r lmoqda. Shaharlari. Termiz v loyatn ng ma’mur y hamda madan y markaz d r (aholi mavzusidan shahar aholi sonini aniqlang). U O‘rta Os yon ng qad m y shaharlar dan h soblanad . O‘tgan asr boshlar ga qadar Term z harb y va k ch k chegara shahr ed . Unda yar m hunarmandch l k holat dag b ttag na paxta tozalayd gan zavod bo‘lgan. Hoz rg Term z obod shahar. Amudaryo port hamda tem ryo‘l va avto- mob l yo‘l qur lgach, shahar muh m transport tugun bo‘l b qold . 1995- y lda Term zda yang zamonav y aeroport qur ld . Afg‘on stonga va u orqal boshqa davlatlarga ch qar lad gan hamda xor j- dan kelt r lad gan yuklarn ng talay q sm Term z port orqal o‘tad . Demak, Term z q shloq xo‘jal k xomashyos n qayta shlovch markaz hamda y r k daryo port s fat da r vojlanmoqda. Shaharda paxta tozalash zavod , sut-yog‘, non va go‘sht komb natlar , l monad zavod , b nokorl k mater allar shlab ch qarad gan va boshqa mahall y sanoat korxonalar bor. Shaharda zamonav y ko‘r n shga ega bo‘lgan Term z davlat un vers tet v loyatda lm y, ma’r f y va madan y markaz h soblanad (126-rasm). Shaharda, shun ngdek, k noteatr - lar, kutub xonalar, klublar, o‘lkashunosl k muzey faol yat ko‘rsatmoqda. Term zda hayvonot bog‘ ham mavjud. Denov – qad mg y r k savdo va hunarmandch l k q shlog‘ o‘rn da bar- po bo‘lgan shahar. 1929-y lda Denovdan tem ryo‘l o‘tgach, shlab ch qar sh tez r - vojlana boshlad . Denov sanoat q shloq xo‘jal k xomashyos n qayta shlashga x- t soslashgan. Unda paxta tozalash, sharob, moy-sut, motor ta’m rlash, g‘ sht zavod- 126-rasm. Termiz davlat http://eduportal.uzlar bor. R.Shreder nom dag Respubl ka universiteti.
160 bog‘dorch l k, uzumch l k va sharobch l k lm y tadq qot nst tut n ng tajr ba stans yas shu shaharda. 1. Ilovadagi 2-jadvaldan viloyatdagi yer boyliklariga xos ma’lumotlarni aniqlang. 2. Surxondaryo viloyatidagi shahar va qishloq aholisi salmog‘ini ilovadagi 1-jad- ? valdan aniq lang. 3. Maktabingiz joylashgan xo‘jalikda yetishtirilgan mahsulot qaysi shaharlarga yuboriladi? Agar shaharda yashasangiz, qaysi rayondan qanday qishloq xo‘jalik mahsuloti keltirilishini aniqlang. 4. Yozuvsiz xaritadagi Surxondaryo viloyatiga tegishli topshiriqlarni bajaring.
56-dars56-dars QUYI AMUDARYO IQTISODIY RAYONI
Iqtisodiy geografik o‘rni. Quy Amudaryo q- t sod y rayon O‘zbek stonn ng sh mol g‘arb da joylashgan. Bu rayon Qoraqalpog‘ ston Respubl kas va Xorazm v loyat dan borat. Aholisi. Quy Amudaryo qt sod y rayon n ng ob kor yerlar qad mdan ahol z ch yashab kelgan vohalardand r. Xorazm vohas da qad m zamonlardan buyon dehqonch l k b lan shug‘ullan b kel ngan. Nukus Ahol rayon hudud da notek s joylashgan. Tab y tafovutlar ahol n ng joylashuv ga ta’s r etgan. Ahol Urganch Orol deng z ga tomon kamay b borad . Nukus, Ch mboy, Urganch, Mo‘ynoq, Tax a- tosh, Xo‘jayl shaharlar n ng o‘s sh hamda q shloqlarda k ch k b znes va tadb rkorl kn ng r vojlan sh h sob ga shaharchalarn ng vujudga kel sh nat jas da shahar ahol s tobora ko‘pay b bormoqda. Xo‘jaligi. Iqt sod y rayon xo‘jal g n ng asos n q shloq xo‘jal g tashk l etad . O‘zbek stondag q shloq xo‘jal g ga yaroql yerlarn ng 6 fo z shu rayon h ssas ga to‘g‘r kelad . Q shloq xo‘jal g da foydalan lad gan yerlar- n ng deyarl 90 fo z yaylov lardan borat. Sho‘rxok yerlar, qumlar, ko‘llar, botqoql klar ham katta maydonlarn tashk l etad . Ahol paxtadan tashqar p llach l k, qorako‘lch l k, mevach l k, uzumch l k, pol z ch l k, shol yet sht r sh b lan ham shug‘ullanad . Iqt sod y rayon mam- lakatda yet sht r layotgan shol n ng yarm dan ko‘p n berad (127-rasm). Amudaryo etaklar da dehqon ch l k neg z da chorvach l k ham r voj- langan.http://eduportal.uz Qad mg va serdaromad tarmoqlardan b r p llach l k paxtach l k b lan bog‘l q holda ob kor dehqonch l k xo‘jal klar da ol b bor lad . Cho‘l
