Grodziska Mazowsza I Podlasia Powstały Ko, Grody I Osadnictwo Grodowe Wielkopolski W Wyniku Wieloletnich Prac Badawczych Grupy Wczesnohistorycznej, Poznań 1938; W

POLSKA AKADEMIA NAUK ACADEMJE POLONAISE DES SCIENCES INSTYTUT HISTORII KULTURY MATERIALNEJ INSTITUT D'HISTOIRE DE LA CULTURE MATERIELLE

ENCEINTES FORTIFIEES GRODZISKA DE LA MASOYIE ET DE LA PODLACHIE MAZOWSZA I PODLASIA (W GRANICACH DAWNEGO WOJEWÓDZTWA WARSZAWSKIEGO) (DANS LES LIMITES ADMINISTRATIYES DE L'ANCIENNE YOiYODIE DE YARSOYIE)

NAPISALI PAR IRENA GÓRSKA, LUDMIŁA PADEREWSKA, JERZY PYRGAŁA, WOJCIECH SZYMANSKI IRENA GÓRSKA, LUDMIŁA PADEREWSKA, JERZY PYRGAŁA, WOJCIECH SZYMANSKI oraz et LESZEK GAJEWSKI I ŁUCJA OKULICZ LESZEK GAJEWSKI, ŁUCJA OKULICZ

WROCŁAW • WARSZAWA'- KRAKÓW -GDAŃSK ' ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH •• WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH 1976 WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK Sekretarze Redakcji IRENA GÓRSKA, .LUDMIŁA PADEREWSKA

SPIS TREŚCI

Słowo wstępne 7 Introduction 11 Grodziska. Badania i materiały 15 Aneksy: Alfabetyczny wykaz grodzisk .174 Wykaz grodzisk według podziału administracyjnego .... 176 Alfabetyczny wykaz domniemanych grodzisk wymagających we- Większość planów pomiarowych grodzisk ryfikacji drogą sondażowych badań wykopaliskowych . . 177 dostarczył Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych Alfabetyczny wykaz miejscowości wykreślonych z rejestru gro- STEFAN WOYDA dzisk 177 Wykaz skrótów źródeł pisanych 179 Bibliografia . 180 Mapę wykonał Index des illustrattons 184 HENRYK GÓRSKI Fotografie 194 Plany (pod opaską) Mapa (pod opaską) Okładkę projektował STANISŁAW KORTYKA

raiT-IRSTIIf WAHSZ' INSTYTUT ARCHEOLC II 00-023 V,V.rsvawa ul. v.i . k 10 TeL 27-07-49; 27-33-62

Redaktor Anna Kotulowa Redaktor techniczny Lddia Samarin

Prlnted In Polana

Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1976. Nakład: 650 egz. Objętość: ark. wyd. 31,10, ark. druk. 24,13 + 27 wkl. Papier druk. sata. kl. III, M g, 61X 86. Oddano do składania 19*XI 1975 r. Podpisano do druku 18 X 1978, 'Druk ukończono w paź- dzierniku 19-s r. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. nr 2495/75 — L-I1 — Cena zł 115.— TABLE DES MATIERES SŁOWO WSTĘPNE Prefacc 7 Introduction (dans la langue frangaise) 11 Publikacja niniejsza jest próbą przedstawie- 1950,' 1953; t. IV, Warszawa 1959; t. V, Wroc- Enceintes fortifićes. Recherches et documents 15 nia dotychczasowego stanu badań nad grodzi- ław—Warszawa—Kraków—-Gdańsk 1972), Pol- Annexes: skami, znajdującymi się w administracyjnych ski środkowej (J. Kamińska, Grody wczesno- Index des eneeintes fortifiees 174 granicach dawnego województwa warszawskie- średniowieczne ziem Polski środkowej na tle Listę des enceintes fortifiees selon la diyision administrative . .176 go *. Adresowana jest ona do specjalistów ar- osadnictwa, Łódź 1953), Pomorza (J. Olczak, Index des supposees enceintes fortifiees exigeant un verification cheologów i historyków, zajmujących się dzie- K. Siuchniński, Zródla archeologiczne do stu- au moyen de fouilles archeologiąues 177 jami Mazowsza i Podlasia. Korzystać z niej diów nad wczesnośredniowiecznym osadnict- Index des localites rayees de la listę des enceintes fortifiees 177 będą także mogli w szerokim zakresie wszyscy wem grodowym na terenie województwa kosza- Listę des abreviations des sources ecrites 179 miłośnicy reliktów przeszłości, działacze spo- lińskiego, t. I—III, Poznań 1966, 1968, 1970: Blbliographie 180 łeczni, którym bliska jest ochrona przed zagładą W. Łosiński, J. Olczak, -K. Siuchniński, tytuł Index des illustralions (dans la langue francaise) 184 pomników kultury narodowej, a których bezin- jak wyżej, t. IV, Poznań 1971), Małopolski Tableaux des photographies apres 194 teresowna i ofiarna działalność przyczyniła się (A. Kunysz, Grodziska w województwie rze- Plans (sous bandę) w niemałym stopniu do ich zachowania na oma- szowskim, Materiały i Sprawozdania Rzeszow- Carte (sous bandę) wianym obszarze. skiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1966, Przedstawione opracowanie nie jest pierwszą Rzeszów 1968, s. 25—87; A. Żaki, Archeologia tego rodzaju publikacją. Grodziska, jako wy- Małopolski wczesnośredniowiecznej, Kraków raźnie widoczny na powierzchni ziemi ślad 1971; E. Dąbrowska, -Wielkie grody dorzecza działalności człowieka, od dawna już zwracały górnej Wisiy, Wrocław—Warszawa—Kraków— uwagę badaczy. Przykładem tego są dotychcza- Gdańsk 1973) oraz podjęcie pierwszej próby sowe publikacje grodzisk Śląska (J. Żurowski, skartowania całego dotychczasowego dorobku R. Jakimowicz, Atlas grodzisk i zamczysk Ha- badań nad grodziskami na ziemiach polskich skich, Kraków 1939; M. i T. Kaletynowie, J. Lo- (Mapa grodzisk w Polsce, praca zbiorowa pod dowsH, Grodziska wczesnośredniowieczne woje- red. W. Antoniewicza i Z. Wartołowstóej, Wroc- wództwa wrocławskiego, Wrocław—Warsza- ław—Warszawa—Kraków 1964). wa—Kraków 1968), Wielkopolski (W. Kowalen- Grodziska Mazowsza i Podlasia powstały ko, Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski w wyniku wieloletnich prac badawczych grupy wczesnohistorycznej, Poznań 1938; W. Hen- archeologów — pracowników Zakładu Polskiego sel, Studia nad osadnictwem Wielkopolski Atlasu Archeologicznego (ZPAA) Instytutu Hi- wczesnohistorycznej, t. I—III, Poznań 1948, storii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. Przy realizacji tych prac nawiązano współpracę z Wojewódzkim Konserwatorem Za- * Wobec reorganizacji podziału administracyjnego bytków Archeologicznych na woj. warszawskie. kraju — jaka nastąpiła l czerwca 1975 r., kiedy praca Punktem wyjścia do pracy były źródłowe ma- była już gotowa do produkcji — powstała konieczność teriały archiwalne zebrane przez działającą zmiany pierwotnego tytułu: Grodziska województwa w ramach Kierownictwa Badań nad Początkami warszawskiego. Zdajemy sobie sprawę, że obecny tytuł: Grodziska Mazowsza i Podlasia, nie jest w pełni ade- Państwa Polskiego Pracownię Inwentaryzacji kwatny do zawartości pracy. W tekście jak też w spi- Grodzisk pod kierunkiem Z. Wartołowskiej. sach grodzisk uwzględniono nowy podział admini- Z chwilą powstania Zakładu Polskiego Atlasu stracyjny, dla łatwiejszego jednak korzystania z pu- Archeologicznego IHKM PAN przygotowana zo- blikacji przy nazwach miejscowości pozostawiono przynależność do dawnych powiatów. stała makieta opracowania wybranych grodzisk polskich, klór;j poddano dyskusji ogółnośrodo- Tabele przedstawiające badania n;id grodziskami Zródla archeologiczne — najważniejsze za- wybór zdjęć fotograficznych, przedstawia- wiskowej na I Sesji Archeologicznej IHKMPAN dawnego woj. warszawskiego bytki uzyskane v, toku archeologicznych badań jących panoramę obiektu oraz jego najcharak- w 19f>5 r. Na podstawie posiadanej, nałożonej wykopaliskowych i powierzchniowych. terystyczniejsze elementy (fot. na końcu tomu); Tabela l już w Pracowni Inwentaryzacji Grodzisk karto- Źródła pisane — najstarsza wzmianka źród- wybór dokumentacji rysunkowej badań wy- teki powstał długofalowy program badań nad Grodziska objęte sondażowymi badaniami łowa dotycząca samego grodu lub miejscowości, kopaliskowych, przedstawiający przekroje i rzu- grodziskami ówczesnego województwa warszaw- wykopaliskowymi przez ZPAA . . . 47 w której znajduje się grodzisko. W tym za- ty poziome elementów warstwy kulturowej skiego. Podstawowym założeniem metodycznym Grodziska objęte systematycznymi bada- kresie korzystano ze współpracy z dr Anną (ryć. w tekście lub plan pod opaską); tego programu była pełna weryfikacja i in- niami wykopaliskowymi przez ZPAA .'! Borkiewicz-Celińską, mgr. Kazimierzem Pacu- wybór rysunków materiału zabytkowego wentaryzacja wszystkich zarejestrowanych Grodziska objęte sondażowymi badaniami skim, prof. dr. Jerzym Wiśniewskim z Pracowni (ryć. w tekście). w kartotece obiektów oraz przeprowadzenie na wykopaliskowymi przez inne placówki 9 Atlasu Historycznego Polski Instytutu Historii Materiał ilustracyjny pochodzący z badań nich sondażowych badań wykopaliskowych Grodziska objęte systematycznymi bada- PAN (materiały pochodzą z kartoteki Słownika sondażowych jest prezentowany w większym w celu zweryfikowania ich obronnego charak- niami wykopaliskowymi przez inne historyczno-geograficznego Polski średniowiecz- wyborze niż z badań systematycznych, maja.- teru i uzyskania podstaw dla określenia chro- placówki 7 nej) oraz z prof. dr. Adamem Wolfiem. cych własne publikacje monograficzne. nologii. Pracę rozłożono na trzy etapy: Grodziska nie objęte badaniami wykopa- Chronologia — datowanie obiektu na pod- Załączona mapa zbiorcza w podziałce 1. W okresie 1957—1960 przeprowadzono liskowymi 16 stawie źródeł archeologicznych i pisanych oraz l : 500 000 daje obraz rozmieszczenia grodzisk w terenie weryfikacje i inwentaryzacje 150 Grodziska dziś nie istniejące .... 3 chronologia śladów starszego osadnictwa. na obszarze dawnego województwa warszaw- stanowisk zanotowanych w kartotece jako razem grodzisk zweryfikowanych . . 85 Literatura — wybór najważniejszych publi- skiego z uwzględnieniem ich chronologii. obiekty obronne. kacji, dotyczących obiektu, przedstawiony skró- Uzupełnienie pracy stanowią indeksy gro- 2. W okresie 1965.—1968 przeprowadzono na Tabela 2 towo. Bibliografia w pełnym brzmieniu znaj- dzisk w układzie alfabetycznym oraz według 52 obiektach sondażowe badania wykopaliskowe Grodziska zweryfikowane 85 duje się na końcu pracy. podziału administracyjnego. Nadto załączono (w tym badania 5 stanowisk nie potwierdziły Domniemane grodziska wymagające wery- Zbiory — dane dotyczące miejsca przecho- zestawienia obiektów — domniemanych gro- istnienia tam grodzisk). Na 16 grodziskach prac fikacji drogą sondażowych badań wy- wywania materiału zabytkowego i dokumen- dzisk oraz miejscowości, które zostały wykreś- takich ze względu na brak dotacji nie udało się kopaliskowych 15 tacji. lone z rejestru grodzisk. wykonać. Obiekty skreślone z rejestru grodzisk . . 50 Nr rejestru zabytków — numer obiektu Autorzy pragną w tym miejscu wyrazić 3. W okresie 1971—1972 dokonano ostatecz- w rejestrze zabytków Wojewódzkiego Konser- wdzięczność Wojewódzkiemu Konserwatorowi razem .... 150 nego opracowania uzyskanych wyników badań watora Zabytków Archeologicznych na dawne Zabytków Archeologicznych p. mgr. Stefanowi i przygotowano pracę do druku. woj. warszawskie i data wpisania do tego re- Woydzie za udostępnienie planów pomiarowych W niniejszej pracy zespół autorski przyjął Należy podkreślić, że 16 grodzisk było ba- jestru. części grodzisk oraz materiałów z archiwum te- następujący układ przedstawienia danych do- danych przez inne placówki archeologiczne, Własność — informacje o obecnie aktualnych go urzędu, dotyczących dwóch obiektów. tyczących poszczególnych obiektów: w tym kilka systematycznie przez wiele sezo- prawnych stosunkach własnościowych. Wyrazy wdzięczności należą się również Nagłówek — nazwa dzisiejszej miejscowości nów (m. in. Błonie, Czersk, Płock, Serock, War- Materiał ilustracyjny obejmuje: p. dr Annie Borkiewicż-Celińsldej, p. mgr. według Spisu miejscowości PRL (na dzień l VI szawa-Bródno Stare). Także Zakład Polskiego wycinki map topograficznych w podziałce Kazimierzowi Pacuskiemu, p. prof. dr. Jerzemu 1966 r.), gmina i województwo (według po- Atlasu Archeologicznego niezależnie od badań 1:25000 (ryć. w tekście); Wiśniewskiemu i p. prof. dr. Adamowi Wolffo- działu administracyjnego obowiązującego od sondażowych prowadził wieloletnie systema- dostępne zdjęcia lotnicze grodzisk (fot. na wi za łaskawe udostępnienie zebranych przez l VI 1975 r.). W przypadku, kiedy obiekt był tyczne prace wykopaliskowe na grodziskach końcu tomu); nich materiałów dotyczących źródeł pisanych. znany w literaturze także pod inną nazwą w Grodni, Sypniewie i Szeligach. plany tachimetryczne bądź uproszczone pla- Zespół autorski żywi nadzieję, że niniejsza miejscowości, podano ją w nawiasie. Podano W sumie do roku 1972 stan zweryfikowa- ny pomiarowe (ryć. w tekście lub plan pcd publikacja przyczyni się do poszerzenia war- również przynależność do dawnego powiatu. nych grodzisk w ówczesnym województwie war- opaską); większość planów opracowano na pod- sztatu naukowego badaczy Mazowsza i Podlasia Lokalizacja — szczegółowa lokalizacja obiek- szawskim zamyka się ogólną liczbą 85. Ponadto stawie planów tachimetrycznych wykonanych oraz do skuteczniejszej ochrony zabytków naszej tu na wycinku mapy w podziałce l : 25 000, lo- 15 obiektów — domniemanych grodzisk wy- przez doc. dr. J. Fellmana; przeszłości. maga jeszcze weryfikacji droga przeprowadze- kalizacja opisowa według mapy w podziałce nia sondażowych badań wykopaliskowych. 50 l : 100 000, z podaniem współrzędnych geogra- obiektów nie uznano za obronne i skreślono ficznych, oraz opis sytuacji topograficznej. z rejestru grodzisk. Badania — charakter badań archeologicz- Autorzy pragną wyjaśnić, że założeń pro- nych, np. powierzchniowe, weryfikacyjno-in- gramu badawczego nie udało się w pełni zrea- wentaryzacyjne, badania wykopaliskowe son- lizować, głównie z przyczyn natury organiza- dażowe bądź systematyczne, stacjonarne, oraz cyjnej. Zakład Polskiego Atlasu Archeologicz- instytucja prowadząca badania, rok i nazwisko nego uległ rozwiązaniu, a trudności finansowe badacza. uniemożliwiły dokończenie zaplanowanych ba- Opis obiektu — typ grodziska, jego kształt, dań weryfikacyjnych i sondażowych na pewnej, wielkość i aktualny stan zachowania. na szczęście niewielkiej liczbie obiektów. Auto- Wyniki badań — najistotniejsze odkrycia rzy mają nadzieję, że w przyszłości uda się archeologiczne na grodzisku, przedstawione objąć badaniami także i te stanowiska. w sposób możliwie zwięzły.

Z — Grodziska Mazowsza.., INTRODUCTION

Lfouvrage presente 1'etat actuel des recher- ziem Polski środkowej na tle osadnictwa, ches sur les enceintes fortifiees se trouvant resume: Enceintes fortifiees du haut Moym dans les limites administratives de 1'ancienne Agę de la Pologne centrale et le probleme de voivodie de Varsovie. II est adresse aux specia- l'etablissement, Łódź 1953), de la Pomeranie listes, archeologues et historiens, qui etudient (J. Olczak, K. Siuchniński, Źródła archeolo- 1'histoire de la Masovie et de la Podlachie. II giczne do studiów nad wczesnośredniowiecznym pourra servir aussi, dans une large mesure, osadnictwem grodowym na terenie wojewódz- aux amateurs des vestiges du passę, a ceux twa koszalińskiego — Sources archćologiques qui s'occupent d'affaires publiques et qui, servant aux etudes sur 1'habitat humain dans s'interessant a la protection des mnnuments de les castra du haut Moyen Agę sur le territoire la culture nationale, ont contribue, avec de la vo'ivodie de Koszalin, resume en allemand, dćyouement et a titre gracieux, a la conserva- t. I-III Poznań 1966, 1968, 1970, W. Łosiński, tion des monuments en ąuestion sur le territoire J. Olczak, K. Siuchniński, le meme titre que examine. ci-dessus, t. IV, Poznań 1971), de la Petite Po- Le sujet de cet ouvrage a dśja etę traite logne (A. Kunysz, Grodziska w województwie dans d'autres publications. Les enceintes for- rzeszowskim — Enceintes fortifiees de la ttfiees, comme tracę nettement visible a la voi'vodie de Rzeszów, [dans:] Materiały i spra- surface de la terre des activites de 1'homme, wozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicz- attiraient depuis longtemps 1'attention des nego za .rok 1966, Rzeszów 1968, p. 25-87; chercheurs. On en trouve l'exemple dans les A. Żaki, Archeologia Małopolski wczesnośred- publications deja parues des enceintes de la niowiecznej — Archeologie de la Petite Pologne Silesie (J. Źurowski, R. Jakimowicz, Atlas gro- a Pepcąue du haut Moyen Agę, Kraków 1971; dzisk i zamczysk śląskich, resume: L'Atlas des E. Dąbrowska, Wielkie grody dorzecza górnej enceintes fortifiees silesiennes, Kraków 1939; Wisły — Les grands castra du bassin de la M. et T. Kaletynowie, J. Lodowski, Grodziska haute Vistule, resume en allemand, Wrocław— wczesnośredniowieczne województwa wroclaw- Warszawa—Kraków—Gdańsk 1973) ainsi que skiego — Enceintes fortifiees du haut Moyen le premier projet d'une carte montrant tous les Agę dans la vol'vodie de Wrocław, resume en resultats des recherches sur les enceintes anglais, Wrocław—Warszawa—Kraków 1968); fortifiees du territoire de la Pologne (Mapa de la Grandę Pologne (W. Kowalenko, Grody grodzisk w Polsce — Carte des enceintes forti- i osadnictwo grodowe Wielkopolski wczesno- fiees en Pologne — travail collectif redige par historycznej, resume: Les bourgs de la Grandę W. Antoniewicz et Z. Wartołowska, Wrocław— Pologne comme centres de colonisation a l'epo- Warszawa—Kraków 1964). que du haut Moyen Agę, VT-XII siecles, Poz- L'ouvrage Enceintes fortifiees de la Masonie nań 1938; W. Hensel, Studia nad osadnictwem et de la Podlachie est le resultat de recherches Wielkopolski wczesnohistorycznej — Etudes sur menees pendant bien des annees par un groupe la colonisation de la Grandę Pologne au debut d'archeologues travaillant au Centre de l'Atlas des temps historiques, debut du Moyen Agę, Archeologique Polonais de 1'Institut d'Histoire t. I-III Poznań 1948, 1950, 1953, t. IV War- de la Culture Materielle de l'Academie Polo- szawa 1959, t. V Wrocław—Warszawa—Kra- naise des Sciences. En realisant ces travaux on ków—Gdańsk 1972), de la Pologne centrale a collabore avec le Bureau du Conservateur des (J. Kamińska, Grody wczesnośredniowieczne Monuments Archeologiques pour la volvodie concernant les ouvrages de defense examinśs: Zbiory (Collections) — donnees concernant dc Varsovie Cnmme point di- depart de l'ouvra- tifiees verifiees dans la d'alors voivodie de En-tete — nom de la localite d'aujourd'hui le licu ou sont deposees les trouvailles et la ge on a ulilisć les documonts d'archives Varsovie sont au nombre de 85. Encore 15 d'apres Le denombrement des localites de la documentation. rassembles par La Section des Inventaires des stations — des enceintes fortifiees presumees — Republiąue Populaire de Pologne (au l juin Nr rejestru zabytków (N° du registre des Enreintes fortifiees, sous la direction de Z. War- exigent une Yerificalion au moyen de fouilles 1966), commune et voivodie (selon la division monuments) — numero de l'enceinte fortifiee toiowska, travaillant dans le cadre du Bureau de sondage. 50 stations ont etę considerees administrative en vigueur depuis le l juin dans le registre des monuments du Bureau du du Directeur des Recherches sur les Debuts de comtne depouryues de caractere defensif et on Conservateur des Monuments Archeologiąues 1'Etat polonais. Apres que fut cree le Centre les a raye dans le registre des enceintes for- 1975). Si 1'enceinte fortifiee etait connue dans pour l'ancienne voivodie de Varsovie et datę de 1'Atlas Archeologiąue Polonais de 1'Institut tifiees. la litterature aussi sous un autre nom de d'enregistrement. d'Histoire de la Culture Materielle de I'Aca- Les auteurs desirent informer que le pro- localite, on l'a citee entre parentheses. On a cite Wlasność (Propriete) — informations sur les demie Polonaise des Sciences, on a prepare une gramme des recherches n'a pu etre pleinement aussi le nom d'ancien district. rapports legaux de propriete actuels a present. maąuette de l'ouvrage sur des enceintes forti- realise, surtout pour des raisons organisation- Lokalizacja (Localisation) — on rapporte la Les illustrations comprennent: fiees polonaises choisies et on l'a soumise a une nelles. Le Centre de 1'Atlas Archeologiąue Po- localisation detaillśe de l'enceinte fortifiee dans un secteur de la carte topographique au discussion parmi les specialistes des milieux lonais a etę dissous et les difficultes financieres un secteur d'une carte au 1/25 000, La localisa- re 1/25 000 (figs. dans le texte); interesses a la I Session Archśologiąue de n'ont pas permis d'achever les recherches de tion descriptive d'apres une carte au 1/100 000, des prises de vue aeriennes des enceintes 1'Institut d'Histoire de la Culture Materielle de verification et de sondage dans certaines sta- avec les coordonnees geographiąues, ainsi qu'une fortifiees (phots. hors-texte); 1'Academie Polonaise des Sciences en 1955. En tions peu nombreuses heureusement. Les au- description de la situation topographique. des plans tacheometriques ou bien, dans se fondant sur le fichier dresse deja auparayant teurs esperent que dans l'avenir ces stations, Badania (Recherches) — caractere des re- certains cas, des plans d'arpentage simplifies par la Section des Inventaires des Enceintes elles aussi, pourront faire 1'objet de recherches. cherches archeologiąues, p. ex. de surface, de (figs. dans let texte ou plans sous hande): fortifiees, on a prśpare un programme a long yerification et d'inventaires, travaux de fouilles un choix de prises de vue presentant le pa- termę des recherches sur les enceintes fortifiees Tables presentant les recherches de sondage ou systematiąues, stationnaires, ainsi norama de l'enceinte fortifiee ainsi que ses de la d'alors voi'vodie de Varsovie. Le principe sur les enceintes fortifiees de 1'ancienne que les institutions menant les recherches, elements les plus caracteristiąues (phots. hors- methodiąue fondamental de ce programme etait voi'vodie de Varsovie 1'annee et le nom du chercheur. -texte); de proceder a une pleine verificaton et de Opis obiektu (Description de l'enceinte for- un choix de documentation graphinue des dresser un inventaire complet de toutes les Table l tifiee) — on y tient compte du type de 1'en- travaux de fouilles, presentant les sections unites figurant dans le fichier, ainsi que de Enceintes fortifiees soumises aux fouilles ceinte fortifiee, de są formę, de ses dimensions verticales et les projections horizontales des poursuivre des fouilles de sondage sur leurs de sondage par le Centre de l'Atlas et de son etat actuel de conservation. elements de la couche archeologique (figs. dans terrains afin de yerifier leur caractere defen- Archeologiąue Polonais . . . . 47 Wyniki badań (Resultats des recherches) — le texte ou plans sous bandę); sif et d'obtenir des bases pour l'ćtablissement Enceintes fortifiees soumises aux fouilles les plus importantes parmi les decouyertes un choix des dessins des trouvailles (figs. de leur chronologie. Les travaux furent diyises systematiques par le Centre de l'Atlas archeologiąues dans l'enceinte fortifiee, presen- dans le texte). en trois etapes: Archeologiąue Polonais .... 3 tśes d'une fac.on concise autant que possible. Les illustrations provenant des recherches 1. Dans les annees 1957—1960 on a verifie Enceintes fortifiees soumises aux fouilles Żródla archeologiczne (Sources archeologi- de sondage sont plus nombreuses que celles des et inyentorie, sur leurs territoires, 150 stations de sondage par d'autres centres ar- ąues) — on y rapporte les plus importantes recherches systśmatiques qui possedent leurs notśes dans le fichier comme ouyrages de cheologiąues 9 trouvailles mises au jour pendant les travaux propres publications monographiąues. defense. Enceintes fortifiśes soumises aux fouilles archeologiąues de fouilles et de surface. La carte complete au 1/500 000, accompa- 2. Dans les annees 1965—1968 on a effectue systematiąues par d'autres centres ar- Zródla pisane (Sources ecrites) — la plus gnant l'ouvrage, montre la distribution des des fouilles de sondage dans 52 stations (dans 5 eheologiąues 7 ancienne mention documentaire concernant le enceintes fortifiees sur le territoire de 1'an-, stations les fouilles n'ont pas confirme l'existen- Enceintes fortifiees non soumises aux castrum ou la localite dans laąuelle se trouve cienne voi'vodie de Yarsoyie, compte tenu de ce d'enceintes fortifiees). Dans 16 enceintes fouilles 16 l'enceinte fortifiee. lei on a profite de la colla- leur chronologie. fortifiees les fouilles de sondage n'ont pas pu Enceintes fortifiees n'existant pas aujour- boration de Mme Anna Borkiewicz-Celińska, Comme complement de l'ouvrage on trouve etre realisees faute de dotations. d'huł 3 prof. dr Jerzy Wiśniewski, mgr Kazimierz Pa- les index des enceintes fortifiśes suivant 1'ordre 3. Dans les annees 1971—1972 on a termine Enceintes fortifiees verifiees au total 85 cuski du Centre de l'Atlas Historique Polonais 1'elaboration definitiye des resultats des recher- alphabetiąue et selon la division administratiye. de 1'Institut d'Histoire de TAcademie Polonaise On a ajoute, en plus, une listę des unites — en- ches et on a prepare l'ouvrage a 1'impression. Table 2 des Sciences, ainsi que du professeur Adam II est a souligner que 16 enceintes fortifiees ceintes fortifiees prśsumees et localites qui Enceintes fortifiśes verifiees .... 85 Wolff. ont etę fouillees par d'autres centres archeolo- furent rayees dans le registre des enceintes Enceintes fortifiees presumees exigeant Chronologia (Chronologie) — on y rapporte giques, dont quelques unes systematiąuement fortifiees. une verification au moyen de fouilles la chronologie de l'enceinte fortifiee sur la base pendant plusieurs saisons (p. ex.: Błonie, Czersk, Les auteurs-esperent que la presente publi- de sondage 15 de sources archeologiąues et ecrites, ainsi que la Płock, Serock, Warszawa-Bródno Stare). In- cation contribuera au deyeloppement du Labo- Unites rayees dans le registre des encein- chronologie des traces de 1'habitat humain plus dependamment des recherches de sondage, le ratoire scientifiąue des chercheurs s'occupant tes fortifiees 50 ancien. Centre de l'Atlas Archeologiąue Polonais a me- de la Masovie et de la Podlachie et encouragera Literatura (Litterature) — choix, en rac- ne aussi pendant de nombreuses annees des au total 150 une protection plus efficace des monuments de courci, des publications les plus importantes fouilles systematiąues dans les enceintes for- notre passę. concernant l'enceinte fortifiee. Une pleine bi- tifiees a Grodnia, Sypniewo et Szeligi. Dans l'ouvrage les auteurs ont adopte le bliographie se trouve a la fin de l'ouvrage. Traduit par Teresa Chłapowska En somme, jusqu'a 1972 les enceintes for- suivant systeme de presentation des donnees GRODZISKA BADANIA I MATERIAŁY

BARCHÓW, gmina Lochów (d. pow. Węgrów), dzisko o średnicy ca 65—75 m, średnica majda- woj. siedleckie nu ca 14 m. Wał szeroki, rozpłynięty, wysokości Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Wyszków, 1,4—2 m od poziomu majdanu. Grodzisko prze- Pas 38, Siup 33; dług. geogr. 21°40'40", szer. cięte jest wiejską drogą, prowadzącą do gospo- geogr. 52°30'40". darstwa właściciela. Dawniej nie użytkowa- Grodzisko położone na prawym brzegu rzeki ne, w 1961 r. obsadzone zostało sosnami. Wał Liwiec, na łagodnym wzniesieniu krawędzi do- silnie zniszczony przez okopy i liczne doły go- liny, w odległości kilkunastu metrów od obec- spodarcze, zwłaszcza w partii południowej i za- nego koryta rzeki i około 100 m na zachód od chodniej. mostu i szosy Warszawa—Lochów. Z trzech Wyniki badań: W najmniej zniszczonych stron otoczone polami ornymi, od południowego partiach grodziska założono 3 wykopy o łącz- wschodu odcięte rynnowym zagłębieniem, za- nej powierzchni ca 40 m*. pewne dawnym zakolem rzeki. Nazwa miejsco- Wykop I (2 X 6 m) w północno-wschodniej wa „Okopy" (fot. 1—3). części grodziska u podnóża wału po stronie Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- wewnętrznej odsłonił warstwy rozsypiskowe, kacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania powstałe wskutek zniszczenia wału. wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (L. Paderew- Wykop II (1,5 X 16 m) przeciął wal i fosę ska). w południowo-zachodniej części grodziska Opis obiektu: Niewielkie pierścieniowate gro- (plan I). Podstawę wału, szerokości około 6,5 m, stanowiła warstwa zbitego, rudobrązowego piasku, grubości 30—40 cm. Nad nią po stronie wewnętrznej wału stwierdzono ślad spalonej konstrukcji drewnianej w postaci warstwy węgli drzewnych miąższości 5—10 cm, szerokości 90 cm. Płaszcz wału grubości ok. 1,5 m two- rzyły warstwy piasku. Od strony wnętrza grodziska calec tworzy zagłębienie, wypełnione i przykryte przez warstwy rozsypiskowe wału. Od strony zewnętrznej stwierdzono — niewi- doczną dziś na powierzchni — fosę szerokości prawdopodobnie ok. 8 m, głębokości ok. 1,6 m od obecnego poziomu. Pomiędzy wałem a fosą odsłonięte ślad pionowo wbitego słupa, co suge- ruje istnienie jakiegoś dodatkowego umocnienia, biegnącego równolegle do linii wału. Wykop III (1,5 X 2 m) w partii środkowej grodziska odsłonił warstwę kulturową miąż- szości 35—45 cm. Ryć. 1. Barchów (d. pow. Wągrów), woj. siedleckie. Na wzniesieniu na wschód od grodziska, Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej w kierunku mostu na Liwcu, stwierdzono ślady 1B 17

Ryć. 3. Barchów. Fragmenty naczyń glinianych

osadnictwa wczesnośredniowiecznego (fragmen- póinocno-wschodniej znajduje się wyraźne obni- ty naczyń glinianych na powierzchni) — osada żenie wału, wynoszące ok. 3 m. W południowym podgrodowa (?). narożu grodziska występuje u podnóża wału Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- obszerna wyrwa, częściowo zarośnięta. nianych, w większości z wypelniska fosy. Wyniki badań: Wykop sondażowy o wymiarach Chronologia: X—XI w. 3 X 4 m założono na styku wnętrza obiektu Literatura: Łuniewski 1881, s. 459; Wawrze- z południową częścią wału. W profilu, pod war- niecki 1908, s. 92—93; Nosek 1951, s. 364; Mu- stwą darni grubości 20 cm, od.sionięto warstwe. sianowicz 1960, s. 199; Mapa grodzisk 1964, kulturową o znacznej miążs/uści. W ścianie s. 29, 59; Paderewska 1968, s. 190. wschodniej wykopu osiągała ona przeciętną gru- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. bość 70—90 cm. W profilu południowym, który Nr rej. ząb.: 745, data wpisania do rejestru na pewnym odcinku obejmuje także rozsypisko 27 I 1964 r. wału, grubość jej waha się od 30 do 75 cm. Jest Wlasność: prywatna. to jednolita warstwa zwartej, intensywnie ciem- L.P. nej, prawie czarnej 7iemi. W jej spągu wystę- pują dość liczne grudy polepy, widoczne szcze- BIELE, gmina Sochocin (d. pow. Płońsk), woj. gólnie w profilu południowym. Pod nią zalegała ciechanowskie warstwa będąca pozostałością rozsypiska wału, Lokalizacja: Mapa l ; 100 000, ark. Płońsk, Pas która w profilu południowym ma miąższość 30— 38, Słup 31: dług. geogr. 20°28', szer. geogr. 52°41'. Grodzisko, zwane przez miejscową ludność ,,Napoleońską Górą", leży po prawej stronie szosy z Płońska do Sochocina, na krawędzi doliny Wkry, około 200 m na północny wschód od szosy i 1,6 km na południe od kościoła w So- chocinie (fot. 4—6). Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1958 r., sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (J. Pyrgała). Opis obiektu: Grodzisko jednoczlonowe, charak- teryzuje się dobrze zachowaną w planie czworo- kątną linią wałów. Od północy wał grodziska opada wprost ku dolinie Wkry, od wschodu i południowego wschodu grodzisko jest oddzielone od otaczającego terenu płytkim jarem, od zachodu i południowego zachodu — lekkim za- głębieniem. Wysokość wałów od strony we- wnętrznej wynosi od 2,5 do 4 m. Wnętrze gro- Ryć. 4. Biele (d. pow. Płońsk), woj. ciechanowskie. dziska ma wymiary ok. 24 X 20 m. Od strony Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

3 — Grodziska Mazowsza... :.: OLOGI: .. Widok iO ;., -ói-e2 lii

Ryć. 7. Biele. Wykop sondażowy. Oprać. J. Pyrgała a — profil południowy; b — profil wschodni; l — humus wspólezesny, £ — warstwa średnio zhumusowana, 3 — warstwa silnie zhumusowana, 4 — warstwa bardzo silnie zhumusowana, 5 — piasek, fi — glina, 7 — kamień, S — polepa, 9 — węgle drzewne

Literatura: Worobiew 1899, s. 63; Pyrgała, Szy- re od strony północnej i południowej płyną dwa mański 1962, s. 73; Mapa grodzisk 1964, s. 29, strumyki. Położone jest na małej platformie od- Ryć. 5. Biele. Plan tachiraetryczny grodziska 58; Pyrgała 1968, s. 191. dzielonej łagodnym obniżeniem od reszty wzgó- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. rza. Znajduje się na terenie przysiółka Skrze- 40 cm, a w profilu wschodnim występuje tylko fragment dna glinianego naczynia z częścią Nr rej. ząb.: 750, data wpisania do rejestru koty, ok. 200 m na południowy zachód od toru na odcinku długości 1,75 m od stoku. Warstwę przydenną. 12 III 1965 r. kolejowego Nasielsk—Ciechanów, w odległości rozsypiskową stanowi intensywnie czarna, pra- Źródla pisane: miejscowość wymieniona w Własność: prywatna oraz Państwowego Fundu- ok. 800 m na południe od przejazdu kolejowego wie smolista ziemia z licznymi węglami drzew- 1402 r. jako Brzesnica, Piońsfco, nr 183. szu Ziemi. Bardony pod weią Mieszki (fot. 7—9). nymi i wkładkami polepy. Pod nią występuje, Chronologio; XII—XIV w. J.P. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfika- widoczna tylko w profilu południowym, war- BIENKI-KARKUTY, gmina Sońsk (d. pow. cyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania wy- stwa zwęglonego drewna o miąższości 25— Ciechanów), woj. ciechanowskie (dawniej jako kopaliskowe ZPAA w 1966 r. (L. Paderewska). 30 cm, także z wkładkami polepy. Calec sta- Mieszki-Bardony) Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate nowi piasek i glina zwałowa. Lokalizacjo: Mapa l : 100 000, ark. Ciechanów, o średnicy 60—70 m, średnica majdanu ok. Źródła, archeologiczne: W warstwie kulturowej Pas 37, Siup 31; dług. geogr. 20°39'50", szer. 16 m. Od wielu lat jest pod uprawą, co spowo- znaleziono żelazny grot strzały do łuku z tu- geogr. 52°48'45". dowało bardzo silne zniszczenie. Wał jest roz- lejką i zadziorami, żelazny zamek do drzwi Grodzisko leży na południowo-wschodnim orany i słabo widoczny, wysokość jego w naj- oraz kilka fragmentów naczyń glinianych. krańcu niskiego piaszczystego wzgórza, otoczo- wyższym miejscu (od północnego zachodu) sięga W warstwie drugiej, rozsypiskowej, znaleziono Ryć. e. Biele. Fragment naczynia glinianego nego rozległymi, podmokłymi łąkami, przez któ- zaledwie około 50 cm. 30

Chronologia: wczesny okres epoki żelaza - Wyniki badań: W partii poludniowo-y.achodniej schyłek okresu halsztaekiego lub początek okre- grodziska przeprowadzono wykop, o wymiarach su lateńskiego. 26 X l m, prostopadle do biegu wału (plan II). Literatura: Witanowski 1900, s. 144 (jako Bar- Objął on część wnętrza grodziska, wał i stok dony-Mieszki); Ostaszewski 19Ii4, s. 56; Mapa zewnętrzny wału oraz obniżenie terenu oddzie- grodzisk 1964, s. 38, 58 (jako Micszki-Bardony); lające grodzisko od reszty wzniesienia. Po we- Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgala, Szy- wnętrznej stronie wału wystąpiła warstwa kul- mański 1970, s. 157-158. turowa miąższości 15—40 cm, ciągnąca się da- Zbiory: lej w kierunku wnętrza grodziska. Na nią częś- IHKM PAN, Warszawa. Wlasność: prywatna. ciowo nasunęła się pochodząca ze zniszczonej konstrukcji wału warstwa czarnej ziemi z du- L.P. żą zawartością węgli drzewnych i kamieni, co- BŁONIE, gmina loco (d. pow. Pruszków), woj. raz liczniejszych w kierunku kulminacji wału. stołeczne warszawskie W miejscu kulminacji na przestrzeni 4,8 m Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Żyrardów, miąższość tej warstwy dochodzi do 50 cm, Pas 40, Słup 31; dług. geogr. 20°38'30", szer. a duże kamienie tworzą u spodu zwartą war- Ryć. 10. Bieńki-Karkuty. Ułamki naczyń glinianych geogr. 52°12'40". stwę. Mniej więcej pośrodku tej partii wału Grodzisko zwane „Łysą Góra" lub „Szwedi-- warstwa zagłębia się w calec ok. 50 cm na od- Obserwacja układu warstw w wykopie po- cinku 50—70 cm. twierdza widoczne już na powierzchni rozora- Hyc. 8. Bieńki-Karkuty (d. pow. Ciechanów), woj. Po stronie zewnętrznej wału odsłonięte wy- ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topo- nie całego obszaru grodziska, wskutek którego pełnisko zagłębienia terenu, które tworzyło jak- graficznej warstwy ziemi ze zniszczonego wału zostały by fosę szerokości ok. 4 m, głębokości do 1,4 m, zsunięte na stoki, zwłaszcza do wnętrza gro- odcinającą obiekt od reszty wzgórza. dziska. Konstrukcji wału nie da się odczytać szczegółowo; była to prawdopodobnie konstrukcja drewniana (świadczy o tym duża ilość węgli drzewnych), umocniona kamieniami. Zagłębie- nie warstwy w partii kulminacji wału może być pozostałością elementów pionowych konstrukcji, może szeregu słupów tworzących palisadę. Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń glinianych.

