Powiat Mławski

Tradycja Mazowsza powiat mławski

Przewodnik subiektywny

Mazowiecki Instytut Kultury Warszawa 2016 Autor: Autor:S³awomir Kordaczuk Leszek Zygner T³umaczenie na jêzyk angielski: TłumaczenieMarek Czekañski na język angielski: Marek Czekański Redaktor serii: RedaktorAlicja Jankiewicz serii: (MCKiS) Alicja Jankiewicz (MIK) Redakcja: Redakcja:Ma³gorzata Gucman, Krzysztof Gucman Rafał Sarna Redakcja techniczna: ProjektTomasz i Grochowskiopracowanie DTP: Jacek Szymański Zdjêcia: Zdjęcia:S³awomir Kordaczuk Grzegorz Dawid Żak Wykorzystano równie¿ zdjêcia Krzysztofa Cabaja, Dariusza Dybciaka, Adolfa Ganiewskiego (Gancwola), Boles³awa Sadowskiego, Grzegorz Szczerbaciuka. Zdjêcia zabytkowych przedmiotów oraz fotograﬁ e archiwalne pochodz¹ ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Siedlcach, Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach i prywat- Wnych książce kolekcji: wykorzystano Jana Aleksandrowicza, także zdjęcia W³odzimierza ze zbiorów Urzędu Bieguñskiego, Miasta Ma³gorzatyMława, Muzeum Borkowskiej, Ziemi ZawkrzeńskiejTadeusza Groszka, w Mławie, S³awomira Stacji Kordaczuka,Naukowej im. Alicji Prof. Kowalczyk,St. Herbsta w Adama Mławie, Krzeskiego, Państwowej Bogus³awa Wyższej SzkołyMitury. Zawodowej w Ciechanowie, Parafii św. Stanisława, biskupa i męczennika w Mławie, Krzysztofa Polakowskiego, Jacka Szymańskigo, Łukasza Zalewskiego, Grupy Nieformalnej „MławaOpracowanie – Miasto graﬁ Zabytkowe”. czne serii: Studio Komar, www.komar.com.pl

ISBN 978-83-63427-96-2978-83-63427-14-6 ISBN 978-83-63957-09-4 © Copyright by Mazowiecki Instytut Kultury and authors © Copyright by Mazowieckie Centrum Kultury i Sztuki and S³awomir Kordaczuk

Wydawca:Wydawcy: MazowieckiMazowieckie Instytut Centrum Kultury Kultury i Sztuki ul. Elektoralna 12 00-139 Warszawa www.mik.waw.plwww.mckis.waw.pl

Druk:Agencja Drukarnia Wydawnicza TINTA, „Egros” Działdowo s.c. www.drukarniatinta.plul. Korotyñskiego 23 lok. 56 02-123 Warszawa tel./fax 22 823 48 78 e-mail: biuro@egros. pl

2 Tradycja Mazowsza 2 Tradycja Mazowsza powiat siedlecki.indd 2 2013-11-30 14:49:28 Spis treści

Od Wydawcy ...... 5

Od Autora ...... 7

Warunki naturalne i podział administracyjny ...... 10

Zarys dziejów powiatu mławskiego ...... 16 Od czasów najdawniejszych do końca średniowiecza ...... 17 Epoka nowożytna ...... 21 XIX i XX wiek ...... 25

Dziedzictwo kulturowe regionu ...... 31 Kapliczki i krzyże przydrożne ...... 34 Mławska Kolej Dojazdowa ...... 38 Fortyfikacje bojowe z 1939 r...... 39 Mauzoleum Żołnierzy Września ...... 41 Pozostałości niemieckiego poligonu wojskowego w Nosarzewie ...... 41 Zapomniane nekropolie ...... 43 Zwyczaje i obrzędy ludowe ...... 47 Strój ludowy ...... 55 Nazewnictwo ...... 56 Herby i symbolika samorządowa ...... 58 Ciekawe postacie związane z powiatem mławskim ...... 59