161 yaylovlar da y l bo‘y qorako‘l qo‘ylar bo- q lad . To‘qaylarda y lq boq lad . Sanoati. Iqt sod y rayon sanoat oz q- ovqat va yeng l sanoat tarmoqlar dan borat. Yeng l sanoatda paxta tozalash zavodlar - n ng salmog‘ katta. Energ ya tanq sl g n bartaraf q l sh, 127-rasm.Sholi o‘rimi. r vojlanayotgan sanoat va q shloq xo‘ja- l g n energ ya b lan ta’m nlash uchun Tax atosh IES va tark b da GES bo‘lgan Tuyamo‘y n g drouzel barpo et ld . Quy Amudaryo qt sod y rayon mamlakat energet ka t z m dan energ ya olad . Мustаq ll k y llаr dа bu zаm ndа аmаlgа оsh r lgаn ulkаn qt sоd y- jt mо y o‘zgаr shlаr, qur l sh vа оbоdоnch l k shlаr n sаnаb аdоg‘ gа yеt b bo‘lmаyd . O‘rtа Оs yodа yagоnа bo‘lgаn, sаhrо bаg‘r dаg mo‘j zа dеb nоm оlgаn Qo‘ng‘ rоt sоdа zаvоd , Хo‘jаyl sh shа zаvоd , «Маrkаz y Оs yo bеzаk tоshlаr » qo‘shmа kоrхоnаs , Qo‘ng‘ rоtdаg kаrb d, Nukusdаg mаrmаr vа kаbеl zаvоdlаr , O‘rgа gаz kоn , «Eltеks» vа «Каtеks» mаjmuаlаr kаb zаmоnаv y shlаb ch qаr sh оbyеktlаr , 345 k lоmеtrl k Nаvо y – Nukus tеm ryo‘l , Nukus b lаn Хo‘jаyl n bоg‘lаyd gаn ulkаn ko‘pr k, Qo‘ng‘ rоt аvtоmоb l yo‘l , o‘nlаb umumtа’l m mаktаblаr , l tsеy vа kоllеjlаr, bоlаlаr spоrt , bоlаlаr mus qа vа sаn’аt mаktаblаr s ngаr ko‘plаb nshооtlаr – bulаrn ng bаrchаs st qlоl mеvаs d r. М ll y аvtоmаg strаl qur l sh dа ro‘y bеrgаn ulkаn vоqеаlаrdаn b r – bu shu yo‘ln ng Nukus shаhr gа k rаvеr sh dа yang ko‘pr k vа chоrrаhа yo‘ln ng qur l sh d r. Ustyurt gаz-k myo mаjmuаga gazn taqs mlayd gan, et len, pol - et len, pol prop len shlab ch qarad gan va energ ya manbalar b lan ta’m nlayd gan jam beshta zavod, shun ngdek, zamonav y nfratuz lma obyektlar barpo et lgan. Iqt sod y rayon chk hamda tashq aloqada transportn ng deyarl barcha turlar dan foydalanad . Tem ryo‘l va avtomob l transport n ng yuksal sh tufayl suv transport aham yat n yo‘qot b bormoqda. Iqt sod y rayonn ng mamlakat m zn ng boshqa hududlar va xor j y davlatlar b lan aloqalar yaxsh yo‘lga qo‘y lgan. 1. Rаyоnn ng qt sоd y gеogrаf k o‘rn vа tаb y shаrо t n ng хo‘jаl kkа tа’s r qаndаy? 2. Yozuvsiz xaritadagi Quyi Amudaryo iqtisodiy rayoniga tegishli topshiriqlarni ?http://eduportal.uzbajaring. 3. Aholining hududiy joylashuviga ta’sir etgan omillarni ayting.
162 57-dars57-dars XORAZM VILOYATI
Xorazm v loyat mamlakat m z hudud n juda k ch k q sm n egallayd (128-rasm). Xorazm v loyat n ng yer yuzas tek s bo‘l b, daryo yotq z qla- r dan borat. V loyatn ng xo‘jal k hayot da Amudaryon ng aham yat katta. Polvon, Yerm sh, Shovot va Q l chn yozboy kanallar Amudaryo suv n butun v loyatga tarqatad . V loyatda tuproq, suv va ql m mkon yatlar dan tash qar , sh fobaxsh sho‘r ko‘llar, b nokorl kda shlat lad gan xom- ashyo (qum, tosh, qam sh) ham mavjud. Aholisi. V loyat ahol s son j hat dan mam- lakat v loyatlar oras da ox rg o‘r nlarda turad . Xorazml klar yozda havon ng qur b, s b ket - sh n h sobga ol b, uylarn qal n paxsa devordan keng va baland (4–5 m) q l b qurad . Qal n paxsa devor uy ch dag haro rat va naml k n ng b r me’yorda saqlan sh n ta’ m n layd . Yerost suv yer yuzas ga yaq nl g dan yer to‘lalar, turl maq sadga mo‘ljal lan gan o‘ralar bo‘l mayd . Xo‘jaligi. V loyat qt sod yot , asosan, agro- sanoat majmuy dan borat. X va, Sho vot, Yan- g ar q tumanlar da paxtan ng salmog‘ , ayn q- sa, katta. Gurlan tuman da esa shol poyalar kat- 128-rasm. O‘zbekiston ta maydonn egal layd . Ob kor yerlarda paxta Respublikasida Xorazm b lan b rga don, beda, makka jo‘xor , kartoshka viloyatining salmog‘i (foiz, 2017-yil). va pol z ek nlar yet sht r lad . Iqt sod yot- n ng boshqa tarmoqlar b lan paxtach l kn ng qo‘sh b ol b bor l sh suvdan va shch kuchlar dan oq lona foydalan shga mkon berad . V - loyatn ng barcha tumanlar da pol z ek nlar ek lad . Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: paxta ch l k, pol z ch l k, shol ch l k, go‘sh-sut chorvach l g , p llach l k. Sanoatning asosiy tarmoqlar i: elektroenerget ka, mash nasozl k, qur l sh mater allar , yeng l, oz q-ovqat, un-yorma. http://eduportal.uzAsrlar bo‘y davom et b kelayotgan xalq seleks yas tufayl Xorazmda ertap shar hamda kechp shar qovunlarn ng ajoy b navlar vujudga kelgan.