Ryć. 12, Błonie. Plan sytuacyjny grodziska, wg T. Kiersnowskiej Hyc. 11. Błonie (d. pow. Pruszków), woj. stołeczne a — dwór, b — pracownia złotnika, c — piwniczka (7), A ~ warszawskie. Lokalizacja grodziska na mapie topo- jama do przechowywania żywności, e — wędzarnia, / — po- g — Ryć. 9. Bieńki-Karkuty. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) graficznej mieszczenie do zmiękczania rogu, stożek (miejsce wieży) 23

Ryć. 14. Błonie. Ceramika z grodziska, wg A. Cofty

ką Górą" położone jest na naturalnym wznie- niższa i znacznie rozleglejsza (ok. 30 X 50 m), sieniu na lewobrzeżnej krawędzi doliny Utraty, otoczona wałem wysokości do 3,5 m i fosą; wał w odległości ok. 90 m od dzisiejszego jej koryta ten przytyka do stożka od strony wschodniej i za- i ok. 400 m na północ od szosy Warszawa—Bło- chodniej. Od strony południowej broniła grodu nie. Oddalone około 2 km na północny wschód jeszcze jedna linia wału i fosa, dziś bardzo zna- od centrum miasta. Stare, widoczne dotąd ko- cznie zniwelowane wskutek długotrwałej orki. ryto rzeki przebiegało bliżej grodziska, w od- Obiekt zachowany jest dość dobrze; widocz- ległości ok. 40 m (fot. 10). ne ślady wkopów i rowów strzeleckich oraz Badania terenowe: weryfikacyjne i powierzch- podorywania wałów. niowe przed 1923 r. (R. Jakimowicz) i w 1949 r. Wyniki badań: Badaniami objęto obie części (Z. Rajewski). Badania wykopaliskowe PMA grodziska, przy czym wykop wzdłuż osi północ- w latach 1949—1951 (A. Cofta) w ramach prac -południe przeciął cały obiekt, a w północnej Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa części poprowadzono trzy wykopy po linii Polskiego oraz uzupełniające badania IHKM wschód-zachód. W obrębie stożka usypanego PAN w 1971 r. (T. Kiersnowska). sztucznie odkryto ślady konstrukcji drewnianej, Opis obiektu: Grodzisko dwuczłonowe o wy- służącej prawdopodobnie do jego umocnienia. miarach ok. 120 X 100 m. W części południo- Znaleziony tu skąpy materia! zabytkowy po- wej wydzielony stożek o powierzchni górą ok. zwala sądzić, że stożek pełnił głównie funkcje 8 X 18 m, wysokości do 8 m, otoczony od pół- strażnicy, a w razie niebezpieczeństwa był jniej-

Hyc. 13. Błonie. Materiał zabytkowy z grodziska, wg A CoJty nocy półkoliście fosą i wałem. Część północna, scem schronienia dla mieszkańców grodu.

- na^la Maz„e, , - „aC2y„,e. ,-n, „ _grot y bettdw, <_, _ J«, up„ Jkońsk,e) , ^^ W północnej części grodziska stwierdzono liOGUUZYN, gmina Wiśniowo (d. pow. Mlavra), XHI-wieczną warstwc: osadniczą o miąższości woj. ciechanowskie 30—70 cm. Odsłonięto tu szereg obiektów gos- iMkalizarja: Mapa 1:11)11(100, ark. Działdowo, podarczych (m. in. pracownia złotnika, wędząr- Pas 36, Słup 30; dług. geogr. 20°15', szer. geogr. nia, piwniczka, pomieszczenie do zmiękczania 53°03'. rogu) oraz pozostałości dużego budynku miesz- Grodzisko o miejscowej nazwie „Okop" znaj- kalnego, przebadane \v części, w postaci pro- duje się ok. 4 km w linii prostej na zachód od stokątnej (?) jamy, zagłębionej w calec na kościoła w Bogurzynie, przy drodze prowadzącej 1,50 m. W jej wypełnisku znaleziono liczne z Bogurzyna przez Michałowo do Zawad, na ułamki cegieł palcówek, fragmenty ceramicz- nych elementów dekoracyjnych, liczne fragmenty naczyń glinianych (w tym ułamki dwóch naczyń importowanych) oraz kilkadziesiąt róż- nych przedmiotów metalowych. W obrębie tej jamy natrafiono też na ślady pracowni rogo- wiarskiej oraz magazyn żywności. Budynek ten T. Kiersnowska interpretuje jako dwór ksią- żęcy. Badania umocnień obronnych pozwoliły stwierdzić, że wal otaczający północną część grodu, zbudowany w konstrukcji przekładko- wej, przykryty był płaszczem przepalonej gliny, a wewnętrzny stok umocniony był dodatkowo płaszczem kamiennym. Wał, oddzielający północną część grodu od stożka, usypany był bez konstrukcji drewnianej, z piasku i gliny Ryć. 17. Bogurzyn. Plan układu warstw kamieni i spalenizny w wykopie 1. Oprać. Ł. Okuliczowa pochodzących z kopanej współcześnie fosy. na gleb. 0,70 m; b — na gleb. 1.60 m; c — na gleb. 1.85 m; d — na gtcb. 1,95 m; l — szara przepalona ziemia, Źródła archeologiczne: przepalona ziemia z węglami i polepą, 3 — polepa, 4 — żółty piasek. 5 — piasek z polepa, 6 — drewno, 7 — w

l — Grodziska Mazowsza.., Zbiory. IHKM PAN. Warszawa. kncyjne ZPAA w 1957 r.: .sonda/owe badania N?' rej. ząb.: 244, data wpisania do rejestru wykopaliskowe /J^AA \v !f)it7 r. (W. Szymań- 26 III 1960 r. ski). Własność: państwowa. Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o Ł.O. kształcie przybliżonym do trójkąta z zaokrą- glonymi rogami, o rozmiarach około 125 X 90 m BRUDZEŃ DUŻY, gmina loco (d. pow. Płock), w najszerszym miejscu (plan III). Wał szero- woj. płockie kości ok. 23 ni, wysokości do ok. 6 m od za- Lokalizacja: Mapa 1:100000, ark. Płock, Pas chodu, tj. od strony wysoczyzny. Od północy 38, Siup 29; dług. geogr. 19°31', szer. geogr. kilkumetrowej szerokości siodłowate obniże- Ó2°39'30". nie — dawne przejście bramne (?). Od zachodu, Grodzisko znajduje się na krawędzi wyso- za nieregularnym przekopem kilkumetrowej kiego i stromego brzegu doliny Skrwy, w miej- szerokości, riajwyraźniejszym cd południa, znaj- scu ujścia strugi bez nazwy, około 600 m na duje się sierpow.aty wal zewnętrzny silnie roz- północ od szosy Płock—Brudzeń i ok. l km nn płynięty, szerokości do 15 m, wysoki ok. 1,6 m. wschód w linii prostej od skrajnych zabudowań Obiekt porośnięty lasem nie ulega w zasadzie wsi od strony Płocka. dewastacji. Ślady dawnych zniszczeń we Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- wschodniej części majdanu w postaci lejowate- go zagłębienia i sąsiadującego z nim poprzecz- nego nasypu mają pochodzić z I wojny świa- towej. Świeży wkop stwierdzono jedynie w wa • le głównym w pobliżu przejścia (fot. 13). Wyniki badań: Wykopy sondażowe szerokości 2 m, o łącznej powierzchni 76 m2, usytuowano w wolnej od drzew zachodniej części majdanu. _ Słabo czytelne ślady zasiedlenia odkryto jedynie w bezpośrednim sąsiedztwie wału. Od po- łudniowego wscłiodu, pod humusem i zsuwem Hyc. 18. Bogurzyn. Profile ścian wykopu 1. Oprać. Ł. Okuliczowa z wału, odkryto na głębokości 45—90 cm bruk a — północny; b — wschodni; l — próchnica, 2 — spalenizna, 3 — szara przepalona ziemia, 4 — polepa. 5 — piasek (calec), z kamieni polnych na powierzchni ok. 3 m2, 6 — drewno, 7 — węgla drzewne, 8 — kamienie a w ich bezpośrednim sąsiedztwie pojedyncze fragmenty naczyń glinianych lekko obtaczanych. U podnóża wału zachodniego stwierdzono jedynie warstwę spływu miąższości do 50 cm z zawartością podobnej ceramiki. Od północy, w pobliżu przejścia, pod warstwą spływu zale- gała warstwa, miąższości do 30 cm, z luźno rozrzuconymi kamieniami polnymi, zawierająca kilka fragmentów naczyń glinianych X—XI w. Zródla archeologiczne: fragmenty naczyń glinianych. Zródla pisane: wzmianka o miejscowości pod rokiem 1366 — ponowienie erekcji parafii Bąd- kowo, AD Płock. Chronologia: VIII w., X—XI w. Literatura: Gawarecki 1840, s. 155; Smoleński 1879, s. 2; Materiały 1900, s. 135; Zalewski 1892, s. 11; Szymański 1958, s. 7, 1969 c, s. 177—178; Mapa grodzisk 1964; s. 30, 58. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 239, data wpisania do rejestru Hyc. 20. Brudzeń Duży (1) i Parzeń (2) (d. pow. Piock), 18 III 1960 r. woj. płockie. Lokalizacja grodzisk na mapie topogra- Wlasność: Nadleśnictwo w Płocku. Byc. 19. Bogurzyn. Ceramika ficznej W.S. Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o śred- dził w latach 1967—1970 Zespół Badań nad nicy 72 m, otoczone kilkunastometrowej szero- Polskim Średniowieczem U.W. i P.W. (Z. War- kości fosą wypełnioną przez cały rok wodą; tolowska 7, udziałem Z. Woźnickiej). głębokość fosy ok. l m. Wał o łagodnym stoku Opis obiektu: Grodzisko dwuczłonowe; w części od wnętrza grodziska opada dość stromo ku fo- wschodniej wydzielony grodek wewnętrzny sie. Jego wysokość dochodzi maksymalnie do w formie stożka zwieńczonego wałem, otoczony 1,5 m. Masyw całego obiektu wznosi się ok. fosą ź z trzech stron wałem zewnętrznym; 4 m ponad dno fosy. Miejscami wał i wnętrze z czwarte] strony, od zachodu przylega pod- grodziska zostały zdewastowane przez zakłada- grodzie otoczone wałem i słabo zaznaczoną nie licznych piwniczek. Obecnie obiekt, po- fosą. Wymiary grodziska: długość ok. 150 m, rośnięty gęsto krzewami i drzewami, nie ulega szerokość 85 m w części zachodniej i 110 m dalszemu niszczeniu (fot. 14). w części wschodniej; średnica stożka wewnętrz- Wyniki badań: Z powierzchni wnętrza grodziska Ryć. 21. Brudzeń Duży (d. pow. Płock), woj. płockie. Dokumentacja z badań terenowych. Oprać. W. Szymański nego u podstawy około 25 m, a jego wnętrza a — profil przekopu w pobliżu przejścia bramnego; b — plan skupiska kamieni przy wewnętrznym stoku watu południowe- zebrano ceramikę średniowieczną, charaktery- około 10 m; wysokość wałów 1,5—2,5 m. go: I — humus, S — warstwa ziemi intensywnie czarnej, 3 — warstwa ziemi czarnej, 4 — glina, 5 — polepa. 6 — kamienie styczną dla XIV—XV w. Grodzisko jest częściowo zniszczone przez Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod liczne wkopy dla wybierania żwiru, m. in. 1349 r. jako Bolkowo, Lubomirski, Kodeks, w miejscach styku wałów obu części grodziska. nr 70. Na szczycie wału zachodniej części usypane Chronologia: XIV—XV w. są cztery kopce pomiarowe. Cały teren użytko- Literatura: Gawarecki 1828, s. 98; Zalewski wany jest jako pastwisko (fot. 15). 1892, s. 14; Materialy 1900, s. 132; Mapa gro- Wyniki badań: Wykopem badawczym przecięto dzisk 1964, s. 30, 58. podgrodzie wraz z wałem. Stwierdzono, że był Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. on usypany z piasku z próchnicą, bez konstruk- Nr rej. ząb.: 773, data wpisania do rejestru cji drewnianej. U podstawy waiu odsłonięte 6 Xli' 1967 r. Hyc. 22. Brudzeń Duży. Ceramika zwęglone belki — prawdopodobnie szczątki Własność: Państwowego Funduszu Ziemi. a — z xi w., b, c — 2 vir-vni w. drewnianej palisady zsunięte z wału. Przy wa- J.P. le odsłonięto półziemiankę. BULKOWO, gmina loco (d. pow. Płock), woj. Grodzisko leży przy zachodniej krawędzi Na grodku wewnętrznym przeprowadzono płockie rozległej łąki, w widiach dwóch strug bez naz- również wykopy stwierdzając, że jest to sztucz- Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Drobin, Pas wy, około 500 m na północny wschód od koś- CHLEBNIA, gmina Grodzisk Mazowiecki (d. 38, Słup 30; dług. geogr. 20°08', szer. geogr. cioła w Bulkowie. pow. Grodzisk Mazowiecki), woj. stołeczne war- 52°33'. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- szawskie (dawniej jako Chlewnia). kacyjne ZPAA w 1957 r. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Żyrardów, Pas. 40, Słup 31; dług. geogr. 20°36'30", szer. geogr. 52°07'20". Grodzisko położone na podmokłych łąkach na prawym brzegu rzeczki Mrowy, dopływu Rokitnicy, w odległości ok, 60 m na wschód od Mrowy i ok. 80 m na północ od rowu melio- racyjnego, biegnącego od niej w kierunku szosy Grodzisk Mazowiecki—Błonie. Oddalone jest od tej szosy ok. l km na zachód, a ok. 1,7 km na północny zachód od stacji kolejowej Grodzisk Mazowiecki. Usytuowanie grodziska w stosunku do rzeczki wyglądało pierwotnie inaczej: Mrowa opły- wała grodzisko od strony wschodniej w od- ległości ok. 50 m. Siad dawnego koryta jest dziś widoczny w postaci suchego rowu na łące (fot. 16). Badania terenowe: weryfikacyjne Katedry Ar- Ryc. 25. Chlebnia (d. pow. Grodzisk Mazowiecki), woj. Hyc. 23. Bułkowa (d. pow. Płock), woj. płockie. Loka- Ryć. 24. Bulkowo. Plan warstwicowy grodziska (upro- cheologii Przedhistorycznej i Wczesnodziejowej stołeczne warszawskie. Lokalizacja grodziska na ma- lizacja grodziska na mapie topograficznej szczony) U.W. w 1950 T. Badania wykopaliskowe prowa- pie topograficznej Ryć. 27. Chłopków (d. pow. Łosice), woj. bialskopod- Ryć. 28. Ciechanów, m. woj. Lokalizacja grodziska na laskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej mapie topograficznej

przedstawia się jako wzniesienie o silnie spłasz- czonej górnej platformie o rozmiarach ok. 30 X 28 m, wznoszące się około 9 m nad doliną strugi i mające od tej strony dość strome zbo- ,cze. Podstawa wzniesienia ma wymiary 56 X 44 m. Grodzisko obecnie nie ulega niszczeniu Ryć. 26. Chlebnia. Plan tachimetryczny grodziska i jest użytkowane jako ogród. Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gliny nasyp wysokości 3,7 m. Odsłonięte warstwę Zbiory: Zespołu Badań nad Polskim Średnio- nianych. kulturową miąższości do 20 cm i pozostałości wieczem U.W. i P.W., Warszawa. Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod trzech półziemiankowych budynków. W prze- Nr rej. ząb.: 726, data wpisania do rejestru rokiem 1512 jako Chłopkowo, A. Boniecka, Po- kopie przez wal odslonięto jądro wału, usypa- K II 1963 r. czet rodów w Wielkim, Księstwie Litewskim ne z piasku z próchnicą i żwiru, oraz liczne Wlasność: prywatna. w XV i XVI to., Warszawa 1887, s. 204. We wsi fragmenty spalonych belek i kamienie na wtór- LJP. istniała ruska cerkiew (wg J. Wiśniewskiego). nym złożu, w rozsypisku wału. Ponadto odkryto CHŁOPKOW, gmina Platerów (d. pow. Łosice), Chronologia: XII w. (?). zniszczone jamy kultury łużyckiej. woj. bialskopodlaskie Literatura: Mikulski 1937 b, s. 104; Nosek 1951, Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Siemiatycze, s. 358; Musianowicz 1960, s. 209. nianych. Pas 39, Słup 36; dług. geogr. 22°52'30", szer. Zbiory: Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod geogr. 52°15'30". ków Archeologicznych na dawne woj. warszaw- 1425 r. jako Chlewnya, AGAD, Warszawska Grodzisko leży na krawędzi wysokiego le- skie, Warszawa. ziemska grodzka l, 192. wego brzegu strugi bez nazwy, prawego do- Wlasność: Parafii Rzymsko-Katolickiej w Chłop- Chronologia: Wyróżniono 2 fazy wczesnośred- pływu Toczny, przy skrzyżowaniu dróg z Gó- kowie. niowiecznego grodu: l — gród pierścieniowy rek do Hołowczyc i z Sarnaków do Szpaków J.P. z XI—XII w.; 2 — grodek stożkowy z XIII w. Starych. Na terenie grodziska znajduje się obec- Gród wzniesiono na obszarze osady kultury nie plebania parafii Chłopków. CIECHANÓW, m. woj. łużyckiej datowanej na V okres epoki brązu lub Badania terenowe: weryfikacyjne i inwentary- Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Ciechanów, początki okresu halsztacklego. zacyjne z ramienia Wojewódzkiego Konserwa- Pas 37, Słup 31; dług. geogr. 20°37', szer. geogr. Literatura: Jakimowicz 1916, s. 18 (jako Gro- tora Zabytków Archeologicznych na woj. war- 52°52'30". dzisk); Mapa grodzisk 1964, s. 33, 58 (jako szawskie w 1958 r. (B. Gierlach). Grodzisko znajduje się na wzniesieniu zwa- Grodzisk, Chlewnia); Informator 1968, s. 205— Opis obiektu: Grodzisko częściowo zniszczone nym Farską Górą, w południowej części mia- 206, 1969, s. 221—222, 1970, s. 242—243, 1971, w czasie budowy plebanii około 1880 r. Zniwe- sta, na wysokiej krawędzi doliny Łydyni. Od s. 157. lowaniu uległy wówczas wały. Obecnie obiekt strony południowej, na wydzielonym wzniesie- Byc. 29. Ciechanów. Plan miasta (fragment) 32 33

Ryć. 31. Ciechanów. Profil ściany wschodniej wykopu I. Oprać. I. Górska i — warstwa niwelacyjna i ślady współczesnych wkopów, 2 — ziemia piaszczysta silnie zhumusowana, 3 — ziemia piaszczysta średnio zhumusowana, 4 — ziemia piaszczysta lekko zhumusowana, 5 — Jasnozółty piasek. 6 — glina, 7 — popiół, S — węgle drzewni-, 9 -- kamienic. 10 — żwir

Ryć. 32, Ciechanów. Plan wykopu I na głe.b. 1,05 m. Oprać. I. Górska l — ziemia piaszczysta lekko zhumusowana, 2 — ziemia piaszczysta średnio zhumusowana, 3 — ziemia piaszczysta silnie zhumusowana, 4 — węgle drzewne, 5 -— fragmenty drewna, S — kamienie

niu przy Farskiej Górze znajduje się kościół farny (fot. 17). Badania terenowe: sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (I. Górska). Opis obiektu: Grodzisko to niszczone było na przestrzeni wieków przez zabudowę miasta i kościoła, rowy strzeleckie z czasów dwóch ostatnich wojen, a przede wszystkim w 1950 r., kiedy to rozwiezione całą zachodnią część grodziska, zakładając w tym miejscu park miej- ski — z dawnego grodu ocalał tylko fragment Ryć. 33. Ciechanów. Materiał zabytkowy (fot. 18). a-f — ułamki naczyń glinianych starszej fazy wczesnego śred- niowiecza, g — paciorek, h — rożek, j — fragment naczynia Ryć. 30. Ciechanów. Plan tachimetryczny grodziska Wyniki badań: Wykop I, o wymiarach 8,5 X sitowatego

^ — Grodziska Mazowsza... 2 ni, zlokalizowano w pótnocno-wschodniej grodzisk 1964, s. 31, 58; Gajewski, Górska, Pa- ozcjści Farskiej Góry. Od strony północnej wcię- cierewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 153— ty został w zewnętrzny stok wzniesienia. Stra- 155; Górska 1969, s. 436-442, ryć. 6. tygrafia warstw była silnie zakłócona, nie- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. mniej można stwierdzić, że w miejscu tym za- Nr rej. ząb.: IV, data wpisania do rejestru chowały się resztki wału obronnego w postaci 20 XI 1951 r. zniszczonego lica kamiennego oraz niewielkich Wfasność: państwowa. fragmentów zwęglonego drewna. Towarzyszyła J.G. temu obecność sporej ilości popiołu. Na głębo- kości ok. 3 m od powierzchni wystąpiły warstwy calcowe. Wykop II o wymiarach 6 X 2 m usytuowany został w partii największego obniżenia Farskiej Góry. Stwierdzono w nim następujący układ stratygraficzny: I warstwa kulturowa o miąż- Ryć. 36. Ciechanów. Przedmioty żelazne szości ok. 1,90 m, pod nią ok. 50-cm warstwa — gwóźdź, b — sierp, c — gwiazdka ostrogi, d ~ nożyk niwelacyjna, dalej — zachowana do ok. 20 cm II warstwa kulturowa. CZAPLE SZLACHECKIE, gmina Korczew (d. z wyraźnymi śladami fosy z wyjątkiem strony Źródła archeologiczne: liczne ułamki naczyń pow. Łosice), woj. siedleckie (dawniej jako północnej, gdzie widoczne są współczesne znisz- glinianych, szklany paciorek zdobiony, rożek Czaple Ruskie). czenia. Powierzchnia kopca 12 X 10 m, zacho- ze śladami obróbki, kółko, gwiaździste ostrogi, Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Drohiczyn wana wysokość od powierzchni wypełniska fosy noże żelazne i sierp żelazny. n. Bugiem, Pas 39, Słup 35; dług. geogr. 22°13', 6,5 m, wielkość kopca u podstawy 42 X 50 m. ŻTÓdia pisane: miejscowość wymieniona pod szer. geogr. 52°22'20". Podstawa grodziska niszczona jest współczesną r. 1065 jako Cechonow, Kochanowski, Codex Grodzisko zwane „Głodową Górą" położone orką oraz zabudowaniami gospodarczymi. Od diplomaticus, nr 22. jest w obrębie wsi, po lewej stronie drogi wio- południowo-wschodniej strony w miejscu po Chronologia: Uzyskane źródła archeologiczne dącej z Czapli Szlacheckich do Zalesia, tuż wybieraniu gliny utworzył się niewielki staw. pochodzą z dwóch faz wczesnego średniowiecza: przy drodze. Wyniki badań: Wykop o powierzchni 5 X 5 m VII w. i XI—XII w. oraz z okresu średniowie- Badania terenowe: powierzchniowe w 1958 r. usytuowany został centralnie na powierzchni cza — XIV—XV w. na zlecenia ZPAA (B. Gierlach). Sondażowe ba- Ponadto znaleziono jeden ułamek naczynia dania wykopaliskowe ZPAA w 1968 r. (I. Gór- kopca. Głębokość wykopu wynosiła 1,30 m, sitowatego kultury łużyckiej. ska). a maksymalna miąższość warstwy kulturowej Literatura: Witanowski 1900, s. 144; Ostaszew- Ryć. 34. Ciechanów. Ułamki naczyń glinianych z młod- Opis obiektu: Grodzisko kopcowate o płaskiej 40 cm. Była to gliniasta warstwa z domieszką szej fazy wczesnego średniowiecza ski 1934, s. 56; S. Pazyra 1959, s. 108; Mapa powierzchni. U podstawy prawie kwadratowe, próchnicy drzewnej i rozłożonych w niej innych szczątków organicznych. Pod nią zalegała warstwa (o miąższości 30 cm) jasnej gliny, bez jakichkolwiek domieszek. Strop tej warstwy przyjąć należy za poziom osadniczy. W celach kontrolnych przekopano dalsze 50 cm warstwy niewątpliwie calcowej. Zródla archeologiczne: 2 ułamki naczyń glinianych, gwóźdź żelazny oraz fragmenty kości zwierzęcych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod rokiem 1528 — w formie nazwiska: zemianie Czapiskii, Jabłonowski, cz. I, s. 183. Wsie Czap- le należały do szlachty o nazwisku Czapski. Chronologia: XIII—XIV w. Literatura: Nosek 1951, s. 361; Musianowicz 1960, s. 207; Mapa grodzisk 1964, s. 31, 59; Ga- jewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymań- ski 1970, s. 165—166. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Ryć. 35. Ciechanów. Ułamki naczyń glinianych z XIV-XV w. Ryć. 37. Czaple .Szlacheckie (d. pow. Łosice), woj. sied- WlasnoSć: prywatna. leckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej l.G. 30 S l

Ryć. 40. Czersk (d. pow. Piaseczno), woj. stołeczne warszawskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Od północy część cypla podcięta jest przez na- mury przebiegają w miejscu dawnych wałów turalny jar (fot. 19). obronnych. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i wery- Wyniki badań: Wał grodziska miał konstrukcje fikacyjne ZPAA w 1957 r. Systematyczne ba- drewniano-ziemną; jego jądro stanowiły bel- dania wykopaliskowe Zakładu Archeologii ki łiębowe, układane warstwami i wsparte na Wczesnośredniowiecznej IHKM PAN w latach legarach. Pośrodku grodziska znajdował się 1961—1967 (J. Rauhut, S. Suchodolski). Opis obiektu: Wały grodziska nie są dzisiaj widoczne. Na wzgórzu, gdzie znajdował się gród, wzniesiono w XIV w. zamek, którego

Ryć. 38. Czaple Szlacheckie. Plan tachimetryczny grodziska CZERSK, gmina Góra Kalwaria (d. po w. Pia- seczno), woj. stołeczne warszawskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Grójec, Pas 41, Słup 32; dług. geogr. 21°15', szer. geogr. 52°00'. Grodzisko zajmuje część cypla wysokiego G3 tarasu, wchodzącego dość głęboko w pradolinę Wisły. Cypel ten otoczony był od południa przez bagna i podmokłe tereny doliny rzeczki Czarnej, która dopiero w okresie późniejszym przeniosła swe koryto bardziej ku zachodowi. Od wschodu zaś otaczały go wody starorzecza Ryć. 41. Czersk. Plan wzgórza zamkowego i kościelne- Ryć. 42. Czersk. Plan wykopów na terenie wzgórza Hyc. 3. Czaple Szlacheckie. Materiał zabytkowy go, wg J. Hauhutowej i S. Suchodolskiego zamkowego, wg J. Rauhutowej i S. Suchodolskiego o, b • ułamki naczyń glinianych, c — gwóźdź żelazny Wisły, będące pozostałością jej dawnego koryta. Ryć. 43. Czersk. Plany obiektów mieszkalnych, wg J. Rauhutowej i S. Suchodolskiego a — podłoga drewniana (ar 26A/35D); b — budynki 5 l 6

Ryć. 44. Czersk. Ceramika, wg J. Rauhutowej i S. Suchodolskiego 10

Ryć. 45. Czersk. Plan i przekrój budynku 2, wg J. Rauhutowej i S. Suchodolskiego l — kamieniu, S — drewno zbutwiałe, 3 — ziemia jasnobrunalna, 4 — ziemia ciemnobrunatna, S — ziemia bardzo ciemnobrunatna. G — iły, 7 — glina calcowa. S — piasek. 9 — wesle drzewne, 10 — fragmenty ceramiki. 11 — kości zwierzęce

Ryc. 47. Czersk. Zabytki ruchome, wg J. Rauhutowej i S. Suchodolskiego a — grzebień, b — szydło rogowe, c — klucz do kłódki, d, k, l, n — kamienne formy odlewnicze: do sprzączek (d), do plakietek (ft. I), do sygnetów (n), e — obrączka szklana, / — fragment szklanego paciorka, g — tyglelek odlewniczy, li — szydło' z kości, ł ~ fragment ostrogi, m — krążek rogowy stawie znalezisk szczątków zbóż: żyta, pszeni- ki, gwoździownice, żużle, pisanki z wapienia, cy, jęczmienia, owsa, a także grochu i socze- przęśliki, odważniki kupieckie, importy ruskie wicy, oraz znalezisk sierpów można stwierdzić, i bizantyjskie (ozdoby). że mieszkańcy zajmowali się rolnictwem Źródla pisane: miejscowość wymieniona pod i ogrodnictwem. Hodowano także zwierzęta do- 1142 r. jako Czyrńsk, Kochanowski, Codex mowe: bydło rogate, świnie, owce oraz trzyma- diplomaticus, nr 67. no ptactwo: kury, gęsi, kaczki. Uprawiano także Chronologia: XI—XII w. łowiectwo i rybołówstwo. Istniało rozwinięte Literatura: Mapa grodzisk 1964, s. 31, 63; rzemiosło. Odkryto dwie pracownie złotnicze, J. Rauhut, Suchodolski 1965, s. 199—217, 1966, Ryć. 46. Czersk. Ceramika, wg J. Rauhutowej i S. Suchodolskiego pracownię kowalską, garncarską, kamieniarską s. 192—206; Suchodolski 1968, s. 149—161. oraz rogowiarską. Zajmowano się handlem. Przy Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. plac, w którego części wschodniej stal niewiel- dynków drewnianych zbudowanych w kon- grodzie istniała osada podgrodowa i cmentarz. Nr rej. ząb.: 116, data wpisania do rejestru ki, wzniesiony z ciosów kamiennych kościół, strukcji zrębowej. W narożach domów wystę- Żródla archeologiczne: naczynia gliniane, sier- 25 I 1958 r. Zabudowa mieszkalna i gospodarcza skupiała powały kamienne paleniska. Podłogi były z ubi- py, haczyki i ciężarki rybackie, formy odlew- Własność: państwowa. się gtównie pod wałem. Odkryto tu ślady bu- tej gliny, rzadziej wykonane z dranic. Na pod- nicze, tygle, surowiec złotniczy, ozdoby, sprzącz- J. P.

6 — Grodziska Mazowsza... 16 dolinie, w której płynie kilka drobnych stru- obniżeniu \vskufek wywożenia ziemi na hudi v.v 40, Stup 35; dług. gi-ogr. Z2'28'30", .s/.rr. lyogi' ^f£a Mordy (d. pow. Siedlce), mieni, prawych dopływów Liwca, 2,5 km na ckolirznych ijrnbli. Obecni;-, po spuszczeniu wo- 52°13'30". ^(dawniej jako Stok Ruski). południowy zachód w linii prostej od kościoła, dy, wnętrze użytkowane jest częściowo jako Grodzisko położone jest w dość szerokiej [apa l : 100 000, ark. Łosice, Pas ok. 1,6 km na południowy zachód od skrzyżowa- pastwisko. Wal nie jest obecnie niszczony; od nia dróg między Czołomyjami a Ogrodnikami strony północnej porośnięty jest starodrzewem i ok. 150 m na zachód od kompleksu stawów \Vijtiiki badań; Na majdanie, w miejscach wy- rybnych. niesionych, założono H wykopów sondażowych, Badania terenowe: weryfikacyjne ZPAA z których 7 było całkowicie jałowych; w ós- w 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe mym natrafiono na ślady warstwy kulturowej ZPAA w 1968 r. (J. Pyrgała). w postaci resztek pólziemianki (ślad po słupie Opis obiektu: Grodzisko, otoczone pojedynczą, i resztki zwęglonego i zbutwiałego drewna), zamkniętą linią wału, ma w planie formę ósem- rozwleczonego paleniska z warstewką popiołu ko watą, tj. w kształcie dwóch niepełnych, po- i węgla drzewnego oraz fragmentu jamy. łączonych z sobą nieregularnych okręgów. Oś Źródła archeologiczne: liczne fragmenty naczyń glinianych oraz kości zwierzęcych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod rokiem 1408 (raczej 1428) jako Czołomyia, AD Siedlce rkp. D. 148, K. 21. Wieś Stok wymieniona pod r. 1505, AD Siedlce, rkp. D. 148, K. 15 v.; wieś ruska (wg J. Wiśniewskiego).

Ryć. 50. Czołomyje. Profil wykopu sondażowego. Oprać. J, Pyrgała J — humus, Z - warstwa kulturowa (piasek z humusem), 3 — warstwa kulturowa (ślad po zniszczonej pólzlemiance), 4 — piasek calcnwy. 5 — popiół, węgle drzewne, s ~ kamienie Ryć. 49. Czołomyje (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Chronologia: Xl w. Literatura: Mikulski 1937 a, 1937 b, s. 103; No- podłużna wnętrza grodziska wynosi ok. 190 m, sek 1951, s. 360; Musianowicz 1960, s. 203; a wraz z wałem — 215 m, średnice majdanów Mapa grodzisk 1964, s. 31, 59; Gajewski, Gór- obu okręgów 95 i 120 m. Największa wysokość ska, Paderewska, Pyrgaia, Szymański 1970, wału (od Strony północno-wschodniej) wynosi s. 162—163. 2 m. Fosa otaczająca ongiś grodzisko nie jest Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. obecnie widoczna (fot. 20). Wnętrze grodziska Nr rej. ząb.: 940, data wpisania do rejestru użytkowane było niegdyś jako staw rybny; 5 Xl 1971 r. wybrano przy tym grubą warstwę ziemi, nisz- Własność: Państwowego Gospodarstwa Rybnego cząc prawie całkowicie warstwy kulturowe. w Mordach. W związku z tym obiekt stanowi rzadki przy- J. P. padek zniszczenia wnętrza grodziska przy jed- noczesnym zachowaniu zarysu wału, który wy- Ryć. 48. Czołomyje. Plan tachimetryczny grodziska korzystywano jako naturalną groblę. Sam wał, z wyjątkiem części północnej, uległ znacznemu II 4fi

większego zniszczenia zachował się do wyso- kości 2 m; wyraźnie widoczne ślady fosy. Pu- wierzchnia grodziska zniszczona jest licznymi wkopami i dołami gospodarczymi; przez obszar jego przechodzi współczesna droga, która przecina wały. Całość grodziska porasta zwarty las. Wyniki badań: Wykop I (5 X 2 m) wytyczony został w obrębie stożka gródka wewnętrznego po osi północ-południe. Warstwa kulturowa miała miąższość do 40 cm. Wykop II (5X2 m), usytuowany w we- wnętrznej części grodziska poza stożkiem, wytyczony został po osi wschód—zachód, prostopadle do współczesnej drogi przechodzącej przez grodzisko. Miąższość warstwy kulturowej do- chodziła do 30 cm. Źródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Żródla pisane: miejscowość wzmiankowana pod Ryć. 52. Dzięcioły (d. pow. Ło: ice), woj. bielskopod- r. 1580, Jabłonowski, cz. I, s. 69. Miejscowość laskie. Lokalizacja grodziska na V ^ĄT M mapie t; pograficznej

Ryć. 53. Dzięcioły. Profil wykopu L Oprać. I. Górska l — próchnica współczesna, 2 — ziemia silnie zhumusowana. 3 — ziemia średnio zhumusowana. 4 — piaseK calcowy. 5 — kamienie

DZIĘCIOŁY, gmina Łosice (d. pow. Łosice), Badania terenowe: powierzchniowe ZPAA w Ryć. 54. Dzięcioły. Ułamki naczyń glinianych . woj. bielskopodlaskie (dawniej jako Woźniki 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe pow. Siedlce) ZPAA w 1968 r. (I. Górska). Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Drohiczyn Opis obiektu: Grodzisko trójezłonowe o pod- 1964; s. 32, 59; Gajewski, Górska, Paderewska, n. Bugiem, Pas 39, Słup 35; dług. geogr. 22° wójnym pierścieniu wałów, wydłużone na osi Woźniki wzmiankowana pod r. 1499 jako Woź- Pyrgala, Szymański 1970, s. 166. 46'25", szer. geogr. 52°15'10". póhioc-południe (plan IV), ma wydzielony sto- niki, S. Szolkiewicz, Sbornik statej rozjas- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Grodzisko zwane „Okopy" położone jest żek gródka wewnętrznego o powierzchni około njajuszczich polskoje dielo, wyp. II, Wilno Nr rej. ząb.. 242, data wpisania do rejestru w podmokłej dolinie rzeki Tocznej, na jej le- 40 X 40 m. Wymiary całego grodziska 325 X 1887, wieś ruska (wg J. Wiśniewskiego). 18 III 1960 r. wym brzegu, w odległości ok. l km na wschód X 225 m. Wysokość wałów zachowała się do Chronologia: XII w. Własność: państwowa. od części wsi zwanej „Dzięcioły Stare". 3—4 m. Wał zewnętrzny w miejscu naj- Literatura: Nosek 1951, s. 359; Mapa grodzisk 1. G. •17