Przewodnik subiektywny po powiecie mławskim ...... 71 Bogurzyn ...... 72 Bońkowo Kościelne ...... 73 Dąbek ...... 74 Dąbrowa ...... 75 Drogiszka ...... 76 Dzierzgowo ...... 77 Grzebsk ...... 79 Kuklin ...... 81 Lipowiec Kościelny ...... 82 Mława ...... 84 Niedzbórz ...... 101 Piegłowo ...... 102 Radzanów ...... 103 Ratowo ...... 105 Rzęgnowo ...... 107 Strzegowo ...... 108 Stupsk ...... 110 Szreńsk ...... 111 Szydłowo ...... 115 Unierzyż ...... 117

Powiat mławski 3 Wieczfnia Kościelna ...... 118 Wiśniewo ...... 119 Wojnówka ...... 120 Wyszyny Kościelne ...... 121 Żmijewo Kościelne ...... 122 Żurominek Kapitulny ...... 123

Oferta turystyczna i kulturalna ...... 125 Informacja turystyczna ...... 125 Gospodarstwa agroturystyczne ...... 126 Muzea i kolekcje ...... 127 Szlaki turystyczne i wycieczkowe ...... 128 Imprezy regionalne ...... 130 Zespoły kultywujące tradycje powiatu ...... 134 Potrawy regionalne ...... 136

Welcome to Mława County ...... 138

Illustrations ...... 140

Indeks geograficzny ...... 144

Słowniczek pojęć ...... 146

Wybrane pozycje bibliograficzne ...... 147

4 Tradycja Mazowsza Od Wydawcy

d 2004 roku Mazowiecki Instytut Kultury wiedzę w tym zakresie, sięgając do publikacji, O(dawniej Mazowieckie Centrum Kultury których tytuły autorzy zamieszczają w Biblio- i Sztuki) publikuje kolejne tomy z serii Trady- grafii. Książka zawiera też Indeks geograficz- cja Mazowsza. Są to monograficzne opracowa- ny, a na końcu Słowniczek pojęć, które wy- nia prezentujące walory historyczne i etnogra- magają zdefiniowania lub objaśnienia (wyrazy ficzne powiatów województwa mazowieckiego. oznaczone w tekście kolorem). Cel jest ambitny, a przy tym trudny – nie tyl- W tym miejscu konieczne są uściślenia ko ze względu na liczbę tomów, jakie chcemy określeń użytych w tytule serii Tradycja Ma- wydać w całym cyklu, ale przede wszystkim ze zowsza. Przewodnik subiektywny. względu na założenia merytoryczne. Mówiąc o tradycji, trzeba uwzględnić wie- Docelowo planujemy wydanie 38 tomów, le elementów – wzorce społeczne, obyczaje, odpowiadających liczbie powiatów w woje- kulturę duchową, charakterystyczne wytwory wództwie mazowieckim. Nie wykluczamy też kultury materialnej – wszystko, co ukształto- publikowania w ramach serii Tradycja Ma- wane w przeszłości, trwa do dziś. Kultywowa- zowsza dodatkowych tomów okazjonalnych nie tradycji polega na przekazywaniu z poko- lub tematycznych: nawiązujących do obcho- lenia na pokolenie istotnych dla danej zbioro- dzonych rocznic, przypominających sylwetki wości wartości kulturowych. znanych i cenionych osób związanych poprzez Sam tytuł serii Tradycja Mazowsza rów- urodzenie lub działalność z Mazowszem, nież traktujemy umownie, trzeba pamiętać omawiających w sposób przekrojowy lub syn- bowiem że granice administracyjne zwykle tetyczny pewne zagadnienia charakterystycz- nie pokrywają się idealnie z historycznie ne dla regionu. ukształtowanymi krainami Polski. W kolej- W publikacjach z serii Tradycja Mazowsza nych tomach serii prezentowane są powiaty Czytelnicy odnajdą opisy najwartościowszych położone w województwie mazowieckim, elementów dziedzictwa kulturowego, przypo- które obejmuje – poza Mazowszem – rów- mnienie wydarzeń historycznych, uwagi doty- nież ziemie innych regionów: część Podlasia czące współczesnych walorów danego obszaru. oraz ziemię radomską. Z kolei pewne obszary W każdym tomie zamieszczamy Przewodnik historycznie mazowieckie znalazły się poza subiektywny – prezentację miejscowości wy- granicami naszego województwa, np. ziemia branych przez autora, a także część zatytuło- łomżyńska. waną Oferta kulturalna i turystyczna – z pro- Podtytuł serii Przewodnik subiektywny pozycjami tras wycieczkowych po powiecie, określa przyjęty przez nas indywidualny spo- opisami potraw regionalnych, itp. Również sób prezentowania regionu. Całość prac doku- turyści zagraniczni powinni być usatysfakcjo- mentacyjnych i wydawniczych przewidywana nowani informacjami w języku angielskim: jest na kilka lat, założyliśmy więc, że różni wyczerpującym streszczeniem zawierającym autorzy wyeksponują inne elementy tradycji. wiedzę niezbędną dla pełnej prezentacji po- Tę różnorodność i subiektywizm opisu w powiatu, tłumaczeniem podpisów ilustracji. szczególnych tomach serii traktujemy jako jej Zdajemy sobie sprawę, że nie jesteśmy dodatkowy walor. w stanie omówić wszystkich zagadnień histo- Dużym atutem serii jest aktualność danych rycznych, społecznych i kulturowych, prze- na temat „kondycji tradycji” w danym powie- szłości i współczesności regionu oraz dziejów cie. Cykl wydawniczy nie jest długi, więc ob- poszczególnych miejscowości. Zaintereso- serwacje, opisy i wnioski autora Czytelnik po- wani Czytelnicy bez trudu rozszerzą swoją znaje już po kilku miesiącach.