163 UNDIRUVCHI SANOAT SANOAT TARMOQLARI Gurlan Silikat buyumlari uchun qum Elektr energetikao Yangibozor G‘ isht-cherepitsa xomashyosi Mashinasozlik va metallni Shovot qayta ishlash Chalish Kimyo va neft-kimyo URGANCH O‘‘ rmon, yog ochni qayta ishlash va selluloza-qog‘ oz Xonqa Qo‘shko‘pir Qurilish materiallari Hazorasp Yengil sanoat Xiva Oziq-ovqat Yangiariq Bog‘ot Boshqa tarmoqlar
Pitnak QISHLOQ XO‘ JALIGI Paxtachilik, polizchilik, sholichilik, Gidroeleko tr stansiya bog‘ dorchilik, ipakchilik va Elektr uzatish liniyalari Tuproqqal’a sut-go‘ sht chorvachiligi Gaz quvurlari Cho‘ l-yaylov chorvachiligi Neft quvurlari Mineral suv buloqlari 0 15 km
129-rasm. Xorazm viloyati.
Qad mda ularn maxsus d shlarga sol n b, tuyalarda, hatto Bag‘dod va H nd stonga (o‘sha vaqtda uch oyl k yo‘l) jo‘nat lgan. X va, Yang ar q, Gurlan, Hazorasp tumanlar da bog‘lar b rmuncha ko‘p. Kelgus da bog‘ va tokzorlar maydon n kengayt r sh ko‘zda tut lad . Q shloq xo‘jal g n ng kk nch muh m tarmog‘ chorvach l kd r. Yozg yaylovlar va suv tanq sl g dan chorvach l kda cho‘lga moslashgan qorako‘l qo‘ylarn ng salmog‘ katta. Bu qo‘ylar, asosan, ter s va jun , shun ngdek, go‘sht uchun boq lad . V loyatda yaylovlar kaml g dan ayr m xo‘jal klar o‘z qo‘ylar n Qoraqalpog‘ ston yaylovlar da boqad . Sanoati. V loyatda yeng l va oz q-ovqat sanoat n ng yuzdan ort q kor- xonalar mavjud (129-rasm). Sanoat paxta, p lla, meva, sabzavot hamda chorva mahsulotlar n qayta shlashdan borat. Shun ngdek, t kuvch l k, poyabzal, g lamdo‘zl k, qur l sh mater allar , oz q-ovqat sanoat korxona- lar bor. Bu korxonalar shahar hamda tuman markazlar da joylashgan. http://eduportal.uzTurizm. Xorazm v loyat n ng tur zm saloh yat n r vojlant r sh, tur stlar oq m n yanada ko‘payt r shga katta e’t bor qarat lmoqda.
164 Xususan, Urganch shahr dag Shovot ka- nal bo‘y da «Shovot» k ch k tur zm zonas n hamda X va shahr da «G‘ovuk ko‘l» k ch k tur zm zonas n tashk l et sh hamda ularda za- monav y mehmonxona komplekslar , madan y- sog‘lomlasht r sh, savdo-ko‘ng lochar va tur zm aham yat ga ega bo‘lgan boshqa obyektlarn qur sh rejalasht r lmoqda. Shaharlari. Urganch v loyatn ng ma’mur y, qt sod y va madan y markaz d r. Sha harda oz q- ovqat sanoat aham yat ga ko‘ra yeng l sanoatdan key ng o‘r nda turad . Shahar elektr energ yan Tax atosh IES va Tuyamo‘y n GESdan olad . Shaharn ng sh mol y q sm da, asosan, turar joy 130-rasm. Xiva shahri. b nolar , l m y va madan y-ma’r f y muassasa- lar, janub y q s m da esa shlab ch qar sh korxonalar joylashgan. Shaharda Urganch davlat un vers tet , Toshkent axborot texnolog yalar un vers tet va Toshkent t bb yot akadem yas n ng f l allar bor. Xiva v loyatdag qad m y, m ll y me’morch l k yodgorl klar ga boy shahard r (130-rasm). X va bad y hunarmandch l kn ng muh m marka- z d r. Bu yerda yog‘och va toshlarga naqsh sol sh, zargarl k, naqqoshl k, kashtach l k, m skarl k va kulolch l kdag ajoy b mahorat avloddan avlodga o‘t b kelmoqda. X va mashhur o‘zbek matemat g , astronom va geograf Muhammad bn Muso al-Xorazm yn ng vatan d r.