OŻW1ERZNO, gmina Radzanowo (d. pow. GOSTYNIN, gmina loco (d. m. pow.), woj. płockie Płock), woj. płockie (dawniej jako Goślice) Lokalizacja: Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płock, Pas 38, Mapa l : 100 000, ark. Gostynin, Pas 39, Słup 29; dług. geogr. 19°27'30", szcr. Słup 29; dług. geogr. 19°48'30", szer. geogr. geogr. 52°27'30". 52°35'40", Grodzisko znajduje się na lekko wzniesionym Grodzisko zwane lokalnie ,,Łysa Góra" leży brzegu doliny strugi Brzcźnicy, około 300 m wśród lesistych wyniosłości morenowego wału, na wschód od drogi polnej ze wsi nad strugą, obok jezior Kocioł i Czarne, na lewym brzegu 1,5 km w linii prostej na południowy wschód Skrwy, w odległości ok. 1,5 km na północny zachód od rynku w Gostyninie, tuż przy cmen- od wiatraka w Goślicach. Nazwa miejscowa „Okopiec". tarzu katolickim. Badania terenowe: Badania terenowe: inwentaryzacyjne i wery- sondażowe badania wyko- fikacyjne ZPAA w 1957 i 1958 r.; sondażowe paliskowe ZPAA w 1968 r. (L. Gajewski). obiektu: badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Opis Grodzisko zajmuje płaski wierz- Szymański). chołek — platformę stożkowatego wzniesienia Opis obiektu: Grodzisko pierwotnie zapewne (do 20 m wysokości względnej). Zbocza wznie- płerścieniówate, obecnie całkowicie odkształco- sienia są strome, od strony zachodniej i pół- ne, średnicy ok. 60 m, wał ledwie widoczny, nocnej niemal pionowe. Grodzisko ma kształt wznoszący się miejscami do 0,5 m, dawniej zbliżony do owalu o wymiarach ok. 40 X 20 m, zorientowanego dłuższą osią w kierunku pół- Ryć. 57. Gostynin {d. m. pow.), woj. płockie. Loka- sięgać miał wg relacji miejscowych co naj- Ryć. 55. Dźwierzno (d. pow. Płock), woj. płockie. Loka- lizacja grodziska na mapie topograficznej mniej 2 m wysokości. Całość została zniwelo- lizacja grodziska na mapie topograficznej noc—południe. W strefie przybrzeżnej platfor- wana przez użytkowników i od 50 lat nieprzer- my widoczne są resztki silnie zniwelowanego, wanie znajduje się pod intensywną uprawą. Zródla pisane: miejscowość wymieniona około miejscami poprzerywanego nasypu (do 0,8 m Podczas robót ziemnych miano natrafić w wale r. 1239, jako Diuirzsno, Kochanowski, Codex wys. i ponad 2 m szer.), który może kryć ślady na spalone drewno, a na zewnętrznym obwo- diplomaticus.... nr 301. wału obronnego. W środkowej części platformy dzie na celowo układane kamienie. Chronologia: wczesne średniowiecze (?). znajduje się kilka płytkich zagłębień. Według Wyniki badań: Wykop sondażowy, o wy- Literatura: Gawarecki 1830, s. 31; Witanowski informacji ustnej inż. J. Grona z Gostynina te miarach 2 X 5,5 m, ulokowano w pobliżu we- 1900, s. 145; Mapa grodzisk 1964, s. 32, 58; nierówności terenu mają być pozostałością po wnętrznego stoku wału zachodniego. Pod hu- Szymański 1958, s. 7, 1968°, s. 178—179. prowadzonych na tym miejscu w trzecim dzie- musem i zasypem niwelacyjnym (razem do Nr rej. ząb.: 806, data wpisania do rejestru siątku lat bieżącego stulecia amatorskich po- 1,45 m miąższości) odkryto warstwę miąższości 16 XII 1968 r. szukiwaniach, które podobno ujawniły tu jakiś 18—20 cm z nikłą zawartością węgielków i bez- Wlasnoić: prywatna. ,,grobowiec kamienny". ładnie rozrzuconymi otoczakami. Brak zabytków W. S. Wyniki badań: Zlokalizowany w południowej datujących. części platformy, od strony wewnętrznej i tuż przy „stopie" nasypu, niewielki wykop sonda- żowy (2 X 2 m) ujawnił przede wszystkim dość znaczną miąższość warstwy kulturowej, docho- dzącej maksymalnie do 1,3 m, zawierającej Ryć. 58. Gostynin. Profil zachodniej ściany wykopu sondażowego. Oprać. L. Gajewski pewną ilość węgli drzewnych i polepy. Godne I — humus, 2 — ziemia piaszczysta, 3 — glinka różowożólta, uwagi są tu elementy nieruchome, mianowicie 4 — glinka zielonożółta, 5 — piasek drobnoziarnisty (calec), zachowane nie najgorzej elementy konstrukcji 6 — drewno, 7 — kamienie, 8 — przedmiot żelazny drewniano-kamienno-ziemnej o niewyjaśnio- nym charakterze oraz wiążące się z nimi dwa kujawskie i mazowieckie, Kraków 1887, nr 16, płytkie zagłębienia. s. 161. Pod r. 1329 wzmiankowane castrum Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- Gostinin, Luborairski, Kodeks, nr 59. nianych, kilkanaście przedmiotów żelaznych: Chronologia: XIII—połowa XIV w. grot bełtu kuszy, fragmenty dwóch noży, fra- Literatura: Gajewski, Górska, Paderewska, gmenty okuć, gwoździe, w tym też podkowia- Pyrgała, Szymański 1970, s. 164—165. ki; żużel żelazny, kość ze śladami obróbki, Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. fragment być może formy odlewniczej, kości Nr rej. ząb.: 751, data wpisania do rejestru zwierzęce. 2 IX 1965 r. Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod Własność: PGR w Sokołowie. Ryć. 56. Dźwierzno. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) r. 1279 jako Gostinin, B. Ulanowski, Dokumenty L.G. 18 lii

GÓRZNO, gmina loco (d. pow. Garwolin), woj. siedleckie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Garwolin, Pas 41, Siup 33; dług. geogr. 21°43'30", szer. geogr. 51°50'45". Grodzisko leży na prawem brzegu strugi bez nazwy, lewego dopływu Wilgi, 200 m na wschód od kościoła, tuż przy ostrym zakręcie drogi wiodącej do Zelechowa. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1959 r.; badania powierzchniowe w 1972 r. (M. i W. Henslowie). Opis obiektu: Grodzisko kopcowate, stosunkowo dobrze zachowane, wysokości ok. 4—5 m, o wymiarach około 56 X 48 m. Od strony wschodniej zaobserwowano obszerna wyrwę w zboczu grodziska, sięgającą aż do podnóża obiektu. W jej odkrytym profilu widniała warstwa kulturowa o dużej miąższości, zawierająca w gór- Ryc. 61. Górzno (d. pow. Garwolin), woj. siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Ryć. 59. Gostynin. Fragmenty naczyń z grodziska

Ryć. 60. Gostynin. Zabytki żelazne z grodziska ;rot beltu kuszy, b, g - fragmenty noży, c - podkowlak. d. e - gwoździe, /, » - części okuć Ryć. 62. Górzno. Plan tachimetryczny grodziska fil

Ryć. 63. Górzno. Ceramika z grodziska nej części kamienny bruk, pod nim polepq, węgiel drzewny, dużą ilość fragmentów naczyń glinianych i kafli oraz bezładnie rozrzucone kości ludzkie. Na przeciwległym, zachodnim stoku kopca widnieją ślady wgłębienia zarośnię- tego trawą. Całe grodzisko porośnięte jest tra- wą i użytkowane jako pastwisko. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinianych i niepolewanych kafli, kości ludzkie. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1485 — erekcja kościoła parafialnego w Górz- nie, Słoumik geograficzny Królestwa Polskie- go..., t. 2, s. 732. Parafia wymieniona pod r. 1529, Księgo dochodów beneficjów diecezji Ryć. 65. Grodnia. Plan tachimetryczny grodziska krakowskiej. Liber retaxationum, wyd. Z. Lesz- czyńska-Skrętotowa, Wrocław 1968, s. 419—420. Chronologia: średniowiecze (?). Wyniki badań: Łącznie przebadano przestrzeń skupisko dużych kamieni polnych na powierz- Literatura: „Z 2 2 otchłani wieków" 1937, s. 31— 366 m jednoarowymi wykopami, założonymi chni 13 m , z fragmentami typowej ceramiki 32; Nosek 1951, s. 350; Mapa grodzisk 1964, w środkowej części cypla prostopadle do dłuż- (fot. 22). s. 33, 63. Hyc. 64. Grodnia (d. pow. Sierpc), woj. płockie. Loka- szej osi. Pod ziemią orną odkryto 4 różnorodne Od południowego wschodu przebadana częś- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. lizacja grodziska na mapie topograficznej obiekty zagłębione w calec. Obiekt l, jama ciowo kilkufazowa osada otwarta (epoka brązu, Nr rej. ząb.: 240, data wpisania do rejestru w przybliżeniu czworokątna (6,5 X 7,2 m), okres wpływów rzymskich, wczesne średnio- 18 III 1960 r. z podłużnym występem 2,5 X 3 m, głębokości wiecze: VI—VIII w. i XI—XIII w.). Własność: państwowa. Źródła archeologiczne: liczne fragmenty naczyń J.P. do około 0,5 m, z nieregularnymi brukami Opis obiektu: Grodzisko na cyplu o stromych z kamieni polnych tuż nad dnem; poza cerami- glinianych, przedmioty żelazne, m. in. wędzidło, zboczach, wzniesionym około 10 m, z płaska ką całkowicie obtaczaną — kilka przedmiotów bełt kuszy, grot strzały, klucz, brzytwa (?), GRODNIA, gmina Mochowo (d. pow. Sierpc), platformą językowatego kształtu, o wymiarach żelaznych. Obiekt 2, w bliskim sąsiedztwie po- kości zwierzęce. woj. płockie, (dawniej pow. Płock) około 30 X 90 m, odciętą od reszty płaskowyżu przedniego, odkryty został fragmentarycznie. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod Lokalizacja: Mapa l: 100 000, ark. Płock, Pas nasypem szerokości do 25 m, wysokości do 8 m, Półokrągły, szerokości 6 m, zagłębia się miso- r. 1365 jako Grodna, Teki Naruszewicza 8, 44. 38, Słup 29; dług. geogr. 19°31'20", szer. geogr. wzmocnionym nieregularnie rozmieszczonymi wato w calec na około 35 cm; wypełnisko jak Chronologia: XII—XIII w. 52°42'30". dużymi kamieniami polnymi. Od południowe- w poprzednim. Obiekt 3, w odległości 3 m od Literatura: Grodzisko leży na cyplu wysoczyznowym go zachodu znajduje się przejście kilkumetro- obiektu l — resztki prostokątnej konstrukcji- Jakimowicz 1939/1948, s. 377; Sa- wicki 1947, s. 98; Szymański 1958, s. 7, 1969 b, lewego brzegu doliny Skrwy, w widłach tej wej szerokości. Nasyp, systematycznie podory- -szalunku, 2,5 X 5,2 m, z jednego wieńca prze- s. 319—323; Mapa grodzisk 1964, s. 33, 58. rzeki i niewielkiego strumienia bez nazwy, ok. wany, został, zwłaszcza od południowego palonych w różnym stopniu desek zalegających Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. _, 500 m na południe od zabudowań PGR-Cieślin wschodu, znacznie odkształcony. Obecnie jako w warstewce gruzu polepowego, zawierały tylko Nr rej. ząb.: 245, data wpisania do rejestru (fot. 21). porośnięty trawą nieużytek nie ulega dalszemu dwa fragmenty ceramiki analogicznej do po- Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- niszczeniu. Płaska platforma znajduje się pod 26 m 1960 r. chodzących z innych obiektów. Obiekt 4, Własność: prywatna. kacyjne ZPAA w 1957 r.; systematyczne bada- intensywną uprawą, natomiast stoki, porośnięte w przeciwległej części grodziska, w pobliżu nia wykopaliskowe ZPAA w 1961 r. (W. Szy- gęstymi krzewami i drzewami, są doskonale W. S. zbocza północno-wschodniego — nieregularne mański). zachowane. 33

GRODZISK, gmina Mrozy (d. pow. Mińsk Ma- zowiecki), woj. siedleckie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Siedlce, Pas 40, Siup 34; dług. geogr. 21°52'30", szer. geogr. 52°09'50". Grodzisko położone na cyplowatym wzniesieniu morenowym, przy wschodnim krańcu wsi, w odległości około 100 m na północny wschód od przystanku kolejowego Grodziszcze Mazowieckie. Od południowego wschodu ota- czają je łąki, z innych stron pola uprawne. Nazwa lokalna „Okopy Szwedzkie" lub „Szwedzka Reduta" (fot. 25). Badania terenowe: weryfikacyjne w 1957 r. (J. Miśkiewicz); sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (L. Paderewska). Opis obiektu: Grodzisko dwuczłonowe o wymiarach około 120 X 150 m, z pojedynczym pierścieniem wału i wydzielonym stożkiem wewnętrznym, którego górna platforma ma Ryć. 68. Grodzisk (d. pow. Mińsk Mazowiecki), woj. dziś około 30 m średnicy. Wysokość wału nie siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- przekracza 3 m. Cały obszar grodziska jest od ficznej wielu lat pod uprawą. Długotrwała orka oraz wywożenie z wałów żwiru i piasku spowodo- grubości 8 cm, intensywnie czarnej ziemi z bar- wały bardzo silne, a w części wschodniej całko- dzo dużą zawartością węgli drzewnych i war- wite zniszczenie obiektu. Najlepiej zachował się stewką polepy u spodu — pozostałość spalonej wał od strony północnej oraz południowo-za- konstrukcji drewnianej umocnień obronnych chodnia partia stożka wewnętrznego (fot. 23 gródka wewnętrznego. Poza krawędzią stożka i 24). stwierdzono niewidoczną dziś na powierzchni Ryć. 66. Grodnia. Rozmieszczenie odkrytych obiektów. Oprać. W. Szymański Wyniki badań: Przeprowadzono 5 wykopów fosę, szerokości około 5 m, głębokości do I — ziemia ciemna umiarkowanie zhumusowana, 2 — rozlasowana polepa, 3 — zwęglone drewno, t — kamienie narzutowe o ogólnej powierzchni ok. 60 m2, lokalizując je 1,75 m. w najmniej zniszczonych partiach grodziska, W wykopie V (2 X 3 m), usytuowanym na nie wszędzie jednak udało się uchwycić warstwę platformie stożka wewnętrznego, warstwy kul- kulturową. turowej nie stwierdzono. Wykop I (2 X 8 m, poszerzony o 2 X 6 m) Na polach uprawnych, przylegających do usytuowany na łagodnym stoku w zachodniej grodziska od strony wschodniej znaleziono części grodziska, blisko stożka wewnętrznego. ułamki naczyń glinianych (zapewne ślady osa- Stwierdzono tu warstwę kulturową miąższości dy podgrodowej). do 20 cm, zanikającą w kierunku zachodnim. Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- Pod nią odslonięto wydłużony zarys brunatno- nianych, przęślik gliniany. czarnej ziemi, biegnący w przybliżeniu równo- Chronologia: XI w. legle do krawędzi stożka (dług. zarysu 8 m, Literatura: Witanowski 1900, s. 145 (jako Gro- szer. 0,6—ł m, głęb. 25 cm), w którego wy- dzisk, pow. Nowomiński); Jakimowicz 1921 a, pełnisku wystąpiły fragmenty naczyń glinia- s. 14; Mikulski 1938. s. 1—37; Nosek nych, węgle drzewne i kości zwierzęce. 1951, s. 355; Wykop II (2 X 4 m) oddalony o 4 m na za- Mapo grodzisk 1964, s. 33, 59 (jako Grodzisk chód od wykopu I; warstwy kulturowej nie Mazowiecki), Paderewska 1968, s. 190—191. stwierdzono. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. W wykopie III (2X4 m) na wschodnim NT rej. ząb.: 827, data wpisania do rejestru stoku stożka wewnętrznego stwierdzono nikłą 10 II 1969 r. warstwę kulturową. Własność: prywatna. Wykop IV (l X 9 m) przeciął krawędź stożka L. P. Ryć. 67. Grodnia. Zabytki z Brodziska wewnętrznego od strony północno-wschodniej. a — klucz żelazny, b — brzytwa (?) żelazna, c — naczynie całkowicie obtaczane Na głębokości 35—40 cm wystąpiła warstwa, ,vi

Ryć. 70. Grodzisk (d. pow. Mińsk Mazowiecki), woj. siedleckie. Profil ściany północnej wykopu sondażo- wego I. Oprać. L. Paderewska l — humus, ?. — warstwa kulturowa (ziemia brunatnoczarna i Intensywnie czarna). 3 — ziemia piaszczysta jasnobrunatiKi z bardzo imila. zawartością J żwiru, 1 — ziemia piaszczysta Jasnobrunatna z bard/o duż-i zawartością żwiru. 6 — kamienie

Ryć. 71. Grodzisk (d. pow. Mińsk Mazowiecki). Profil ściany zachodniej wykopu sondażowego IV, Oprać. L. Paderewska J — próchnica współczesna, 2 — piasek lekko zlmmusowany, 3 — piasek średnio zhumusowany, 4 — piasek stlnie zhnniuso- wany, 5 — kamienie, 6 — ziemia gliniasta zhumusowana, 7 — piasek calcowy, 8 — glina caląowa, 9 — węgle drzewne, 10 — fragmenty ceramiki

Ryć. 69. Grodzisk (d. pow. Mińsk Mazowiecki), woj. siedleckie. Plan tachimetryczny grodziska

Ryć. 72. Grodzisk (d. pow. Mińsk Mazowiecki), woj. siedleckie. Ceramika GRODZISK, gmina Czurwiii (cl. pow. Oslro- wału obsadzona została drzewami, majdan jest Grodzisko, leżące w pobliżu torów linii kole- łęka), woj. ostrołęckie pod uprawą. Wał grodziska przerwany jest jowej Siedlce—Łuków, na dawnych poLac-h Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Różan, Pas w dwóch miejscach dla współczesnych potrzeb dworskich, między Grodziskiem, Dziewulami 37, Słup 33; dług. geogr. 21°50', szer. geogr. gospodarczych. i Łęcznowolą, zostało około !85() r. całkowicie 53"00'. Wyniki badań: Badaniami objęto partię wału zaorane. Obecnie nie istnieją po nim żadne śla- Grodzisko leży na prawym tarasie rzeki zachodniego (w miejscu jego zniszczenia), od- dy na powierzchni. Orz, na krawędzi niewielkiego wzniesienia słaniając profil o długości 20 m. Uchwycono od Żródta pisane: miejscowość wymieniona pod w północno-zachodnim narożu byłego parku strony zewnętrznej partię ewentualnej fosy, r. 1531 jako Grodzisko, A. Pawiński, PoJsfca dworskiego, w odległości 250 m na zachód od natomiast od strony wnętrza odslonięto nie- XVI w., t. III: Malopolsfca, Źródła Dziejowe, skrzyżowania dróg przy dawnym dworze. wielki odcinek ilustrujący układ warstw kul- t. XIV, Warszawa 1886, s. 382. Badania terenowe: powierzchniowe ZPAA turowych. Stwierdzono, że podstawa wału Chronologia: wczesne średniowiecze (?). 1957 r. (Ł. Okuliczowa); sondażowe badania wy- miała około 10 m szerokości, nad nią (ok. 80 cm Literatura: Mikulski 1937 b, s. 101; Nosek 1951, kopaliskowe ZPAA w 1965 r. (I. Górska). wyżej) znajdowała się warstwa próchnicy s. 359; Musianowicz 1960, s. 203. Opis obiektu: Grodzisko pierścłeniowate o kształ- drzewnej o szerokości 5,5 m, będąca zapewne J.P. cie regularnego koła (plan V). Zachowana wy- pozostałością fundamentów zasadniczej drew- sokość wału od strony zewnętrznej do 3,5 m, od niano-ziemnej konstrukcji obronnej wału. GRODZISK, gmina Grębków (d. pow. Węgrów), strony wewnętrznej 2,5 m. Wnętrze o średnicy Stwierdzone na całej wysokości wału ślady woj. siedleckie (dawniej jako Jarnice) około 80 m. Od strony północnej i północno- próchnicy drzewnej pozwalają sądzić, że była Lokalizacja: Mapa l : 100 000. ark. Węgrów, -zachodniej zachował się ślad fosy (?). Korona to konstrukcja przekładkowa. Od zewnętrznej Hyc. 74. Grodzisk (d. pow. Ostrołęka), woj. ostrołęckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej strony wału, w odległości 2 m od wspomnianych fundamentów konstrukcji obronnej, zachował się ślad po słupie. Być może w miejscu tym znajdował się jeden z dodatkowych elementów systemu obronnego — linia ściany zaporowej przed wałem. Różnica wysokości między zachowaną wy- sokością wału a największym obniżeniem terenu — ewentualną fosą — wynosi ok. 4 m. Nad częścią wypełniska fosy odsłonięte fragment nowożytnej drogi zbudowanej z kilku warstw kamieni. U podnóża wału, od strony wewnętrz- nej odsłonięto ślady spalonego drewna oraz spore ilości polepy. Są to także pozostałości ele- mentów konstrukcyjnych wału, .które po po- żarze uległy zsunięciu po jego stoku. Źródła archeologiczne: drobne ułamki naczyń glinianych. Być. 75. Grodzisk (d. pow. Węgrów), woj. siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod 1468 r. jako Grodzysko, AGAD, Metryka Ko- Pas 39, Słup 34; dług. geogr. 21°58'45", szer ronna 5,95. geogr. 52°19'30". Chronologia: X/XI-XII w. Grodzisko położone na wysokim lewym Literatura: Drewko 1929, s. 274; Mapa gro- brzegu Liwca, wysuniętym cyplowato w do- dzisk 1964, s. 33, 59. linę rzeki, na południowym krańcu wsi, tuż Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. przy zabudowaniach. Nazwa miejscowa „Oko- Nr rej. ząb.: 754, data wpisania do rejestru py" lub „Reduta Szwedzka" (fot. 26). 20 XII 1965 r. Badania terenowe: powierzchniowe w 1927 r. Własność: Państwowego Zakładu Unasienniania (J. Mikulski); weryfikacyjne i inwentaryzacyj- Zwierząt w Grodzisku. ne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania wyko- J.G. paliskowe ZPAA w 1967 r. (L. Paderewska). GRODZISK, gmina Zbuczyn Poduchowny Opis obiektu: Grodzisko dwuczłonowe o wy- (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie miarach około 250 X 200 m (plan VI). Od Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Łosice, Pas 40. Hyc. 73. Grodzisk (d. pow. Ostrołęka), woj. ostrołęckie. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) wschodu i południa otaczają je starorzecza Słup 35; dług. geogr. 20°26', szer. geogr. 50°0,3'. Liwca, którego koryto odsunęło się dziś bardziej

a — Grodziska Mazowsza... sokość wału zewnętrznego od strony rzeki ol< 2 m wystąpiła woda uriirmożliwiajar dalsza 10 m, z innych .stron do 6 m. W;il zewnętrzny prąci;. i fosa zachowane dość dobrze, wal wewnętrzny U podnóża wału wschodniemu grodziska p> w partii zachodniej i północnej grodziska jest stronie wewnętrznej przeprowadzono \vykop dzisiaj ledwo widoczny wskutek długotrwałej VIII. Odsłonicto zagłębienie przywatowe ;/ pła- orki. Cała powierzchnia grodziska jest od wielu skim dnie, głębokości 2,25 m od powierzchni. lat pod uprawą (fot. 27—29). Brzeg jego tworzył szeroki stopień wznoszący Wyniki badań: Przeprowadzono 9 wykopów sze- się nieco w kierunku jądra wału. Wyżej na rokości 1,5 lub 2 m, o łącznej powierzchni ok. całej przestrzeni wykopu zalegały 2 grube wars- 65 m2. Siedem z nich (wykopy III—IX) usytuo- twy rozsypiskowe wału, w których spągu wy- wano wzdłuż jednej osi w południowej części stąpiła warstwa kamieni, pochodzących zapew- grodziska, wykopy I i II w odległości 40 m na ne ze zniszczonej konstrukcji obronnej. północny zachód od tej osi. Na polach przyległych do grodziska ślady Wykop I u podnóża wału zachodniego od strony wewnętrznej odsłonił wypełnisko za- osady podgrodowej (fragmenty naczyń glinianych). głębienia przywałowego. Na głębokości 2,25 m od powierzchni ziemi wystąpiła woda grunto- Zródla archeologiczne: fragmenty naczyń gli- Ryć. 76. Grodzisk (d. pow. Węgrów), woj. siedleckie. wa, uniemożliwiając dalszą eksplorację. Wy- nianych, zwłaszcza z wypełniska zagłębienia Profil ściany południowej wykopu sondażowego VIII. kop II na zewnętrznym stoku wału wewnętrz- przy wale wschodnim, węgle drzewne, po- Oprać. L. Paderewska lepa. nego ujawnił nikłą warstwę kulturową zanika- Ryć. 78. Gródek (d. pow. Sokołów Podlaski), woj. sied- l — próchnica współczesna. 2 — ziemia lekko zhumusowana, Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod 3 _ ziemia średnio zhumusowana, 4 — ztemla silnie shumu- jącą w kierunku kulminacji. Na majdanie, leckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficzne] sowana, 5 — glina calcowa, 6 — Kamienie w wykopach III—VI stwierdzono warstwę kul- r. 1442 jako Grodzisko, AGAD, Metryka Ko- ronna 3,270. turową miąższości do 20 cm. Wykopy VII i IX, Chronologia: XI w. wo wykorzystywana jako sad owocowy. Wał na wschód. U podnóża wału od strony połud- u podnóża wału wewnętrznego w południowej Gród wzniesiono na obszarze osady z okresu niszczony jest współczesną zabudową. niowo-wschodniej wypływa źródełko. Od za- części grodziska, odsłoniły zarys niewidocznej późnolateńskiego i wczesnego okresu wpływów Wyniki badań: Wykop o wymiarach 8 X 2 m chodu grodzisko odcięte jest głęboką fosą, od na powierzchni fosy o nieckowatym dnie, sze- rzymskich. usytuowany został w północno-zachodniej części północy, tj. od strony wsi — ślad fosy. Wy- rokości ok. 9 m. Tu również na głębokości ok. Literatura: Łuniewski 1881, s. 460; Mikulski grodziska. Odsłonięte fragment konstrukcji wa- 1937 c; Nosek 1951, s. 364; Musianowicz 1960, łu obronnego w postaci dość dobrze zachowa- s. 201—202; Mapa grodzisk 1964, s. 33, 59; nych resztek spalonego drewna. Siady drewna Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szy- wystąpiły na długości 3 m, oblepione były gliną mański 1970, s. 160—161. i tworzyły zarys prostokątnych skrzyń, wypeł- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. nionych gliną. Uchwycono także jedno naroże Nr rej. ząb.: 275, data wpisania do rejestru skrzyni, wzmocnione dodatkowo kamieniami. 15 III 1961 r. Zachowana wysokość skrzyni 80 cm, również Własność: prywatna. tyle wynosi jej szerokość. Do jej lica od strony L. P. wnętrza grodu przylegała ława kamienna o sze- rokości 180 cm, zachowana do wysokości 40— 80 cm. Na jej powierzchni znajdowały się drob- GRODEK, gmina Jabłonna Łącka (d. pow. So- ne węgle drzewne, pochodzące ze zniszczonej kołów Podlaski), woj. siedleckie warstwy bierwion, tworzących górną partię kon- Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Drohiczyn strukcji skrzyniowej wału. Całość przykrywa- n. Bugiem, Pas 39, Słup 35; dług. geogr. ły gliniaste i próchniczne warstwy ziemi. 22°30'30", szer. geogr. 52°28'40". Wykop objął także niewielki fragment wnę- Grodzisko leży na lewym brzegu Bugu, na trza grodu, ujawniając dwie fazy osadnictwa. wysokiej krawędzi doliny, w obrębie zabudowań Warstwy kulturowe starszej fazy zalegały na wsi. głębokości 80—120 cm, warstwy młodszej fazy Badania terenowe: powierzchniowe w 1958 r. na głębokości 20—80 cm od powierzchni wy- (B. Gierlach); sondażowe badania wykopalisko- kopu. Z młodszą fazą wiąże się konstrukcja we ZPAA w 1968 r. (I. Górska). skrzyniowa wału obronnego. Opis obiektu: Zachował się jedynie fragment Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- wału długości około 200 m od strony zachod- nych, bryłki żużla żelaznego, kość zwierzęca. Ryć. 77. Grodzisk (d. pow. Węgrów), woj. siedleckie. Materiał zabytkowy niej i południowo-zachodniej (plan VII). Całość Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod a-ft, fc — fragmenty naczyń ze starszej osady (późny okres lateński i wczesny okres wpływów rzymskich), ł, l-P — fragmenty naczyń wczesnośredniowiecznych powierzchni grodziska jest pod uprawą, cześcio- r. 1401 jako Grodek, E. Rykaczewski, Inventa- l-l

rium omnium et singulorum priinlegiorum..., Paryż 1862, s. 358. Książę Janusz I Mazowiecki wystawia dokument w niewątpliwym ośrodku włości książęcej (wg J. Wiśniewskiego). Chronologia: starsza faza — XII w., młodsza faza — XIV—XV w. Literatura: Mapa grodzisk 1964, s. 33, f>9; Ga- jewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymań- ski 1970, s. 161. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 822, data wpisania do rejestru 10 II 1969 r. Wlasność: prywatna oraz PGR, Zarządu GS

Ryć. 79. Gródek. Profil zachodni wykopu. Oprać. I. Górska Ryć. 83. Grójec (d. m. pow.), woj. radomskie. Loka- l — próchnica współczesna, Z — piasek średnio zhumusowany, 3 — piasek lekko zhumusowany, t — ziemia średnio zhumu- lizacja grodziska na mapie topograficznej sowana, S — ziemia silnie zhumusowana, 6 -- glina, 7 — ziemia gliniasta silnie zhumusowana, 8 — jasnożółty piasek zmieszany z gliną, 9 — piasek calcowy, 10 — węgle drzewne, II — polepa, 12 — kamienic Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne Pracowni Inwentaryzacji Grodzisk Kie- rownictwa Badań nad Początkami Państwa Pol- skiego w 1951 r. oraz ZPAA w 1957 r. Opis obiektu: Domniemane grodzisko ma kształt elipsy o wymiarach 47 X 54 m; jego wysokość mierzona od powierzchni drogi wynosi około 4 m w części północnej i zachodniej, 3 m w częś- ci południowej; część wschodnia jest całkowi- cie zniszczona przez budowę bramy kościelnej. Na połowie wysokości obiektu biegnie naokoło kościoła mur kamienny. Stoki porośnięte są Ryć. 82. Gródek. Rzut aksonometryczny kostrukcji gęstymi krzewami i drzewami i nie ulegają skrzyniowej wału (rekonstrukcja). Oprać. I. Górska niszczeniu. Ryć. 80. Gródek. Plan wykopu na gleb. 40—50 cm. Oprać. I. Górska Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod l — ziemia średnio zhumusowana, 2 — ziemia lekko zhumusowana, 3 — jasnożółty piasek, 4 — węgle drzewne, s — polepa, 6 — kamienie r. 1234 jako in Grozę (= Grodziec), Kocha- nowski, Codex diplomaticus, nr 350. i Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Jabłon- Chronologia: wczesne średniowiecze (?). nie Łąckiej, a także Szkoły Podstawowej i Pa- Literatura: Jakimowicz 1916, s. 18; Mapa gro- rafii Rzymsko-Katolickiej w Gródku. dzisk 1964, s. 33, 63. I.G. Nr rej. ząb.: 33, data wpisania do rejestru 13 VIII 1954 r. GRÓJEC, gmina loco (d. m. pow.), woj. radom- Własność: Parafii Rzymsko-Katolickiej w Grój- skie cu. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Grójec, Pas J. P. 41, Słup 32; dług. geogr. 20°51', szer. geogr. 51°52'. Obiekt leży na krawędzi doliny rzeczki Mol- nicy, na jej prawym brzegu, w północno-zachodniej części miasta, opodal szosy warszaw- skiej. Stoi na nim kościół z zabudowaniami pa- Hyc. 81. Gródek. Ceramika rafialnymi oraz cmentarzem (fot. 30). a, rf, e — z młodsze] fazy osadniczej, b, c, f — ze starszej fazy osadniczej 1,3

GKUDUSK, gmina luco (d. pow. Ciechanów), (.(. Antoniewicz i M. CJozdow.ski); inwentary- Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o śred- woj. ciechanowskie zacyjne i weryfikacyjna ZPAA w 1959 r. nicy 65 m. Średnica wnętrza 45 m. Wysokość Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Miawa. Pas Opis ob-icklu: Grodzisko stożkowate o zboczach wału ok. 10 m, przy czym największa kulmi- ;>S, Siup 31; dług. geogr. 20°37'45", sz»r. geogr. stromych; górna platforma, wydłużona po osi nacja występuje w partii zachodniej grodziska. r>3"03'30". północ-południe, ma wymiary 50 X 37 m. Wy- W części północnej wał jest szerszy i nieco Grodzisko zwane przez miejscową ludność sokość grodziska wynosi ok. 15 m. Cały obiekt obniżony. Grodzisko ma ślady zniszczeń w po- .,?.ielona Góra" leży w obr<;bie wsl na krawędzi jest silnie zniszczony przez liczne wkopy. Stoki staci licznych wkopów, w profilach których niewielkiej doliny strugi, lewego dopływu Ły- północny i południowy zostały częściowo roz- widoczne są węgle drzewne, kamienie, polepa, dyni, na jej lewym brzegu, w odległości 140 m wiezione w czasie II wojny światowej. żużel. Powierzchnię grodziska porastają drzewa na północ od rozwidlenia szosy do Przasnysza Wyniki badań: W odsłoniętych profilach licz- i krzewy. i Ciechanowa, a 250 m na południe od rozwidle- nych wkopów na szczycie grodziska, szczegól- Na zachód od grodziska, na wzniesieniu nia szos do Mławy i Chorzel (fot. 31 i 32). nie po stronie północno-wschodniej, zaobserwo- o powierzchni ok. 2 ha, na polu uprawnym Badania terenowe: powierzchniowe w 1950 r. wano występowanie warstwy kulturowej. stwierdzono ślady osady podgrodowej (fragmenty naczyń glinianych). Źródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1065 jako Grebezco, Kochanowski, Codex diplomaticus, nr 22. Ryć. 85. Grudusk (d. pow. Ciechanów), woj. ciecha- Chronologia: XI—XII w. nowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Na południe i południowy wschód od grodziska, na polu ornym, ślady osady podgrodowej (warstwa kulturowa i fragmenty naczyń glinianych). Źródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1065 jako Grudomzch, Kochanowski, Codex diplomatKus, nr 22. Chronologia: XI—XII w. Literatura: Gawarecki 1828, s. 50—100, Osta- szewski 1934, s. 56; Antoniewicz, Gozdowski 1952, s. 48; Mapa grodzisk 1964, s. 33, 55. Zbiory: PMA w Warszawie. Nr rej. ząb.: 7, data wpisania do rejestru 11 III 1949 r. Własność: PGR w Grudusku. J. P. Hyc. 86. Grzebsk (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej GRZEBSK, gmina Wieczfnia Kościelna (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Mława, Pas Literatura: Ostaszewski 1934, s. 58; Kniss 1939, 36, Słup 31; dług. geogr. 20°26', szer. geogr. s. 46; Antoniewicz, Gozdowski 1952, s. 67; Mapa 53°13'30". grodzisk 1964, s. 34, 55. Grodzisko leży w widłach Orzyca i jego le- Zbiory: PMA w Warszawie. wego dopływu — strugi bez nazwy, w zabag- Nr rej. ząb.: 12, data wpisania do rejestru nionej i podmokłej dolinie, w odległości 600 m 8 XII 1949 r. na północny wschód od kościoła (fot. 33 i 34). Własność: PGR Grzebsk. Badania terenowe: powierzchniowe w 1951 r. J. P. (J. Antoniewicz i M. Gozdowski), inwentaryza- Ryć. 84. Grudusk. Hań tachimetryczny grodziska cyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1959 r. pod humusem trzy jamy wchodzące częściowo w ścianki wykopu, w tym dwie zawierające typową ceramikę XI w., jedna — starszą. Rozpoznano częściowo piaszczysty nasyp wału wewnętrznego na odcinku północnym i połud- niowym, odkrywając w górnej jego partii po- dłużne skupisko przepalonego drewna i rozlaso- wanej polepy, bliżej stoku wewnętrznego rozsypisko kamienne, dalej grubą warstwę spływu i niwelacji. Badania wykazały małą intensyw-- ność dwufazowego zasiedlenia obiektu (brak jednolitej warstwy) oraz doraźny charakter

Ryć. 89. Huszlew. Plan warslwicowy grodziska (uproszczony)

Ryć. 90. Huszlew. Profil wschodni wału wewnętrznego z zagłębieniem przywałowym. Oprać. W. Szymański l — humus, 2 — ziemia średnio zhumusowana, 3 — ziemia Ryć. 88. Huszlew (d. pow. Łosice), woj. bielskopod- lekko zhumusowana, 4 — piasek, S — węgle drzewne, 6 — laskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej kamienie, 7 — ceramika

Być. 87. Grzebsk. Plan tachimetryczny grodziska

HUSZLEW, gmina loco (d. pow. Łosice), woj. wójną linią wałów, o rozmiarach około 130 X bielskopodlaskie X 115 m. Wał zewnętrzny szerokości do 18 m, Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Biała Pod- wysokości do 1,8 m, oddzielony od majdanu laska, Pas 40, Słup 36; dług. geogr. 22°51'30", zagłębieniem szerokości do 12 m. Od strony szer. geogr. 52° 08'. południowej znajduje się siodłowate kilkumet- Grodzisko znajduje się na południowo- rowe obniżenie (przejście bramne?). Wał we- -wschodnim skraju niewielkiej wyniosłości, po- wnętrzny na krawędzi majdanu jedynie miej- śród rozległych, dawniej podmokłych łąk, scami uchwytny, wysokości do 60 cm. Całość w widłach dwóch małych strumyków bez na- obiega płytkie, miejscami silnie podmokłe za- zwy, w odległości 300 m na południowy zachód głębienie podobne do wewnętrznego. Obiekt od drogi do Makarówki. Nazwa miejscowa znajdował się okresowo pod uprawą, co mogło „Horodzisko" (fot. 35 i 36). spowodować obniżenie wałów; obecnie pokryty Badania terenowe: inwentaryzacyjne i wery- darnią, stanowi część kompleksu łąkowego. fikacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania Wyniki badań: 2 wykopy sondażowe szerokości wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Szymań- 2 m przeprowadzono przez centrum grodziska ski). wzdłuż osi póinoc-południe. Łącznie przebadano Ryć. 91. Huszlew. Materiał zabytkowy 2 Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate z pod- przestrzeń 104 m . W części północnej odkryto a-d — ułamki naczyń glinianych, e — osełka kamienna 9 — Grodziska Mazowsza... umocnień wewnętrznych w postaci płotu na Grodzisko położone jest na krańcu wzgórza, niewysokim wale (fot. 37). wysuniętego cyplowato w dolinkę ciągnącą się Żródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- między Regiminem a Karniewem, którą płynie nych, osełka, kości zwierzęce. strumyk uchodzący do rzeki Łydyni. Wzgórze Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod to należy do pasma wzniesień morenowych, r. 1509 jako Uslewo, A. Pleszczyński, Opis hi- ciągnących się dalej na północ i na wschód. storyczno-statystyczny parafii Miądzyrzeckiej, Grodzisko znajduje się blisko pierwszych za- Warszawa 1911, s. 155; wieś ruska (wg J. Wi- budowań wsi Karniewo, po prawej stronie śniewskiego). drogi prowadzącej z Regimina przez Karniewo Chronologia: IX w. (?); XI w. do Włost. Literatura: Mikulski 1937 b, s. 103—104; Nosek Badania terenowe: weryfikacyjne ZPAA w 1951, s. 359. Mapa grodzisk 1964, s. 34, 59; Szy- 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe mański 1968 a, s. 179—180. ZPAA w 1966 r. (L. Paderewska). Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Opis obiektu: Teren grodziska odcięty został od Nr rej. ząb.: 751 A, data wpisania do rejestru reszty wzgórza wałem i fosą, które wskutek zni- 20 IX 1965 r. Ryć. 93. Kaleń. Plan tachimetryczny grodziska welowania długotrwałą orką są dziś słabo wi- Własność: PGR w Huszlewie. doczne. Wymiary całego obiektu około 70 X 25 m; W. S. szerokość wału ok. 16 m, wysokość nie przekracza 70—80 cm. Z innych stron stromy stok wzgórza stanowił naturalny element zabezpie- Ryć. 94. Karniewo (d. pow. Ciechanów), woj. ciecha- KALEŃ, gmina Sobolew (d. pow. Garwolin), wysokości ok. 2 m widoczne są dwie przerwy, czający, być może jeszcze dodatkowo umocnio- nowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficzne] woj. siedleckie prawdopodobnie pierwotne wjazdy: jedna w na- ny; wzdłuż jednego boku rysuje się bardzo słabo Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Kozienice, rożu wschodnim, druga od południowego za- ślad wału (?). Całe wzgórze jest od wielu lat Pas 42, Słup 33; dług. geogr. 21°42'45", szer. chodu. Grodzisko otoczone jest fosą szeroką do pod uprawą. kamieni w ciemnoszarej ziemi z węgielkami geogr. 51°43'15". 10 m, stale napełnioną wodą, której średni po- Wyniki badań: Poprowadzono trzy wykopy drzewnymi. Warstwa ta, miąższości 30—40 cm, 2 Grodzisko leży na północnym krańcu Kale- ziom utrzymuje się do l m głębokości. Pośrod- o łącznej powierzchni 32 m . przerwana częściowo przez późniejszy wkop, nia, 200 m na zachód od drogi. ku grodziska znajduje się niewielkie wzniesie- Wykop I (1,5 X 15 m) objął fosę i zewnętrz- ciągnie się dalej w kierunku kulminacji wału; Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- nie dochodzące do l m wysokości, będące pod ny stok wału (plan VIII). Pod warstwą ziemi w tej dalszej partii kamienie są znacznie mniej kacyjne ZPAA w 1959 r. uprawą. Występują na nim liczne kamienie, ornej i podglebia odsłonięte fosę szerokości 6 m, liczne. Wyższe nawarstwienia uległy zniszcze- Opis obiektu: Grodzisko z dobrze zachowaną ułamki cegieł-palcówek, fragmenty naczyń gli- głębokości do 1,4 m. Od strony wału brzeg fosy niu i stopniowej niwelacji. Jak wynika z tych pojedynczą linią wału, tworzącą prostokąt o wy- nianych i kafli. Według relacji właściciela grun- tworzył stopień, na którym zalegała warstwa obserwacji, wał usypany był z kamieni i gliny; miarach 55 X 50 m. W wale zachowanym do tu, w wewnętrznej części obiektu przed 30 laty odkopano kamienno-ceglane fundamenty, a w południowo-zachodniej przerwie w wale znaleziono płyty kamienne. Grodzisko, z wyjątkiem naroża zachodniego, rozplantowanego i zrytego licznymi wkopami, zachowane jest bardzo dobrze. Wał oraz część wnętrza są nieużytkiem porośniętym rzadkim lasem. Obiekt nie ulega dalszemu niszczeniu. Chronologia: średniowiecze. Literatura: Mapa grodzisk 1964, s. 34, 63. Nr rej. ząb.: 939, data wpisania do rejestru '; XI 1971 r. Wiasnosc: prywatna. J. P.

