POLSKA AKADEMIA NAUK ACADEMJE POLONAISE DES SCIENCES INSTYTUT HISTORII KULTURY MATERIALNEJ INSTITUT D'HISTOIRE DE LA CULTURE MATERIELLE ENCEINTES FORTIFIEES GRODZISKA DE LA MASOYIE ET DE LA PODLACHIE MAZOWSZA I PODLASIA (W GRANICACH DAWNEGO WOJEWÓDZTWA WARSZAWSKIEGO) (DANS LES LIMITES ADMINISTRATIYES DE L'ANCIENNE YOiYODIE DE YARSOYIE) NAPISALI PAR IRENA GÓRSKA, LUDMIŁA PADEREWSKA, JERZY PYRGAŁA, WOJCIECH SZYMANSKI IRENA GÓRSKA, LUDMIŁA PADEREWSKA, JERZY PYRGAŁA, WOJCIECH SZYMANSKI oraz et LESZEK GAJEWSKI I ŁUCJA OKULICZ LESZEK GAJEWSKI, ŁUCJA OKULICZ WROCŁAW • WARSZAWA'- KRAKÓW -GDAŃSK ' ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH •• WROCŁAW • WARSZAWA • KRAKÓW • GDAŃSK WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK ZAKŁAD NARODOWY IMIENIA OSSOLIŃSKICH 1976 WYDAWNICTWO POLSKIEJ AKADEMII NAUK Sekretarze Redakcji IRENA GÓRSKA, .LUDMIŁA PADEREWSKA SPIS TREŚCI Słowo wstępne 7 Introduction 11 Grodziska. Badania i materiały 15 Aneksy: Alfabetyczny wykaz grodzisk .174 Wykaz grodzisk według podziału administracyjnego .... 176 Alfabetyczny wykaz domniemanych grodzisk wymagających we- Większość planów pomiarowych grodzisk ryfikacji drogą sondażowych badań wykopaliskowych . 177 dostarczył Wojewódzki Konserwator Zabytków Archeologicznych Alfabetyczny wykaz miejscowości wykreślonych z rejestru gro- STEFAN WOYDA dzisk 177 Wykaz skrótów źródeł pisanych 179 Bibliografia . 180 Mapę wykonał Index des illustrattons 184 HENRYK GÓRSKI Fotografie 194 Plany (pod opaską) Mapa (pod opaską) Okładkę projektował STANISŁAW KORTYKA raiT-IRSTIIf WAHSZ' INSTYTUT ARCHEOLC II 00-023 V,V.rsvawa ul. v.i . k 10 TeL 27-07-49; 27-33-62 Redaktor Anna Kotulowa Redaktor techniczny Lddia Samarin Prlnted In Polana Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1976. Nakład: 650 egz. Objętość: ark. wyd. 31,10, ark. druk. 24,13 + 27 wkl. Papier druk. sata. kl. III, M g, 61X 86. Oddano do składania 19*XI 1975 r. Podpisano do druku 18 X 1978, 'Druk ukończono w paź- dzierniku 19-s r. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. nr 2495/75 — L-I1 — Cena zł 115.— TABLE DES MATIERES SŁOWO WSTĘPNE Prefacc 7 Introduction (dans la langue frangaise) 11 Publikacja niniejsza jest próbą przedstawie- 1950,' 1953; t. IV, Warszawa 1959; t. V, Wroc- Enceintes fortifićes. Recherches et documents 15 nia dotychczasowego stanu badań nad grodzi- ław—Warszawa—Kraków—-Gdańsk 1972), Pol- Annexes: skami, znajdującymi się w administracyjnych ski środkowej (J. Kamińska, Grody wczesno- Index des eneeintes fortifiees 174 granicach dawnego województwa warszawskie- średniowieczne ziem Polski środkowej na tle Listę des enceintes fortifiees selon la diyision administrative . .176 go *. Adresowana jest ona do specjalistów ar- osadnictwa, Łódź 1953), Pomorza (J. Olczak, Index des supposees enceintes fortifiees exigeant un verification cheologów i historyków, zajmujących się dzie- K. Siuchniński, Zródla archeologiczne do stu- au moyen de fouilles archeologiąues 177 jami Mazowsza i Podlasia. Korzystać z niej diów nad wczesnośredniowiecznym osadnict- Index des localites rayees de la listę des enceintes fortifiees 177 będą także mogli w szerokim zakresie wszyscy wem grodowym na terenie województwa kosza- Listę des