1. Pillachilik, sholikorlik va chorvachilik qaysi tumanlarda yaxshi rivojlangan? Buni yozuvsiz xaritada belgilang. ? 2. Urganch bilan Xivani qiyosiy ta’rifl ang. 3. Tabiiy sharoitning iqtisodiyotga ta’siri yaqqol namoyon bo‘layotganiga misollar keltiring.
58-dars QORAQALPOG‘ISTON RESPUBLIKASI
Qoraqalpog‘ ston Respubl kas mamlakat m zn ng sh mol g‘arb da joylash- gan. Tem ryo‘l, avtomob l va havo transport n ng yo‘lga qo‘y l sh respubl ka shlab ch qaruvch kuchlar n ng uzluks z yuksal sh ga zam n hoz rlad . http://eduportal.uzQoraqalpog‘ ston muxtor v loyat s fat da 1925-y lda tashk l topgan, 1932-y lda muxtor respubl kaga aylant r lgan, 1936-y lda O‘zbek ston
165 tark b ga k rgan. Qoraqalpog‘ stonn ng O‘zbek ston tark b ga k r sh qoraqalpoq va o‘zbek xalqlar o‘rtas dag qad m y do‘stl kn , hudud, t l va madan - yatdag mushtarakl kn yanada mustahkamlad . Aholisi. Qoraqalpog‘ ston Respubl kas da 1,8 mln dan ort q k sh yas hayd . Ahol n ng 1/3 q sm n o‘zbeklar, deyarl yana shuncha q sm n qoraqalpoqlar, qolganlar n qozoqlar va boshqa m llatlar tashk l etad (132-rasm). Ol y o‘quv yurtlar da m nglab mutaxass slar tayyor- lanmoqda. Nukusda O‘zbek ston Respubl kas Fanlar akade m yas n ng f l al va b r qancha lm y muassasalar 131-rasm. Nukus- shlab tur bd . Qoraqalpog‘ stonda ol mlarn ng katta gu- dagi jundan o‘tov to‘qish kom bi nati. ruh yet sh b ch qd . Ular fan va m ll y qt sod yotn ng turl sohalar da faol yat ko‘rsatmoqda. Jumladan, q shloq xo‘jal g sohas da sug‘or sh n ng yang usullar n shlab ch qmoqda. Xo‘jaligi. Qoraqalpog‘ ston Respub l kas xo‘jal g n ng asos agrosanoat majmuy dan borat. Bu yerda ob kor dehqonch l k mehnat va mablag‘n ko‘proq talab etad . Jumladan, Amu daryo mansab da sug‘o r sh kanal qaz l sh suv bos b ket sh dan saqlovch dambalar va botqoql klarn qur - tuvch zovurlar qaz shga majbur etgan. O‘tgan y llarda rr gats ya tarmoq- lar qayta qur ld hamda kengayt r ld . Q zketgan, Paxta-arna kab yang kanallar qur ld . Amudaryon ng har kkala q rg‘og‘ bo‘ylab cho‘z l b ketgan toshq nga qarsh dambalar barpo et ld . Ulkan g drotexn ka nsho - ot – Tax atosh g drouzel 1973-y lda shga tush r ld . Qoraqalpog‘ ston ek n maydon n ng katta q sm da paxta va g‘alla yet sht r lad . Amudaryo mansab da beda va shol yet sht r sh qulay. Qoraqalpog‘ ston O‘zbek stondag na emas, balk O‘rta Os yoda urug‘l k beda yet sht rad gan eng y r k m ntaqad r. Beda urug‘ n ng Qoraqalpog‘ ston nav http://eduportal.uz 132-rasm. Qoraqal pog‘is ton Respublikasi aholisining milliy tarkibi (foiz hisobida).