Powiat mławski 5 Zamiarem omawianej serii wydawniczej ności, ginące zawody. Zadaniem autorów jest jest ukazywanie różnorodności i bogactwa opisanie tych elementów dziedzictwa kultu- dziedzictwa kulturowego województwa ma- rowego, które w sposób szczególnie wyraźny zowieckiego. By to osiągnąć, trzeba zaprezen- świadczą o przeszłości tych ziem i które mają tować przeszłość obecną we współczesności, znaczenie dla dzisiejszej świadomości histo- a więc przede wszystkim zabytki architektury, rycznej społeczeństwa. zdobnictwo ludowe, pewne niematerialne dobra kultury, nazewnictwo, tradycyjne umiejęt- Wydawca

1 Widok na Wkrę w Strzegowie

6 Tradycja Mazowsza Od Autora

owiat mławski leżący przy granicy histo- przeszłości, nadal obecnych we współczesno- Prycznych ziem Mazowsza zajmuje wyjąt- ści, oraz poznawania bogactwa, które składa kowe miejsce wśród powiatów północnoma- się na szeroko rozumianą tradycję powiatu zowieckich. Na jego terenie bowiem krzyżo- mławskiego i dawnej ziemi zawkrzeńskiej. wały się przez wieki ważne szlaki handlowe, Niniejsza książka nie jest przeznaczona a także ścierały się różne wpływy polityczne, jedynie dla pasjonatów przeszłości, miłośni- gospodarcze, kulturowe i religijne. Wpłynęło ków kultury ludowej czy też potencjalnych to na ukształtowanie się specyficznej tradycji turystów, którzy zawitają na teren powiatu kulturowej tych ziem, której nieodłącznym mławskiego. Jest to przede wszystkim praca elementem był fenomen pogranicza. Wy- przydatna dla osób, które chcą zdobyć jak naj- znaczał on główne momenty dziejowe po- więcej informacji na temat tego interesujące- wiatu mławskiego, decydował o jego rozwoju go regionu. Służą temu także pomieszczone i znaczeniu (nie tylko gospodarczym), a tak- w książce zdjęcia, wykonane (w większości że przyciągał coraz to nowe grupy osadników. na potrzeby niniejszej publikacji) przez Grze- Wpływał też na specyficzny sposób bycia jego gorza Żaka, absolwenta fotografii dziennikar- mieszkańców – często niezrozumiały dla osób skiej Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej z innych terenów Polski, a nawet pozostałych w Ciechanowie i Mławie. Nie wolno bowiem ziem mazowieckich, ukształtowanych w nie- zapominać, że w tego rodzaju publikacjach fo- co odmiennej tradycji kulturowej. tografia jest nie tylko cennym uzupełnieniem Dlatego dobrze się stało, że w ukazującej się narracji autora, lecz także samodzielnym źró- już od ponad dziesięciu lat serii wydawniczej dłem do poznania przeszłości i teraźniejszo- Mazowieckiego Instytutu Kultury zatytuło- ści, a także istotnym czynnikiem wiążącym wanej Tradycja Mazowsza przyszedł czas na emocjonalnie