KAKNIEWO, gmina Regimin (d. pow. Cie- chanów), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l: 100 000, ark. Ciechanów, Ryć, 92. Kaleń (d. pow. Garwolin), woj. siedleckie. Pas 37, Słup 31; dług. geogr. 20°34'40", szer. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej geogr. 52°5ri5". Ryć. 95. Karniewo. Fragmenty naczyń glinianych (18 6!)

być może, pewną rolę inialy w jego konstrukcji humusu i warstwą niwelacyjną miąższości łącz- Badania terenowe: weryfikacyjne i inwentary- jakieś elementy drewniane (liczne węgielki nie do 1,35 m stwierdzono intensywnie zhu- zacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania drzewne w warstwie). musowany zsuw z wału miąższości do l m. wykopaliskowe z ramienia Wojewódzkiego Kon- Wykop II (1,5 X 5 m), u podnóża wału po W jego spodniej części, równomiernie nasyconej serwatora Zabytków Archeologicznych na woj. stronie wewnętrznej, odsłonił pod warstwą zie- drobnymi węgielkami drzewnymi, w części warszawskie w 1967 r. (M. Czarnecki). mi ornej i podglebia zagłębienie w calcu, uchwy- przylegającej do wału odkryto podłużne pale- Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o pod- cone na odcinku ok. 3 m i ciągnące się dalej nisko o wymiarach 80 X 120 cm, miąższości wójnej linii wałów, otoczone fosą. Od 1937 r. w kierunku wału; w wypełnisku węgielki do 8 cm, oraz niewielkie ilości ułamków naczyń znajduje się pod stałą uprawą, która przy- drzewne i bryły polepy. glinianych. czyniła się w dużym stopniu do zniszczenia W wykopie III (1X3 m), usytuowanym we Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- wałów i fosy wewnętrznej. Wały obecnie są wnętrzu grodziska, stwierdzono warstwę kul- nianych. turową miąższości do 25 cm, miejscami zanika- Źródła pisane: miejscowość wymieniona ok. jącą. 1240 r. jako Karwosec, Kochanowski, Codex Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- "diploroaticus, nr 301. nianych. Chronologia: XII w. Chronologia: wczesny okres epoki żelaza (Hal- Literatura: Smoleński 1879, s. 2; Materiały 1900. sztat D). s. 135; Witanowstó 1901, s. 218; Szymański 1958, Literatura: Jakimowicz 1935, s. 267—268; s. 7, 1968 a, s. 177—178; Mapa grodzisk 1964, Ostaszewski 1934, s. 56; Gajewski, Górska, Pa- s. 39, 58 (jako Noskowice). derew^ka, Pyrgała, Szymański 1970, s. 156—157. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. WłasnoSć: prywatna. Własność: prywatna. W. S L. p. Hyc. 97. Karwosiaki-Noskowice. Plan warstwicowy KLIMY, gmina Olszanka (d. pow. Łosice), woj. KARWOSIAKI-NOSKOWICE, gmina Brudzeń grodziska (uproszczony) bialskopodlaskie (dawniej jako Ostoje) Duży (d. pow. Płock), woj. płockie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Łosice, Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płock, Pas Pas 40, Słup 35; dług. geogr. 22°35', szer. geogr. 38, Słup 29; dług. geogr. 19°34'30", szer. geogr. 52°08'30". 52°40'30". Grodzisko zw. „Redutą Szwedzką" leży na Grodzisko położone jest na końcu piaszczys- prawym brzegu Liwca, na niewysokim, owal- Ryć. 99. Klimy (d. pow. Łosice), woj. bialskopod- • ° ! nym wzniesieniu w dolinie rzeki, w odległości laskie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- Ryć. 98. Karwosiaki-Noskowice. Fragment naczynia l km na zachód od Klimów (fot. 40). ficznej

tego cypla morenowego kilkumetrowej wyso- kości, otoczonego z trzech stron podmokłymi łą- kami, graniczącego od południowego zachodu z niewielkim jeziorem, ok. 200 m na północny zachód od zachodniego krańca przysiółka Kar- wosiaki-Dłużniewo. Nazwa miejscowa „Okop" (fot. 38 i 39). Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w latach 1957 i 1958; sonda- żowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Szymański). Opis obiektu: Grodzisko znajduje się od dawna pod uprawą, w wyniku czego uległo znacznemu odkształceniu. Wał-pierwotnie pierścieniowaty, obecnie w formie dwóch sierpów stycznych końcami, szerokości u podstawy do 20 m, mak- symalnej wysokości 1,5 m, między nimi owalny, siodłowaty majdan o wymiarach 15 X 20 m. Ryć. 96. Karwosiaki-Noskowice (d. pow. Płock), woj. Wyniki badań: Wykop sondażowy (2 X20 m) płockie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- przeprowadzono przez centralną część grodziska ficznej po osi wału morenowego. Pod grubą warstwą Hyc. 100. Klimy. Ceramika rozpełzło i trudno uchwytne, największa ich wysokość wynosi 0,5 m. Ogólny kształt grodziska jest jednak jeszcze czytelny, zachowane są oba pierścienie wałów i fosa zewnętrzna. V/yniki badań: Wykopy sondażowe zlokalizowano na terenie wnętrza grodziska, gdzie stwierdzono warstwę kulturową nieznacznej miąższości, bardzo ubogą, oraz na osadzie podgrodowej, gdzie zbadano część obiektu miesz- kalnego (?) i stwierdzono ślady produkcji hutni- czej. Łącznie zbadano 50 m2 powierzchni. Zródla archeologiczne: ostroga żelazna, fragmenty naczyń glinianych, przęśliki gliniane, fragmenty dyszy dymarkowej. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod Hyc. 102. Klimy. Ceramika

Być. 103. Klimy. Zabytki z grodziska — prześlik gliniany, b — ostroga żelazna inkrustowana, c — fragment żelaznego noża, d-f — fragment dyszy dymarkl

r. 1546 jako Klimy, M. Dogiel, Limites Regni KOZŁÓW, gmina Parysów (d. pow. Garwolin), Polaniae et M. D. Lithuaniae, Wilno 'l758, s. 24. woj. siedleckie Chronologia: XI—XII w. Lokalizacja: Mapa l; 100 000, ark. Garwolin, Literatura: Łuniewski 1881, s. 463; Mikulski Pas 41, Słup 33; dług. geogr. 21°41'45", szer. 1937 b, s. 102, Nosek 1951, s. 359, Musianowicz geogr. 51°59'45". 1960, s. 203, Mapa grodzisk 1964, s. 35, 59; Grodzisko o lokalnej nazwie „Kopiec" leży Informator 1968, s. 224. __ . na krawędzi doliny strugi Rydyni, na jej lewym Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. brzegu, na wschodnim krańcu Kozłowa, tuż Nr rej. ząb.: 759 A, data wpisania do rejestru przy drodze do Gozda. 23 II 1967 r. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- WłasnoSó: prywatna. kacyjne ZPAA w 1959 r.

: Opis obiektu: Stożkowaty kopiec, wysokości ok. J. P. - 8 m, o dość stromych zboczach. Górna platforma płaska, o wymiarach 35 X 33 m. Gro- dzisko otacza fosa szerokości 10 do 20 m, miej- Hyc. 101. Klimy. Plan tachlmetryczny grodziska (uproszczony) scami napełniona wodą. Na górnej platformie kopca ,są. ślady dawnych wkopów, w których znajdowano drobne ułamki cegieł. Grodzisku Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowale o ks/.tul- zarośnięte jest gęsto krzewami i drzewami i nie de kolistym, o wymiarach 19 X 20 m, otoczone ulega obecnie niszczeniu. wałem wysokości około 4,5 m. Cala powierz- Źródło pisane: miejscowość wymieniona pod chnia obiektu pokryta kamieniami pochodzący- r. 1440 jako Koszlowo, AGAD, Metryka Ko- mi zapewne z rozsypiska wału. ronna, 3,238. Wyniki badań: Wykop sondażowy (5 X 2 m) Chronologia: średniowiecze (?). wykazał istnienie wału kamiennego, do którego Literatura: Mikulski 1949, s. 333—334; Nosek od strony wewnętrznej przylegała warstwa, 1951, s. 359; Musianowicz 1960, s. 209, Mapa składająca się z piasku, gliny i mułu z czarny- grodzisk 1964, s. 35, 59. mi przewarstwieniami — być może śladami Nr rej. ząb.: 936, data wpisania do rejestru konstrukcji drewnianych. Charakter i funkcja 15 XI 1971 r. ich nie może być określona z racji wycinkowych Własność: prywatna. badań. J. P.

KKAJEWO WIELKIE, gmina Krzynowłoga Ma- ła (d. pow. Pszasnysz), woj ostrołęckie Lokalizacja: Mapa l : 000 000, ark. Mława, Pas 36, Słup 31; dług. geogr. 20°48', szer. geogr. Ryć. 104. Koziów (d. pow. Garwolin), woj. siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej 53° 19'. Grodzisko położone jest w pobliżu zabudo- wań, po lewej stronie drogi prowadzącej od wsi do szosy Grudusk—Chorzele, w odległości 940 m od szosy (fot. 41). Badania terenowe: powierzchniowe w 1916 r.

Ryć. 107. Krajewo Wielkie. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony)

Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Chronologia: wczesna epoka żelaza — kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. Literatura: Peiser 1916, s. 7—10; Ostaszewski 1934, s. 56; Mapo grodzisk 1964, s. 35, 55. Oku- licz 1968, s. 361. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Własność: prywatna. Ł. O. Ryć. 106. Krajewo Wielkie (d. pow. Przasnysz), woj, ostrołęckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

(F. E. Peiser); weryfikacyjne i inwentaryzacyjne w 1957 r. (A. Niewęgłowski); sondażowe dróg' badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. Ryć. 105. Kozłów. Plan tachimetryczny grodziska (Ł. Okuliczowa).

10 — Grodziska Mazowsza... • Grodzisko leży pośród tak, w widiach niewielkich cieków, przecięto szosą Siedlce—Mię- dzyrzec Podlaski, w odległości ukoić, 1,5 km na zachód od południowego krańca wsi (fot. 42). Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1957 r., sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Szymań- ski). Opis obiektu: Grodzisko piorścieniowate z pod- wójny linia, wałów, o średnicy zewnętrznej około 200 ni (plan IX). Wały, szerokości do 15 m, Ryć. 109. Krajewo Wielkie. Profil ściany północnej wykopu 1. Oprać. Ł. Okuliczowa wysokości: zewnętrzny ponad 1,5 m, wewnętrz- l — humus, 2 — ziemia piaszczysta. 3 — piasek żelazisly, ny do 2,5 m, przedziela podmokły rów szero- 4 — piasek gliniasty. 5 — ceramika, 6 — kamienie kości do 15 m. Płytkie rowy biegną również wzdłuż wewnętrznego stoku wału środkowego oraz okrążają wał zewnętrzny. Obiekt silnie zniszczony, zwłaszcza w części na południe od szosy, gdzie na skutek celowej niwelacji i dłu- gotrwałej uprawy wały są niemal niewidoczne. W partii północnej silnej dewastacji uległ wał zewnętrzny, zwłaszcza na odcinku półnoi'rio- -wschodnim, gdzie znajduje się kilka wkopów po eksploracji piasku. Najlepiej zachowany jest północny odcinek wału wewnętrznego, poroś- nięty trawą, krzewami i drzewami. Nie ulega Ryć. 110. Krajewo Wielkie. Ceramika niszczeniu północna część majdanu, gdzie ulo- kowane są budynki, ogród i sad. KRZESK-KBOLOWA NIWA, gmina Zbuczyn Wyniki badań: Główny wykop sondażowy (2 X Poduchowny (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie X 40 m) przeprowadzono przez centrum połud- Lokalizacja: Mapa l: 100 000, ark. Łosice, niowej części grodziska. W odległości około Pas 40, Siup 35; dług. geogr. 22°35'30", szer. 30 m od reperu nr 8, przy szosie, odkryto ślady geogr. 52°03'30". zniwelowanego wału szerokości ponad 12 m, miąższości do 80 cm, z przytykającą fosą ze- wnętrzną szerokości 5 m, głębokości 60 cm. W od- ległości 15 m od wału odsłonięte pod ziemią orną i grubą warstwą niwelacyjną (do 70 cm miąższości), warstwę kulturową miąższości do 30 cm, przechodzącą spodem w warstewkę intensywnie przewęgloną ze znaczną zawartością grud polepy, zawierającą ceramikę ze starszych i młodszych faz wczesnego średniowiecza. Drugi wykop (2 X 4 m) zlokalizowano przy nie zniszczonym północnym odcinku wału wewnętrznego. Poza nasypem, podesłanym humusem pierwotnym, odkryto tu warstwę wy- klinowującą się w kierunku centrum grodziska, a w niej jeden fragment naczynia ze starszych faz wczesnego średniowiecza. Od zachodu i południa stwierdzono 3 stanowiska otwarte z ceramiką wczesnośredniowiecz- ną i starszą. Hyc. 111. Krzesk-Królowa Niwa (d. pow. Siedlce), woj. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- nych, nóż żelazny. ficznej Chronologia: VII-VIII (?) w.; XI w. Źródła archeologiczne: ułamek naczynia glinianego. Chronologia: XIII — połowa XIV w. (?) Literatura: Witanowski 1902, s. 202; Mikulski 1937 b, s. 102; Nosek 1951, s. 359; Musianowicz 1960, s. 203; Mapa grodzisk 1964, s. 36, 59; Gajewski 1970, s. 137—139; Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 164— 165. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Własność: prywatna. L. G.

Ryć. 112. Krzesk-Królowa Niwa. Profil wykopu w części przywałowej. Oprać. W. Szymański LEWICZYN, gmina Belsk Duży (d. pow. Grójce), l — próchnica współczesna. 2 — piasek silnie zhumusowany. 3 — piasek Średnio zhumusowany, 4 — piasek lekko zhumuso- woj. radomskie wany, 5 — polepa, 6 — drobne węgle drzewne, 7 — ceramika, K — kamienie, 9 — piasek calcowy Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Grójec, Pas 41, Słup 32; dług. geogr. 20°5l'30", szer. Badania terenowe: weryfikacyjne i inwentary- geogr. 51°48'45". zacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania Ryć. 115. Krzymosze. Plan warstwicowy grodziska Grodzisko położone na prawym brzegu rzeki wykopaliskowe ZPAA w 1968 r. (L. Gajewski). (uproszczony) Kraski (dopływu Jeziornej), na wzniesieniu na Opis obiektu: Grodzisko zajmuje wierzchołek krawędzi doliny, w odległości ok. 450 m na pół- owalnego wzniesienia (do 6 m wys.), o wymia- nocny zachód od kościoła, na skraju niewielkie- rach około 275 X 225 m, zorientowanego dłuż- go lasku (fot. 43—45). szą osią w kierunku północ-południe. Od strony Badania terenowe: weryfikacyjne i inwentary- zachodniej zbocza wzniesienia są strome, pra- zacyjne Pracowni Inwentaryzacji Grodzisk Kie- wie pionowe, z innych stron łagodne. Teren rownictwa Badań nad Początkami Państwa Pol- grodziska jest stosunkowo płaski, lekko tylko Ryć. 116. Krzymosze. Fragment naczynia skiego w 1951 r. oraz ZPAA w 1957 r. Sonda- podnoszący się ku północnemu zachodowi. Na żowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1968 r. krawędziach wzniesienia widoczne są resztki (L. Paderewska). Wyniki badań: Zlokalizowany w południowo- zniwelowanego, miejscami poprzerywanego na- Opis obiektu: Grodzisko ma kształt stożkowa- zachodniej części grodziska wykop sondażowy sypu. Fosa prawie całkowicie zasypana. tego nasypu średnicy ok. 30 m, zwieńczonego Ryć. 113. Krzesk-Królowa Niwa. Materiał zabytkowy (8X2 m), który przeciął po linii północ-połud- a-c — ceramika, ze starszych faz wczesnego średniowiecza (o. c) i z XI w. (b), d — nóż żelazny nie nasyp (warstwa kulturowa 1) i fosę (plan X), ujawnił istniejącą pod nasypem warstwę próch- niczną grubości ok. 20 cm (warstwa kulturo- Literatura: Pleszczyński 1893, s. 183; Mikulski wa 2). W warstwie tej był drobny ułamek na- 1937 b, s. 102; Nosek 1951, s. 359, 360; Mapa czynia glinianego. W obrębie nasypu, szerokiego grodzisk 1964, s. 36, 59; Szymański 1968 a, u podstawy ok. 2—2,5 m i wysokości do 30 cm, s. 180. nie stwierdzono śladów żadnych konstrukcji, Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. jedynie na zewnętrznym stoku, tuż poniżej pod- Nr rej. ząb.: 748, data wpisania do rejestru stawy nasypu, w płytkim zagłębieniu były reszt- 24 IV 1964 r. ki spalenizny w postaci popiołu i węgla drzew- Własność: prywatna oraz PGR. nego. Być może, chodzi tu o pozostałość po W. S. „odzieniu". Przed wałem znajdowała się fosa o dość skromnych wymiarach: ok. 2—2,5 m KBZYMOSZE, gmina Mordy (d. pow. Siedlce), szerokości i nieco ponad 1,1 m głębokości. woj. siedleckie Dwa niewielkie (4 X 2 m, 2 X 2 m) wykopy Lokalizacja: Mapa l: 100 000, ark. Łosice, sondażowe, zlokalizowane w północnej i środ- Pas 40, Siup 35; dług. geogr. 22°28'30", szer. kowej części grodziska, ujawniły, że pod wars- geogr. 52°10'30". twą darni występuje słabo wykształcona wars- Grodzisko, zwane lokalnie „Grodzisk", leży twa próchniczna (warstwa kulturowa 2) o miąż- wśród podmokłych łąk zalewowej doliny Liwca, szości nie przekraczającej 50 cm, poniżej zaś na lewym brzegu rzeki, w odległości około Ryć. 114. Krzymosze (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie. zalega calec — jasnożółte piaski bez śladów Hyc. 117. Lewiczyn (d. pow. Grójec), woj. radomskie. 1,5 km na północny zachód od kościoła we wsi. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej próchnicy pierwotnej. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Ryć. 119- Lewiczyn. Profil ściany południowej wykopu sondażowego r. Oprać. L. Paderewska l — próchnica współczesna. 2 — ziemia piaszczysta lekko zhumusowana, 3 — ziemia piaszczysta średnio zhumusowana, 4 — ziemia piaszczysta silnie zhumusowana, 5 — glina, 6 — Jasnożólty piasek calcowy. 7 — ctetnnosótty piasek calcowy, • S — kamienic

Ryć. 120. Lewiczyn. Materiał zabytkowy ft — ułamki naczyń wczesnośredniowiecznych, c — no* żelazny, rt — fragment naczynia z okresu wpływów rzymskie].

terenu; znaleziono tu kilka fragmentów cera- derewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 168. miki, m. in. fragment naczynia z okresu wpły- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. wów rzymskich. Nad nią zalegała warstwa in- Nr rej. ząb.: 746, data wpisania do rejestru tensywnie czarnej, piaszczystej ziemi, miąższości 31 I 1964 r. ok. 15 cm, zawierająca liczne kamienie, popiół Wlasność: prywatna oraz Nadleśnictwa Le- i węgielki drzewne, ciągnąca się w kierunku wiczyn. kulminacji wału, wyżej zaś warstwy piasku L. P. i gliny powstałe ze zniszczenia wału, których miąższość łącznie sięga l m. Ryć. 118. Lewiczyn. Plan lachimetryL-zny grodziska Wykop II (2X4 m), wytyczony pośrodku MISZEWO MUROWANE, gmina Bodzanów waiem i otoczonego fosą i wałem zewnętrznym. Wyniki badań: Przeprowadzono 2 wykopy majdanu na przedłużeniu osi wykopu I, ujawnił (d. pow. PJock), woj. płockie Średnica całego obiektu 80—85 m. Wysokość w części wewnętrznej grodziska. Wykop I (2 X dość nikłą warstwę kulturową, analogiczną do Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Wyszogród, wału wewnętrznego od strony wnętrza gro- X 9 m), usytuowany na styku majdanu i we- odsłoniętej w wykopie I. Pas 39, Słup 30; dług. geogr. 19°55'45", szer. dziska ok. l m, wysokość obu wałów od dna wnętrznego stoku wału, odsłonił warstwę kultu- Źródła archeologiczne: nieliczne fragmenty na- geogr. 52°29'30". fosy ok. 4 m. Wysokość wału zewnętrznego od rową, miąższości 10—20 cm, o mało intensyw- czyń glinianych, nóż żelazny, kości zwierzęce. Grodzisko leży na krawędzi dolinki bez- strony zewnętrznej ok. 2 m. Grodzisko jest dość nym zabarwieniu; na nią częściowo nakładały Źródła pisane: miejscowość wymieniona jest imiennej strugi, przy drodze wiodącej do Boro- dobrze zachowane; przecięte jest dróżką, dla się warstwy rozsypiska wału. W części wykopu pod r. 1310 jako Lewiczyno, Czerska, Wstęp, wic, w odległości około 300 ni na północny za- której przeprowadzenia zasypano na pewnym wcinającej się w stok wału, bezpośrednio nad s. XXXI—XXXII, s. 32—34. chód od kościoła w Miszewie Murowanym odcinku fosę. Na majdanie widoczne zagłębie- calcem, wystąpiła warstwa jasnobrunatnego Chronologia: XI—XII w. (fot. 46). nie pozostałe po współczesnym wkopie. Cały piasku, zachowana tylko miejscami i wiążąca Literatura: Jakimowicz 1916, s. 18; Mapa gro- • Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- teren porastają drzewa i gęste krzewy. się, być może, ze starszym osadnictwem tego dzisk 1964, s. 36, 63; Gajewski, Górska, Pa- kacyjne ZPAA w 1957 r. obiektu: Opis Kopiec o kształcie regularnym, MOKRZK, gmina Bielsk (d. pow. Płock), woj. usypany na planie lekko owalnym, wysokości płockie (dawniej jako Ultowo) ok. 10 m i dłuższej osi górnej platformy ok. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Drobin, 8,5 m. Otoczony głęboką na ok. l m fosą i wy- Pas 38, Słup 30; dług. geogr. 10°52'20" szer. raźnie podsypany wydobytą z niej ziemią. Po- geogr. 52°41'20". środku kopca znajduje się. niewielkie zagłębie- Grodzisko leży na niewielkim wzniesieniu nie. Obiekt wraz z fosą jest dobrze zachowany, pośród podmokłych łąk w dolinie rzeczki Sier- porośnięty krzewami i drzewami i nie ulega pienicy, lewego dopływu Skrwy, przy szosie niszczeniu. Nie uzyskano zeń żadnego materiału Płock—Raciąż, w odległości 4,5 km na północny zabytkowego. wschód od Bielska (fot. 47 i 48). Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- r. 1417 jako Mischewo, „Miesięcznik Heraldycz- kacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania ny", XIV, 1935, nr 7/8, s. 116, nr 16. wykopaliskowe ZPAA w 1967 r. (W. Szyrruiń- Chronologia: średniowiecze (?). ski). Literatura: Zalewski 1892, s. 11; Witanowski Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate, pier- grodzisk 1902, s. 205; Zieliński 1912; Mapa 1964, wotnie czworokątne z zaokrąglonymi rogami, s. 38, 58. o wymiarach około 70 X 92 m, szerokość wału rej ząb.: Nr 770, data wpisania do rejestru do 25 m, wysokość do 5,5 m w partii wschod- 6 III 1967 r. Ryć. 121. Miszewo Murowane (d. pow. Płock), woj. niej. Narożnik południowo-wschodni jpst obni- Hyc. 123. Mokrzk (d. pow. Płock), woj. płockie. Loka- płockie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- Wlasność: Państwowego Zakładu Specjalnego żony i przewężony, tworząc rodzaj przejścia. lizacja grodziska na mapie topograficznej ficznej w Miszewie Murowanym. W północno-wschodni m kącie majdanu znaj- P. duje się podmokłe zagłębienie. Całość grodziska majdanu (plan XI). W skarpie wału południowe- jest nieużytkiem porośniętym trawą oraz rzad- go rozpoznano piaszczysty nasyp segmentowa- kimi krzewami i drzewkami. Północno-zachodni ny, w dolnej partii z warstewkami przepalone- narożnik wału został całkowicie zniwelowany go lub zbutwiałego drewna, miąższości do 2 cm. na przestrzeni kilkudziesięciu metrów jeszcze W odległości około 6 m od podnóża wału roz- podczas budowy szosy w XIX w.; wał zachodni poczynały się ślady osadnicze w postaci zagłę- niszczony jest nadal przez podbieranie piasku bienia szerokości około 7 m, głębokości od po- od strony szosy, przy czym w profilu obnaża wierzchni do 1,2 m, dalej w kierunku północ- się spalona konstrukcja drewniana i kamienie. nym — słabo wydzielającej się warstwy miąż- Wyniki badań: Wykop sondażowy, o rozmiarach szości do 25 cm. W zagłębieniu odsłonięte trzy- 2 X 38 m, ulokowano we wschodniej części warstwowe skupisko kamieni polnych; podobne

Ryć. 124. Mokrzk. Fragmenty ceramiki Ryć. 122. Miszewo Murowane. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) a, b — ze starsze] fazy wczesnego średniowiecza, c-e — z XI w.

n — Grodziska Mazowsza... Grodzisko zwane „Kopiec" leży pośród ba- gnistych łąk w dolinie rzeczki Nasielnej, na jej prawym brzegu, w odległości 700 m od miasta w kierunku północno-wschodnim (fot. 50 i 51). Badania terenowe: powierzchniowe Pracowni Inwentaryzacji Grodzisk Kierownictwa Badań nad Początkami Państwa Polskiego w 1951 r.; sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1967 r. (I. Górska).

Ryć. 126. Mokrzk. Materiał zabytkowy G — paciorek szklany, Ł> — krzesiwo żelazne, c — grot strzały, cl — szydło żelazne skupisko przytykało bezpośrednio do podnóża wału północnego, a luźno rozrzucone kamienie wystąpiły na całym majdanie (fot. 49). Źródła archeologiczne; ułamki naczyń glinianych, kości zwierzęce i ludzkie, nóż żelazny, 4 szydła żelazne, 3 groty strzał, krzesiwo ka- błąkowe, fragmenty misy żelaznej, osełka kamienna, paciorek szklany. Ryć. 127. Nasielsk (d. pow. Pułtusk), woj. ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1309 jako Mogrzska, B. Ulanowski, Acta capitulorum..., [w:] Monumenta medii aevi hi- storica, t. XVIII, 1908, nr 308. Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o po- Chronologia: XI w. dwójnej linii wałów. Powierzchnia wnętrza Znaleziono również kilka ułamków naczyń około 30 X 30 m. Wysokość wału wewnętrzne- glinianych starożytnych i ze starszych faz go od strony wnętrza l m, od strony między- wczesnego średniowiecza. wala l — 2,20 m. Wał zewnętrzny od strony Literatura: Gawarecki 1828, s. 98; Brykczyń- łąk wznosi się na 0,80—1,70 m, wokół niego ry- stó 1880, s. 7; Zalewski 1892, s. 13; Jakimowicz suje się nikły ślad fosy. Stan zachowania gro- 1925, s. 316; Szymańskł 1958, s. 7, 1969 c, dziska dobry, z wyjątkiem wschodniej partii s. 178—179; Mapa grodzisk 1964, s. 38, 58. wału zewnętrznego, zniszczonej współczesnymi Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. wkopami. Nr rej. ząb.: 75 A, data wpisania do rejestru Wyniki badań: Badaniami objęto partię wnętrza 23 II 1867 r. oraz międzywale w południowej części gro- Własność: państwowa. dziska. W. S. Wykop I (10 X 2 m) wytyczony został z cen- tralnego punktu wnętrza grodu w kierunku pół- NASIELSK, gmina loco (d. pow. Pułtusk), woj. nocnym, obejmując fragment nasypu wału. ciechanowskie Odsłonięte warstwę kulturową o miąższości Lokalizacja: Mapa l: 100 000, ark. Płońsk, ponad l m, barwy czarnej, bez śladów kon- Pas 38, Słup 31; dług. geogr. 20°48'30", szer. strukcji. Osiągnięcie calca było niemożliwe z po- geogr. 52°35'30". wodu wystąpienia wód gruntowych. 81 ZTÓdła archeologiczne: lic/.ne ułamki naczyń glinianych, noże żelazne, żużel żelazny, pierścionek z blaszki brązowej, szydło kościane i dwustoż- kowy przęślik gliniany. Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1065 jako Nasilzco, Kochanowski, Codex diplomaticus, nr 22. Chronologia: XII--XIII w. Literatura: Witanowski 1902, s. 202; Mapo grodzisk 1964, s. 38, 58; Gajewski, Górska, Pade- rewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 159, 160. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Być. L30. Nasielsk. Profil wschodni wykopu IŁ Nr rej. ząb.: 18, data wpisania do rejestru Oprać. I. Górska 2 I 1952 r. l — próchnica współczesna, 2 — ziemia piaszczysta silnie Własność: prywatna. zhumusowana, 3 — ziemia piaszczysta lekko zhumusowana, 4 — polepa, s — drewno. 6 — kamienie, 7 — cegła I. G.

Ryć. 128. Nasielsk. Plan tachimetryczny grodziska

Ryć. 131. Nasielsk. Plan rozrzutu kamieni w wykopie II. Oprać. I. Górska a - poziom I, 6 - poziom II; c - poziom ni; d - poziom IV

Ryć. 129. Nasielsk. Profil wschodni wykopu I. Oprać. I. Górska l — próchnica współczesna, 2 — ziemia silnie zhumusowana. J — polepa, 4 — ceramika, 5 — kości, 6 — kamienie

Wykop H (5 X 2 m) odsłonił fragment wału drewna bez śladów obróbki. Osiągnięta głę- o konstrukcji kamienno-ziemnej oraz CZĘŚĆ bokość wykopu 1,70 m; wody gruntowe unie- Ryć. 132. Nasielsk. Naczynie gliniane fosy, w której wypełnisku znaleziono fragmenty możliwiły dalszą eksplorację (fot. 52). Wyniki badań: Dwa wykopy o wymiarach 6 X dużo kości zwierzęcych i ufamki ceramiki. Miąż- 3 m zlokalizowano w obrąbie majdanu u we- szość warstwy od 15 do 20 cm. wnętrznego podnóża wału. W wykopie I, usytu- W wykopie II, usytuowanym w pólnocno- owanym w pólnocno-wschodniej partii majda- -zachodniej partii majdanu, pod warstwą próch- nu, odsłonięte pod warstwą próchnicy jasno- nicy wystąpiła szara, żwirowata warstwa, która żóltą warstwę żwiru z dużą ilością różnej wiel- na głębokości około 90 cm od powierzchni przy- kości kamieni. Kamienie zalegały na całej po- brała nieco ciemniejsze zabarwienie. W obrębie wierzchni wykopu, tworząc w jego części pół- tej warstwy zaobserwowano zarys o kształcie nocnej dość zwarte rozsypisko. Na głębokości w przybliżeniu prostokątnym, otoczony nieregu- około 90 cm od powierzchni majdanu wystąpiła larnie rozmieszczonymi płytkimi jamami. Wy- nikła warstwa kulturowa o ciemnej barwie, pelnisko zarysu stanowiły ułamki ceramiki, du- z nieregularnie rozrzuconymi kamieniami two- ża ilość kości zwierzęcych i kawałki polepy rzącymi skupiska, między którymi znaleziono z odciskami okrągłych w przekroju bierwion lub kołków. We wschodniej części wykopu warstwa kulturowa nie wystąpiła. Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych, liczne kości zwierzęce, utamki polepy. Ryć. 134. Nasielsk. Naczynia gliniane Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1497 jako Nyzgora, Matricularum, II 815. Chronologia: VI—VII w. Literatura: Jakimowicz 1929 a, s. 278; Mapa grodzisk 1964, s. 38, 55; Okulicz 1973, s. 203. Nr rej. ząb.: 248, data wpisania do rejestru 26 III 1960 r. Wlasność: Państwowego Funduszu Ziemi. Ł. O.

NIEWIADOMA, gmina Sabnie (d. pow. Soko- łów Podlaski), woj. siedleckie (dawniej jako Grodzisk lub Nieciecza) Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Węgrów, Pas 39, Słup 34; dług. geogr. 29°59', szer. geogr. Ryć. 136. Nidzgóra (d. pow. Żuromin), woj. ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej 52°28'. Grodzisko zwane „Wały" leży na krawędzi prawnego brzegu doliny rzeki Cetyni, lewego Ryć. 135. Nasielsk. Materiał zabytkowy dopływu Bugu, między zabudowaniami wsi Gro- a-c — naczynia gliniane miniaturowe, d - przesili gliniany, e. g - noże żelazne. / - miniaturowe szydło rogowe, h - dzisk i Niewiadoma, przy skrzyżowaniu lokal- pierścionek z blaszki brązowej, i — żelazne okucie wiadra nych dróg (fot. 55). Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe Zespołu Badań nad Polskim NIDZGORA, gmina Kuczbork-Osada (d. pow. Badania terenowe: weryfikacyjne w 1926 r. Średniowieczem UW i PW w 1968 r. (M. Miś- Żuromin), woj. ciechanowskie (R. Jakimowicz); inwentaryzacyjne ZPAA ki ewiczowa). Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Działdowo, w 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate z po- Pas 36, Słup 30; dług. geogr. 20° 04', szer. geogr. ZPAA w 1966 r. (Ł. Okuliczowa). dwójną linią wałów przedzielonych fosą (plan 52° 40'. Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o wy- XIII). Rozmiary grodziska 235 X 210 m; wy- Grodzisko zwane „Okop" znajduje się w od- miarach około 50 X 42 m, z pojedynczym wa- sokość wału wewnętrznego l—3 m, zewnętrzne- ległości około 1,5 km na południowy zachód od łem (plan XII). Wał, dochodzący do 3 m wy- go 3,5—6 m; szerokość fosy między wałami centrum wsi, po lewej stronie drogi do wsi sokości, otacza majdan o kształcie w przybliże- 8 m. Obiekt porośnięty trawą, a wały drzewami Miłotki, odległe od drogi o 200 m. Położone jest niu prostokątnym, z zaokrąglonymi rogami. i krzewami; nie ulega niszczeniu (fot. 56). na południowo-zachodnim krańcu niewielkiego Wał od strony zewnętrznej jest silnie podorany, Wyniki badań: Wykop sondażowy, o rozmia- wzniesienia, wchodzącego klinem w podmokłą poza tym grodzisko zachowane w dobrym sta- rach 65 X 2 m, wykazał występowanie warstwy i torfiastą dolinę rzeczki Miłotki (fot. 53 i 54). Ryć. 137. Nidzgóra. Fragmenty ceramiki kulturowej o miąższości 30—40 cm, iritensyw- nie ciemnej, z zawartością węgli drzewnych, OKSZLMOWO, gmina Mała Wieś (d. pow. ceramiki, kości zwierzęcych i żużli. Jest tn Płock), woj. płockie obiekt kilkufazowy. Lokalizacja: Mapa 1:100000, ark. Wyszogród, Od strony wschodniej przylega do grodziska osada podgrodowa, datowana na VIII—X w.; 400 m na zachód od grodziska znajduje się cmentarzysko szkieletowe z XI—XII w. Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych, przęślik gliniany, żużle żelazne, kości zwierzęce. Zródla pisane: pod r. 1457 wzmiankowane są miejscowości Niewiadoma i Nieciecza, AD Siedl- ce, rkp. D. 149, K. 188, 188 v. Pod r. 1579 wzmiankowana miejscowość Grodzisko, AGAD,

Ryć. 140. Orszymowo (d. pow. Płock), woj. płockie. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony)

Badania terenowe: inwentaryzacyjne i wery- niwelacyjnym miąższości do 45 cm, pod którym fikacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania odkryto warstwę spalenizny z intensywną za- wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (W. Szymań- wartością zabytkową. Poniżej stwierdzono na- ski). syp na zwartym kilkuwarstwowym bruku z du- Opis obiektu: Regularny kopiec o stromych żych kamieni polnych. Całość stanowi zapewne Ryć. 138. Niewiadoma (d. pow. Sokołów Podlaski), woj. zboczach, niemal okrągły w planie, średnicy pozostałość drewnianej wieży — stołpu, wznie- siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- u podstawy 36—38 m, wysokości około 6 m, sionego na nasypie ziemnym umocnionym ka- ficznej zwieńczony lekko zagłębioną platformą o śred- mieniami. nicy około 15 m, odcięty od reszty wzniesienia Źródła archeologiczne: głównie z niższej war- rowem głębokości do l m. Z wyjątkiem kilku stwy spaleniskowej: ułamki naczyń glinianych całkowicie obtaczanych, kości zwierzęce (koń, Metryka Koronna 120, K. 91 v.—493. wyrw, śladów po okopach z I wojny światowej, Chronologia: VII w., X w. dobrze zachowany, pokryty darniną. Użytko- krowa, świnia, bóbr), przepalone ziarna zbóż (proso, pszenica, żyto), fragmenty drewnianego Literatura: Gloger 1881, s. 87; Łuniewski 1883, wany jako pastwisko. pręta, przedmioty żelazne, fragmenty naczynia s. 477; Witanowski 1900, s. 145; Mikulski 1937 a; Ryć. 139. Orszymowo U) i Wilkanowo (2) (d. pow. Wynifci badań: Wykop sondażowy o wymiarach Nosek 1951, s. 361; Musianowicz 1960, s. 204; Płock), woj. płockie. Lokalizacja grodzisk na mapie 2 X 4 m ulokowano w północno-wschodniej brązowego. Mapa grodzisk 1964, s. 38, 59, Informator 1969, topograficznej części zaklęśniętej platformy kopca. Pod hu- Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod s. 269. musem i późnymi warstwami niwelacyjnymi r. 1254 jako Rsimoyich, Orschimowo, Lubomir- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa, oraz Zespół stwierdzono rozwalisko budowli w postaci war- ski, Kodeks, nr 23, i pod 1258 r. jako „castrum Badań nad Polskim Średniowieczem U.W. Pas 38, Słup 30; dług. geogr. 20°09'20", szer. stwy gruzu polepowego miąższości do l m, Orzimow", Joannis Dlugossi, I 369. i P.W., Warszawa. geogr. 52°27'30". ograniczonej od północy i północnego zachodu Chronologia: XIII w. Nr rej. ząb.: 241, data wpisania do rejestru Grodzisko leży na krawędzi niewielkich nasypem ze zbitego piasku gliniastego, spoczy- Na wtórnym złożu fragmenty naczyń glinia- 18 III 1960 r. wzniesień prawego brzegu dolinki strumienia wającym na ławie kamiennej szerokości do nych starożytnych oraz z XI—XII w. Własność: prywatna oraz Państwowego Fundu- Ryksa (Struga), dopływu Wisły, około 200 m 1,3 m. Przykrywała ona rumowisko kamienne Literatura: Gawarecki 1823, s. 65—66, 1828, szu Ziemi. na północ od kościoła. Nazwa miejscowa „Ko- i zalegającą pod nim cienką warstwę spaleniz- s. 98, 1840, s. 155; Szymański 1958, s. 7—8, J. P. piec" (fot. 57 i 58). ny. Całość spoczywała na piaszczystym nasypie 1968 b, s. 55—72; Mapa grodzisk 1964, s. 39, 58;

12 — Grodziska Mazowsza... zachowanych resztek wału wewnętrznego i ota- czającego go terenu wynosi 50 cm, w niektórych partiach deniwelacja obiektu w stosunku do sąsiedniej równiny wynosi 1,5 m. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1301: medium Ossyek, E. Łuczycka, Trzy dokumenty książąt mazowieckich z pierwszej polowy XIV w., „Przegląd Historyczny", t. 54: 1973, s. 362. Chronologia: XI—XII w. Literatura: Matusik, Miszalski 1969, s. 67—72. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa.