166 eng s fatl h soblanad . G‘alla ek nlar dan shol , oq jo‘xor va makkajo‘xor ko‘p ek lad (133-rasm). Shol korl k katta o‘r n tutad . O‘zbek stondag shol maydonlar n ng katta q sm Qoraqalpog‘ stondad r. Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: shol ch l k, paxtach l k, pol z ch l k, qo‘ych l k. Chorvach l k Qoraqalpog‘ ston Respubl kas xo‘jal g n ng muh m tarmog‘ d r. Keng yaylovlar va Amudaryo mansab dag o‘tloqlar chor- vach l kn ng qad mdan yem-xashak bazas bo‘l b kelgan. Mollarn boq sh uchun beda, makkajo‘xor va oq jo‘xor dan tashqar , paxta tozalash, yog‘, sut-moy sanoat korxonalar ch q nd lar dan ham foydalan lad . Cho‘l yaylovlar da y l bo‘y qorako‘l qo‘ylar boq lad . Cho‘ldag xo‘jal klarda q sman tuya ham boq lad . Qoramollar ob kor dehqonch l k m ntaqala- r da – Amudaryo mansab da sut, go‘sht uchun boq lad . Qoraqalpog‘ stonda parranda, ayn qsa, suv parrandalar n ko‘payt r sh uchun keng mkon yat bor. To‘rtko‘l tuman da xo‘jal klararo parranda- ch l k fermas barpo et ld . P llach l k To‘rtko‘l va Amudaryo tumanla- r da r vojlangan. Bu kk tuman Qoraqalpog‘ ston Respubl kas dag jam p llan ng asos y q sm n berad . Sanoati. Qoraqalpog‘ ston sanoat n ng r voj- lan sh da Chorjo‘y–Qo‘ng‘ rot tem ryo‘l n ng shga tush r l sh muh m rol o‘ynad . Sanoat- n ng energet ka, metallsozl k, k myo, b nokor- l k kab yang tarmoqlar vujudga kela boshlad (134-rasm). Qo‘ng‘ rotda y l ga 160 m ng ton- na kals yl soda, 150 m ng tonna kaust k soda, 20 m ng tonna oz q-ovqat sodas va 400 m ng tonna osh tuz shlab ch qara olad gan ulkan zavod shga tush r ld . Oz q-ovqat sanoat jadal r vojlanmoqda. Qoraqalpog‘ stonda umum foydalan lad gan va ayr m korxonalarga teg shl elektr stans yalar bor. Tax atosh IES shular ch da eng y r g d r. Korxona va ahol punktlar asosan gazlasht r l- d . Taxtako‘p r tuman da suvn chuchuklasht - 133-rasm. O‘zbekiston Respublikasida Qora qal- r shhttp://eduportal.uz qur lmas shga tush r ld . pog‘istonning salmog‘i B nokorl k mate r al lar sanoat g‘ sht, ohak, (foiz, 2017-yil).
167 134-rasm. Qora qal pog‘iston Respublikasi.
qam sh, pl ta shlab ch qarad . Ular, asosan, Xo‘jayl , Nu kus, Tax atosh shahar lar dad r. Qoraqalpo g‘ stondag sement xomashyos b nokorl k ma- ter allar shlab ch qa r shn barqaror r voj lan t r shga mko n yat yaratad . Metallsozl k q shloq xo‘jal g , sa noat va transport eht yojlar ga x zmat q lad . Tax atosh dag mexan ka zavod da suz b yurad gan nasoslar tu- zat lad . Buxoro gaz va undan ch qqan neft, kal yl , magn yl tuz konlar , ohak va fosfor t konlar neg z da k myo sanoat r vojlanmoqda. Sanoatning asosiy tarmoqlar i: elektroenerget ka, k myo va gaz- k myo, qur l sh mater allar , yeng l, oz q-ovqat, un-yorma.
Shaharlari. Respubl kada 12 ta shahar bor. Nukus – Qoraqalpog‘ ston Res publ kas n ng poytaxt , sanoat va madan yat markaz h soblanad . (Aholi punktlari mavzusidan shaharda qancha aholi yashashini aniqlang.) Shahar 1932-y lda k ch k ovul o‘rn da barpo bo‘ld . Geograf k o‘rn n ng http://eduportal.uzqulayl g tufayl 1939-y lda respubl kan ng poytaxt To‘rtko‘ldan Nukus-
168 ga ko‘chd . Amudaryoda qur lgan g drotexn k to‘g‘on orqal Nukusga tem ryo‘l va avtomob l yo‘l o‘tkaz ld . Shaharda pol graf ya komb nat , motor tuzat sh, g‘ sht zavodlar , yeng l sanoat va oz q-ovqat sanoat kor- xonalar bor. Nukusda 6 ta ol y o‘quv yurt , Qoraqalpoq davlat un ver- s tet , Nukus davlat pedagog ka nst tut , shun ngdek, Toshkent axborot texnolog yalar un vers tet , Toshkent davlat agrar un vers tet , Toshkent ped atr ya t bb yot nst tut hamda O‘zbek ston davlat san’at va madan yat nst tut n ng Nukus f l allar faol yat ko‘rsatmoqda. Taxiatosh shu nomdag IES qur l sh munosabat b lan 1952-y lda qad ko‘tard . U energet klar, g drotexn klar, muhand slar va suvch lar shahr d r. Tax atosh yaq n da Amudaryoga qur lgan y r k g drotexn k to‘g‘on shahar xo‘jal g n yanada yuksalt rd . Kelajakda Tax atosh, aso- san, b nokorl k mater allar shlab ch qaruvch markaz s fat da yanada r vojlanad , unda yang korxonalar qur lad . Mo‘ynoq Orol deng z soh l dag sob q port shahar. Orol suv sath n ng kesk n pasay b ket sh oq bat da shahar deng zdan uzoqda qol b ketd . Nat jada shahar xo‘jal g butkul o‘zgard . Beruniy Amudaryon ng o‘ng q rg‘og‘ da joylashgan muh m sanoat markaz d r. Shahar avtomob l yo‘l orqal Nukus b lan bog‘langan. Paxta tozalash va yog‘ zavodlar shaharn ng asos y korxonalar h soblanad .