abreviations des sources ecrites 179 miłośnicy reliktów przeszłości, działacze spo- lińskiego, t. I—III, Poznań 1966, 1968, 1970: Blbliographie 180 łeczni, którym bliska jest ochrona przed zagładą W. Łosiński, J. Olczak, -K. Siuchniński, tytuł Index des illustralions (dans la langue francaise) 184 pomników kultury narodowej, a których bezin- jak wyżej, t. IV, Poznań 1971), Małopolski Tableaux des photographies apres 194 teresowna i ofiarna działalność przyczyniła się (A. Kunysz, Grodziska w województwie rze- Plans (sous bandę) w niemałym stopniu do ich zachowania na oma- szowskim, Materiały i Sprawozdania Rzeszow- Carte (sous bandę) wianym obszarze. skiego Ośrodka Archeologicznego za rok 1966, Przedstawione opracowanie nie jest pierwszą Rzeszów 1968, s. 25—87; A. Żaki, Archeologia tego rodzaju publikacją. Grodziska, jako wy- Małopolski wczesnośredniowiecznej, Kraków raźnie widoczny na powierzchni ziemi ślad 1971; E. Dąbrowska, -Wielkie grody dorzecza działalności człowieka, od dawna już zwracały górnej Wisiy, Wrocław—Warszawa—Kraków— uwagę badaczy. Przykładem tego są dotychcza- Gdańsk 1973) oraz podjęcie pierwszej próby sowe publikacje grodzisk Śląska (J. Żurowski, skartowania całego dotychczasowego dorobku R. Jakimowicz, Atlas grodzisk i zamczysk Ha- badań nad grodziskami na ziemiach polskich skich, Kraków 1939; M. i T. Kaletynowie, J. Lo- (Mapa grodzisk w Polsce, praca zbiorowa pod dowsH, Grodziska wczesnośredniowieczne woje- red. W. Antoniewicza i Z. Wartołowstóej, Wroc- wództwa wrocławskiego, Wrocław—Warsza- ław—Warszawa—Kraków 1964). wa—Kraków 1968), Wielkopolski (W. Kowalen- Grodziska Mazowsza i Podlasia powstały ko, Grody i osadnictwo grodowe Wielkopolski w wyniku wieloletnich prac badawczych grupy wczesnohistorycznej, Poznań 1938; W. Hen- archeologów — pracowników Zakładu Polskiego sel, Studia nad osadnictwem Wielkopolski Atlasu Archeologicznego (ZPAA) Instytutu Hi- wczesnohistorycznej, t. I—III, Poznań 1948, storii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk. Przy realizacji tych prac nawiązano współpracę z Wojewódzkim Konserwatorem Za- * Wobec reorganizacji podziału administracyjnego bytków Archeologicznych na woj. warszawskie. kraju — jaka nastąpiła l czerwca 1975 r., kiedy praca Punktem wyjścia do pracy były źródłowe ma- była już gotowa do produkcji — powstała konieczność teriały archiwalne zebrane przez działającą zmiany pierwotnego tytułu: Grodziska województwa w ramach Kierownictwa Badań nad Początkami warszawskiego. Zdajemy sobie sprawę, że obecny tytuł: Grodziska Mazowsza i Podlasia, nie jest w pełni ade- Państwa Polskiego Pracownię Inwentaryzacji kwatny do zawartości pracy. W tekście jak też w spi- Grodzisk pod kierunkiem Z. Wartołowskiej. sach grodzisk uwzględniono nowy podział admini- Z chwilą powstania Zakładu Polskiego Atlasu stracyjny, dla łatwiejszego jednak korzystania z pu- Archeologicznego IHKM PAN przygotowana zo- blikacji przy nazwach miejscowości pozostawiono przynależność do dawnych powiatów. stała makieta opracowania wybranych grodzisk polskich, klór;j poddano dyskusji ogółnośrodo- Tabele przedstawiające badania n;id grodziskami Zródla archeologiczne — najważniejsze za- wybór zdjęć fotograficznych, przedstawia- wiskowej