Ryć. 143. Orszymowo. Pian drugiej warstewki spale- riizny. Oprać. W. Szymański l — piasek silnie zhumusowany, 2 — fragmenty ceramiki, 3 — przepalone ziarna zbóż, 4 — bryły zwęglonego prosa, 5 — bryły zwęglonej substancji organicznej. 6 — gwoździe żelazne, 7 — fragmenty naczynia brązowego, 8 — fragmenty przepalonych bierwion, 9 — drobne wągle drzewne, u — kamienie, 11 — drobne przepalone kości zwierzęce, n — ca- le kości zwierzęce

Sloumik niemi wyszogrodzkiej 1971, s. 37—38. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 772, data wpisania do rejestru 6 XII 1967 r. Wlasność: Szkoły Podstawowej w Orszymowie.

W. S.

Ryć. 141. Orszymowo. Profil wykopu sondażowego, ściana południowa. Oprać. W. Szymański l — próchnica współczesna, 2 — piasek lekko zhumusowany, 3 — piasek średnio zhumusowany, 4 — piasek silnie zhumu- Ryć. 144. Osiek kolonia (d. pow. Pruszków), woj. sowany, 5 — piasek calcowy, 6 — piasek calcowy gliniasty, 7 — piasek calcowy gliniasty przyżarzony, 8 — glina calcowa, OSIEK kolonia, gmina Błonie (d. pow. Prusz- istołeczne warszawskie. Szkic sytuacyjny, wg J. Matu- 9 — polepa w bryłach, w — fragmenty przepalonych bierwion. 11 — kości zwierzęce, 12 — drobne przepalone fragmenty ków), woj. stołeczne warszawskie sika i J. Miszalskiego kości zwierzęcych, 13 — drobne węgle drzewne, H — kamienie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Żyrardów, Pas 40, Słup 31; dług. geogr. 20°37'20", szer' geogr. 52°13'40". Grodzisko leży na lewym brzegu Utraty, na cyplu tarasu rzecznego, w odległości 1,5 km na północ od kolegiaty w Błoniu i 1,5 km na zachód od znanego grodziska w Błoniu. Badania terenowe: powierzchniowe z ramienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Ar- cheologicznych na woj. warszawskie w latach 1969 i 1971 (I. Górska). Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o pod- wójnej linii wałów. Dość czytelnie zachował się ślad wału wewnętrznego, wał zewnętrzny widoczny tylko we fragmencie od strony północ- Ryć. 142. Orszymowo. Materiał zabytkowy no-wschodniej. Siad fosy jest również bardzo a-c — fragmenty naczyń glinianych, z XI w. (a) l z XIII w. (b-c), d — fragment naczynia brązowego, e — skobel żelazny, słabo widoczny. Całość zniszczona intensywną / — okucie żelazne, g — fragmenty pręta drewnianego (luku?) Ryć. 145. Osiek kolonia. Plan tachimetryczny gro uprawą rolną. Maksymalna różnica wysokości dziska. wg J. Matusika i J. Miszalskiego 92

Grodzisko leży na południowym krańcu miasta na tarasie lewego brzegu Narwi na Wał wieńczący stożek grodziska został poważ- wprost ujścia rzeki Omulew. Na skutek prze- nie zniszczony przez rowy strzeleckie i okopy sunięć koryta Narwi znajdowało się. zapewne z II wojny światowej. Zachowały się jednak okresowo na wyspie. Grodzisko nosi lokalną w jego północno-wschodniej części wyraźne śla- dy wejścia bramnego. • Ryć. 146. Osiek kolonia. Ułamki naczyń glinianych nazwę „Stare Miasto" (fot. 59). Wyniki badań: Niewielki wykop sondażowy od- Badania terenowe: sondażowe badania wykopa- JVr rej. ząb.: 1043, data wpisania do rejestru liskowe w 1914 r. (L. Sawicki); badania inwen- słonił sypką warstwę kulturową barwy czarnej, 10 II 1974 r. taryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w latach w której odkryto ślady spalenizny i przepalone Własność: prywatna. 1957 i 1959. kamienie, będące resztkami paleniska, oraz gru- I. G. Opis obiektu: Grodzisko stożkowate o stosun- dy przepalonej polepy. kowo nieźle zachowanych dolnych partiach na- Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- sypu wału. Średnica jego wynosi około 45 m, nych, 2 żelazne sprzączki do pasa, fragment OSTROŁĘKA, m. woj. a zachowana wysokość około 4 m. Grodzisko ostrogi, żelazny młotek oraz kości zwierzęce. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Ostrołęka, otoczone jest fosą głęboką miejscami do l m, Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod Pas 36, Siup 33; dług. geogr. 21°34', szer. geogr. która pogłębiona na kilku odcinkach służyła r. 1373 jako Ostralanka, AGAD, Metryka Ko- 53°05'. w okresie ostatniej wojny za rów strzelecki. ronna, nr 6, 196—196.

Ryc. 149. Ostromeczyn (d. pow. Łosice), woj. bielskopodlaskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

sieniu, na prawym brzegu strugi bez nazwy, prawego dopływu Toczny, w odległości i km na zachód od skrzyżowania drogi wiodącej przez Ostromęczyn z szosą Łosice--Siemiatycze (fot 60). Badania terenowe: powierzchniowe w 1972 r. (M. Miśkiewiczowa). Opis obiektu: Kształt grodziska jest obecnie trudny do odtworzenia, ponieważ teren jego jest zabudowany przez dcmy i budynki gospodarcze. W centrum obiektu stał dwór, którego ruiny istnieją do dziś. Od strony wschodniej widoczny jest głęboki jar wypełniony wodą — Ryć. 148. Ostrołęka, m. woj. Lokalizacja grodziska na zapewne pozostałość fosy. Obiekt ulega stale mapie topograficznej niszczeniu wskutek dalszej zabudowy. Wyniki badań: Na grodzisku, w ziemi wybranej Chronologia: XI—XII w. z dołu fundamentowego, znaleziono ułamek na- Literatura: Sawicki 1929, s. 10—13; Mapa gro- czynia glinianego. dzisk 1964, s. 39, 55. Od strony wschodniej znajdowała się roz- Zbiory: PMA, Warszawa; IHKM PAN, War- legła osada podgrodowa, na terenie której zna- szawa. leziono na powierzchni liczne ułamki naczyń Nr rej. ząb.: 36, data wpisania do rejestru glinianych, z okresu XI—XIV w. 19 I 1955 r. Źródła archeologiczne: ułamek naczynia gli- Własność: prywatna oraz państwowa. nianego. J. P. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1517, Jabłonowski, cz. II, s. 217. OSTBOMĘCZYN, gmina Platerów (d. pow. Ło- Chronologia: XII w. (?) sice), woj. bielskopodlaskie Literatura: Miśtóewicz 1974. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Siemiatycze, Zbiory: Katedra Archeologii Pradziejowej 20m Pas 39/Słup 36; dług. geogr. 22°50', szer. geogr. i Wczesnośredniowiecznej UW, Warszawa. Być. 147, Ostrołęka. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) 52°16'20*. Własność: państwowa. Grodzisko znajduje się na łagodnym wznie- /. G., L. P. Hyc. 150. Ostromączyn. Plan sytuacyjny

PARZEŃ, gmina Brudzeń Duży (d. pow. Płock), woj. płockie Wyniki badań: Wykop sondażowy szerokości do 2 m, o łącznej powierzchni 50 m2, przepro- Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płock, Pas wadzono przez środek wału prostopadle do skar- 38, Słup 29; dług. geogr. 19°32'40", szer geoer 52°38'30". py. Od strony wewnętrznej stwierdzono istnienie paleniska z nieregularnie rozrzuconymi Grodzisko znajduje się na krawędzi wyso- płaskimi kamieniami oraz drobnymi fragmen- kiego i stromego prawego brzegu Skrwy, na tami ceramiki obtaczanej. Wał był usypany granicy przysiółka Robertowo-Żerniki, około z czystego sypkiego piasku. Przekop nie wy- Ryć. 151. Parzeń (d. pow. Płock), woj. płockie. Plan tachimctryczny grodziska 500 m na południowy wschód od zabudowań Pa- kazał śladów konstrukcji. W odległości około rzenia (zob. ryć. 20). Nazwa miejscowa „Oko- pek". 7 m od zewnętrznej krawędzi rowu przywało- wego, szerokości około 3 m, głębokości do około Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- 80 cm, na polu ornym odkryto całkowicie zni- kacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania welowany rów o podobnej szerokości, głębo- wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (W. Szymań- ski). ki do 1,5 m. Określa on najpewniej miejsce wału zewnętrznego, znanego z relacji XIX- obiektu: Opis Wał podkowiasty, szerokości do -wiecznej, który ulec musiał dawno całkowitej 8 m, wysokości około 1,2 m, o cięciwie łuku niwelacji. 15,5 m, dotykający obu końcami do skarpy, W odległości kilkuset metrów na południo- z płytkim zagłębieniem szerokości do około wy zachód, na krawędzi doliny — stanowisko 6,3 m od zewnątrz; za nim od południowego za- z ceramiką wczesnośredniowieczną i starszą. chodu słabo widoczny kilkumetrowy odcinek Zródłs. archeologiczne: fragmenty naczyń gli- drugiego wału. Obecnie nieużytek porośnięty nianych. trawą i krzewami, nie ulegający niszczeniu. Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod Sądząc z opisu z 1879 r., grodzisko było pier- r. 1248 jako Parime, B. Ulanowski, Dokumenty wotnie znacznie większe i z dwiema liniami kujawskie i mazowieckie, Kraków 1887 nr 8 wałów; część podkowiastego wału zewnętrzne- s. 155. go mogła się obsunąć wraz ze skarpą, istnie- Chronologia: XII w. nie zaś większego wału zewnętrznego potwier- Na wtórnym złożu fragmenty naczyń gli- 52 Parzeń Profil w dził sondaż (fot. 61). 'C.1 - * y*°P" PT«» zewnętrzny stok wału i przez obie fosy. Oprać. W Szymański nianych starożytnych. - humus wczesny, , -humus pierwotny. , _ warstwa puazoyw średnio zhumusowan., , _ war,nva «.«<«.«, lekko zhumusowana, S - glina, , - plasek czysty, , - WQgle drzewn(! Ryć. 153. Parzeń. Fragmenty ceramiki

Ryć. 156. Pieścidta. Profil ściany północnej wykopu sondażowego, oprać. .!. Prygała l — współczesna próchnica leśna, 2 — glina. 3 — g\m& 7,marglona, -l — próchnica pierwotna sil mi1 sprasowana. .) - fjlin.i Literatura: Smoleński 1879, s. 2: Materiały zmieszana z próchnic-a, e — wcgle cir/.i-wur. l -- kainmnie 1900, s. 135; Szymański 1958, s. 8, 1969 a, s. 233; Mapa grodzisk 1964, s. 39, 58. Zbiory: 1HKM PAN, Warszawa. ścianie wykopu wyraźnie zarysowała się część mi: Szlachecką i Zegarową. Do grodu przy- Nr rej. ząb.: 937, data wpisania do rejestru profilu jamy magazynowej. legało od strony południowej i południowo- 15 XI 1971 r. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- -wschodniej podgrodzie. Na terenie grodu od- Własność: prywatna. nych i kości zwierzęce. kryto fundamenty kilku przedromańskich bu- W. S. Ryć. 154. Pieścidła (d. pow. Płońsk), woj. ciecha- Źródła pisane: nowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- miejscowość wymieniona pod dowli kamiennych sakralnych i świeckich. ficznej r. 1426 jako Pyeszczidla, Metryka ks. mazow., Wśród nich było palatium z końca X \v. i zwią- PIEŚCIDŁA, gmina Naruszewo (d. pow. Płońsk), t. l, nr 249. zana z nim rotunda, przebudowana w pierwszej woj. ciechanowskie objął część wewnętrznej partii wału oraz część Chronologio: XII w. połowie XI w. Również na pierwszą połowę Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Modlin, Pas majdanu. W wale uchwycono dwie warstwy Literatura: Lencewicz 1912, s. 13; Mapa gro- XI w. datowane są pozostałości budowli sakral- 39, Słup 31; dług. geogr. 20°30', szer. geogr. zsuwowe, część warstwy stanowiącej przy- dzisk 1964, s. 40, 58; Gajewski, Górska, Pade- nej trójnawowej z trzema absydami. Z ostatnie- 52°30'. puszczalnie jądro wału oraz warstwę silnie rewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 158. go ćwierćwiecza XI w. pochodzi wczesnoro- Grodzisko o miejscowej nazwie „Okop" znaj- sprasowanego humusu pierwotnego, na którym Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. mańska aula pałacowa, której ściany zbudo- duje się w lesie państwowym między wsią Pieś- usypano wał. W części wewnętrznej grodziska Własność: państwowa. wane z ciosów granitowych zachowały się do cidla a Karnkowem, około 3,3 km na południo- wyeksplorowano warstwę kulturową miąższości J. P. wysokości ponad 5 m. Na podgrodziu odsło- wy wschód od skrzyżowania dróg w Pieścidłach nięto pozostałości przedromańskiej budowli 30—35 cm. Odkryto w niej resztki bruku ka- PŁOCK, m. woj. i około 700 m na północny zachód od zabudo- miennego u podnóża wału oraz warstwę ka- wań wsi Karnkowo. Jest ono położone pośród Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płock, mieni narzutowych średniej wielkości, wystę- Pas 38, Słup 29; dług. geogr. 19°41'40", szer. niewielkiego śródleśnego obniżenia terenowego, pującą w wewnętrznej partii obiektu. U pod- na obszarze podmokłym i bagnistym, w okresie geogr. 52°32'30". nóża wału odsłonięto ślady rozwleczonego pa- Gród znajdował się na obszarze Wzgórza deszczów otoczonym wodą (fot. 62). leniska w postaci przepalonych kamieni, węgli Badania terenowe: inwentaryzacyjne i wery- Tumskiego, dominującego nad wysoką skarpą drzewnych oraz gliny silnie zmarglonej na fikacyjne ZPAA w 1958 r.; sondażowe bada- prawego brzegu Wisły, u przeprawy przez skutek działania ognia. W północno-wschodniej nia wykopaliskowe ZPAA w 1967 r. (J. Pyr- rzekę, na terenie obecnych zabudowań pobene- gała). dyktyńskich (fot. 63 i 64). Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o re- Badania terenowe: systematyczne badania wy- gularnym kształcie, średnicy około 34 m. Wy- kopaliskowe IHKM PAN w latach 1956—1957 sokość wału od strony majdanu wynosi 75— (J. Gąssowski) i 1958—1972 (W. Szafrański). 90 cm, szerokość fosy około 4 m. Za fosą wi- Opis obiektu: Siady grodu nie zachowały się doczne są miejscami jakby ślady silnie rozmy- na powierzchni wskutek późniejszej zabudowy lego niewielkiego wału. Stan zachowania gro- wzgórza; ujawnione zostały dopiero w wyniku dziska jest bardzo dobry. Porośnięte dość gę- badań wykopaliskowych. stym lasem liściastym o bujnym poszyciu, Wyniki badań: Stwierdzono, że gród otoczony trudno dostępne, nie ulega w zasadzie niszcze- był wałem drewniano-ziemnym, którego rozsypisko zachowało się do wysokości 7 m i który niu. Jedynie we wschodniej części majdanu miał od zewnątrz ławę kamienną wysokości grodziska, u podstawy wału znajduje się wy- 3 m. Gród zajmował część wzgórza o wykop o wymiarach 2 X 2 m, prawie całkowicie miarach 40 X 60 m, a jego zasięg pokrywał już zarośnięty. się z czworobokiem zabudowań pobenedyktyń- Wyniki badań: Wykop sondażowy (8X2 m), Ryć. 157. Płock, m. woj. Lokalizacja grodziska na skich przed katedrą, między gotyckimi wieża- zlokalizowany w zachodniej części obiektu, Ryć. 155. Pieścidła. Ceramika z grodziska mapie topograficznej , 13 — Grodziska Mazowsza...

t\ ys

niewielkim wzgórku, wchodzącym w skład wzniesień prawego brzegu doliny Pionki. Od strony wschodniej płynie bezimienny strumyk uchodzący do Pionki (fot. 65). Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 195!!, r.; sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (J. Pyrgala). Opis obiektu: Grodzisko w zachowanej obecnie formie ma kształt niemal okręgu o wymiarach 75 X 80 m i wysokości około 5 m. Powierzchnia oraz zbocza obiektu są bardzo zniszczone przez stalą uprawę, liczne wkopy, rowy strzeleckie z obu wojen światowych oraz niwelacje pod zabudowania mieszkalne i gospodarcze. Z pół- nocnego i wschodniego zbocza grodziska wydo- bywano piasek i kamienie. Zniszczenia unie- możliwiają rekonstrukcję pierwotnego kształtu obiektu, nie zachowały się bowiem żadne ślady wałów ani fos. Obecnie grodzisko stanowi Ryć. 159. Płońsk (d. m. pow.}, woj. ciec!hanowskie. porosły trawą nieużytek. Lokalizacja grodziska na mapie topo; raficznej

Hyc. 158. Płock. Plan Wzgórza Tumskiego z katedrą i kompleksem zabudowań pobenedyktyńskich, gdzie odkryto ślady grodu wczesnopiastowskiego, wg W. Szafrańskiego l — gród, 2 — podgrodzie, 3 -~ wał poprzeczny, 4 — palatiura Chrobrego, 5 — rotunda protokatedralna, 6 — palatlum Wła- dysława Hermana sakralnej i absydą i lożą emporową, datowane s. 3—6; Szafrański 1959, s. 2—17; 1961, s. 177— na pierwszą połowę XI w. Obok niej w XII w. 182; 1962, s. 265—269; 1963, s. 256—260; 1964 a, powstała katedra romańska. Odkryto gęsta s. 1—6; 1966 a, s. 7—13; 1966 b, s. 213—250; drewnianą zabudowę mieszkalną i gospodarczą 1966 c, s. 2—7; 1973, s. 17—58. oraz ślady warsztatów rzemieślniczych: rogo- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa oraz Muzeum wiarskiego, garncarskiego, hutniczego, kowal- Mazowieckie w Płocku. skiego, rłotniczego i kamieniarskiego. Nr rej. ząb.: 250, data wpisania do rejestru Źródła archeologiczne: fragmenty naczyń gli- 23 III 1960 r. nianych, narzędzia i przedmioty codziennego Własność: państwowa oraz Muzeum Mazowiec- użytku (żelazne noże, szydła, okucia, sprzączki, kiego w Płocku. ołowiane odważniki, przęśliki z gliny i ka- J. P. mienia, formy odlewnicze, grzebienie, oprawki), detale architektoniczne, kości zwierzęce, pół- PŁOŃSK (d. m. pow.), woj. ciechanowskie fabrykaty i odpady produkcyjne z kości i rogu, Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płońsk, żużel żelazny i szlaka, szczątki ryb, dirhem Pas 38, Słup 31; dług. geogr. 20°25', szer. geogr. arabski. 52°40'. Źródla pisane: miejscowość wymieniona pod Grodzisko, przez ludność zwane „górą Ka- 1065 r. jako Ploczch, Kochanowski, Codex waiowskiego" od nazwiska b. właściciela grun- diplomaticus, nr 22. tu, leży na wschodnim skraju zabudowań Płoń- Chronologia: X—XII w. ska przy ul. 19 Stycznia, prowadzącej w kie- Literatura: Gąssowski 1957, s. 9—16; 1958, runku Nowego Miasta. Jest ono usadowione na Ryć. 160. Płońsjc. Plan tachimetryczny grodziska too

Ryć. 161. Płońsk. Profil południowy wykopu sondażowego I. Oprać. J. Pyrgala I — humus, 2 — warstwa jasnej ziemi, 3 — warstwa zbitego drewna, 4 — warstwa przepalonej gliny, 5 — warstwa gliny z fragmentami węgla, s — ciemny piasek (calec), 7 — kamienie

Ryć. 162. Płońsk. Ceramika z grodziska

Wyniki badań: Wykopy sondażowe zlokalizo- prawie czarna ziemia, przemieszana z wielką W odległości 150 m na wschód od gro- Szymański 1962, s. 72; Mapa grodzisk 1964, wano w północnej części grodziska, w miejscu ilością spalenizny, dużymi fragmentami zwęglo- dziska, na krawędzi doliny Płonki, odkryto s. 40, 58; Pyrgała 1968, s. 192—193. przypuszczalnego wału i jego styku z majda- nych belek i kamieniami. Dolna część osuwiska ślady osady podgrodowej (liczne ułamki naczyń Zbiory: IHKM PAN, Warszawa, nem. W wykopie I (5 X 3 m) pod darnią zale- to warstwa brązowej gliny grubości 80 cm glinianych oraz ślady palenisk). Własność: państwowa. gała warstwa kulturowa — miąższości 1,5 m z licznymi drobnymi węglami drzewnymi. Niżej Źródła 'archeologiczne: ułamki naczyń glinia- J. P. (silnie sprasowana, jednolita, jasnobrązowa wystąpił piasek calcowy. nych, kości zwierzęce. glina), zawierająca kamienie — w którą wcinała W wykopie II (3X2 m) odsłonięte prze- Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod się ukośnie warstwa spalenizny z popiołem, mieszane warstwy piasku i gliny z domieszką r. 1228 (1235?): Yitus castelanus de Plonz, węglami drzewnymi i kamieniami. Poniżej wy- węgli drzewnych oraz zbitego, sprasowanego Kochanowski, Codex diplomaticus, nr 266. stąpiła warstwa zsuwu z wału. Górną część osu- zwęglonego drewna, będącego pozostałością po Chronologia: XI w. wiska, grubości 30—60 cm, stanowiła ciemna, konstrukcjach obronnych grodu. Literatura: Materiały 1900, s. 138; Pyrgała, 102

Ryć. 163. Płońsk. Profil północny wykopu sondażowego II. Oprać. J. Pyrgala l — humus, 2 — warstwa jasnej ziemi, 3 — warstwa ciemnej ziemi z węglem drzewnym, ł — Warstwa zbitego drewna, 5 warstwa jasnej gliny ze żwirem, 6 — polepa, 7 — calec

PODEBŁOCIE, gmina Trojanów (d. pow. Ryki), woj. siedleckie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Kozienice, Pas 42, Siup 33; dług. geogr. 21°43'30", szer. geogr. 51°38'30". Grodzisko zwane przez ludność miejscową Ryć. 165. Podeblocie. Plan tachimetryczny grodziska „Zamek" leży na prawym brzegu Wisły, na wysokiej krawędzi jej doliny, w odległości jest podwójną linią wałów i fos. Grodzisko ma wałami szerokości 8—20 m, częściowo zasypana, kształt zbliżony do trójkąta równobocznego 700 m na zachód od zabudowań wsi, na terenie głębokość jej od korony wału wewnętrznego do- o boku 140 m. Powierzchnia wnętrza grodziska przysiółka Jazień (fot. 66 i 67). chodzi do 2—2,5 m. Fosa zewnętrzna wykorzy- nachylona jest w kierunku południowo-zachod- Badania terenowe: powierzchniowe i inwentary- stuje naturalną rynnę erozyjną, szerokość jej nim, różnica poziomów dochodzi do 3 m. Wał około 10 m, głębokość 3—ł m od korony wału zacyjne Konserwatora Zabytków Archeologicz- wewnętrzny długości 70 m przebiega w linii zewnętrznego. Większa część grodziska jest pod nych na woj. warszawskie w 1971 r. (S. Woyda). prostej, jego szerokość u podstawy wynosi około uprawą. Opis obiektu: Grodzisko zajmuje cypel wyso- 15 m, a wysokość w stosunku do majdanu do Wyniki badań: Na powierzchni majdanu wi- czyzny, od strony zachodniej i pó!nocno-za- 1,5 m. Jest on źle zachowany, rozorany. Wał doczne są ślady warstwy kulturowej. Znalezio- chodniej wyodrębniony rynną erozyjną, którą zewnętrzny tworzy jakby dwa łuki stykające się no pojedyncze fragmenty ceramiki i przepalone płynie bezimienny strumyk; od południa kra- pod kątem na osi cypla. Zachowana wysokość kamienie. wędź jego stanowi stromy stok, u podnóża któ- wału w stosunku do majdanu 3 m, szerokość Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- rego rozciąga się podmokła dolina Wisły. Od Ryć. 164. Podebłocie (d. pow. Ryki), woj. siedleckie u podstawy od 10 m w części północnej do nych. wschodu i północnego wschodu cypel odcięty Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej 15—20 m w części południowej. Fosa między Chronologia: XI w. IIII

Literatura: Materiały nie opublikowane, \v archiwum Wojewódzkiego Konsc'rvvatora Zabyt- ków Archeologicznych na dawno woj. warszawskie. Zbiory: Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- ków Archeologicznych na dawne woj. warszawskie. Własność: prywatna. /. G., L. P.

PODNIESNO, gmina Suchożebry (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Węgrów, Pas 39, Siup 34; dług. geogr. 22°13'35", szer. geogr. 52°17'10". Grodzisko leży pośród rozległych pod- mokłych łąk, w dolinie rzeczki Sosny, na lewo od drogi do wsi Sosna-Kornbie, około 300 m na południowy wschód od zabudowań Podnieśna Ryć. 166. Podnieśno (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie. (fot. 68 i 69). Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne na zlecenie ZPAA w 1957 r. (J. Miśkie- wicz); sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Szymański). zakończenia od strony wewnętrznego lica wału Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate, owal- zachowały się w stanie zwęglonym. Podobnie ne, o rozmiarach około 180 X 200 m. szerokość zachowały się tu resztki jedynej belki o prze- wału do około 16 m, wysokość do ponad 3 m. Od biegu równoległym. Przytykała doń warstwa zewnątrz nieregularna, słabo widoczna fosa. intensywnie zhumusowana, miąższości do 30 cm, Majdan oddziela od wału rów szerokości około bliżej wału silnie przewęglona, w kierunku cen- 3 m. Wał uległ i ulega nadal silnemu znisz- trum grodziska wyklinowująca się, z nieregular- czeniu na skutek wybierania ziemi i kamieni nie rozrzuconymi kamieniami polnymi. W oczy- oraz ulokowania nie istniejącego obecnie młyna szczonym obrywie, po drugiej stronie przerwy w części północno-zachodniej. U podnóża wału w wale, odsłonięte na głębokości 70 cm bruk w północno-zachodniej części miano odkrywać kamienny, u podnóża zaś nasypu od wewnątrz kłody dębowe. Od zachodu, gdzie obecnie przez szkielet psa. Na majdanie odkryto fragment Ryć. 167. Podnieśno. Plan tachimetryczny grodziska majdan przepływa strumień wpadający do zagłębienia wypełnionego warstwą kulturową rzeczki Sosny, wał został niemal całkowicie o miąższości 15 cm. zniwelowany na przestrzeni kilkudziesięciu me- Żródia archeologiczne: ułamki naczyń glinia- trów, poważne ubytki zanotowano też od pół- nych, kości zwierzęce. nocy i wschodu. Zachowane odcinki wału, po- Żródia pisane: miejscowość wymieniona pod rośnięte trawą i rzadkimi drzewami, użytkowa- r. 1528 w formie nazwiska: Podnesenskii, zie- ne są jako pastwisko, majdan — jako łąka. mianie, Jabłonowski, cz. I, s. 183. W 1569 r.: Wyniki badań: Wykop o wymiarach 2 X 16 m Podniesnie, Akta Unii Polski z Litwą, Kraków ulokowano w części przywałowej, dwa mniej- 1932, s. 250. sze (2X4 m) na majdanie. Wykorzystując Chronologia: XI w. zniszczony obryw, oczyszczono profil wału Literatura: Mikulski 1939, s. 101—102; Nosek o pełnej wysokości {2,6 m) i połowie szerokości grodzisk (fot. 70). Poza cienkimi smużkami po całkowicie 1951, s. 360; Mapa 1964, s. 40, 59; Szy- rozłożonym drewnie, w wyższych partiach mański 1968 a, s. 180—181. piaszczysto-żwirowatego nasypu odkryto na Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. głębokości około 2,3 m od wierzchołka trzy po- Nr rej. ząb.: 775, data wpisania do rejestru Hyc. 168. Podnieśno. Profil wału i partii przywałowej w głównym wykopie. Oprać. W. Szymański ziomy całkowicie zbutwiałych belek długości do 15 XII 1967 r. l — próchnica współczesna, 2 — drobny żwir, 3 — piasek calcowy, < — piasek silnie zhumusówany, 5 — piasek średnio 2,3 m, sprasowanych do grubości 3 cm, o prze- Własność: prywatna. zhumusowany, 6 — piasek lekko zhumusówany, 7 — glina calcowa, « — zbutwiałe bierwiona, 9 — drobne węgle drzewne, biegu poprzecznym do linii wału. Niektóre ich W. S. 10 — róziasowany wapń, 11 — przepalone bierwiona, 12 — wtrącenia żelaziste

14 — Grodziska Mazowsza... lilii 1(17

danu. W samym centrum po zdjęciu warstwy humusu stwierdzono calec, natomiast w pół- nocnej i południowej części — układy bardzo złożone (plan XV). Od północy warstwy zasy- powe z piasku o różnej konsystencji, maksy- malnej miąższości do 1,8 m, przykrywały 20-centymetrową warstwę osadniczą z ceramik;) z XI w. oraz starszą, przytykające doń kilkuwarstwowe skupisko kamieni polnych na ze- wnętrznym stoku zagłębienia przywałowego oraz rozsypisko konstrukcji wałowych miąższo- ści do 1,3 m z dużymi fragmentami przepalonego drewna i luźno rozrzuconymi kamieniami (fot. 73). Od południa stwierdzono soczewę Ryć. 169. Podnicśuo. Plan konstrukcji drewnianych w przekopie przez wal. Oprać. W. Szymański warstwy osadniczej o analogicznej konsystencji l — piasek silnie zhumusowany, 2 — piasek średnio zhumusowany, 3 — piasek lekko zhumusowany, t — drobne węgle drzewne, 5 — przepalone bierwiona, 6 — zbutwiałe bierwiona, 7 — piasek calcowy, 8 — kamienie i zawartości, a dalej w kierunku wału — trzy- członowe kilkuwarstwowe skupisko kamieni polnych w zagłębieniu szerokości około 6 m i głębokości do 2 m, gdzie odkryto ceramikę Byc. m. proboszczewice (d. pow. Płock), woj. płockie. z XI w. i żelazne wędzidło. Z przyległego ob- Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Ryć. 170. Podnieśno. Ceramika a-c ~ fragmenty naczyń, A — fragment dna ze znakiem garncarskim, e — fragment talerza

PROBOSZCZEWICE, gmina Stara Biała (d. pow. (plan XIV). Wał szerokości około 30 m, wy- Płock), woj. płockie sokości do 8 m licząc od wewnątrz, a 16 m od Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płock, zewnątrz, najwyższy od zachodu. Majdan środ- Pas 38, Słup 29; dług. geogr. 19°42'40", szer. kiem wzniesiony, w południowo-zachodnim rogu geogr. 52°39'20". lej głębokości około 4 m. Wał odcina od wznie- Ryć. 172. Proboszczewice. Materiał zabytkowy Grodzisko znajduje się na krawędzi wznie- sień doliny nieregularny rów, szerokości do , o — ceramika z VI-VII w., c-e — ceramika z XI-XII w., / — fragment żelaznego wędzidła sień lewego brzegu doliny strugi Wierzbicy, 15 m, głębokości do około 8 m, łączący się od dopływu Skrwy, w bezpośredniej bliskości pod- zachodu z obniżeniem tarasu rzecznego. Od pół- szaru podgrodzia otoczonego wałem zebrano mokłego tarasu łąkowego, w odległości około nocnego wschodu, w odległości 80—100 m od Literatura: Gawarecki 1828, s. 98, 1830, s. 29— liczną ceramikę współczesną grodzisku. l km na południowy wschód od kościoła (fot. 71 rowu, znajduje się na polu ornym sierpowaty 36; Zalewski 1892, s. 11—13; Jakimowicz 1921 b, Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- i 72). wał uchwytny słabo na odcinku ponad 200 m, s. 155—156; Sawicki 1947, s. 130—131; Mapa nych, fragmenty wędzidła żelaznego. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- nie przekraczający szerokości kilku metrów grodzisk 1964, s. 41, 58; Szymański 1969 c, Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod kacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania 1 wysokości kilkudziesięciu centymetrów. Obiekt s. 179—180. Teki Narusze- wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Szymań- główny bardzo dobrze zachowany, porośnięty r. 1370 jako Proboszczewicze, Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. wicza, t. 8, s. 83, oraz pod r. 1375 jako Pro- ski). trawą i z rzadka krzewami, użytkowany jako Nr rej. ząb.: 777, data wpisania do rejestru Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate w pastwisko. bosczeuice, Lubomirski, Kodeks, nr 92. l VII 1968 r. kształcie wydłużonego czworokąta z zaokrąglo- Wyniki badań: Wykop sondażowy o wymiarach Chronologia: VI—VIII w. — osada otwarta (?), Wlasność: prywatna. nymi rogami, o rozmiarach około 110 X 130 m 2 X 42 m przeprowadzono przez środek maj- od XI w. — gród. W. S. 109 108

RACIĄŻ, gmina loco (d. pow. Sierpc), woj. łudnia. Pozostała cześć grodziska jest rozwiezio- ciechanowskie na niemal do podstawy. Stanowi ono nieużytek, Lokalizacja: Mapa l : 100 00(1, ark. Raciąż, jedynie część półnoono-wschodnia jest pod Pas 37, Siup 30; dług. geogr. 20°10', szer. geogr. uprawą. S2°50'. Wyniki badań: Wykop sondażowy (2X4 m) Grodzisko, zwane przez miejscową ludność założono w 1966 r. u podstawy stosunkowo naj- ,,Wodną Górą", leży w odległości 250 m na lepiej zachowanego odcinka wału w północno- zachód od kościoła, pośród podmokłych łąk do- -zachodniej części grodziska, obejmując głów- liny Raciążnicy, na jej prawym brzegu (fot. 74 nie wewnętrzny stok i podstawę wału. Pod i 75). warstwami rozsypiskowymi, zawierającymi licz- Badania terenowe: inwentaryzacyjne i wery- ne kamienie, węgle drzewne i popiół, wystąpiła fikacyjne ZPAA w 1958 r.; sondażowe badania warstwa miąższości 0,90—1,20 m, stanowiąca wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (J. Pyrgała); właściwe jądro wału, zalegająca bezpośrednio systematyczne badania wykopaliskowe Pra- na calcu. Zawierała ona liczne szczątki zbutwia- cowni Archeologiczno-Konserwatorskiej PKZ, łych belek, dranic i mniejsze fragmenty drew- Oddział w Warszawie, w latach 1967—1970 nianej konstrukcji wału (fot. 76 i 77). (B. Buczek-Płachtowa). Systematyczne badania wykopaliskowe w la- Opis obiektu: Grodzisko miało jeszcze w 1878 r. tach 1967—1970 doprowadziły do rozpoznania około 230 m obwodu i około 7 m wysokości. konstrukcji umocnień obronnych grodu. Budo- Od tego czasu ulegało systematycznemu nisz- wa grodu w bagnistej dolinie Raciażnicy wy- czeniu przede wszystkim przez rozkopywanie magała specjalnego umocnienia podłoża. Do- i rozwożenie watów. W trakcie weryfikacji konano tego przy pomocy celowego, choć nie- w 1958 r. zastano tylko nikłe szczątki obiektu. regularnego wbijania w ziemię słupów i kołków Pierwotny jego kształt jest obecnie bardzo oraz wiązania ich faszyną. Wał, o zachowanej trudny do zrekonstruowania. Prawdopodobnie w stanie obecnym szerokości 18 m, został zbu- byio to owalne grodzisko pierścieniowate z prze- dowany w konstrukcji przekładkowej. Stwier- wężeniem na północno-zachodnim końcu, o roz- dzono także ślady konstrukcji hakowej. Przy miarach około 100 X 50 m. Niewielki, kilku- domniemanym wjeździe do grodu odsłonięto metrowej długości odcinek wału, wysokości moszczoną belkami i deskami drogę. We wnętrzu 2,5 m, zachował się jedynie od strony prze- grodziska, w świetle dotychczasowych badań, wężenia; poza tym zewnętrzna linia wału jest nie stwierdzono wyraźnych śladów zabudowy; jeszcze dosyć dobrze widoczna od zachodu i po- w jednym tylko miejscu odsłonięto grubą warstwę spalenizny. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinianych, nieliczne przedmioty żelazne (noże, okucia), krótkie drewniane wiosło, kości zwierzęce. Żródia pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1065 jako Nowy Radcez, Kochanowski, Codex diplomaticus, nr 22. Chronologia: X—XII w. Literatura: Gawarecki 1828, s. 98; Brykczyński 1880, s. 6; Zalewski 1892, s. 13; Jakimowicz 1929 a, s. 209; Mapa grodzisk 1964, s, 41, 58; Buczek-Płachtowa 1969, s. 457-^162, 1971, s. 136—137. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa; PKZ, Oddział w Warszawie. Nr rej. ząb.: 817, data wpisania do rejestru 16 XII 1968 r. Wlasność: prywatna oraz państwowa. J. P Ryć. 173. Raciąż (d. pow. Sierpc), woj. ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Ryć. 176. Raciąż. Ceramika, wg B. Buczek-Płachtowej 112

RADZANÓW, gmina loco (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Raciąż, Pas '-ii, Słup 30; dług. geogr. 20°05'30", szer. geogr. 52"57'. Grodzisko, zwane przez ludność miejscową „Zamek", leży na lewym brzegu Wkry, w jej zakolu, na obszernej kępie otoczonej wodami rzeki, w odległości około 250 ni na północny zachód od kościoła, (fot. 78—80). Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1958 r.; sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (J. Pyrgała). Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate w kształcie czworokąta z zaokrąglonymi rogami; rozmiary wnętrza 43 X 50 m. Wysokość wałów od strony wewnętrznej wynosi 2,5—2,7 m. W narożach południowo-wschodnim i połud- niowo-zachodnim występują wyraźne obniże- nia. Północno-wschodni odcinek wału uległ roz- wiezieniu na przestrzeni kilkunastu metrów. W wale wschodnim (od strony rzeki) znajduje się obecnie przejście, do którego prowadzi grob- la zbudowana przez miejscową ludność. Być może przejście zlokalizowano w dawnym przejściu bramnym. Grodzisko jest obecnie nie- użytkiem porośniętym trawą i krzewami oraz z rzadka drzewami i nie ulega niszczeniu. Wyniki badań: Wykop sondażowy (2X4 m) Ryć. 179. Radzanów. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony)

W domniemanym przejściu bramnym w wale Ostaszewski 1934, s. 56. wschodnim oczyszczono profil, w którym stwier- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. dzono pod warstwą gleby i podglebia grubą Nr rej. ząb.: 249, data wpisania do rejestru warstwę (1,3—1,5 m) żółtego piasku przemiesza- 26 III 1960 r. Ryć. 178. Radzanów. Przekrój przez wał przy przejściu nego z ciemnoszarą sypką ziemią z węgielkami Własność: państwowa. bramnym. Oprać. J. Pyrgała drzewnymi. Pod nią zalegały przemieszane J. P. l — humus, 2 — ziemia brązowa, 3 — piasek żółty drobno- warstwy gliny, spalenizny i gruzu ceglanego ziarnisty, 4 — szara ziemia, 5 — jasna gUna, 6 — warstwa spalenizny, 7 — rdzawa glina. 8 — piasek biaty (calec), 9 — z fragmentami kafli i węgla drzewnego, o łącz- cegła, 10 — węgle drzewne, n — drewno, 12 ~ ceramika nej miąższości 45 cm, poniżej zaś warstwa ciemnoszarej ziemi miąższości 40—50 cm, za- legająca na piasku calcowym. założono u podnóża wału w południowej części Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- grodziska. W profilu uchwycono następujący nych, fragmenty kafli. ukiad warstw kulturowych: pod warstwą gleby Żródla pisane: miejscowość wymienioną pod i podglebia wystąpiła warstwa gruzu, miąższości r. 1350 jako Radzanów, Lubomirski, Kodeks, 20—35 cm, z fragmentami cegieł, kafli, okru- nr 71; i pod r. 1543 jako „fortalicium Ra- chami zaprawy murarskiej oraz gliną; poniżej dzanowo", Płocka grodzka wieczysta, 9,80, Ryć. 177. Radzanów (d. pow. Mława), woj. ciecha- warstwa ciemnej, szarobrązowej ziemi z okru- w AGAD. nowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- chami gruzu i kafli, zalegająca na piasku calco- Chronologia: schyłek XIII—XIV w. ficznej wym. Literatura: Gawarecki 1828, s. 98, 1840, s. 155;

15 — Grodziska Mazowsza... ii l nr,

KADZ1KOWO, st. 1. gmina Czerwińsk n. Wista przecięcia szosy Czerwińsk—Płońsk z drogą do (d. pow. Płońsk), woj. płockie Rad/.ikowa Starego, około 750 m na północny Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Modlin, zachód od kościoła w tej miejscowości. Nazwa Pas 39, Stup 31; dług. geogr. 20°21'20", szer. miejscowa „Okop" (wg R. Jukimowicza myl- geogr. 52°27'25". nie „Bania"), (fot. 81). Grodzisko leży na niewielkim wzniesieniu Badania terenowe: sondażowe badania wyko- graniczącym z podmokłymi łąkami, w miejscu paliskowe ZPAA w 1968 r. (W. Szymański).