1. Amudaryoning ikki qirg‘og‘ida joylashgan To‘rtko‘l bilan Urganch shaharlari o‘zaro qanday bog‘langanini o‘quv atlasdan aniqlang. ? 2. Aholining joylashuvi va milliy tarkibiga qanday omillar ta’sir etgan? 3. Qoraqalpog‘iston shaharlari qanday xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan farq qiladi? 4. Mamlakatimizning qaysi shaharlarida bo‘lishni orzu qilasiz? Nima uchun? 5. Nukusdan Toshkentga borish uchun qaysi viloyatlardan o‘tiladi?
59-dars59-dars AMALIY MASHG‘ULOT
1. Darsl k 1- lovas dag jadval ma’lumotlar asos da And jon va Navo y v loyatlar ahol z chl g n an qlang va q yos y taqqoslang. 2. 8-s nf yozuvs z xar tas ga Buxoro v loyat q shloq xo‘jal g zonalar n bo‘yang hamda bug‘doy, arpa, makkajo‘xor , shun ngdek, parrandach l k va asalar ch l k keng tarqalgan rayonlarn tush r ng. 3. Samarqand v loyat da respubl ka ahol s n ng 11,1 fo z yashayd . Bu v loyathttp://eduportal.uz respubl kada shlab ch qar layotgan don ek nlar n ng 17 fo z n berad . Ushbu mahsulot v loyat uchun qt sod y tarmoq bo‘la olad m ?
169 4. Iqt sod y rayonn geograf k tasn fl ash rejas n daftarga yoz ng. 5. Hudud xt soslashuv n belg lovch om llarn b rma-b r ayt b ber ng. 6. Mamlakat hudud y mehnat taqs mot da Toshkent va M rzacho‘l qt so- d y rayonlar , Farg‘ona va Quy Amudaryo qt sod y rayonlar n ng b r-b r ga o‘xshash va farqlanuvch j hatlar n q yos y taqqoslang. 7. Sanoat bo‘y cha mehnat unumdorl g eng yuqor bo‘lgan qt sod y rayon qays ? 8. Q shloq xo‘jal g ntens v yo‘ldan r vojlanayotgan rayon qays ? 9. Transport b lan yaxsh ta’m nlangan qt sod y rayon qays ? 10. Xo‘jal k yur t shn ng odd y joylash shdan murakkabroq, progress vroq joylash shga o‘s b o‘t sh n b ror qt sod y rayon m sol da ko‘r sat ng. 11. Shahr ng z (tuman ng z, v loyat ng z)n ng qt sod y geograf k ta’r f n tuz ng va unda xo‘jal k tark b n xomashyo, energ ya, tayyor mahsulotlar bo‘y cha hudud y shlab ch qar sh aloqalar ch zmas n , shun ngdek, tab atn muhofaza q l sh va o‘zlasht r sh tadb rlar n bayon q l ng.
60-dars60-dars UMUMLASHTIRUVCHI TAKRORLASH
1. Mash nasozl kn ng qt sod yotn ng boshqa tarmoqlar b lan aloqa- dorl g ga m sollar kelt r ng. 2. Mash nasozl k majmuas da tarmoqlar n sbat kelajakda qanday bo‘lad ? Yanada jadal r vojlanuvch tarmoqlarn ayt b ber ng. 3. Metallurg ya majmuas qt sod yotn ng qays tarmoqlar b lan alo- qadorl g n geograf ya daftar ng zga ch z b ko‘rsat ng. 4. O‘z viloyatingizda joylashgan qanday to‘qimachilik korxonalarini bilasiz? 5. Eng muh m gaz va neft quvurlar qayerlardan o‘tgan n yozuvs z xar taga belg lang. 6. Ishlab ch qar shn ng qanday tashk l y shakllar bor? 7. Ishlab ch qar shn joylasht r sh shakllar ga m sollar ayt ng. 8. 8-s nf geograf ya atlas n ng Samarqand v loyat xar tas dan sha- harlarn ng joylashgan o‘rn n an qlang. Shaharlarda qanday sanoat tar- moqlar mavjudl g ga aham yat ber ng. 9. O‘zbek stonda 1 y lda o‘rtacha shlab ch qar lad gan elektr energ - yan ng 51 mlrd kW·h q sm ss ql k elektrostans yalar h sob dan, 8 mlrd http://eduportal.uzkW·h q sm g droelektrostans yalar tomon dan shlab ch qar layotgan bo‘lsa, ularn ng ulush n fo zlarda h soblab top ng.