na I Sesji Archeologicznej IHKMPAN dawnego woj. warszawskiego bytki uzyskane v, toku archeologicznych badań jących panoramę obiektu oraz jego najcharak- w 19f>5 r. Na podstawie posiadanej, nałożonej wykopaliskowych i powierzchniowych. terystyczniejsze elementy (fot. na końcu tomu); Tabela l już w Pracowni Inwentaryzacji Grodzisk karto- Źródła pisane — najstarsza wzmianka źród- wybór dokumentacji rysunkowej badań wy- teki powstał długofalowy program badań nad Grodziska objęte sondażowymi badaniami łowa dotycząca samego grodu lub miejscowości, kopaliskowych, przedstawiający przekroje i rzu- grodziskami ówczesnego województwa warszaw- wykopaliskowymi przez ZPAA . 47 w której znajduje się grodzisko. W tym za- ty poziome elementów warstwy kulturowej skiego. Podstawowym założeniem metodycznym Grodziska objęte systematycznymi bada- kresie korzystano ze współpracy z dr Anną (ryć. w tekście lub plan pod opaską); tego programu była pełna weryfikacja i in- niami wykopaliskowymi przez ZPAA .'! Borkiewicz-Celińską, mgr. Kazimierzem Pacu- wybór rysunków materiału zabytkowego wentaryzacja wszystkich zarejestrowanych Grodziska objęte sondażowymi badaniami skim, prof. dr. Jerzym Wiśniewskim z Pracowni (ryć. w tekście). w kartotece obiektów oraz przeprowadzenie na wykopaliskowymi przez inne placówki 9 Atlasu Historycznego Polski Instytutu Historii Materiał ilustracyjny pochodzący z badań nich sondażowych badań wykopaliskowych Grodziska objęte systematycznymi bada- PAN (materiały pochodzą z kartoteki Słownika sondażowych jest prezentowany w większym w celu zweryfikowania ich obronnego charak- niami wykopaliskowymi przez inne historyczno-geograficznego Polski średniowiecz- wyborze niż z badań systematycznych, maja.- teru i uzyskania podstaw dla określenia chro- placówki 7 nej) oraz z prof. dr. Adamem Wolfiem. cych własne publikacje monograficzne. nologii. Pracę rozłożono na trzy etapy: Grodziska nie objęte badaniami wykopa- Chronologia — datowanie obiektu na pod- Załączona mapa zbiorcza w podziałce 1. W okresie 1957—1960 przeprowadzono liskowymi 16 stawie źródeł archeologicznych i pisanych oraz l : 500 000 daje obraz rozmieszczenia grodzisk w terenie weryfikacje i inwentaryzacje 150 Grodziska dziś nie istniejące .... 3 chronologia śladów starszego osadnictwa. na obszarze dawnego województwa warszaw- stanowisk zanotowanych w kartotece jako razem grodzisk zweryfikowanych . 85 Literatura — wybór najważniejszych publi- skiego z uwzględnieniem ich chronologii. obiekty obronne. kacji, dotyczących obiektu, przedstawiony skró- Uzupełnienie pracy stanowią indeksy gro- 2. W okresie 1965.—1968 przeprowadzono na Tabela 2 towo. Bibliografia w pełnym brzmieniu znaj- dzisk w układzie alfabetycznym oraz według 52 obiektach sondażowe badania wykopaliskowe Grodziska zweryfikowane 85 duje się na końcu pracy. podziału administracyjnego. Nadto załączono (w tym badania 5 stanowisk nie potwierdziły Domniemane grodziska wymagające wery- Zbiory — dane dotyczące miejsca przecho- zestawienia obiektów — domniemanych gro- istnienia tam grodzisk). Na 16 grodziskach prac fikacji drogą sondażowych badań wy- wywania materiału zabytkowego i dokumen- dzisk oraz miejscowości, które zostały wykreś- takich ze względu na