Ryć. 182. Radzikowo (d. pow. Płońsk), woj. płockie. Lokalizacja grodzisk na stan. l i 2 na mapie topograficznej

Opis obiektu: Grodzisko, pierwotnie zapewne Ryć. 180. Radzanów. Przekrój przez wa! od strony południowej. Oprać. J. Pyrgala pierścieniowate (wg opisu R. Jakimowicza), - piasek zhumusowany, 2 — piasek czysty, 3 — glina, 4 — próchnica współczesna. 5 — węgle drzewne, 6 — gruz ceglany w dużych bryłach, 7 — gruz ceglany drobny uległo w wyniku zabudowy, pobierania piasku oraz orki całkowitemu zniszczeniu. Zachowało się jedynie półkoliste płaskie wzniesienie wy- sokości do 1,5 m, średnicy około 70 m, przyty- kające do drogi do Radzikowa Starego. Można się tylko domyślać pierwotnej formy grodziska. Wyniki badań: Wykop sondażowy (2X8 m) ulokowano w centrum wzniesienia. Stwierdzono istnienie wewnętrznego zagłębienia przywało- wego, szerokości ponad 5 m, głębokości do l m, oraz kilkuwarstwowego bruku z kamieni, sta- nowiącego zapewne pozostałość konstrukcji wa- łowej. Wypełnisko o strukturze częściowo przemieszanej, z grudkami polepy i drobnymi węglami drzewnymi. Ryć. 181. Radzanów. Fragmenty naczyń glinianych Ryć. 183. Radzikowo, stan. l (d. pow. Płońsk), woj. Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- płockie. Fragmenty naczyń glinianych nych, nóż żelazny, kości zwierzęce. Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod 117 116

r. 1221 jako Ragicouo, Kochanowski, Codex RADZIKOWO, stan. 2. gmina Czerwińsk diplomaticus, nr 209. n. Wisłą (d. pow. Płońsk), woj. płockie Chronologia: XII w. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Modlin, Literatura: Gawareeki 1823, s. 69, 1828, s. 98; Pas 39, Słup 31; dług. geogr. 20°21'30", szer. Zalewski 1892, s. 14; Materiały 1900, s. 136; geogr. 52°27'30". Jakimowicz 1921 b, s. 150; Mapa grodzisk 1964, Grodzisko zwane „Gaik" położone jest na s. 41, 58; Gajewski, Górska, Paderewska, Pyr- północnym krańcu wsi Radzikowo w odległości gała, Szymański 1970, s. 159. 400 m na północny zachód od kościoła. Założono Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. je na naturalnym wzniesieniu morenowym Własność: prywatna. wśród lekko sfalowanego terenu (fot. 82). W. .f. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi-

Ryć. 185. Radzikowo, stan. 2. Ceramika

kacyjne ZPAA w 1958 r.; sondażowe badania ona na rów szerokości górą około 4 m, głębo- wykopaliskowe ZPAA w latach 1965 i 1968 kości od obecnej powierzchni około 2 m, za- (J. Pyrgała, W. Szymański). pełniony na przemian warstwami o strukturze Opis obiektu: Grodzisko kopcowate. Jego część bliskiej calcowi oraz silnie zhumusowanymi wewnętrzna jest dość dobrze zachowana, nato- i przewęglonymi, ze skupiskami kamieni pol- miast wał otaczający ongiś obiekt został całko- nych. Rów kończył się mniej więcej na 3 met- wicie zniszczony na skutek wybierania żwiru rze wykopu, licząc od ściany wschodniej. W je- w południowej części grodziska oraz zaorywa- go najbliższym sąsiedztwie, od południowego zania jego powierzchni od strony północnej. Obec- chodu, odkryto jamę po podwójnym słupie, ne rozmiary obiektu 30 X 45 m. głębokości 80 cm, oraz bliżej stoku resztki Wyniki badań: Wykop sondażowy (2,5 X 8 m) przepalonych bierwion (plan XVII). założono w 1965 r. od środka obiektu ku pół- Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- nocnemu stokowi. Pod warstwą ziemi ornej nych. wystąpiła szaroczarna warstwa kulturowa, gru- Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod bości 40 cm, zawierająca kamienie. Wypełniała r. 1221 jako Ragicouo, Kochanowski, Codez ona na północnym stoku grodziska obszerne za- diplomaticus nr 209. głębienie z dość licznymi fragmentami ceramiki Chronologia: VI—VII w. ze starszych faz wczesnego średniowiecza. Pod Najprawdopodobniej grodzisko zostało zło- nią wystąpiła druga warstwa kulturowa barwy żone na miejscu grodziska lub osady kultury żółtobrunatnej, w której znaleziono ulamki na- łużyckiej. czyń kultury łużyckiej (plan XVI). Literatura: Gawareeki 1828, s. 98; Materiały W roku 1968 wykop, o rozmiarach 5 X 1900, s. 136; Zieliński 1912; Jakimowicz 1921 b, 10 m, wyznaczono na południowym stoku, s. 150, 1925, s. 305—331; Mapa grodzisk 1964, wzdłuż osi północ-poludnie. Po zdjęciu humusu s. 41, 58; Pyrgała 1968, s. 193. stwierdzono warstwę niwelacyjną piasku w róż- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. nym stopniu zhumusowanego, miąższości do Własność: prywatna. 40 cm. Pod nią zalegała warstwa miąższości J. P. 30—70 cm o znacznej zawartości humusu, z nie- 0 50 m regularnie rozmieszczonymi skupiskami kamieni polnych. W górnej partii stoku nakładała się Hyc. 184. Radzikowo, stan 2 (d. pow. Płońsk), woj. płockie. Plan tachimetryczny grodziska lis

RADZYMIN, gmina Naruszewo (d. pow. Płońsk), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płońsk, Pas 38, Siup .11; dług. geogr. 20°20'30", szer. geogr. 52°34'. Grodzisko o miejscowej nazwie ,,Kopiec" znajduje się na łące w odległości 600 m na po- łudniowy wschód od kościoła. 20 m na pótnoc od grodziska płynie struga bez nazwy, która jest lewym dopływem Naruszewki (fot. 83).

Ryc. 187. Radzymin. Plan warslwicowy grodziska (uproszczony)

łona gliniana ściana), przepalone kamienie Ryć. 189. Radzymin. Profil ściany północnej wykopu sondażowego. Oprać. J. Pyrgała o średnicy 50 cm, wielka ilość polepy oraz war- l — humus, 2 — ciemna glina silnie zhumusowana, 3 — szara zbita glina średnio zhumusowana. 4 — glina przepalona, 5 — stwa węgla drzewnego miąższości 20—25 cm, jasna glina z ciemnymi wkładkami, lekko zhumusowana, 6 — warstwa gliny / węglem drzewnym, 7 — glina czysta, S — polepa, 9 — zbita polepa, 10 — kamienie

Ryć. 186. Radzymin (d. pow. Płońsk), woj. ciechanow- Chronologia: XIII—XIV w. skie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Literatura: Materiały 1900, s. 138; Lencewicz 1912, s. 11; Mapa grodzisk 1964, s. 41, 58; Pyrgała 1968, s. 192. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. kacyjne ZPAA w latach 1954 i 1958; sondażo- Nr rej. ząb.: 774, data wpisania do rejestru we badania wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (J. Pyrgała). 7 XII 1967 r. Własność: PGR we Wróblewie. Opis obiektu: Grodzisko stożkowate o średnicy podstawy 25 m. Wysokość obiektu od dna fosy J. P. około 3,5 m. Fosa szerokości około 8 m bardzo dobrze zachowana, nawet obecnie wypełniona wodą. Od północy, północnego zachodu i za- RUDA TARNOWSKA, gmina Wilga (d. pow. chodu rysują się resztki wału sięgające do wy- Garwolin), woj. siedleckie Lokalizacja: sokości 50 cm. W południowo-wschodniej części Ryć. 190. Radzymin. Fragmenty naczyń glinianych Mapa l : 100 000, ark. Garwolin, majdanu u podnóża wału znajduje się obszerna Pas 41, Słup 33; dług. geogr. 21°27', szer. geogr. wyrwa. Całe wnętrze porośnięte jest gęsto krze- stanowiąca spąg piecowiska. W części wykopu 51°47'. wami i drzewami. bliżej wału piecowisko przykrywała warstwa Wzgórze zwane „Kopcem", na którym znaj- Wyniki badań: Wykop sondażowy (5 X 2 m) za- zsuwowa z wału (szara zbita glina z kamie- duje się domniemane grodzisko, leży na samej łożono we wnętrzu grodziska u podnóża wału niami). krawędzi wysokiego brzegu Wisły, około 300 m północnego. Pod warstwą darni stwierdzono na Źródła archeologiczne: ułamki naczyń gliniana północ od rzeczki Promnik, 200 m na pół- Ryć. 188. Radzymin. Profil ściany wschodniej wykopu nocny zachód od gajówki w Rudzie Tarnow- głębokości od 20 do 110 cm od powierzchni sondażowego. Oprać. J. Pyrgała nych, skorodowany grot oszczepu. resztki pieca, zniszczonego współczesnym wko- l — humus, 2 — szara zbita glina, silnie zhumusowana, 3 — Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod skiej po lewej stronie szosy do Wilgi (fot. 84). pem. Zachowała się tylko dolna część obudowy jasna glina z ciemnymi wkładkami, 4 — glina czysta, 5 — r. 1384 jako Radzimino, AGAD, Metryka Ko- Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- warstwa gliny z węglem drzewnym, G — polepa, 7 — ka- pieca do wysokości około 20 cm (silnie przepa- mienie ronna, nr 6, 110. kacyjne ZPAA w 1959 r. 121

Opis obiektu: Domniemane grodzisko usytuo- SARNOWO, gmina Kuc/.bork-Osada (d. pow. 1934, s. 56; Mapa grodzisk 1964, s. 42, 55. wane jest na naturalnym wzgórzu morenowym Żuromin), woj. ciechanowskie Nr rej. ząb.: 644, data wpisania do rejestru kształtu owalnego, wydłużonym po linii pól- Lokalizacja: Mapa 1:100000, ark. Działdowo, 5 IV 1962 r. noc-poludnie, o wymiarach około 115 X 50 m, Pas 36, Siup 30; dług. geogr. 20°03'30", szer. Wlasność: państwowa. wysokości od podstawy 6—10 m. W części po- geogr. 53°08'30". J. l'. łudniowej na krawędzi górnej platformy znaj- Grodzisko o miejscowej nazwie „Okop" leży duje się wał o nieregularnym kształcie, wyso- w dolinie rzeczki Przylepnicy (prawego dopły- SEROCK, gmina loco (d. pow. Nowy Dwór kości do 2 m, zachowany na odcinku długości wu Mławki), na jej prawym brzegu, u zbiegu Mazowiecki), woj. stołeczne warszawskie kilkunastu metrów. Cała powierzchnia obiektu dróg wiodących z Chojnowa, Zalesia i Kęczewa, Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Pułtusk, Pas zniszczona licznymi wkopami, obecnie nie ulega około 250 m na północ od kościoła w Sarnowie. 38, Słup 32; dług. geogr. 21°10', szer. geogr. dalszemu niszczeniu, użytkowana jest jako pa- 52°31'. stwisko. Grodzisko zwane „Ogrodzisko" lub „Barbar- Wyniki badań: Warstwa kulturowa uległa pra- ka" leży w obrębie miasta, na prawym wysokim wie całkowicie zniszczeniu. Na całej powierzch- tarasie doliny Narwi w odległości 500 m poni- ni występują na wtórnym złożu fragmenty na- żej ujścia Bugu do Narwi. Od południa i północy czyń glinianych. Wobec ogromnej dewastacji wydzielają je od wysoczyzny dwa głębokie jary, obiektu brak podstaw do rozstrzygnięcia jego a od zachodu wąska i głęboka dolina bezimien- funkcji i chronologii. nej strugi. Żródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- Badania terenowe: systematyczne prace wyko- Ser Ck W P W Nowy Dwor nych. paliskowe PMA w latach 1962-1966 (l B Zad - ^ f,' ° ' ° ' , Mazowiecki). ° ^ woj. stołeczne warszawskie. Lokalizacja grodziska na Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod wadzka-Antosik). mapie topogra£iC7_nej r. 1376 jako Tarnowo, AGAD, perg. nr 7117. Chronologia: okres halsztacki — kultura łu- życka (?); starsza faza wczesnego średniowie- cza (?). Literatura: Sawicki 1923, s. 230; Nosek 1951, s. 350. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Wlasność: prywatna.

J. P. Ryć. 192. Sarnowo (d. pow. Żuromin), woj. ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Badania terenowe: weryfikacyjne ZPAA w 1959 r. Opis obiektu: Grodzisko stożkowate wysokości 5—6 m, z płaską górną platformą o wymiarach 20 X 24 m, otoczone fosą szerokości około 8 m, stale napełnioną wodą. Od strony wschodniej obiektu widoczna jest wyrwa powstała na skutek obsunięcia się jego zbocza. W profilu osuwiska występują duże ilości drobnego gruzu ceglanego oraz kamienie. Grodzisko, porośnięte gęstymi krzewami i drzewami, obecnie nie ulega dalszemu niszczeniu. Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1418 jako Sarnovo, AGAD, Księga ziemska wyszyńska, 47, seksten Księgi ziemskiej płoc- kiej, nr 2; a pod r. 1480 — „in Sarnovo est fortalitium" (za A. Borkiewicz-Celińską 1971, Ryć. 181. Ruda Tarnowska (d. pow. Garwolin), woj. s. 51). siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- Chronologia: średniowiecze (?). ficznej Literatura: Gawarecki 1840, s. 155; Ostaszewski Ryć. 194. Serock. Plan tachometryczny grodziska

16 — Grodziska Mazowsza.. Opis obiektu: Obecny stan zachowania grodziska Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod uniemożliwia odtworzenie jego pierwotnego wy- r. 1065 jako Seprch, Kochanowski, Code,r diplo- glądu. Górna, zniwelowana platforma jest pod maticus, nr 22. uprawą, a zbocza porasta sad Wymiary gro- Chronologia: wczesne średniowiecze (?). dziska około 40 X ;i5 m. Literatura; „Korespondent Płocki", 1876, nr 29, Wyniki badań: Założono dwa wykopy krzyżo- s. 3. we: jeden 39 X 2,5 m na osi wschód-zachód, J. P. drugi 30 X 2,5 m na osi północ-południe. Stwierdzono istnienie trzech faz wału obron- SLUPNO, st. l, gmina Borowiczki (d. pow. nego: I faza — wał o konstrukcji rusztowej, Płock), woj. płockie szerokości u podstawy okoto 5,5 m, zniszczony Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Płock, Pas przez pożar; II faza — wał o szerokości pod- 30, Słup, 29; dług. geogr. 19°49'30", szer. geogr. stawy około 7—8 m, najmniej czytelny, najbar- 52°30'10". dziej zniszczony, zbudowany na miejscu po- Grodzisko jest położone na tarasie zalewo- przednich umocnień; III faza — wał drewniano- wym Wisły, na niewysokiej, piaszczystej, po- -ziemny o konstrukcji przekładkowej. Odsło- dłużnej kępie, około 150 m na południowy za- nięto intensywną warstwę kulturową z jamami chód od strugi Słupianki i około 150 m na magazynowymi, śladami po słupach, paleni- północny zachód od kościoła w Słupnie (fot. 85 skiem, spalonymi belkami. i 86). W obrębie grodziska odkryto późniejsze, być Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- może średniowieczne cmentarzysko szkieletowe kacyjne ZPAA w 1959 r.; sondażowe badania oraz fragmenty fundamentów XVII-wiecznej wykopaliskowe ZPAA w 1965 r. (W. Szymań- kaplicy pod wezwaniem św. Barbary. ski). Zródla archeologiczne: ziarna zbóż (pszenica, Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate żyto), i grochu, fragmenty naczyń glinianych, o kształcie czworokąta z zaokrąglonymi ro- przęśliki, grzebienie, igła i oprawka z kości i rogami, o wymiarach 90 X 75 m. Wal szerokości gu, przedmioty żelazne: noże, krzesiwa, kabłąki do 25 m, wysokości do około 4 m, z kilkumet- do wiader, skoblica, haczyki do wędek, ostrogi rowej szerokości siodłowatym obniżeniem od i groty strzał, klamra z brązu, ciężarki do sieci, denar krzyżowy, dirhem arabski — zawieszka. Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1065 jako Syrozch, Kochanowski, Codex diplomaticus, nr 22. Chronologia: XI—XIII w. Literatura: Mapa grodzisk 1964, s. 42, 59; Za- wadzka-Antosik 1968, s. 362. Zbiory: PMA, Warszawa Nr rej. ząb.: 779, data wpisania do rejestru l VII 1968 r. WłasnoSć: prywatna. Hyc. 196. Slupno, stan. 1. Plan tachimetryczny grodziska J. P. wschodu. Stan zachowania średni, największe SIERPC, gmina loco, woj. płockie zniszczenia od północnego zachodu, gdzie wał Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Sierpc, Pas został rozmyty i uległ obniżeniu na odcinku 37, Słup 29; dług. geogr. 19°40', szer. geogr. kilkudziesięciu metrów; narożnik zachodni pod- 52°52'. cięty przez orkę; od południa, u podnóża wału Grodzisko leżało w zabagnionej dolinie Sier- znajdują się nieregularne wkopy. Majdan po- pienicy, na prawym brzegu rzeki, w pobliżu rosły trawą, wały w większej części również dawnej rzeźni. krzakami i drzewami. Opis obiektu: Nie zachowały się na powierzchni Wyniki badań: Wykop sondażowy, krzyżowy żadne ślady grodziska. W 1876 r. odkryto w tym Ryć. 197. Shipno, stan. l. Profil wewnętrznego stoku szerokości 2 m, o łącznej powierzchni 96 m2 wału. Oprać. W. Szymański miejscu resztki fundamentów murów obron- Ryć. 195. Slupno, stan. l (d. pow. Płock), woj. płockie. ' - humus, 2 - warstwa słabo zhumusowana, 3 - ziemia przeprowadzono przez centrum grodziska. Nikłe nych o nieustalonej chronologii. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Zhumusowana o strukturze przemieszanej, 4 - warstwa sil- ślady osadnicze odkryto jedynie w części przy- nie zhumusowana, 5 ~~ calec wałowej. Od północy pod nasypem wałowym 121 12f>

odsłonięte podścielającą go warstwę miąższości SOCHACZEW, gmina loco (d. m. pow.), woj. Chronologia: XII—XIII w. Nr rej. ząb.: 229, dnta wpisania do rejestru do 15 cm, z nieregularnie rozrzuconymi oto- skierniewickie Literatura: Musianowicz 1962, s. 34f>—359; Ań- 211 XII l!Kil r. czakami i ceramiką niemal wyłącznie staro- Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Łowicz, Pas toniewicz 1970, s. 17—26: liutkuwski 1970, Wiasność: państwowa, żytną. Od południa, w warstewce miąższości 40, Słup 30; dług. geogr. 20°14':iO", szer, geogr. s. 27—48. 10 cm, nakładającej sit; na podnóże wału — 52°13'40". /. G. również fragmenty ceramiki wczesnośrednio- Na prawym brzegu Bzury w obrębie mia- wiecznej. sta, wznosi się Góra Zamkowa z ruinami zam- Na przyległej od północy osadzie otwartej ku, pod którymi znajdować się mają resztki odkryto 6 jam ze starszej epoki żelaza i jedną wczesnośredniowiecznego grodu obronnego (fot. wczesnośredniowieczną. 87 i 88). Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- Badania terenowe: ratownicze z ramienia PMA nych. w 1956 r. (R. Dukwicz).

Ryć. 198. Slupno, stan. 1. Ceramika z grodziska (b, c) i z osady (a, d) c, b — z okresu halsztackiego, c,

Ryć. 199. Układ przestrzenny Sochaczewa przedlokacyjnego, wg K. Musianowicz Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod Opis obiektu: Wzniesienie z ruinami zamku oto- r. 1185 jako Shupno cum ecclesia, B. Ulanow- czone jest z trzech stron wałem i fosą; od za- ski, Dokumenty kujawskie i mazowieckie, Kra- chodu Bzura stanowi naturalny element obron- ków 1887, nr 1; Kochanowski, Codez diploma- ny- ticus, nr 117. Wyniki badań: W południowo-zachodniej partii Chronologia: XI w. Góry Zamkowej, w pionowym obrywie stoku, W warstwie kulturowej wystąpiły również na głębokości 4—4,5 m, poniżej poziomu zamku fragmenty naczyń glinianych starożytnych. stwierdzono warstwy kulturowe z resztkami Literatura: Materialy 1900, s. 132; Proniewski spalonego drewna oraz materiałem zabytko- 1921, s. 94; Jakimowicz 1921 b, s. 147; Mapa wym. Warstwy te uważa się za pozostałości grodzisk 1964, s. 43, 58; Szymański 1971, s. 230, wczesnośredniowiecznej zabudowy grodu (fot. 231. 89). Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Zródla archeologiczne: liczne fragmenty na- Nr rej. ząb.: 756 A, data wpisania do rejestru czyń glinianych, polepa, kości zwierzęce. 23 II 1967 r. Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod Własność: prywatna. r. 1138 jako Sochaczew, Kochanowski, Codex W. S. diplomaticus, nr 63. Ryć. 200. Sochaczew. Ułamki naczyń glinianych z XII-XIII w., wg K. Musianowicz ]2C

SONSK, gmina loco (d. pow. Ciechanów), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Ciechanów, Pas 37, Siup 31; dług. geogr. 20°42', szer. geogr. 52°47'. Grodzisko zwane „Szwedzki Okop" poło- żone jest w dolinie rzeki Sony na jej lewym brzegu, na krawędzi tarasu, w odległości około 200 m na południowy zachód od mostu i koś- cioła, znajdującego się na prawym brzegu rzeki (fot. 90 i 91). Badania terenowe: powierzchniowe w 1937 r. (J. Marciniak) oraz ZPAA w 1957 r.; sonda- żowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (I. Górska). Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o wymiarach 80 X 75 m, wymiary wnętrza 50 X 40 m. Zachowana wysokość wału do 4,3 m. Od strony wschodniej wał zniszczony przez wybu- Ryc. 202. Sońsk (d. pow. Ciechanów), woj. ciecha- dowanie w tym miejscu piwnic dworskich. Gro- nowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Ryć. 201. Sochaczew (d. m. pow.), woj. skierniewickie. Część profilu Góry Zamkowej. Narożnik połud- niowo-zachodni, wg K. Musianowicz l — brązowożólty piasek, 2 — glina, 3 — glina ciemna, 4-6 — szarobrunatna ziemia w różnych warstwach, 7 — węgle i smu- gi popiołu, 8 — polepa, 9 — kamienie, 10 — części zniszczone, 11 — calec, 12 — cyfry oznaczające warstwy

Ryć. 203. Sońsk. Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) L28

dzisko otoczone fosą, która nie zachowała się STARA WARKA, gmina Warka (d. pow. Gró- tylko od strony poludniowo-wschodniej jec), woj. radomskie i wschodniej. W wale południowym ślady ro- Lokalizacja: Mapa 1:100000, ark. Grójec, Pas wów strzeleckich. 41, Słup 32; dług. geogr. 2T15', szer. geogr. Wyniki badań: Wykop I (8 X 2 m) zlokalizo- 51°48'. wany został w wewnętrznej partii grodziska, w jego zachodniej części. Objął on część wnęt- rza grodziska oraz odcinek wewnętrznego, ła- godnego stoku wału. Pod warstwą współczes- nego humusu wystąpiła intensywnie czarna warstwa kulturowa, miąższości około l m, z nie- wielką zawartością kamieni o rozmiarach 20 X .Ryć. 204. Sońsk. Profil północny wykopu I. Oprać. I. Górska 20 cm; są one zapewne pozostałością lica wału. l — próchnica współczesna, 2 — ziemia piaszczysta silnie zhumusuwana, 3 — ziemia piaszczysta średnio zhumusowana, U podnóża wału stwierdzono zagłębienie — ro- 4 — ziemia piaszczysta lekko zhumusowana, 5 — iły calcowe, 6 — węgle drzewne, 7 — polepa, 8 — glina, 9 — ziemia lekko dzaj rowu o szerokości 70 cm u podstawy. Miąż- nhurnusowana, 10 — piasek szość warstwy maleje do 28 cm w kierunku wnętrza grodu. Pod nią wystąpiły warstwy calcowe — glina i iły, oraz wody gruntowe. Wykop II (6X2 m) zlokalizowany został przy zewnętrznym stoku wału od strony połud- niowo-zachodniej. Pod warstwą współczesnego humusu odsłonięte intensywnie czarną warstwę kulturową, zawierającą kamienie o rozmiarach 35 X 35 cm, pochodzące z zewnętrznego lica wału. Poniżej wystąpiła druga warstwa kul- Ryć. 207. Stara Warka (d. pow. Grójec), woj. radom- turowa z drobnymi fragmentami węgla drzew- skie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej nego — pozostałością spalonej konstrukcji wału obronnego. Siadów fosy w wykopie tym nie stwierdzono. Na południe i południowy zachód od grodziska stwierdzono istnienie osady podgrodowej; Ryć. 205. Sońsk. Południowo-zachodni profil wykopu II. Oprać. I. Górska j — próchnica współczesna, 2 — ziemia piaszczysta średnio zhumusowana, 3 — ziemia piaszczysta silnie zhumusowana, zebrano tu z powierzchni ulamki naczyń glinia- 4. — piasek, 5 — glina, 6 — polepa, 7 — węgle drzewne, S — ruda darniowa nych z XI—XII w. oraz kilka ułamków ze starszej fazy wczesnego średniowiecza. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1385 jako Sansko (wieś parafialna), Lubomir- stó, Kodeks, nr 112. Chronologia: koniec XT—XII wiek; niewielki procent ułamków naczyń (głównie w obrębie wykopu II) pochodzi z XIV—XV w. Literatura: Gawarecki 1830, s. 29—36; Mapa grodzisk 1964, s. 43, 58; Gajewski, Górska, Pa- Ryć. 208. Stara Warka. Plan warstwicowy grodziska derewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 155—156. (uproszczony) Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 246, data wpisania do rejestru 26 III 1960 r. Własność: prywatna. 1. G.

Ryc. 206. Sońsk. Ceramika a-c — z vn-vm w„ d, 1~Ji, l, m, — z XI-xn w., e, i, k — z XIV w. Ryc. 209. Stara Warka. Ceramika z grodzisk:

17 — Grodziska Mazowsza... t;in K; i Grodzisko zwane „Kopiec" leży na krawc;- Grodzisko leży wśród podmokłych łąk na dzi wysokiego brzegu doliny Pilicy, na krariuu zachodnim skraju niewielkiego wzniesieniu, cypla odciętego od północy i północnego wscho- w odległości 3,5 km na południowy zachód od du głębokim jarem, od południa zaś i południo- kościoła, 500 m na południe od drogi Stupsk— wego wschodu opadającego ku dolinie rzeki. Dąbek (fot. 94 i 95). Położone jest około l km na wschód od zabu- Badania terenowe: weryfikacyjne ZPAA dowań Starej Warki (fot 92 i 93). w 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- ZPAA w 1967 r. (J. Pyrgała). kacyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o śred- wykopaliskowe Zakładu Archeologii Wczesno- nicy 80 m, średnica wnętrza 15 m, otoczone sła- średniowiecznej IHKM PAN w 1962 r. (S. Su- bo widoczną fosą. Wał wysokości 2,7 m, mie- chodolski) oraz Muzeum w Warce w 1967 r. rząc od strony wewnętrznej, najlepiej zacho- (A. Kornatek). wał się w części południowo-wschodniej. Gro-, Opis obiektu: Pierwotny wygląd grodziska jest dzisko niszczone było licznymi wkopami, obec- obecnie trudny do odtworzenia, ponieważ' za- nie nie ulega dalszemu niszczeniu, użytkowane chował się jedynie fragment wału długości oko- jest jako pastwisko. ło 26 m, wysokości 2,5 m i szerokości około Wyniki badań: Wykop sondażowy (10 X 2 m), 8 m. CZĘŚĆ wału od strony Pilicy została za- usytuowany w północno zachodniej partii gro- pewne podmyła wraz ze skarpą i obsunęła się dziska, objął wewnętrzny stok wału i część do rzeki. Pozostała część wału uległa rozoraniu. wnętrza. Odsłonięta cztery warstwy osuwisko- Na grodzisku znajdują się zabudowania gospo- we z wału oraz część warstwy stanowiącej przy- darcze. Zachowane resztki wału ulegają dalsze- puszczalnie jądro nasypu wałowego. U pod- mu niszczeniu. nóża wału odkryto warstwę kamieni — za- Wyniki badań: Wykonano 7 niewielkich wy- pewne pozostałość dolnej części lica wału (fot. kopów sondażowych różnych rozmiarów, naj- 96 i 97). większy l X 5 m. Stwierdzono warstwę kultu- W wewnętrznej partii grodziska odsłonięte rową z ceramiką charakterystyczną dla okresu fragment półziemianki z kamienną podłogą; wpływów rzymskich, zalegającą do głębokości zachowały się liczne fragmenty spalonych lub 60 cm od powierzchni. Warstwa ta występo- zbutwiałych elementów drewnianej konstrukcji wała pod nasypem wału oraz we wnętrzu gro- zrębowej ścian. Do półziemianki przylegały dziska. W nasypie wału i u jego podnóża oraz resztki pieca w postaci zniszczonej kopuły z ka- w niewidocznym dziś prawie zagłębieniu tere- mieni, przykrywającej warstwę silnie przepa- nowym aa północny zachód od grodziska (fo- lonej gliny, stanowiącą spód pieca, oraz zalega- sa ?) znaleziono fragmenty ceramiki wczesno- średniowiecznej. Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1302 jako Yarca, Lubomirski, Kodeks, nr 46. Chronologia: XI—XII w. Stwierdzono również ślady osadnictwa z okresu wpływów rzymskich oraz ze starszych faz wczesnego średniowiecza (VI—VIII w. ?). Literatura: Witanowski 1907, s. 81; W. Kraw- czyk 1949, s. 586—587; Mapa grodzisk 1964, s. 43, 63. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Ryć. 211. Stupsk. Plan tachimetryczny grodziska Wlasność: prywatna. J. P.

STUPSK, gmina loco (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Mława, Pas 36, Siup 31; dług. geogr. 20°30', szer. geogr. Ryć. 210. Stupsk (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie. 53°05'. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej 133

Ryć. 213. Stupsk. Ceramika

jewski, Górska, Paderewska, Pyrgala, Szymań- ski 1970, s. 153. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 5, data wpisania do rejestru 11 VIII 1949 r. Własność: prywatna. J. P.

SYPNIEWO, gmina loco (d. pow. Maków Ma- zowiecki), woj. ostrołęckie Lokalizacja: Mapa 1:100000, ark. Przasnysz, Hyc. 214. Stupsk. Żelazne kabląki od wiader Pas 36, Słup 32; dług. geogr. 21°17', szer. geogr. 53°00'30". jącą wyżej warstwę sypkiego przepalonego Grodzisko, zwane „Okop", „Szwedzki Rogal" margla. lub „Gród", położone jest na niewielkim wznie- Na polach otaczających grodzisko od stro- sieniu w podmokłej dolinie rzeczki Ruż, dopły- ny pólnocno-zachodniej i południowej wystę- wu Narwi, na jej lewym brzegu, w odległości pują na powierzchni liczne fragmenty wczes- 2,5 km na zachód od wsi (fot. 98 i 99). nośredniowiecznych naczyń glinianych. Badania terenowe: powierzchniowe PMA Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- w 1936 r. (J. Marciniak); weryfikacyjne ZPAA nych, pierścionek z blaszki brązowej, żelazne w 1959 r.; systematyczne badania wykopali- kabłąki od wiader, kości zwierzęce. skowe ZPAA w latach 1961—1965 (I. Górska). Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate oto- r. 1065 jako Stolpzco, Kochanowski, Codex di- czone słabo widoczną fosą. Wał dobrze zacho- plomaticus, nr 22. wany, wysokości 3,5—4,5 m, ma od strony po- Chronologia: XI—XII w, łudniowej wyraźne obniżenie — ślad istnieją- Literatura: Dowgird 1889, s. 21—22; Worobiew cej w tym miejscu bramy grodu. Bramę tę osła- 1899, s. 63; Mapa grodzisk 1964, s. 43, 55; Ga- niał dodatkowo wał odcinkowy, obecnie silnie grodzisko cmentarzysko Ryć. 215. Sypniewo (d. pow. Makósów Mazowiecki)Mazowiecki),, woj. ostrołęckie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

zniszczony, zachowany do wysokości 50 cm. wion o układzie równoległym i poprzecznym Wymiary grodziska 70 X 62 m, a łącznie z wa- do kierunku biegu wału. W III fazie wał obron- łem odcinkowym 70 X 105 m. Wnętrze gro- ny powiększony zostaje u podstawy przez do- dziska ma wymiary 20 X 20 m. Cały obiekt po- danie od strony wewnętrznej i zewnętrznej rośnięty jest trawą i użytkowany jako past- masy ziemi i lica kamiennego. Szczyt wału wisko. zwieńczono drewnianą ścianą zaporową, oble- Wyniki badań: Badania wykopaliskowe objęły pioną gliną od strony zewnętrznej. Wał od- około 75% powierzchni wnętrza grodu oraz od cinkowy, zbudowany również w konstrukcji strony wschodniej wał i fosę, które przecięto rusztowej, wiązał się z II i III fazą grodu. wykopem szerokości 4 m. Przebadano również Wnętrze grodu: Zabudowa zajmowała par- wał odcinkowy od strony południowej grodu tię przywaiową; centralną część wnętrza, mosz- i międzywale (fot. 100 i 101). czona kilkuwarstwowym brukiem kamiennym, Konstrukcje obronne grodu: I — najstarsza pełniła funkcję majdanu. W południowo- faza, niewielkiej miąższości warstwa kulturowa, -wschodniej części znajdowały się dwie stud- składająca się z węgla drzewnego i popiołu, nie, obie zbudowane z podwójnych skrzyń przykryta warstwą niwelacyjną pod następną drewnianych o rzucie kwadratowym. Zewnętrz- fazę grodu. Z najstarszą fazą wiązać należy ne skrzynie zbudowane były w konstrukcji zrę- resztki palisady, składającej się z kilku rów- bowej, wewnętrzne w konstrukcji sumikowo- nolegle do siebie biegnących linii ukośnie wbi- -łątkowej. Jedna ze studni miała „podłogę" tych pali różnej średnicy, podtrzymywanych z grubych desek obciążoną warstwą żwiru u podstawy belkami ułożonymi poziomo o kie- i kamieni; żwir zastosowano do filtrowania wo- runku zgodnym z linią biegu palisady. Z II fazy dy, kamienie jako zabezpieczenie przed wypy- 0 10 20 30 UO SOm zachowały się ślady konstrukcji rusztowej chaniem „podłogi" ku górze (fot. 102 i 103). w postaci próchnicy drzewnej, układającej się Żródla archeologiczne: ziarna zbóż, ułamki na- Ryć. 216. Sypniewo. Plan tachimetryczny grodziska w szereg warstw krzyżujących się z sobą bier- czyń glinianych i całe naczynia, przęśliki gli- 137 niane, szydła z kości i rogu, przedmioty żelaz- kiej w kluczu sieluńskim), AGAD, Metryka Ko- ne: ostroga, groty strzał, toporki, noże, krzesi- ronna 6, K. 284). wa, kablaki i okucia wiader, pótkosek, misa, Chronologia: od VII/VIIt w. do polowy XIII w. zapinka podkowiasta z brązu, paciorki szklane, Literatura: Górska 1961! a, s. 2fil—263, 1963 b, zawieszka z cyny, moneta srebrna (denar Otto- s. 119—122, 1968, s. 184-189; Mapa grodzisk na i Adelajdy) z początku XI w., kości zwierzę- 1964, s. 44, 59. ce, szczątki ryb. Nr rej. ząb.: 753, data wpisania do rejestru Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod 15 XII 1965 r. r. 1492 jako Sypnyewo (wieś prepozytury płoc- Wlasność: prywatna. J. G.

Ryć. 219. Sypniewo. Materiał zabytkowy z XI-XI1 w. a, c-e — ceramika, b — przęślilt Ryć. 217. Sypniewo. Materiał zabytkowy z VII-VIII w. i — ceramika, b — ostroga żelazna z zaczepami haczykowato zagiętymi do wnętrza

Ryć. 220. Sypniewo. Zabytki metalowe u j ^ •, -, Sc.T> « — moneta srebrna Ottona i Adelajdy z I. ćwierci XI w., b — półkosek żelazny, c — toporek żelazny (b, c — stan przed konserwacją) Ryć. 218. Sypniewo. Ceramika z IX w. 18 — Gro,dziska Mazowsza... J.3U

S/KLIGI, gmina Bnmwic/.ki (cl. pmv. Płock). porośnięty trawa, a na stoku poludniowo-za- woj. płockie chodnim również drzewami, użytkowany jest Lokalizacja: Mapa l : 100000, ark. Drobin, Pas częściowo jako paśnik (fot. 104 i 105). 38, Siup 30; dlug. geogr. 19°51'40", szer. geogr. Wyniki badań: Obiekt przebadano niemal cał- 52°30'35". kowicie. Stwierdzono pozostałości zwartej za- Grodzisko leży na cyplu wysoćzyznowym le- budowy i umocnień — płotu wzdłuż stromych wego brzegu doliny strugi Slupianki, dopływu stoków, obejmujące dwoma pasmami niemal Wisły, około 14 km na południowy wschód od pusty majdan. Nieokreślone pozostałości osad- centrum Płocka, w pobliżu południowego krań- nicze występowały w partii przylegającej od ca zabudowań wsi. Nazwy miejscowe: ,,Góra wewnątrz wału oraz po przeciwległej stronie Zamkowa" i „Okop". majdanu. Wał z piasku umocniony dużymi ka- Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- mieniami polnymi, z drewnianym szalunkiem kacyjne ZPAA w 1957 r.; systematyczne bada- od północnego wschodu w przejściu bramnym. nia wykopaliskowe ZPAA wespół z Wojewódz- U zewnętrznego podnóża wału odkryto niere- kim Konserwatorem Zabytków Archeologicz- gularne podłużne zagłębienie — fosę, podobne nych na woj. warszawskie w latach 1959—1963 w odległości kilku metrów na południowy (W. Szymański). wschód; oba nie były widoczne na powierzchni Opis obiektu: Grodzisko cyplowe na naturalnym (fot. 106). wzniesieniu wysokości kilkunastu metrów Na północny wschód od grodziska znajdo- 0 stromych zboczach od południowego zachodu wała się rozległa osada otwarta przebadana 1 północnego wschodu, łagodnie opadającym w większej części. w kierunku strugi. Platforma górna, mierząca Żródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- około 25 X 75 m, obniżająca się stopniowo nych, przedmioty żelazne: wędzidło, topór, no- w tymże kierunku, odcięta była pierwotnie od życe, noże; zapinka i zawieszki z brązu, bran- reszty wzniesień wałem, który w momencie soleta srebrna, ziarna zbóż, kości zwierzęce. wszczęcia badań miał około 50 cm wysokości. Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod Obiekt uległ znacznemu naruszeniu przede r. 1388 jako Szeligi, Lubomirski, Kodeks, nr wszystkim w wyniku gruntownej niwelacji 114. wału, wcięcia drogi w zbocze poludniowo-za- Chronologia: VI—VII w. chodnie oraz intensywnej uprawy całej plat- Literatura: Jakimowicz 1921 b, s. 148—149; formy górnej i zbocza północno-wschodniego. 1939/1948, s. 377, tabl. 93 :6; Mapa grodzisk; Poza odkształceniem, na znacznej przestrzeni 1964, s. 44, 58; Szymański 1967. naruszony został strop warstwy. Obecnie obiekt Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 253, data wpisania do rejestru 4 V 1960 r. Wlasność: prywatna. W. S.