człowieka z jego najbliższym wydanie publikacji na temat powiatu mław- środowiskiem życiowym, z obecnym i daw- skiego. Podtytuł – Przewodnik subiektywny – nym obrazem jego małej ojczyzny, z jej niepo- wskazuje, że w żadnym razie nie mamy tu do wtarzalnymi elementami zabudowy i kultury, czynienia z monografią powiatu, lecz ze swo- a także obyczajowości mieszkańców i ich wie- istym przewodnikiem po jego dziejach, boga- lorakich związków z otaczającą przyrodą. tej tradycji kulturowej oraz dokonaniach wielu pokoleń jego mieszkańców. Jest to więc próba wspólnego z Czytelnikiem odkrywania śladów Życzę przyjemnej lektury

Powiat mławski 7 8 Tradycja Mazowsza Wieczfnia Kościelna

Dzierzgowo Lipowiec Mława Kościelny Szydłowo

Wiśniewo

Szreńsk Stupsk

Radzanów

Strzegowo

2 Mapa powiatu mławskiego 3 Powiat mławski na mapie województwa mazowieckiego

Powiat mławski 9 Warunki naturalne i podział administracyjny

4 5

4 Widok spod Lipowca Kościelnego 5 Łany pól pod Szreńskiem 6 Piaszczysta droga w okolicach Lipowca

iemie dzisiejszego powiatu mławskie- i Pojezierza Mazursko-Warmińskiego. Na jego Zgo leżą na terenie Niziny Mazowieckiej, obszarze znajduje się mezoregion nazywany w północno-zachodniej części województwa Wzniesieniem (Wyniesieniem) Mławskim, mazowieckiego. Od strony północnej obszar ten stanowiący obszar przejściowy od Wysoczy- graniczy z powiatami działdowskim i nidzic- zny Ciechanowskiej do Wysoczyzny Nidzic- kim, należącymi obecnie do województwa war- kiej. Stanowi on łagodnie pochyloną w kierun- mińsko-mazurskiego, od wschodu – z powiatem ku południowym wysoczyznę polodowcową, przasnyskim, od południa – z powiatami ciecha- o różnych wypukłych formach (moreny czoło- nowskim i płońskim, a od zachodu – z powiatem we, kemy, ozy), co nadaje temu terenowi pew- żuromińskim. Łączna długość granic powiatu ną malowniczość, odróżniającą go od typowe- mławskiego wynosi ponad 207 km, przy czym go dla Mazowsza terenu równinnego. Nic więc najdłuższa jest granica z powiatem ciechanow- dziwnego, że opisy Mazowsza mławskiego od- skim (ponad 57 km), najkrótsza zaś z powiatem najdujemy zarówno na kartach Nocy i dni Ma- płońskim (13 km). Granica z powiatami dział- rii Dąbrowskiej, jak i w opowiadaniach Józefa dowskim i nidzickim (55 km) stanowi zarazem Opatoszu, ojca żydowskiej noweli historycz- fragment granicy między województwami ma- nej, rodem z okolic Mławy. Widoki mławskie zowieckim a warmińsko-mazurskim. obecne są na obrazach Wojciecha Piechow- Pod względem geograficznym powiat mław- skiego, znanego malarza wywodzącego się ski leży na styku Nizin Środkowopolskich z Nosarzewa Borowego w gminie Szydłowo.