170 1-ilova Hududlar bo‘y cha asos y jt mo y ko‘rsatk chlar (2017-y l 1-yanvar holat ) Aholi soni Ma’muriy-hududiy Respublika va Maydoni (ming kishi hisobida) tuzilishi viloyatlar (ming Shahar Qishloq Shahar- Jami Tuman- Shahar- kv. km) aholisi aholisi lar lar chalar
O‘zbekiston Respublikasi 448,9 32656,7 16532,7 16 124,0 170 119 1071 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 166,6 1 842,3 905 936,8 15 12 26 Andijon viloyati 4,2 3 011,7 1 576 1 435,7 14 11 79 Buxoro viloyati 40,3 1 870,2 698,6 1 171,6 11 11 69 Jizzax viloyati 21,2 1 325,0 622,2 702,8 12 6 42 Qashqadaryo viloyati 28,6 3 148,4 1 357,5 1 790,9 13 12 117 Navoiy viloyati 111,0 958,0 467,6 490,4 8 6 47 Namangan viloyati 7,4 2 699,6 1 743,7 955,9 11 8 115 Samarqand viloyati 16,8 3 720,1 1 390,8 2 329,3 14 11 88 Surxondaryo viloyati 20,1 2 514,2 893,3 1 620,9 13 8 114 Sirdaryo viloyati 4,3 815,9 350 465,9 8 5 25 Toshkent viloyati 15,3 2 861,2 1 411,5 1 449,7 15 16 95 Farg‘ona viloyati 6,7 3 620,2 2 049,9 1 570,3 15 9 197 Xorazm viloyati 6,1 1 805,0 601,2 1 203,8 10 3 56 Toshkent shahri 0,3 2 464,9 2 464,9 – 11 1 1 2-ilova Hududlar bo‘yicha ekin maydoni tarkibi (2017-yil holatida, gektar hisobida)
Sabzavot- Oziqbop Hududlar Кartoshka Paxta Don lar – jami poliz – jami O‘zbekiston Respublikasi 78772 1201182 189696 52271 1655629 Qoraqalpog‘iston Respublikasi 4764 94028 11342 12297 110653 Viloyatlar: Andijon 6875 89259 17762 1978 90882 Buxoro 4324 106124 10355 2276 91182 Jizzax 1610 90308 8444 6879 212545 Qashqadaryo 6588 153394 15730 6315 256673 Navoiy 1966 34538 4165 1340 49819 Namangan 5634 76348 14496 1901 92012 Samarqand 12873 87649 29068 2524 185778 Surxondaryo 9899 94539 14611 2788 118219 Sirdaryo 2001 96752 4352 3280 95563 Toshkent 7418 84079 25698 2899 142266 Farg‘ona 9912 98313 20304 2181 129316 Xorazmhttp://eduportal.uz 4881 95851 13075 5613 81021 Toshkent sh. 27 294
171 3-ilova 2017-y lda YAHMn ng tarmoqlar bo‘y cha tark b (hajm ga n sbatan % da)
http://eduportal.uz
172 M U N D A R I J A
I BОB. O‘ZBЕKISTОNNING GЕОGRАFIK O‘RNI VА MА’MURIY- HUDUDIY TUZILISHI 1-dars. Kirish ...... 3 2-dars. O‘zbekistonning geografi k o‘rni ...... 5 3-dars. O‘zbеk stоnn ng mа’mur y-hudud y tuz l sh ...... 8 4-dars. Ijt mо y- qt sоd y хаr tаlаr ...... 11
II BОB. O‘ZBЕKISTОNNING TАBIIY BОYLIKLАRI, АHОLISI VА MЕHNАT RЕSURSLАRI
5-dars. O‘zbеk stоnn ng tаb y shаrо t vа tаb y bоyl klаr ...... 13 6-dars. Tаb y shаrо t vа tаb y bоyl klаrn ng m ll y qt sod yotdag aham yat ...... 15 7-dars. O‘zbеk stоn аhоl s ...... 18 8-dars. O‘zbеk stоn аhоl s n ng tаrk b ...... 20 9-dars. Аhоl punktlаr ...... 22
III BОB. MILLIY IQTISОDIYOTNING TАRKIBIY TUZILISHI
10-dars. O‘zbеk stоn m ll y qt sоd yot n ng tuz l sh ...... 27 11-dars. Sаnоаt – m ll y qt sоd yotn ng tаyanch tаrmоg‘ ...... 30 12-dars. Yoq lg‘ -enеrgеt kа mаjmuаs ...... 33 13-dars. Nеft vа gаz sаnоаt ...... 35 14-dars. Кo‘m r sаnоаt ...... 38 15-dars. Elеktrоenеrgеt kа ...... 40 16-dars. К myo sаnоаt ...... 45 17-dars. Qоrа mеtаllurg ya ...... 48 18-dars. Rаngl mеtаllurg ya ...... 51 19-dars. Mаsh nаsоzl k vа un ng tаrmоqlаr ...... 54 20-dars. Аvtоmоb lsоzl k ...... 58 21-dars. Yog‘оchn qаytа shlаsh sаnоаt ...... 62 22-dars. Qur l sh mаtеr аllаr sаnоаt ...... 64 23-dars. Sаnоаt vа ekоlоg k muаmmоlаr ...... 67 24-dars. Аgrоsаnоаt mаjmuаs ...... 69 25-dars. Q shlоq хo‘jаl g ...... 71 http://eduportal.uz26-dars. Dеhqоnch l k ...... 73 27-dars. Chоrvаch l k ...... 76