Ryć. 222. Szeligi. Plan tachimetryczny grodziska

Ryć. 221. Szeligi (d. pow. Płock), woj. płockie. Loka- lizacja grodziska na mapie topograficznej i II

ŚWIFUŻfó, gmina Siary Lubotyń (d. pow. Ostrów Mazowiecka), woj. ostrołęckie Lokalizacja: Mapa l : 100000, ark. Ostrów Ma- zowiecka, Pas :!7, Siup 34; dług. geogr. 2L°55'40", szer. geogr. 52°55'. Grodzisko położone jest na łąkach w widłach Orzu i jego prawego bezimiennego dopływu, w odległości 300 m na zachód od drogi do Lubo- tynia Starego. Badania terenowe: powierzchniowe z ramienia Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków Ar- cheologicznych na woj. warszawskie w 1971 r. (S. Zapaśnik). Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o śred- nicy około 70 m. Wał szerokości 9—11 m u podstawy, wysokości l—1,8 m. Miejscami widoczna jest fosa szerokości do 8 m. Grodzisko przecięte jest w połowie drogą polną, stanowiącą granicą miedzy gruntami wsi Świerże i Chmielewo. Na południe od drogi wał zachował się dość dobrze; na północ od niej grodzisko zostało niemal zu- pełnie zniwelowane, uchwytny jest tylko zarys fosy. Obecnie obiekt nie ulega dalszemu niszczeniu, użytkowany jest jako pastwisko (fot. 109). Wyniki badań: Na powierzchni grodziska nie Ryć. 225. Świerże. Plan tachimetryczny grodziska znaleziono żadnych zabytków. Od strony wschodniej przylegała doń osada podgrodowa, r. 1430 jako Swyrsze, Metryka ks. mazow., t. 2, cyjne ZPAA w 1957 r.; sondażowe badania wy- na powierzchni której występują liczne ułamki nr 621. kopaliskowe ZPAA w 1965 r. (Ł. Okuliczowa). naczyń glinianych z XI w. Chronologia: XI w. (?). Opis obiektu: Grodzisko stożkowate o średnicy Źródło pisane: miejscowość wymieniona pod Literatura: Materiały nie opublikowane, w ar- podstawy 45 m i średnicy wierzchołka 30 m; Ryć. 223. Szeligi. Pibula brązowa (a) i bransoleta chiwum Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- wysokość nasypu około 4 m. Wały usypane srebrna (b) ków Archeologicznych na dawne woj. warszawskie. Zbiory: Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- ków Archeologicznych na dawne woj. war- SZREŃSK, gmina loco (d. pow. Mława), woj. szawskie, Warszawa. ciechanowskie Nr rej. ząb.: 967, data wpisania do rejestru Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Działdowo, 2 I 1973 r. Pas 36, Słup 30; dług. geogr. 20°08'30", szer. Własność: prywatna. geogr. 53°00'30". J. G., L. P. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1957 r. Wyniki badań: Nie stwierdzono istnienia obec- TANSK-PRZEDBORY, gmina Dzierzgowo (d. nie śladów grodziska. Prawdopodobnie na je- pow. Przasnysz), woj. ciechanowskie go miejscu Szreńscy zbudowali w XV w. za- Lokalizacja: Mapa l: 100 000, ark. Mława, mek, którego resztki zostały rozwiezione około Pas 36, Słup 31; dług. geogr. 20°36', szer. geogr. 1800 r. 53°18'30". Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod Grodzisko usytuowane jest na prawym brze- r. 1065 jako Zyremdzco, Kochanowski, Codex gu Orzyca, na niewielkim cyplu, wchodzącym diplomaticus, nr 22. w szeroką zabagnioną dolinę, w odległości Chronologia: wczesne średniowiecze (?). 1,5 km na północny zachód od wsi. Nazwa miej- Literatura: Ostaszewski 1934, s. 56; Bujak 1949, scowa „Kopiec". Ryć. 226. Tańsk-Przedbory (d. pow. Przasnysz), woj. Ryć. 224. Świerże (d. pow. Ostrów Mazowiecka), woj. Badania terenowe: inwentaryzacyjne w 1952 r. s. 87. ostrołęckie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topo- J. P. ficznej (J. Antoniewiez i M. Gozdowski); weryfika- graficznej Ryć. 228, Tańsk-Przedbory. Plan układu warstw w wykopie. Oprać. Ł. Okuliczowa Ryć. 227. Tańsk-Przedbory. Plan tachimetryczny grodziska o — po zdjęciu darni, na gleb, 30-70 cm; b — n warstwa kamieni, na gleb. 55-90 cm; c — na gleb. l,GO m: l — spalenizna, Z ~ kamienie, 3 — drewno, 4 — ceramika, 5 — węgle drzewne, 6 — polepa, 7 — kości, S — szara ziemia, 9 — piasek 111 l l r,

z piasku i Kliny, oblieowane kamieniami. Gro- gruntu ,,wnł otaczający obiekt miał kształt dzisko zostało częściowo zniszczone i rozwie- podkowy o prostych, lekko zaokrąglonych ra- zione (fot. 107 i 108). mionach...". Z wału tego ocalały jedynie dwa Wyniki badań: Wykop sondażowy (K X 2 m) fragmenty długości kilkunastu i kilku metrów, usytuowano w północno-zachodniej partii wnę- a wysokości do 3 m w części zachodniej, oraz trza grodziska. Pod darnią wystąpił zwarty bruk nikłe ślady w postaci podwyższenia terenu z kamieni częściowo przepalonych, a miedzy w części północno-zachodniej. W oberwanych nimi przepalone drewniane belki i słupy. Cała profilach wału widoczna jest warstwa kultu- warstwa silnie przesycona spalenizną. Pod dru- rowa z ceramiką, przepalonymi belkami i ka- gą warstwą kamieni wystąpiła warstwa prze- mieniami. Obiekt ulega dalszemu systematycz- palonej ziemi o miąższości około 30 cm, w niej nemu niszczeniu (fot. 110 i 11 V luźno ułożone przepalone kamienie i belki Wyniki badań: Wykop sondażowy (20 X 2,5 m) drewniane. Poniżej wystąpiły przepalone ka- założono na osi północ-- -południe, obejmując mienie, sugerujące swym układem, że stanowią nim południową część wału i przylegającą doń warstwy niwelacyjne, być może, drogi w przejś- część wnętrza grodziska (plan XVIII). Stwier- ciach między obiektami mieszkalnymi lub gos- dzono konstrukcję przekładkową wału, z której podarczymi. Odsłonięte także zarysy dwóch lub zachowały się resztki spalonych belek. W war- trzech obiektów, w tym jeden z paleniskiem. stwie rozsypiska wału wystąpiła duża ilość spa- Żródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- lenizny, popiołu, zwęglonego drewna i kamieni. nych, żelazny nóż i kabłąk wiadra, kości zwie- Odkryto także bliżej nie określoną konstrukcję rzęce. drewnianą zbudowaną u podnóża wału. Odsło- Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod nięto jej fragment, na który składało się 5 słu- 1414—1425 r. jako Tansky, AGAD, Metryka pów, średnicy około 20 cm, i 5 palików. Ponad- Koronna, nr 3, 16. to odkryto kilka zagłębień z materiałem zabyt- Chronologia: Prawdopodobnie istniały dwie fa- kowym. zy zabudowy grodziska, obie zniszczone przez Żródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- pożar, obejmujące pierwszą połowę XI w. nianych, nóż żelazny, kości zwierzęce. W warstwie niwelacyjnej wystąpiły ułamki Żródla pisane: miejscowość wymieniona naczyń glinianych starożytnych. w 1233 r.: cum castellum de Mazouia, nomine Literatura: Ostaszewski 1934, s. '56: Antonie- Unezir, hedificaretur, Kochanowski, Codez di- wicz, Gozdowski 1952, s. 57; Mapa grodzisk plomaticus, nr 238; wzmianka odnosi się do Ryć. 229. Tańsk-Przedbory. Profile ścian wykopu. Oprać. Ł. Okuliczowa 1964, s. 44, 55; Okułicz 1968, s. 362. czasów przed 1222 r. południowej; b — północnej; ł — próchnica. 2 — spalenizna. 3 — polepa. 4 — szara ziemia, 5 — \vqgle. drzewne, fi Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Chronologia: XII w. piasek gmina Strzegowo-Osada (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Raciąż, Pas 37, Słup 30; dług. geogr. 20°18', szer. geogr. 52°51'30". Grodzisko jest położone na niewielkiej wyspie miedzy głównym korytem Wkry a jej od- nogą, koło młyna, tuż przy wschodnim skraju miejscowości. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1958 r.; ratownicze badania wykopaliskowe z ramienia Wojewódzkiego Kon- serwatora Zabytków Archeologicznych na woj. warszawskie w 1964 r. (J. Piniński). Opis obiektu: Grodzisko jest zachowane w sta- Ryć. 230. Tańsk-Przedbory. Zabytki z grodziska nie szczątkowym na skutek kilkudziesięciolet- Ryć. 231. Unierzyż (d. pow. Mława), woj. ciechanow- a — żelazny uchwyt od wiadra, b — fragment żelaznego noża, c-g — ceramika niego rozwożenia. Według relacji właściciela skie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

' 18 — Grodziska Mazowsza... l n; l 17

Literatura: Gawarecki 1828, s. 98; Worobiew 1899: s. 62; Mapa grodzisk 1964, s. 45, 58. Zbiory: Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- ków Archeologicznych na woj. warszawskie. Nr rej. ząb.: 819, data wpisania do rejestru 20 III 1969 r. Wlasność: prywatna. J. P.

WALIM, gmina Stara Kornica (d. pow. Łosice), woj. bielskopodlaskie Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Biała Pod- laska, Pas 40, Słup 36; dług. geogr. 22°57'50", szer. geogr. 52°13'10". Grodzisko leży pośród rozległego kompleksu podmokłych łąk, w odległości około l km na wschód od wsi. Badania terenowe: sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1968 r. (W. Szymański). Ryc. 233. Walim (d. pow. Łosice), woj. bielskopodla- Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate, owal- skie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Hyc. 232. Unierzyż. Plan tachimetryczny grodziska

Ryć. 234. Walim. Plan tachimetryczny grodziska 148 Mfl

ne, o wymiarach 115 X 100 m, otoczone po- Opis objeklii: Grodzisko pierścieniowate o wy- dwójną linia, wałów z płytkimi, nieregularnymi miarach około 47 X 40 m. Ciągłość pierścienia fosami: wewnętrzną i zewnętrzną. Wal zew- wału jest przerwana. Zachował się on lepiej nętrzny: szerokość do 10 m, wysokość do około od zachodu i południa, z części północnej 1,5 m; wewnętrzny, słabo uchwytny, szerokość i wschodniej pozostały tylko nikłe resztki. do 7,5 m, wysokość do 50 cm. Szerokość fosy Wyniki badań: Wykopy badawcze usytuowano zewnętrznej ponad 5 m, wewnętrznej 8—12 m. w zachodniej części obiektu, we wnętrzu gro- Obecnie od północy znajduje się przerwa w wa- dziska; przecięto również wal od strony pół- tach, szerokości 3 m, przez którą prowadzi nocnej, zachodniej i południowej. Przebadano droga na majdan. Z wyjątkiem południowych łącznie obszar około 2,5 ara. Stwierdzono, że partii wału zewnętrznego, częściowo rozwie- wał drewniano-ziemny zbudowany był w kon- zionych, obiekt zachowany jest dobrze, poroś- strukcji przekładkowej. Od strony południowej nięty trawą i drzewami. znajdowała się brama szerokości ponad 2 m. Wyniki badań: Wykonano dwa wykopy (26 X Centrum grodu nie było zabudowane; odsłonię- 2 m i 18 X 2 m). W większości stwierdzono ca- to ślady budynków mieszkalnych i gospodar- lec, a jedynie miejscami, w zagłębieniach u pod- czych, skupiających się wzdłuż wału. Nieznacz- nóża wału wewnętrznego oraz w części pół- na grubość nawarstwień kulturowych wskazy- nocnej na stoku wału zewnętrznego, po obu wałaby na stosunkowo krótki okres użytkowa- stronach przejścia bramnego — warstwę ciem- nia grodu, który został zniszczony przez pożar. nobrunatnej ziemi z grudkami polepy i węglami Gród był prawdopodobnie centrum admini- drzewnymi. stracyjno-gospodarczym terytorium leżącego na Źródła archeologiczne: kilka fragmentów to- równinie praskiej. Leżał on zapewne na szlaku, czonych naczyń glinianych. prowadzącym od przeprawy na Wiśle nad Bug Źródła pisane: miejscowość wymieniona pcd i dalej na Ruś. O kontaktach z Rusią świadczą r. 1580 jako Walin, Jabłonowski, cz. I, s. 66; znalezione na grodzie ułamki kafli i fragment wieś ruska (wg J. Wiśniewskiego). majolikowej płytki z zieloną polewą. Chronologia: średniowiecze (?), czasy nowo- Obok grodu rozciągało się osiedle otwarte, żytne. początkami sięgające X wieku i trwające Literatura: Nosek 1951, s. 360; Musianowicz w części do końca XI w. Wśród odkrytych po- 1960, s. 210; Mapa grodzisk 1964, s. 45, 59, Ga- zostałości budynków mieszkalnych i gospodar- jewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymań- czych odsłonięte zarys budowli z podcieniem, ski 1970, s. 165. o wymiarach około 4,80 X 3,75 m, o nie roz- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 818, data wpisania do rejestru 10 II 1969 r. Własność: prywatna W. S. Ryć. 236. Warszawa-Bródno Stare. Plan grodziska i osady, wg K. Musianowicz

WARSZAWA-BKODNO STARE Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Warszawa Północ, Pas 39, Słup 32; dług. geogr. 21°04', szer. geogr. 52°18'. poznanym przeznaczeniu gospodarczym. Odkry- 1414—1425 r. jako Brodno, AGAD, Metryka Grodzisko, zwane „Zagórki", położone jest to też wkopaną w ziemię skrzynię\na żywność, Koronna 3, 9. na cyplu tarasu wydmowego, wrzynającym się w której znaleziono ziarna zbóż. \ Chronologia: druga połowa X w. — pierwsza w dolinę nie istniejącej już dziś rzeczki Zązy, Źródła archeologiczne: ziarna zbóż: szyta, jęcz- połowa XI w. w odległości około 500 m na wschód od Bródna mienia, prosa i pszenicy; naczynia gliniane za- Literatura: Musianowicz 1949, s. 83—90, 1950, Starego i około 500 m na północny zachód od chowane we fragmentach i w całości, gliniane s. 6—70, 1956, s. 7—93, 1968, s. 162—170; Pod- skrzyżowania ulicy Kondratowicza z szosą do prześliki, przedmioty z kości i rogu: iyżwa, wińska 1951, s. 69—70; Krysiak 1956, s. 97— Marek. gładzik, oprawki pierścieniowate, tłoczki; ka- 102; Wędzki 1961, s. 165. Badania terenowe: systematyczne badania wy- mienna forma odlewnicza, osełki, rozeieracz; Zbiory: PMA w Warszawie. kopaliskowe Państwowego Muzeum Archeolo- brązowe zakończenie pochwy miecza, drewniane Nr rej. ząb.: 821/la, data wpisania do rejestru gicznego w Warszawie oraz Kierownictwa Ba- koło od wozu, klin, bijak, klepki; żużel żelaz- 31 VII 1965 r. ny, kości zwierzęce. Własność: prywatna-. dań nad Początkami Państwa Polskiego w la- Ryć. 235. Warszawa-Bródno Stare. Lokalizacja gro- tach 1949—1950 i 1953 (K. Musianowicz). dziska na mapie topograficznej Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod L. G. i.-, l

Ryć. 237. Warszawa-Bródno Stare. Zabytki z grodziska, wg K. Musianowicz l, 3, 7-10 — ceramika, 2, 6 — przedmioty metalowe, i — przęślik gliniany, 5 — przedmiot kościany

Ryć. 238. Warszawa-Bródno Stare. Zabytki z grodziska, wg K. Musianowicz 1-5. 7, «, 10 — ceramika, 6, 9 — przedmioty z rogu i kości 15:;

WARSZAWA, Ogród Botaniczny (Jazdów?) Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Warszawa— Południe, Pas 40, Siup 32; dług. gcogr. 21°02', szer. gcogr. 52°13'. Gród leżał na wysokim lewobrzeżnym tarasie Wisły, na skraju głębokiego wąwozu (obecnie ul. Agrikola), aa granicy dzisiejszego Parku Łazienkowskiego i Ogrodu Botanicznego UW. Badania terenowe: sondażowe badania wykopaliskowe, prowadzone na niewielką skalę w pięćdziesiątych i sześćdziesiątych latach przez Konserwatora Zabytków Archeologicznych na m. st. Warszawę {B. i O. Gierlachowie).

Ryć. 240. Warszawa, Ogród Botaniczny (Ja/.dów?). Lo- kalizacja grodziska na mapie topograficznej

Ryć. 239. Warszawa-Bródno Stare. Zabytki z grodziska, wg K. Musianowicz 1-6 — ceramika, 7, 8 — przedmioty metalowe

Ryć. 241. Warszawa, Ogród Botaniczny (Jazdów?), Pian tachimetryczny grodziska

20 — Grodziska Mazowsza... K.l

Opis obiektu: Grodzisko identyfikowano z jaz- kopaliskowe prowadzone od 1949 r. przez Ko- cówki archeologiczne w ramach akcji odbu- nioriym rowem szerokości około 6 ni. Poza śła- dowskim uległo w znacznym stopniu zniszcze- misje; Badań Dawnej Warszawy oraz Muzeum dowy Zamku Królewskiego. riami płytkich rabunkowych wkopów dobrze niu. Obszar przezeń zajmowany był przez wiele Historyczne m. st. Warszawy (A. Swiechowska), Opis obiektu: Ze względu na wielokrotne za- zachowany; porośnięty gęstymi krzewami, jest stuleci użytkowany gospodarczo. W końcu a w 1971 r. przez wszystkie warszawskie pla- budowy terenu, na którym stał gród, oraz roz- nieużytkiem. XVI w. stal tu dwór drewniany, a w ciągu budowę Zamku, zarys dawnego grodu jest obec- Wyniki badań: Wykop sondażowy (2 X ł O m) XVIII w. kaplica. Radykalna przebudowa i renie niemożliwy do zrekonstruowania. ulokowano w centrum grodziska. W części środ- gulacja ul. Agrikola w latach 1778—1779 znie- Wyniki badań: W trakcie dotychczasowych prac kowej, pod gruba warstwą humusu odkryto kształciła obrzeże północne obiektu. Założenie wykopaliskowych nie udało się uchwycić warstw warstwę destrukcyjną miąższości do 80 cm (po w 1792 r. w fosie zachodniej fundamentu pod i śladów zabudowy grodowej wcześniejszej niż badaniach A. Przeździeckiego w 1873 r. ?), pod kościół Opatrzności oraz prace w Parku Ła- z XIV w. Bogato natomiast reprezentowana jest nią — warstwę osadniczą miąższości do 15 cm zienkowskim i Ogrodzie Botanicznym UW, za- warstwa kulturowa i fragmenty zabudowy z węglami drzewnymi, luźno rozrzuconymi ka- łożonym w 1818 r., zupełnie odkształciły pier- z okresu XIV—XVIII w. mieniami polnymi i fragmentami ceramiki. Do wotne oblicze terenu. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- wewnętrznej skarpy wału przytykało od strony Wyniki badań: Dotychczasowe sondaże arche- nych, narzędzia i przedmioty żelazne i kościa- północno-wschodniej rumowisko polepy szero- ologiczne nie dostarczyły dostatecznych ma- ne, szczątki zwierzęce. kości do 130 cm, miąższości do 80 cm. Wał wy- Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod teriałów źródłowych do rekonstrukcji grodu. sokości około 2 m usypany został z czystej gliny r. 1313: in Warss[owa], in Warschowa (pierw- Bez dalszych badań archeologicznych nie można i piasku calcowego. Można przypuszczać, że sza wzmianka o Warszawie), E. Łuczycka, Trzy obecnie w sposób konkretny mówić o formie zabudowa przytykała do wału i łączyła się dokumenty książąt mazowieckich z pierwszej i wielkości grodu, ani też o jego genezie i funk- z nim konstrukcyjnie. połowy XIV w., „Przegląd Historyczny", t. 54: cji militarnej. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- 1973, s. 365; pod r. 1321: Alberto dieto cuzma nych całkowicie obtaczanych. castellano warsschoviensi, Lubomirski, Kodeks, nych. Zródia pisane: miejscowość wymieniona pod Kodeks dy- Źródła pisane: miejscowość Jazdów wymieniona nr 55; pod r. 1350 jako Warszowa, r. 1413 jako Wilkanowo, Płońska, nr 1957. plomatyczny Wielkopolski, t. 3, wyd. J. Za- pod r. 1262, Polnoje sobranije, s. 855—856; pod Chronologia: XIII w. (?). Ryc. 242. Warszawa, Zamek Królewski. Lokalizacja krzewski, Poznań 1877—1881, nr 1300. r. 1278 jako Jazdowo, Błońska ziemska wie- Literatura: Gawarecki 1823, s. 62: 1828, s. 98; grodziska na mapie topograficznej Chronologia: schyłek XIII—XIV w. czysta 4, 381, rkps w AGAD; pod r. 1281, Poł- Przeździecki 1873, s. 103—105; Szymański 1958, Literatura: Swiechowska 1954, s. 221—231; noje sobranije, s. 882; ostatnia wzmianka s. 9; 1968 b, s. 65—71; Mapa grodzisk 1964, s. 45, Gierlach 1969, s. 211—214; Informator 1972, w 1303 r.: in Jazdów, Lubomirski, Kodeks, 58. s. 268—277. nr 47. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Zbiory: Muzeum Historycznego m. st. War- Chronologia: XII(?)—XIII w. Nr rej. ząb.: 771, data wpisania do rejestru szawy. Literatura: Lipiński 1843, s. 537 i nn.; Wawrze- 6 XII 1967 r. Nr rej. ząb.: 826/6a, data wpisania do rejestru niecki 1912, s. 46—48; Tatarkiewicz 1925, s. 57, Wiasność: prywatna. 17 XI 1966 r. 91, 95; Jakimowicz 1929 b, s. l i nn.; Gieysztor W. S. Własność: państwowa. 1947, s. 155, 1967, s. 5—14, 1968, s. 502—516; J. P. Mapa grodzisk 1964, s. 45, 59; Drozdowski, Zahorski 1972, s. 13—15. WILKANOWO, gmina Mała Wieś (d. pow. Zbiory: Konserwatora Zabytków Archeologicz- Płock), woj. płockie (dawniej jako Nakwasin) nych na m. st. Warszawę. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Wyszogród, Nr rej. ząb.: 868/48a. data wpisania do rejestru Pas 39, Słup 30; dług. geogr. 20°09'20", szer. 30 VI 1970 r. geogr. 52°30'12". Własność: państwowa. Grodzisko jest położone pośród podmokłych J. P. łąk, na prawobrzeżnym tarasie zalewowym strumienia Ryksy (Strugi), dopływu Wisły, WARSZAWA, Zamek Królewski 250 m na północny zachód od mostku (zob. ryć. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Warszawa— 139). Nazwa miejscowa „Okop". Południe, Pas 40, Słup 32; dług. geogr. 21°01', Badania terenowe: wykopaliskowe w 1873 r. szer. geogr. 52°15'. (A. Przeździecki); inwentaryzacyjne i weryfi- Gród leżał na wysokim lewobrzeżnym tara- kacyjne ZPAA w latach 1957—1958; sondażowe sie Wisły, podciętym od południa stromą skar- badania wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. pą, na terenie czworoboku zabudowań zamku (W. Szymański). książąt mazowieckich, późniejszego Zamku obiektu: Ryć. 243. Warszawa, Zamek Królewski. Rekonstrukcja Opis Kopiec o planie okrągłym z za- Królewskiego. planu grodu kasztelańskiego z końca XIII w., wg klęśnięciem w centrum, średnicy u podstawy Ryć. 244. Wilkanowo (d. pow. Płock), woj. płockie. Badania terenowe: Systematyczne badania wy- A. Swiechowskiej 27 m, wysokości 2 m, otoczony płytkim zabag- Plan warstwicowy grodziska (uproszczony) 157

nej, pozbawioną zupełnie zabytków ruchomych. Nie uchwycono tu żadnych pozostałości konstrukcji. Zagłębienie u podnóża wału wypełnia- ła warstwa ziemi intensywnie czarnej, u spodu wilgotnej i przemieszanej z piaskiem, miąż- szości 40—60 cm, zawierającej liczni- rozrzuco- ne kamienie. Dalej w kierunku wnętrza gro- Ryć. 246. Wilkanowo. Fragment nae7.}-nia gliniiinego dziska wystąpiła warstwa kulturowa miąższości do 30 cm, zawierająca polepo. Od strony zachodniej przylegała do grodzi- WŁODKI, gmina Repki (d. pow. Sokołów Pod- ska rozległa osada przygrodowa porośnięta dziś laski), woj. siedleckie lasem sosnowym. Materiał ceramiczny zebrany Lokalizacja: Mapa l : 100 000 ark. Drohiczyn z powierzchni jest analogiczny do ceramiki n. Bugiem, Pas 39, Siup 35; dług. geogr. z grodziska. 22°23'15", szer. geogr. 52°20'45". Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- Grodzisko leży na łące w odległości l km nych. na południowy wschód od skrzyżowania dróg Żródla pisane: miejscowość wymieniona pod w centrum wsi i 2,6 km na wschód od kościoła r. 1528 (w formie nazwiska: Wlodkowe), Jabło- w Kożuchówku. nowski, cz. I, s. 184. Badania terenowe: inwentaryzacyjne w 1953 r. Chronologia: XI—XII w. (J. Antoniewicz); weryfikacyjne ZPAA w Literatura: Głoger 1881, s. 87; Mikulski 1936: 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe Nosek 1951, s. 362; Antoniewicz 1954, s. 306— ZPAA w 1968 r. (J. Pyrgala). 307; Musianowicz 1960, s. 206; Mapa grodzisk Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate, o wymiarach 190 X 120 m, otoczone fosą szerokości 1964, s. 46, 59; Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 161. 12 rn. Wysokość wału 2,5—4 m. Wzdłuż wału od strony wewnętrznej widoczne zagłębienie Zbiory: IHKM PAN, Warszawa; PMA, War- szerokości do 6—7 m, głębokości l—1,5 m. szawa. W wale od strony północnej widoczne wyraźne Nr rej. ząb.: 758A, data wpisania do rejestru zaklęśnięcie, prawdopodobnie pozostałość po 22 II 1967 r. przejściu bramnym. Przez grodzisko w kierun- Własność: prywatna. ku wschód-zachód przebiega droga polna. Gro- J. P. dzisko uległo w dużym stopniu zniszczeniu głównie wskutek wybierania żwiru, piasku i kamieni pod budowę lokalnych dróg w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Całkowitemu zniszczeniu uległa część zachodnia wnętrza, gdzie spychacze zdarły warstwy kulturowe do głębokości 30—50 cm. Prawie zupełnie przestał istnieć wał od strony południowo-zachodniej, zachodniej i północno-zachodniej. Ocalała jedynie zalesiona część grodziska, tj. partia pół- nocna, wschodnia i południowo-wschodnia, i tu- taj jednak wał jest naruszony w wielu miejscach przez wkopy (fot. 112 i 113). Wyniki badań: Wykop sondażowy (2X8 m) zlokalizowano u podnóża północno-wschodniej części wału, w miejscu stosunkowo najmniej naruszonym przez wkopy współczesne. Objął on część nasypu wału, fragment zagłębienia u pod- nóża wału od strony wewnętrznej oraz niewiel- Ryć. 247. Wlodki (d. pow. Sokołów Podlaski), woj. ki fragment wnętrza grodziska. Osuwisko wału siedleckie. Lokalizacja grodziska na mapie topogra- stanowiło jednolitą warstwę barwy szaroczar- ficznej 158 159

WOLA SZYDŁOWSKA, gmina Stupsk (d. pow. centrum wsi. Od strony zachodniej opływa gro- Mława), woj. ciechanowskie (dawniej jako Wy- dzisko bezimienny strumyk. szyny Kościelne) Badania terenowe: weryfikacyjne ZPAA Lokalizacja: Mapa l : 100000, ark. Mława, Pas w 1957 r.; sondażowe badania wykopaliskowe 36, Siup 31; dług. geogr. 20°25'30", szer. geogr. ZPAA w 1967 r. (I. Górska). 53°01'40". Opis obiektu: Grodzisko pierścieniowate o śred- Grodzisko położone jest na podmokłych łą- nicy około 60 m, średnica wngtrza 18 m, za- kach przy torze kolejowym Ciechanów—Mława chowana wysokość wału do .1,5 m. Od strony (po lewej stronie toru), 2 km na zachód od południowo-zaehodniej i północno-wschodniej wał grodziska uległ dość znacznym zniszcze- niom — wywożono stad ziemię do budowy toru kolejowego (fot. 114).

P 10 20 30 tO jfl n

Hyc. 248. Wlodki. Plai, tachometryczny grodziska

Ryć. 250. Wola Szydlowska (d. pow. Mława), woj. ciechanowskie. Lokalizacja grodziska na mapie topo- Ryć. 251. Wola Szydlowska. Plan warstwicowy gro- graficznej dziska (uproszczony)

lilliiU Boje (2)' Hyc. 249. Wlodki. Profil północny wykopu sondażowego. Oprać J Pyrgaia Ryć. 252. Wola Szydłowska. Profile wykopu sondażowego Oprać I Górska Pr al WSC 0

warstwy kulturowej o niewielkiej miąższości. Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod r. 1349 jako Wisszina, Lubomirski, Kodeks, nr 70. Chronologia: IX—XII w. W partii przywałowej ślady osadnictwa starszego w postaci materiału ceramicznego z VII—VIII w. Literatura: Dowgird 1889, s. 22—23; Ostaszew- ski 1934, s. 56; Mapa grodzisk 1964, s. 46, 55; Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szy- mański 1970, s. 152—153. Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. Nr rej. ząb.: 803, data wpisania do rejestru 16 XII 1968 r. Wlasność: prywatna. Ryc. 256. Wyłazy (d. pow. Siedlce), woj. siedleckie. /. G. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Ryć. 254. Wola S/ydlowska. Ceramika z IX—X w. 21 — Grodziska Mazowsza... 163

Ryć. 259. Wytazy. Uiamki naczyń glinianych z VIII—IX w.

Ryć. 257. Wylazy. Plan tachimetryczny grodziska

nimi nikły ślad warstwy kulturowej — zapewne wcześniejszej osady. Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinianych (m. in. prażnicy), przęślik gliniany. Zródla pisane: miejscowość Chodów wymieniona jest pod r. 1538 jako Chodowo, I. Kapica- -Milewski, Herbarz, Kraków 1870, s. 303. Chronologia: XI—XII w. Wcześniejsza osada poprzedzająca gród — Hyc. 258. Wylazy. Profil zachodni wykopu III. Oprać. VIII—IX w. I. Górska Literatura: Mikulstó 1937 b, s. 99—105; Nosek l — próchnica współczesna, 2 — ziemia silnie zhumusowana, 1951, s. 359; Musianowicz 1960, s. 203; Mapa S — ziemia piaszczysta średnio zhumusowana, t — węgle drzewne, s — piasek calcowy grodzisk 1964, s. 46—59; Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szymański 1970, s. 163— 164. nocno-zachodniej części grodziska, w miejscu Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. gdzie prawdopodobnie przebiegał wał. W obu Nr rej. ząb.: 938, data wpisania do rejestru tych wykopach wystąpiła warstwa kulturowa 15 XI 1971 r. o miąższości nie przekraczającej 20 cm. Poni- Wiasność: prywatna. żej uchwycono ślady starszych niwelacji i pod /. G. Ryć. 260. Wylazy. Naczynia gliniane z XI—XII w. l C. l

przebiegaj;) ulice miasta. Górna platforma grodziska, o wymiarach 28 X 38 m, jest prostokąt- na, płaska, o nierównej powierzchni. W pól- nocno-wschodniej i zachodniej części obiektu widoczne są jeszcze zarysy kilkumetrowej dłu- gości odcinków /niszczonego niskiego wału, zachowanego do wysokości l m. Platforma gro-

ziemia bajnctnu.

dziska jest częściowo zniszczona rowami strze- Ryć. 264. Wyszogród, stan. 1. Profil wykopu I z wi leckimi: znajdują się tu dwa betonowe stano- docznym palowanlem, wg B. Gicrlacha wiska ogniowe z okresu II wojny światowej. Ryc. 262. Wyszogród, stan. I (d. pow. Płock), woj. Obecnie obiekt jest nieużytkiem porośniętym płockie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej trawą (fot. 116 i 117). Wyniki badań: Na obszarze grodu założono dwa wykopy. Stwierdzono w nich dwa poziomy za- Ryć. 261. Wylazy. Materiał zabytkowy z XI—XII w. budowy. Górny poziom stanowił zamek z cza- a-c — naczynia gliniane, d — przę.ślik gliniany sów Kazimierza Wielkiego, poniżej uchwycono fragmenty drewnianej zabudowy prawdopodobnie XIII-wiecznego grodu z czasów księcia Kon- WYSZOGRÓD, stan. l, gmina loco (d. pow. rada Mazowieckiego. Nie udało się wyeksplo- Płock), woj. płockie rować całej warstwy do calca. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Wyszogród, Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- Pas 39, Słup 30; dług. geogr. 20°15', szer. geogr. nych. 52°25'. Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod Grodzisko o nazwie Góra Zamkowa znaj- r. 1065 jako Yisegrod, Kochanowski, Code.r duje się w obrębie miasta, około 150 m na za- diplomalicus, nr 22. chód od mostu, na samej krawędzi doliny Wisły. Chronologia: XI—XIII w. Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfi- Literatura: Gawarecki 1828, s. 98, „Echa Płockie kacyjne ZPAA w 1958 r.; systematyczne bada- i Łomżyńskie" 1878, nr 73; Witanowski 1900, nia wykopaliskowe z ramienia Wojewódzkiego s. 136; Mapa grodzisk 1964, s. 46, 58; Gierlach Konserwatora Zabytków Archeologicznych na 1966, s. 380—390; Słownik ziemi loyszogrodz- woj. warszawskie w latach 1959—1960 (B. Gier- kiej 1971, s. 62—65. lach). LZjEd DREWNO Zbiory: Konserwatora Zabytków Archeologicz- Opis obiektu: Grodzisko stożkowate, wysokości nych na m. st. Warszawę. 12—15 m, całkowicie wyodrębnione od reszty W~\ K.MIEŃ Własność: państwowa. wzniesień wysokiego brzegu doliny Wisły głę- Ryć. 263. Wyszogród, stan. 1. Plan sytuacyjny grodziska Ryć. 265. Wyszogród, stan. 1. Profil wykopu l z wi- bokimi i szerokimi jarami, którymi obecnie i wykopów, wg B. Gierlacha docznymi schodami, wg B. Gierlacha J. P. KiT Ifili WYSZOGRÓD, stan. 2, gmina loco (d. pow. Płock), woj. płockie (dawniej jako Drwaly) Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Wyszogród, Pas 39, Siup 30; dtug. geogr. 20°09'30", szer. geogr. 52°23'25". Grodzisko leży na krawędzi wysokiego, ur- wistego brzegu Wisły, na cyplu odciętym od północy i zachodu od reszty wzniesienia głę- bokim i szerokim jarem, a łączącym się z nim jedynie od wschodu; w odległości 2,6 km na zachód od kościoła przy wyszogrodzkim rynku. Nazwa miejscowa „Okrągła Góra". Badania terenowe: inwentaryzacyjne i weryfikacyjne ZPAA w 1958 r.; sondażowe badania wykopaliskowe ZPAA w 1966 r. (W. Szymań- ski). Opis obiektu: Grodzisko pierwotnie zapewne pierścienic watę, w kształcie trójkąta z zaokrą- glonymi bokami, o rozmiarach około 125 X Ryć. 269. Wyszogród, stan. 2 (d. pow. Płock), woj. 75 m (w najszerszym miejscu). Wał wysokości płockie. Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej

Ryć. 267. Wyszogród, stan. 1. Fragmenty naczyń glinianych, wg B. Gierlacha

50 m

Ryć. 270. Wyszogród, stan. 2. Plan tachimelryczny grodziska Ryć. 268. Wyszogród, stan. 1. Fragmenty naczyń glinianych, wg B. Gierlacha Ifi.S

do ponad 3 m, największej szerokości 25 m, nowski 1900, s. 144; Szymański 1960, s. 22, (.]. i M. Kruppe); inwentaryzacyjne i weryfi- szczególnie rozbudowany od wschodu, gdzie wi- 1969 a, s. 234—235; Mapa grodzisk 1964, s. 32, kacyjne badania ZPAA w 1959 r. doczna jest fosa łącząca się. 7. północnym jarem. 58 (jako Drwafy). Opis obiektu: Grodzisko o kształcie lekko owal- W północno-zachodniej części wału znajduje Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. nego kopcu odcięte od cypla, na którym je zlo- siq około 10-metrowa przerwa. Od południa, Nr rej. ząb.: 752, data wpisania do rejestru kalizowano, zagłębieniem fosy. Górna platforma od strony skarpy wiślanej, brak wyraźnych 4 X 1965 r. obiektu płaska, obecnie bez śladu wału, obniża śladów wału, co jest najpewniej zjawiskiem Wlasność: państwowa. się stopniowo ku krańcowi cypla. Wymiary wtórnym. Majdan grodziska jest nierówny W. S. powierzchni platformy 28 X 30 m, .a różnica i rozczłonkowany na trzy wzniesienia różnej wysokości miqdzy wschodnią i zachodnią partią wielkości i kształtu, oddzielone od podnóża wału nieregularnym zagłębieniem. Poza partią po- łudniową, zniszczoną okopami strzeleckimi, a często zapewne i na skutek obsuwania się skarpy, oraz kilkoma wkopami na majdanie obiekt jest dobrze zachowany, porośnięty trawą, krzewami i drzewami (fot. 118 i 119). Wyniki badań: Wykopy sondażowe szerokości 5 m, o łącznej powierzchni 125 m!, zlokalizowano we wschodniej części majdanu z wcię- ciem w podnóże wału północnego (plan XIX). Intensywną warstwę osadnicza odkryto jedynie w bezpośredniej bliskości wału. Od północy, w zagłębieniu przywałowym, stwierdzono w pa- sie szerokości około 3 m jednolitą warstwę p.a- Hyc. 272. Wyszogród, stan. 2. Naczynie z VII—VIII w.