10 Tradycja Mazowsza Co bardziej wyrobieni melomani słyszą mławskie bory były wówczas miejscem osied- mławskie impresje w twórczości muzycznej lania się bartników, zrzeszonych w organiza- Tekli Bądarzewskiej, nazywanej „Chopinem cje bartne, których na Mazowszu nie brakowa- w spódnicy”. ło (najbardziej znani byli bartnicy z Puszczy Obecnie teren powiatu mławskiego obej- Kurpiowskiej). Dziś po dawnych puszczach muje powierzchnię 1182 km. Blisko 73% i dąbrowach pozostało niewiele. W drzewosta- powierzchni powiatu zajmują użytki rolne, nie tutejszych lasów dominuje sosna (oko- z czego ponad 47% to grunty orne, co przez ło 75%), świerk stanowi zaledwie 5% całej wieki wpływało i nadal wpływa na sytuację powierzchni leśnej, rzadko zaś występuje tu społeczno-zawodową mieszkańców tych modrzew. Wśród drzew liściastych przeważają ziem. Rolnictwo wraz z produkcją rolną jest brzoza i dąb, rzadziej natomiast spotkać moż- wciąż podstawową dziedziną gospodarki na klony, lipy, graby, topole oraz olchy. Wśród w regionie. Prawie 20% powierzchni powiatu zwierząt leśnych najwięcej żyje saren, dzików, to lasy i grunty leśne, stanowiące w większości zajęcy i lisów, rzadziej pojawiają się jelenie, pozostałość dawnej Puszczy Mławskiej, która a sporadycznie – między innymi w okolicach w średniowieczu i na progu czasów nowożyt- Mławy – spotkać można łosie. Do rangi pro- nych była naturalną granicą między dawnym blemu urasta występowanie bobra, gatunku Mazowszem a Prusami. Jak pisał lustrator chronionego, który na terenie gmin Wieczfnia dóbr mławskich z 1565 r.: jest ku Mławie czy Lipowiec Kościelny jest dziś poważnym puszczy niemało, jest jej w objazd mila albo zagrożeniem dla równowagi ekologicznej oraz mało więcej, drzewo w niej dobre, wielkie, do miejscowych upraw. budowania i do barci godne, jest i dębiny nie- Ważnym elementem krajobrazu są rzeki mało, i barci po trosze. Nic więc dziwnego, że oraz pozostałości dawnych bagien, na czele