173 28-dars. O‘zbеk stоndа q shlоq хo‘jаl g n ng gеоgrаf k t plаr ...... 78 29-dars. Yengil sanoat ...... 80 30-dars. Оz q-оvqаt sаnоаt ...... 83 31-dars. Sаnоаtn hudud y tаshk l et sh hаmdа jоylаsht r sh shаkllаr ...... 86 32-dars. Тrаnspоrt gеоgrаf yas ...... 88 33-dars. O‘zbеk stоn trаnspоrt n ng zаmоnаv y r vоjlаn sh ...... 90 34-dars. Аhоl gа х zmаt ko‘rsаt sh sоhаlаr ...... 95 35-dars. O‘zbеk stоndа rеkrеаts ya vа tur zm ...... 99 36-dars. Таshq qt sоd y аlоqаlаr ...... 102 37-dars. Аmаl y mаshg‘ulоt ...... 105
IV BОB. O‘ZBЕKISTОNNING RЕGIОNАL TАVSIFI
38-dars. O‘zbеk stоn qt sоd yot n hudud y tаshk l et sh ...... 106 39-dars. Тоshkеnt qt sоd y rаyоn ...... 110 40-dars. Тоshkеnt v lоyat ...... 113 41-dars. Тоshkеnt shаhr ...... 117 42-dars. M rzаcho‘l qt sоd y rаyоn ...... 121 43-dars. S rdаryo v lоyat ...... 123 44-dars. J zzах v lоyat ...... 125 45-dars. Fаrg‘оnа qt sоd y rаyоn ...... 128 46-dars. Аnd jоn v lоyat ...... 130 47-dars. Fаrg‘оnа v lоyat ...... 132 48-dars. Nаmаngаn v lоyat ...... 135 49-dars. Zаrаfshоn qt sоd y rаyоn ...... 138 50-dars. Sаmаrqаnd v lоyat ...... 140 51-dars. Nаvо y v lоyat ...... 144 52-dars. Buхоrо v lоyat ...... 148 53-dars. Jаnub y qt sоd y rаyоn ...... 151 54-dars. Qаshqаdаryo v lоyat ...... 153 55-dars. Surхоndаryo v lоyat ...... 157 56-dars. Quy Аmudаryo qt sоd y rаyоn ...... 161 57-dars. Хоrаzm v lоyat ...... 163 58-dars. Qоrаqаlpоg‘ stоn Rеspubl kаs ...... 165 59-dars. Аmаl y mаshg‘ulоt ...... 169 60-dars. Umumlаsht ruvch tаkrоrlаsh ...... 170 Ilovalar ...... 171 http://eduportal.uz
174 O‘quv nashri
MUSAYEV PAYOZ G‘IYOSOVICH pedagogika fanlari nomzodi, katta ilmiy xodim MUSAYEV JAHONGIR PAYOZOVICH, geografi ya fanlari nomzodi, dotsent GEOGRAFIYA O‘ZBEKISTONNING IQTISODIY VA IJTIMOIY GEOGRAFIYASI Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8-sinfi uchun darslik
To‘ldirilgan oltinchi nashr
«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati Toshkent – 2019
Darsl kda A.Jumayev, R.Shar pov, B.R zoqulov, A.To‘rayev slaydlar dan foydalan ld . Undag stat st k ma’lumotlar O‘zbek ston Respubl kas Davlat Stat st ka qo‘m tas dan ol nd . Qayta nashrda darsl kdag aksar yat raqaml ma’lumotlar mazkur qo‘m ta ma- ter allar asos da yang land .
Muharrir Qodirjon Qayumov Badiiy muharrir Bahrom Bobojonov Dizayner va kartograf Fazilat Sodiqova Texnik muharrir Juldiz Kadirova Sahifalovchi Mastura Atxamova Musahhihlar Ma’mura Ziyamuhamedova, Shahlo Xoldorova
Nashr litsenziyasi AI № 201, 28.08.2011
1 Bos shga ruxsat et ld 12.03.2019. B ch m 70x90 /16. «T mes New Roman» garn turas . Kegl 11,8; 10 shponl . Ofset bosma usul da bos ld . Shartl bosma tabog‘ 11,70. Nashr yot-h sob tabo- g‘ 13,83. Ada d 506584 nusxa. Buyurtma № 451. http://eduportal.uz«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi, 100000, Toshkent shahri, Buyuk Turon ko‘chasi, 41. Ijaraga berilgan darslik holatini ko‘rsatuvchi jadval
Sinf O‘quvchining O‘quv Darslikning Sinf Darslikning № olingandagi rahbarining topshirilgan- rahbarining ismi, familiyasi yili holati imzosi dagi holati imzosi 1 2 3 4 5 6
Darslik ijaraga berilganda va o‘quv yili yakunida qaytarib olinganda yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan quyidagi baholash mezonlariga asosan to‘ldiriladi:
Yangi Darslikning foydalanishga birinchi marotaba berilgandagi holati.
Muqova butun, darslikning asosiy qismidan ajralmagan. Barcha varaqlari Yaxshi mavjud, yirtilmagan, ko‘chmagan, betlarida yozuv va chiziqlar yo‘q.
Muqova ezilgan, birmuncha chizilib, chetlari yedirilgan, darslikning asosiy Qoniqarli qismidan ajralish holati bor, foydalanuvchi tomonidan qoniqarli ta’mirlangan. Ko‘chgan varaqlari qayta ta’mirlangan, ayrim betlariga chizilgan.
Muqova chizilgan, yirtilgan, asosiy qismidan ajralgan yoki butunlay yo‘q, Qoniqarsiz qoniqarsiz ta’mirlangan. Betlari yirtilgan, varaqlari yetishmaydi, chizib, bo‘yab tashlangan, darslikni tiklab bo‘lmaydi. http://eduportal.uz