leniskową, miąższości do 60 cm, charakteryzu- jącą się występowaniem ceramiki dobrze i lekko tylko obtaczanej, przy czym udział tej ostatniej wzrastał bliżej dna. W wewnętrznym stoku Ryć. 274. Zakroczym (d. pow. Nowy Dwór Mazowiecki), wału odkryto zagłębienie w twardym podłożu woj. stołeczne warszawskie. Lokalizacja grodziska na calcowym, szerokości około 4 m, wypełnione mapie topograficznej warstwami nasypowymi, z których dwie (głę- bokości 2,5 i 3,5 m od wierzchołka wału) cha- rakteryzowała obecność ceramiki całkowicie ręcznej roboty. Od południa, w pobliżu zniszczonego wału, odsłonięto narożnik półziemianki wkopanej w pas warstwy kulturowej, analo- Ryć. 273. Wyszogród, stan. 2. Naczynie z VII—VIII w. gicznej do warstwy przy wale północnym. Ba- dania pozwoliły ustalić trzy kolejne epizody ZAKROCZYM, gmina loco (d. pow. Nowy osadnicze oraz stałą koncentrację zabudowy Dwór Mazowiecki), woj. stołeczne warszawskie w bezpośrednim sąsiedztwie wału. Sposób zale- Lokalizacjo: Mapa l : 100 000, ark. Modlin, Pas gania materiałów najstarszych nie pozwala na 39, Słup 31; dług. geogr. 20°40', szer. geogr. jednoznaczne określenie charakteru osadnictwa 52°30'. w pierwszej fazie; następne wiążą się niewąt- Grodzisko o miejscowej nazwie „Czubajka" pliwie z istnieniem grodu. położone jest w poludniowo-wschodniej części Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- miasta, na końcu cypla o stromych zboczach, nych, przęśliki gliniane, fragment ciężarka gli- wchodzącego w skład wzniesień wysokiego nianego, nóż żelazny, kości zwierzęce. brzegu doliny Wisły. Od północy cypel odcięty Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod jest od reszty wzniesień głębokim jarem, któ- r. 1303 jako Drwale (Nowowiejski, Plock, 1930, rego dnem wiedzie droga, a od południa opada s. 551; Lubomirski, Kodeks, nr 47). stromizną ku dolinie Wisły. Ryć. 275. Zakroczym. Profil wschodni wykopu sonda- Chronologia: VI w.; VII—VIII w.; XI w. Badania: sondażowe badania wykopaliskowe żywego. Oprać. M. Kruppś Ułamki naczyń glinianych Literatura: Gawarecki 1852, s. 163—164; Za- l — humus, 2 — piasek, 3 — polepa. 4 — węgle drzewne, Ryc. 271. Wyszogród, z ramienia Konserwatora Zabytków Archeolo- 5 — warstwa szarej ziemi z popiołom, e — ciemnoszara a — z VI w., b •vin w., c — z xi w. lewski 1892, s. 14; Materiały 1900, s. 136; Wita- gicznych na woj. warszawskie w 1954 r. ziemia, 7 — kamienie, B — piasek calcowy

22 — Grodziska Mazowsza... 170 r. i grodziska około 4 m. W części wschodniej kość od strony wewnętrznej 0,4—l m, stromo obiektu ślady rowów strzeleckich z widoczną opada ku fosie. Różnica poziomów od jego w profilach warstwą kulturową. Warstwy kul- szczytu do dna fosy wynosi 3—4 m. Drugi wał turową, miejscami grubości do 1,5 m, z zawar- wysokości około l m i szerokości podstawy tością fragmentów ceramiki i kamieni można około 8 m, najniższy jest od strony połud- zaobserwować również w licznych obrywach niowej. Z dwóch fos lepiej zachowała się we- w stromym zboczu od strony Wisty. Grodzisko wnętrzna o szerokości 4 m. Obiekt wznosi się jest porośnięte trawą i nie ulega obecnie nisz- na 6,5 m nad poziom przyległych doń bagni- czeniu (fot. 120—122). stych łąk i jest gęsto porośnięty starodrzewem Wyniki badań: W trakcie prac wykopalisko- i krzewami (fot. 123 i 124). wych odsłonięte warstwy kulturowe przy wa- Wyniki badań: W południowo-wschodnie j częś- le, uchwycono przy tym w rozsypisku kolejne ci grodziska, w profilu wykrotu, stwierdzono fazy jego rozbudowy (plan XX). W wewnętrz- występowanie intensywnie czarnej warstwy nej części grodu odkryto fragmenty drewnia- kulturowej z dużą zawartością węgli drzewnej zabudowy. W czasie badań stwierdzono, nych i polepy, wśród której znajdowały się że Vs lub nawet Vz grodziska została zniszczona bryły ze śladami ociosanych belek lub dranic. przez osunięcie się części cypla do Wisły. Źródła archeologiczne: ułamki naczyń glinia- Od -wschodu przylega do grodziska osada nych. podgrodowa. Chronologia: XII w. Zródla archeologiczne: ułamki naci/ń glinia- Literatura: Podkowińska 1924, s. 125—126; Ko- nych, kości zwierzęce. bendza 1924, s. 9—10; L. Rauhut 1957, s. 389— Źródła pisane: miejscowość wymieniona pod 390; Mapa grodzisk 1964, s. 46, 58. Ryć. 277. Zamczysko. Plan tachimetryczny grodziska r. 1065 jako Zacrocyn, Kochanowski, Codez Zbiory: PMA w Warszawie. diplomaticus, nr 22. Nr rej. ząb.: 755, data wpisania do rejestru Chronologia: XI—XIII w. 27 XII 1965 r. o rozmiarach około 90 X 75 m, leży na samej Literatura: Gawarecki 1828, s. 96; Jakimowicz Wlasność: Kampinoskiego Parku Narodowego. krawędzi dolinki. Wysokość otaczającego go wału sięga od tej strony, tj. od dna dolinki 1923, s. 217; Mapa grodzisk 1964, s. 46, 58. J. P. Zbiory: Wojewódzkiego Konserwatora Zabyt- 8 m, z innych stron 2,5 do 5 m. Wysokość wału zewnętrznego różna, średnio około 2—3 m. Gro- ków Archeologicznych na dawne woj. warszawskie. dzisko silnie zniszczone wskutek przeprowa- Wlasnośc: państwowa. dzenia kilku dróg gospodarskich, co wymagało rozkopania wału w wielu miejscach, oraz przez J. P. Hyc. 278. Zamczysko. Fragment naczynia glinianego, liczne wkopy i doły gospodarcze, widoczne za- ZAMCZYSKO, gmina Leoncin (d. pow. Nowy wg. L. Kauhulu Dwór Mazowiecki), woj. stołeczne warszawskie (dawniej jako Puszcza Kampinoska) ZWOŁA, gmina Miastków Kościelny (d. pow. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Modlin, Pas Garwolin), woj. siedleckie 39, Słup 31; dług. geogr. 20°35', szer. geogr. Lokalizacja: Mapa l : 100 000, ark. Zelechów, 52°30'. Pas 41, Słup 34; dług. geogr. 21°52'30", szer. Grodzisko zwane „Zamczyskiem" leży w za- geogr. 51°52'40". chodniej części Puszczy Kampinoskiej, na po- Grodzisko położone na wysokiej południo- łudniowej krawędzi zalesionego wału wydmo- wo-wschodniej krawędzi dolinki, którą pły- wego, u podnóża którego ciągną się rozległe nie strumyk wpadający do rzeki Wilgi, w od- bagna; w odległości 3,5 km na północny zachód ległości około 150 m na wschód od zabudowań od Grabiny, 2 km na północ od Wróblewa wsi l około 900 m na północny wschód od i 7 km na północny wschód od miejscowości ujścia strumyka. Nazwa miejscowa „Okopy Kampinos. Szwedzkie". Badania terenowe: powierzchniowe w 1923 r. Badania terenowe: weryfikacyjne i inwentary- (Z. Podkowińska); inwentaryzacyjne i weryfi- zacyjne w 1958 r. (A. Niewęgłowski); sondażo- kacyjne ZPAA w 1956 r. oraz badania powe badania wykopaliskowe ZPAA w 1967 r. wierzchniowe PMA w 1956 r. (L. Rauhut). (L. Paderewska). obiektu: Opis Grodzisko pierścieniowate o wy- Ryć. 276. Zamczysko (d. pow. Nowy Dwór Mazowiecki), Opis obiektu: Grodzisko dwudzielne o rozmia- miarach 34 X 40 m, otoczone dwoma wałami woj. stołeczne warszawskie. Lokalizacja grodziska na rach około 200.X 150 m, otoczsne wałem i fosą Hyc. 279 Zwo,a (d pow. Garwolin), woj. siedleckie, i dwiema fosami. Wał wewnętrzny ma wyso- mapie topograficznej (plan XXI). Wydzielony grodek wewnętrzny, Lokalizacja grodziska na mapie topograficznej Ryć. 282. Zwoła. Fragmenty naczyń glinianych równo na wałach, jak i na majdanie grodziska. następnie bardzo znacznie powiększony. Pod- Fosa zewnętrzna w dużym stopniu zniwelowa- stawę wału poszerzono do około 8 m, wysokość na wskutek orki. Grodzisko porośnięte jest wału dziś zachowana wynosi 2,5 m. Brak da- rzadkim lasem (fot. 125—127). nych, na podstawie których można by dokład- Wyniki badań: Objęto badaniami ogółem po- niej określić charakter konstrukcji wału wierzchnię około 40 m2. Przeprowadzono 7 wy- w pierwszej i drugiej fazie. W wypełnisku piyt- kopów szerokości l m wzdłuż jednej osi, przy kich zagłębień terenu po obu stronach wału na- czym wykopy I—V usytuowano na majdanie trafiono na kamienie, węgle drzewne i frag- gródka wewnętrznego, wykop VI przecinał wał menty ceramiki. Ułamki naczyń znaleziono gródka wewnętrznego (oczyszczono profil i po- również w nasypie wału. głębiono przekop w miejcu, gdzie przerwana Na majdanie zewnętrznej części grodziska była linia wału), a wykop VII wytyczono na (wykop VII) stwierdzono istnienie warstwy majdanie części zewnętrznej grodziska. Na te- kulturowej miąższości do 20 cm, pod którą od- renie gródka wewnętrznego stwierdzono istnie- słonięto okrągłą nieckowatą jamę (średn. 4,2 m, nie warstwy kulturowej miąższości 10—30 cm, głęb. 1,2 m), na której dnie w warstwie inten- z nielicznymi węgielkami drzewnymi, niemal sywnie czarnej ziemi wystąpiło skupisko ka- zupełnie bez zabytków. mieni oraz fragmenty naczyń i kości zwierzęce. W wykopie VI uzyskano pełny profil wału, Zródla archeologiczne: ułamki naczyń glinia- długości 17 m. Widoczne są w nim warstwy nych, kości zwierzęce. piasku i gliny, przedzielone kilkoma bardzo Zródla pisane: miejscowość wymieniona pod wyraźnie rysującymi się warstewkami węgla r. 1415 jako Vswola (Czerska, nr 410). drzewnego i popiołu; wszystko przykryte gruba, Chronologia: XI w. warstwą gliny. Po wewnętrznej stronie wału Literatura: Zaborski, Chelińska 1923, s. 131; wystąpiła warstwa osuwiskowa piaszczysto-gli- Mikulski 1937 a; 1937 b, s. 100—101; Nosek niasta, zawierająca kamienie, węgle drzewne 1951, s. 350; Mapa grodzisk 1964, s. 47, 63; i całe fragmenty spalonych belek, powstała Gajewski, Górska, Paderewska, Pyrgała, Szy- w wyniku zniszczenia umocnień obronnych. mański 1970, s. 169—170. Układ warstw świadczy, że istniały prawdo- Zbiory: IHKM PAN, Warszawa. podobnie dwie fazy drewniano-ziemnych umoc- Nr rej. ząb.: 276, data wpisania do rejestru nień obronnych grodu. W pierwszej fazie wał 14 IV 1961 r. był mniejszy, podstawa jego nie przekraczała Własność: prywatna. 3 m szerokości. Zniszczony przez pożar, został L. P. l 75

Lp Miejscowość Cimirui Dawny powiat Województwo

36 Lewiczyn Ifclsk Duży Grójce Radom Liszyno patrz Sfupno st. 1 Mieszki-Bardony patrz Hieńki-Karkuly 37. Miszewo Murowane Ilodzanów Mock Płock 38. Mokrzk (dawn. Uttowo) Bielsk Płock Płock Nakwasili patrz Wilkanowo 39. Nasielsk Nasielsk Pułtusk Ciechanów 40 Nidzgóra Kuczbork-Osada Żuromin Ciechanów Nieciecza patrz Niewiadoma ANEKSY 41. Niewiadoma (dawn. Grodzisk lub Nieciecza) Sabnie Sokołów Podlaski Siedlce ALFABETYCZNY WYKAZ GRODZISK 42. Orszymowo Mała Wieś Płock Płock 43. Osiek kolonia Błonie Pruszków stołeczne warszawskie Ostoje patrz Klimy 1 44. Ostrołęka ni. woj. Lp. Miejscowość Gmina Dawny powiat Województwo 45. Ostromęczyn Platerów Łosice Biała Podlaska 46. Parzeń Brudzeń Duży Płock Płock I. Barchów Lochów Węgrów Siedlce 47 Pieścidła Naruszewo Płońsk Ciechanów 2. Biele Sochocin Płońsk Ciechanów 48. Płock m- W"J- 3. Bieńki-Karkuly (dawn. Micszki-Bardony) Sońsk Ciechanów Ciechanów 49. Płońsk Płońsk Płońsk Ciechanów 4. Błonie Błonie Pruszków stołeczne warszawskie 50. Podebłocie Trojanów Ryki Siedlce 5. Bogurzyn Wiśniowo Mława Ciechanów 51. Podnieśno Suchożebry Siedlce Siedlce Bródno Stare patrz Warszawa-Bródno Stare 52. Proboszczewice Stara Biała Płock Płock 6. Brudzcń Duży Brudzeń Duży Płock Płock Puszcza Kampinoska patrz Zamczysko 7. Bulkowo Bulkowo Płock Płock 53. Raciąż Raciąż Sierpc Ciechanów Cekanowo patrz Słupno st. 1 54. Radzanów Radzą nów Mława Ciechanów 8. Chlebnia (dawn. Chlewnia) Grodzisk Mazowiecki Grodzisk Mazowiecki stołeczne warszawskie 55. Radzikowo st. 1 Czerwińsk n. Wisłą Płońsk Płock Chlewnia patrz Chlebnia 56. Radzikowo st. 2 Czerwińsk n. Wisłą Płońsk Płock 9. Chłopków Platerów Łosice Biała Podlaska 57. Radzymin Naruszewo Płońsk Ciechanów Chodów patrz Wyłazy 58. Ruda Tarnowska Wilga Garwolin Siedlce 10. Ciechanów m. woj. 59. Sarnowo Kuczbork-Osada Żuromin Ciechanów Czaple Ruskie patrz Czaple Szlacheckie 60. Serock Serock Nowy Dwór stołeczne warszawskie 11. Czaple Szlacheckie (dawn. Czaple Ruskie) Korczew Łosice Siedlce Mazowiecki 12. Czersk Góra Kalwaria Piaseczno stołeczne warszawskie 61. Sierpc Sierpc Sierpc Płock 13. Czołomyje (dawn. Stok Ruski) Mordy Siedlce Siedlce 62. Słupno st. 1 (dawn. Cekanowo lub Liszyno) Borowiczki Płock Płock Drwały patrz Wyszogród st. 2 63. Sochaczew Sochaczew Sochaczew Skierniewice 14. Dzięcioły (dawn. Woźniki pow. Siedlce) Łosice Łosice Biara Podlaska 64. Sońsk Sońsk Ciechanów Ciechanów 15. Dżwierzno (dawn. Goślice) Radzanowo Płock Płock 65. Stara Warka Warka Grójec Radom 16. Gostynin Gostynin Gostynin Płock Stok Ruski patrz Czołomyje Goślice patrz Dżwierzno 66. Stupsk Stupsk Mława Ciechanów 17. Górzno Górzno Garwolin Siedlce 67. Sypniewo Sypniewo Maków Mazowiecki Ostrołęka 18. Grodnia Mochowo Sierpc Płock 68. Szeligi Borowiczki Płock Płock 19. Grodzisk Mrozy Mińsk Mazowiecki Siedlce 69. Szreńsk Szreńsk Mława Ciechanów 20. Grodzisk Czerwin Ostrołęka Ostrołęka 70. Świerże Stary Lubotyń Ostrów Mazowiecka Ostrołęka 21. Grodzisk Zbuczyn Poduchowny Siedlce Siedlce 71. Tańsk-Przedbory Dzierzgowo Przasnysz Ciechanów Grodzisk (d. pow. Sokołów Podlaski) patrz Niewiadoma Uhowo patrz Mofcrzk 22. Grodzisk (dawn. Jarnice) Grebków Węgrów Siedlce 72. Unicrzyż Strzegowo-Osada Mława Ciechanów 23. Gródek Jabłonna Łącka Sokołów Podlaski Siedlce 73. Walim Stara Kornica Łosice Biała Podlaska 24. Grójec Grójec Grójec Radom 74. Warszawa-Bródno Stare m. stoi. 25. Grudusk Grudusk Ciechanów Ciechanów 75. Warszawa, Ogród Botaniczny (Jazdów?) m. stół. 26. Grzebsk Wieczfnia Kościelna Mława Ciechanów 76. Warszawa, Zamek Królewski m. stół. 27. Huszlew Huszlew Łosice Biała Podlaska 77. Wilkanowo (dawn. Nakwasin) Mała Wieś Płock Płock Jarnice patrz Grodzisk (d, pow. Węgrów) 78. Włodki Repki Sokołów Podlaski Siedlce Jazdów patrz Warszawa, Ogród Botaniczny 79. Wola Szydłowska (dawn. Wyszyny Kościelne) Stupsk Mława Ciechanó%v 28. Kaleń Sobolew Garwolin Siedlce Woźniki patrz Dzięcioły 29. Karniewo Regimin Ciechanów Ciechanów 80. Wyłazy (dawn. Chodów) Mokobody Siedlce Siedlce 30. Karwosiaki-Noskowice Brudzeń Duży Płock Płock 81. Wyszogród st. 1 Wyszogród Płock Płock 31. Klimy (dawn. Ostoje) Olszanka Łosice Biała Podlaska 82. Wyszogród st. 2 (dawn. Drwały) Wyszogród Płock Płock V 32. Kozłów Parysów Garwolin Siedlce Wyszyny Kościelne patrz Wola Szydłowska 33. Krajewo Wielkie Krzynowłoga Mała Przasnysz Ostrołęka 83. Zakroczym Zakroczym Nowy Dwór stołeczne warszawskie 34. Krzesk-Królowa Niwa Zbuczyn Poduchowny Siedlce Siedlce Mazowiecki 35. Krzymosze Mordy Siedlce Siedlce 17(1 177

f 1 ! ALFABETYCZNY WYKAZ DOMNIEMANYCH GRODZISK WYMAGAJĄCYCH WERYFIKACJI DIUKiA l-p. Miejscowość Gmina Dawny powiał Wojcwóil/.lmi SONDAŻOWYCH HAOAŃ WYKOPALISKOWYCH J ._ . _ i ~ " " i i 84. Zamczysko (dawn. Puszcza Kampinoska) Leoncin Nowy Dwór slolccznc warszawskie Lp Miejscowość Ciiniiiii Dawny powiat Wojewót,t/uvo Mazowiecki K5. Zwoła Miaslków Kościelny Garwolin Siedlce 1 Borowo Rościszewo Sierpc Płock WYKAZ GRODZISK WEDŁUG PODZIAŁU ADMINISTRACYJNEGO \S2. Brzozowo Nowe Dzierzgowo Przasnyw. Ciechanów >/V Gąsiorowi/na Niedzbór/ Ciechanów (pi7cdteni Cicdunóu Województwo bU-kkn podlaskie Mława) Gmina Huszlcw: Gmina Olszanka: Gmina Platerów: Gmina Stara Kornica: x/4. Karniewek Pokrzywnica Pułtusk Ciechanów 1. Huszlew 3. Klimy 4. Chłopków 6. Walim 5. Kamiszyn Bieżuń Żuromin Ciechanów Gmina Łosice: 5. Ostromcezyn 6. Pajki-Piaslów . Krzynowłoga Mała Przasnysz Ostrołęka 1. Dzięcioły 7. Popłacin, „Krzywy Borek" Nowy Duninów Gostynin Płock 8. Pułtusk (na terenie miasta, na prawym brzegu Narwi) Pułtusk Ciechanów Województwo ciechanowskie V9, Rostkowo Czernice Borowe Przasnysz Ciechanów 1. Ciechanów m. woj. Gmina Kuczbork- Osada: Gmina Regimin: Gmina Stupsk: Gmina Dzierzgowo: 15. Pieścidła Gmina Sońsk: 25. Szreńsk 14. Wiśniewo Ostrów Mazowiecka Ostrów Mazowiecka Ostrołęka 11. Tańsk-Przedbory 16. Radzymin 20. Bieńki-Karkuty Gmina Wieczfnia Koś- (przedtem Wyszków) Gmina Grudusk: Gmina Radzanów: 21. Sońsk cielna: 15. Zawady Dzierzgowo Przasnysz Ciechanów 12. Gnidusk 17. Radzanów Gmina Strzegowo-Osada: 26. Grzebsk 22. Unierzyż Gmina Wiśniewo: 27. Bogurzyn

Województwo ostrołęckie ALFABETYCZNY WYKAZ MIEJSCOWOŚCI WYKREŚLONYCH Z REJESTRU GRODZISK 28. Ostrołęka m. woj. Gmina Krzynowłoga Gmina Stary Lubotyń: Gmina Sypniewo: Gmina C/erwin: Mała: 31. Świcrże 32. Sypniewo j Podstawa wykreślenia i 29. Grodzisk 30. Krajewo Wielkie weryfika- ! Województwo płockie | ' sondażowe; - u i Lp. Miejscowość Gmina Dawny powiat Województwo badania i * Uwagi 33. Gostynin m. Gmina Bodzanów: Gmina Bulkowo: 49. Wilkanowo i dama po- ' 34. Płock m. woj. 3!'. Miszcwo Murowane 45. Bulkowo Gmina Mochowo: w"k°Pa- wierzchnio- 35. Sierpc m. Gmina Borowiczki: Gmina Czerwińsk 50. Grodnia liskowe wc 36. Wyszogród m., st. 1 40. Słupno st. 1 n. Wisłą: Gmina Radzanowo: 1 1 37. Wyszogród m., s(. 2 41. Szeligi 46. Radzikowo st. I 51. Dźwierzno 1. Bieżuń Bieżuń Żuromin Ciechanów L być może cho- Gmina Bielsk: Gmina Brudzeń Duży: 47. Radzikowo st. 2 Gmina Stara Biała: dzi o Karni- 38. Mokrzk 42. Brudzeń Duży Gmina Mała Wieś: 52. Proboszczewice S7yn (d. pow. 43. Karwosiaki — Noskowice 48. Orszymowo Żuromin), 44. Parzeń woi. Cie- Województwo radomskie chanów 53. Grójec m. Gmina Belsk Duży: Gmina Warka: 2. Boguszyn Czerwińsk n. Wisłą Płońsk Płock być może 54. Lewiczyn 55. Stara Warka chodzi o Ra- dzikowo st. 1 Województwo siedleckie (d. pow. Pło- Gmina Górzno: Gmina Miastków Koś- Gmina Parysów; 70. Podnieśno ńsk), woj. 56. Górzno cielny: 66. Kozłów Gmina Trojanów: Płock Gmina Grębków; 61. Zwoła Gmina Repki: 71. Podebłocie 3. Brwinów Brwinów Pruszków stołeczne + 57. Grodzisk Gmina Mokobody: 67. Włodki Gmina Wilga: • warszawskie Gmina Jabłonna Łącka: 62. Wyłazy Gmina Sabnie: 72. Ruda Tarnowska 4. Chorzelc Chorzelc Przasnysz Ostrołęka + 58. Gródek Gmina Mordy: 68. Niewiadoma Gmina Zbuczyn Podu- 5. Ciechanów-Tatary Ciechanów Ciechanów Ciechanów + Gmina Korczew: 63. Czołomyje Gmina Sobolew: chowny: 6. Czernice Borowe Czernice Borowe Przasnysz Ciechanów -f 59. Czaple Szlacheckie 64. Krzymosze 69. Kaleń 73. Grodzisk 7. Drążdżewo Krasnosielc Maków Mazowiecki Ostrołęka Gmina Lochów: Gmina Mrozy: Gmina Suchożebry: 74. Krzesk-Królowa Niwa 8. Dzierzgowo Dzierzgowo Przasnysz Ciechanów -(- 60. Barchów 65. Grodzisk ». Gołymin Gołymin Ośrodek Ciechanów Ciechanów + Województwo skierniewickie 10. Gostynin, „Dybanka" Gostynin Gostynin Płock + 75. Sochaczew m. 11. Grębków Grębków Węgrów Siedlce + 12. Gródkowo Wyszogród Płock Płock -r Województwo stołeczne warszawskie 13. Gutkowo Sońsk Ciechanów Ciechanów + 76. Błonie m. 79. m. stół. Warszawa, Ogród Gmina Błonie: Gmina Grodzisk Mazo- 14. Izdebno, Łaskarzew Garwolin Siedlce + 77. Serock Botaniczny (Jazdów?) 82. Osiek kolonia wiecki: „Łysa Góra" (przedtem Grodzisk 78. m. stół. Warszawa-Bród- 80. m. stół. Warszawa, Zamek Gmina Góra Kalwaria: 84. Chlebnia Mazowiecki)

no Stare Królewski 83. Czersk Gmina Leoncin: 15. Kęczewo_ Turza Mała Mława Ciechanów + 81. Zakroczym m. 85. Zamczysko 16. Kitki Dzierzgowo Przasnysz Ciechanów +

23 — Grodziska Mazowsza... JTS

j Podstawa wykreślenia

f werylika-

, sondażowe i v: , . b, l 'wagi Lp. Miejscowość Gmina Iluwny powiał w>,jcwój/.two b;lda„ia ^ ;| ;

wykopa- wiera;h,lio i liskowc i ! j

17. Klukowo Świercze-Koly PuUusk Ciechanów 18. Kobierniki Stara Biała Pfock Płock 19. Kobylniki Wyszogród Płock Płock 20. Kuczbork Kuczbork-Osada Żuromin Ciechanów (przedtem Mława) WYKAZ SKRÓTÓW ŹRÓDEŁ PISANYCH 21. Laski Lochów Węgrów Siedlce + 22. Latowicz Latowicz Mińsk Ma/owiecki Siedlce AD — Archiwum Diecezjalne Metryka Koronna — Metryka (Koronna i Maxowiuc- 23. Łęg Wicczfnia Kościelna M lawa Ciechanów AGAD — Archiwum Główne Akt Dawnych. ka), rkps w AGAD. 24. Łomnica Wodynic Siedlce Siedlce AG AD perg. — Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka ks. mazow. — Metryka księstwa mazowiec- 25. Łysakowo Grudusk Ciechanów Ciechanów dokumenty pergaminowe. kiego z XV—XV w., t. 1: Księga oznaczona 26. Miastków Miastków Garwolin Siedlce Czerska — Księga ziemi czcrskiej 1404—1425, [w:] nr 333 z lat 1417—1429, t. 2: Księga oznaczona Kościelny Najdawniejsze księgi sadowe, wyd. J. T. Lu- nr 334 z lat 1429—1433, wyd. A. Włodarski 27. Mogielnica Korczew Łosice Siedlce bomirski, Warszawa 1879. [w:] Pomniki Prau'n; wyd. przez Warszawskie (przedtem Soko- Jabłonowski — A. Jabłonowski, Podlasie, cz. I i II, Archiwum Główne, t. 5 i 6, Warszawa 1918 łów Podlaski) [w:] Źródła dziejowe, t. XVII, Warszawa 1903. i 1930. 28. Morzyczyn Sądowne Węgrów Siedlce + Joannis Dlugossi — Joannis Dlugossi seu Longini. Hi- Nowowiejski, Plock — A. J. Nowowiejski, Płock. Mo- 29. Okopy Nowa Sucha Sochaczew Skierniewice storiae Polonicae libri XII, t. l—5 (Opera nografia historyczna, wyd. 2. Płock 1930. (przedtem omnia t. 10—14), nakładem A. Przeździeckie- Plońska — Księga ziemska plońska, 1400—1417, [w:] Zakrzew) go, Kraków 1873—1879. Najdawniejsze księgi sądowe mazowieckie, 30. Pechem Ciechanów Ciechanów Ciechanów Kochanowski, Codex diplomaticus — Codex diploma- t. l, wyd. M. Handelsman, Warszawa 1920. 31. Poplacin, „Socha" Nowy Duninów Gostynin Płock + ticus et cormnemoTationum Masoviae gene- Polnoje sóbranije — Polnoje sobranije rv.sskich 32. Prażmów Wola Prażmowska Piaseczno stołeczne ralis, wyd. J. K. Kochanowski, Warszawa, letopisiej, t. 2, wyd, 2, St. Petersburg 1903. (przedtem Grójec^ warszawskie 1919. Teki Naruszewicza — Biblioteka im. Czartoryskich 33. Pułtusk (na lewym Pułtusk Pułtusk Ciechanów Lubomirski, Kodeks — Kodeks dyplomatyczny księ- w Krakowie, Teki Naruszewicza, rękopis. brzegu Narwi) stwa mazowieckiego, wyd, J. T. Lubomirski, Wolff, Zniszczone dokumenty - A, Wolff, Zniszczone 34. Rekawczyn Gozdowo Sierpc Płock "i Warszawa 1863. dokumenty Biblioteki Ordynacji Krasiń- 35. Różan Różan Maków Mazowieck Ostrołęka + Matricularum — Matricularum Regni Poloniae sum- skich [w:] Straty bibliotek i archiwów war- 36. Serock, „Cupel" Serock Nowy Dwór Ma- stołeczne maria excussis codicibus, ąui in Chartophy- szawskich w zakresie rękopiśmienniczych źró- zowiecki warszawskie lado Maccimo Varsoviensi asservantur con- deł historycznych, t. 3, Warszawa 1955, s. 177— 37. Słupno st. 4 Borowiczki Płock Płock + texuit indicesąue adicit, T. Wierzbowski, t. 2, 318. 38. Sobanice Naruszewo Płońsk Ciechanów Warszawa 1907. 39. Sobiekursk Karczew Otwock stołeczne warszawskie 40. Sobowo Brudzeń Duży Płock Płock + 41. Stara Biała Stara Biata Płock Płock + 42. Szydlowo Szydłowo Mława Ciechanów 43. Szydlówek Szydlowo Mława Ciechanów 44. Trzebuń Stara Biała Płock Płock 45. Turowice Jasieniec Grójec Radom 46. Tupadly Drobin Płock Płock 47. Urle Jadów Wołomin Siedlce + (przedtem Radzymin) 48. Wola Worowska Grójec Grójec Radom + 49. Wyszków Liw Węgrów Siedlce 50. Zembrów Sabnie Sokołów Podlaski Siedlce + dzonych w Płocki; w roku 1957, „NoUilki okrasili warszawskiego :a ruk !.fłiv?, WA, Płockie", nr 7. l. i). Gierlach B. 1929 a Sprawozdanie z działalności Państwowego 1966 Góra Zamkowa w Wyszogrodzie w świetle Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych prac wykopaliskowych w latach JD.jf) -1960, na okr(,-(i warszawski w W26 r., WA, WA, t. 31. Ł. 10. 1969 Zagadnienie lokalizacji pierwotnego <;rndu na 1929b Prahistoria Warszawy, odbitka z monografii terenie Zamku Króle1 wskicgo w Warszawie, Warszawa. WA, t. 34. 19H5 Sprawozdania - dziala Intiści Pa ńst wowcgo Gieysztor A. Muzeum Archeologicznego za J928 rok, WA, 1947 Początki osadnicze, [w:] A. GU-ysztor, t. 13. S. Herbst, E. Szwankowski, Kształty Warsza- 1939/1948 Okres wczesnohistoryczny, [w:| Prahistoria wy, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury", ziem polskich, Kraków. BIBLIOGRAFIA t. 9. Kiersnowska T. 1967 Dzialania wojenne Litwy w roku 1262 i zdo- 1971 Trzynastowieczna siedziba książęca w Blo- SKRÓTY CZASOPISM bycie Jazdowa [w:] Studia historyczne Sta- niu, Kwart. HKM, R. XIX. ni- 3. nisławowi Herbstowi.,., Warszawa. Kniss G. Kwart HKM — „Kwartalnik Historii Kultury Materiał- SA — „Sprawozdania Archeologiczne", Wro- 1968 Jazdów — poprzednik Warszawy, [w:] Liber 1939 Von Grenzen und Lrmdwehren in d. altpreu.s- nej", Warszawa claw—Warszawa—Kraków loscpho Kostrzewski octogenario a vcnera- sischen Londschnft Sassen, „Altpreussen", Bd. MW — ,,Materiały Wczesnośredniowieczne", W A — „Wiadomości Archeologiczne", War- toribus dicatus, Wrocław. 4, H. 2. Warszawa szawa Gloger Z. PA — ..Przegląd Archeologiczny", Poznań, 1881 Korespondencja do redakcji Biblioteki War- Kobcndza R. Wrocław szawskiej o odkryciach archeologicznych 1924 Projekt rezerwatu w Puszczy Kampinoskiej, w 1881 r., „Biblioteka Warszawska", t. 1. „Las Polski". Górska I. ,,Korespondent Płocki" LITERATURA 1963a Sprawozdanie z badań wykopaMskowych 1876 nr 29. w miejscowości Sypniewo, wow. Maków Ma- Krawczyk W. Antoniewicz J. konserwatora zabytków przedhistorycznych zowiecki, w 1961 r., SA, t. 15. 1949- Warka, ,,Ziemia", Ł. 23, nr 4/5. 1954 Grodzisko wczesnośredniowieczne w miejsco- okręgu warszawskiego za lata 1924—1926, 1963b L'Habitat rural du haui Moyen Agc dans la Krysiak K. 1956 Materiai zwierzęcy ,? wykopalisk w Brudme wości Wlodki, pow. Sokołów Podlaski, WA, WA, t. 10. partie nord-est de la Mazovie a la lumiere des recherches archeologiąues du villaqe de Starym kolo Warszawy, MW, t. 4. t. 20. Drozdowski M., Zahorski A. Sypniewo, distr. Maków Mazowiecki, [w:] Lcncewicz S. 1970 Początki osadnictwa w Sochaczewie i okolicy 1972 Historia Warszawy, Warszawa. I Międzynarodowy Kongres Archeologii Sło- w powiecie w okresie wczesnośredniowiecznym (do XIII „Echa Płockie i Łomżyńskie" 1912 Cmentarzysko grzebalne płoń- wiańskiej, t. 4, Warszawa. skim, ,Swiatowit" t. 10. wieku), [w:] Dzieje Sochaczewa i ziemi so- 1878 nr 73. f : 1968 Sprawozdanie z prac wykopaliskowych lu Syp- Lipiński T. chaczewskiej. Warszawa. Gajewski L. niecie, pow. Maków Mazotuiecki w latach 1343 Kronika Jazdowa do końca XVIII stulecia Antoniewicz J., Gozdowski M. 1970 Wstępne badania archeologiczne w miej- 1952 Wyniki badań powierzchniowych w dorzeczu 1964 i 1965, SA, t. 19. doprowadzona, „Biblioteka Warszawska", scoujosci Krzymosze, pow. Siedlce, WA, -górnego Orzyca, „Sprawozdania PMA", t. 4, 1969 Badania sondażowe na Farskiej Górze w Cie- t. 1. t. 35. z, 3/4. chanowie, WA, t. 34. Łuniewski T. Gajewski L., Górska I., Paderewska L., Pyrgala J., Eorkiewicz-Celińska A. Informator 1881 Brzegi i dolina rzeki Liwca, „Pamiętnik Fix-\' -q Szymański W. 1971 Osadnictwo Zawkrza w okresie książęcym* 1968 Informator Archeologiczny. Badania 1967 r., jograficzny", t. 2. 1970 Badania sondażowe grodzisk Mazowsza i Pod- „Studia i Materiały do Dziejów Ziemi Zaw- Warszawa. 1883 Cmentarzysko starożytne w Łużkach, gro- lasia w latach 1966—1968, SA, t. 22. . .r Q ' 1969 Informator Archeologiczny. Badania 1068 r., krzańskiej", t. 1. 7 dzisko w gubern t siedleckiej w pow. Soko- Gawarecki W. H. l\ H Erykczyński A. Warszawa. loujskim, „Pamiętnik Fizjograficzny", t. 3. 1823 •> Opis topogra/iczn o-historyczny Ziemi Wyszo- 1880 Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych 1970 Informator Archeologiczny. Badania 1969 r., Mapa grodzisk grodzkiej na teraz w Obwodzie i Wojewódz- Warszawa. 10 roku 1878, „Zbiór Wiadomości do Antro- 1964 Mapa grodzisk w Polsce, praca zbiorowa pod twie Płockim pclożoney, Warszawa. 1971 Informator Archeologiczny. Badania 1970 r., pologii Krajowej", t. 4. red. W. Antoniewicza i Z. Wartołowskiej, 1828 O starożytnych zamkach t okopach w woje- Warszawa. Buczek -Płachtowa B. Wrocław—Warszawa—Kraków. wództwie Płockim egzystujących, Pamiętnik 1972 Informator Archeologiczny. Badania 1971 r., 1969 Badanie wykopaliskowe w Raciążu, pow. Materiały historyczny Płocki, Warszawa. Warszawa. Sierpc, w 1967 r., WA, t. 34. 1900 Materiały do mopy archeologicznej. Materiały 1971 Badania archeologiczne na grodzisku wczes- 1830 Okopy starożytne pod wsią Proboszczcwicami, Jakimowicz R. do mapy gubernii Płockiej, „Swiatowit", nośredniowiecznym w Raciążu, pow. Sierpc, w pobliżu Piocfca, Pamiętnik historyczny 1916 Warszawa i jej okolice w czasach przedhi- t. 2. 1968 r.. WA, t. 36. Płocki, Warszawa. storycznych, Warszawa. Matusik J., Miszalski J. Bujak F. 1840 Słowiańszczyzna, Orszymowo. Wspomnienia 1921 a Sprawozdanie z poszukiwań archeologicznych, 1969 Stanowiska archeologiczne w dolinie Utraty 1949 Skąd przyszli Radymicze i Wiatycze na Ruś?, historyczne, „Magazyn Powszechny Użytecz- „I. Archiwum Nauk Antropologicznych Towa- pod Błoniem, „Fotointerpretacja w geografii", „Swiatowit", t. 20. nych Wiadomości", R. 7, z. 7. rzystwa Naukowego Warszawskiego", t. l, nr 7. Cofta A. 1852 Wiadomości historyczne o okopach starodaw- nr 2. Mikulski J. 1951 Wyniki badań na grodzisku wczesnośrednio- nych nad Wisłą między miastem Wyszogro- 1921 b Sprawozdanie z dzialalnosci Państwowego 1936 Jeszcze o grodziskach w powiecie siedleckim, wiecznym w Bloniu, pow. Grodzisk Mazo- dem a wsią rządowa. Drwały w powiecie i gu- C/rzędu Konserwatorskiego na okręg war- „Życie Podlasia", t. 3, nr 50/52. wiecki w latach 1949—51, MW, t. 3. bernii plockiej istniejących, „Biblioteka War- szawski-północny, WA, t. 6. w sprawie ochrony grodzisk w pół- Dowgird T. szawska", t. 2. 1923 Sprawozdanie z dzialalnosci Konserwatora 1937 a Memoriał 1889 Wiadomości o zabytkach przedhistorycznych Gąssowski J. Państwowego Zabytków Przedhistorycznych nocnej części woj. lubelskiego (rękopis), Ar- V") w pow. mlawskim z badań w r. 1886, „Zbiór 1957 Wyniki badań archeologicznych przeprowa- na okręg warszawski w 1922 r., WA, t. 8. chiwum PMA, Wiadomości do Antropologii Krajowej", t. 13. dzonych w Płocku w roku 1956, „Notatki 1925 Sprawozdanie z działalności Państwowego 1937b Grodziska 10 powiecie siedleckim, PA, t. 6, Drewko M. Płockie", nr 3/4. Konserwatora Zabytków Przedhistorycznych z. 1. 1929 Sprawozdania z działalności państwowego 1958 Wyniki badań archeologicznych przeprowa- 183

193Vc Grodzisko we wsi Grodzisk nad Liwcem. Podwińska Z. 19hl Sprawozdanie z badań archeologicznych S wiechowska A. Glos w spraw/e ochrony pewnego zabytku 1951 Osadnictwo r