7 Zima w mławskim lesie

Powiat mławski 11 8

8 Mławka zimą

z Błotami Niemyje, rozciągającymi się na pół- można podziwiać nie tylko kilkaset gatunków nocny wschód od Mławy, skąd bierze swój po- roślin, lecz także wiele chronionych i rzadkich czątek rzeka Orzyc. W dawnych wiekach była już w Polsce gatunków zwierząt, jak na przy- to kolejna po Puszczy Mławskiej naturalna kład orła bielika, bociana czarnego czy motyla granica Mazowsza. Liczne w tym rejonie torfo- czerwończyka nieparka. Ostatnio coraz więcej wiska jeszcze do niedawna były eksploatowa- na tym terenie bobrów, gatunku jeszcze do ne przez miejscową ludność, pozostając źród- niedawna zagrożonego. łem podstawowego surowca grzewczego. Do Klimat Mazowsza mławskiego jest dość najważniejszych cieków wodnych na terenie zróżnicowany, co związane jest ze stosunkowo powiatu należą: rzeka Wkra, z jej najwięk- częstym na tym obszarze przemieszczaniem szym lewobrzeżnym dopływem Mławką, na się frontów atmosferycznych i zmianami mas której zbudowano sztuczny zbiornik wodny – powietrza. Średnia temperatura roczna wynosi Zalew Ruda koło Mławy, a także rzeka Orzyc, około 7–7,5°C, a skrajne miesięczne wartości prawobrzeżny dopływ Narwi, wraz z jej dopły- wynoszą około –4,2°C w styczniu oraz 17,8°C wem Wieczfnianką. W zlewni Wkry znajduje w lipcu. Średnia opadów jest dość niska i waha się osiem rezerwatów przyrody, z czego cztery się w granicach 530–576 mm. Najmniej opa- leżą w granicach powiatu mławskiego. Są to: dów występuje zimą oraz na początku wiosny, Olszyny Rumockie i Barania Góra na terenie natomiast najwięcej notuje się ich od maja do gminy Lipowiec Kościelny, Dębowa Góra na września, z kulminacją w lipcu. pograniczu województwa mazowieckiego (gm. Obecnie na stałe w powiecie mławskim Lipowiec Kościelny) i mazursko-warmińskie- zamieszkuje ponad 74 tys. ludzi, co stanowi go (gm. Iłowo-Osada), a także Dolina Mławki około 1,5% populacji województwa mazo- na terenie gminy Szreńsk. W rezerwatach tych wieckiego. Najmniejsze średnie zaludnienie

12 Tradycja Mazowsza 9 10

9 Zimowy krajobraz leśnej polany w Niedziałkach 10 Widok na Mławę występuje w gminie Dzierzgowo (61 osób na Tak jak w przeszłości, tak również obecnie 1 km2), największe zaś w Mławie (852 osoby Mazowsze mławskie jest terenem, przez któ- na 1 km2). Wielkim wyznawaniem demogra- ry przebiega wiele szlaków komunikacyjnych, ficznym – nie tylko zresztą dla tego powiatu a Mława jest ważnym węzłem drogowym i ko- – są zmniejszający się z roku na rok przyrost lejowym – tu przecinają się drogi z Warszawy, naturalny, a także emigracja ludności. Ob- Gdańska, Płocka, Ciechanowa, Przasnysza, cokrajowców przybywa, ale nie stanowią oni Działdowa i Żuromina. Przez powiat mław- w powiecie mławskim grupy zbyt licznej. ski przebiegają linia kolejowa łącząca War- Wśród mniejszości etnicznych trzy społecz- szawę z Trójmiastem, będącą częścią magi- ności wyraźnie dzisiaj się wyróżniają i zwią- strali europejskiej E-67 (Gdańsk–Wiedeń), zane są głównie ze stolicą powiatu. Pierwsza a także droga krajowa nr 7, łącząca stolicę z nich to Romowie, którzy od wieków pojawia- Polski z Wybrzeżem. Ponadto Powiatowemu li się na tym terenie i mimo różnych, niekiedy Zarządowi Dróg w Mławie podlegają 64 drogi ciężkich doświadczeń (np. zajścia antycygań- powiatowe o łącznej długości ponad 493 km. skie w czerwcu 1991 r.), mieszkają tu do dziś, Od 1915 r. aż do połowy lat 90. minionego co świadczy o ich wielorakich związkach z tu- wieku przez teren powiatu biegła linia kolei tejszą społecznością. Druga grupa to Ukraińcy, wąskotorowej (Mławska Kolej Dojazdowa), którzy coraz częściej przybywają na teren po- łączącej Mławę z Przasnyszem. W 1994 r. wiatu mławskiego w poszukiwaniu pracy oraz jej układ przestrzenny został wpisany do re- lepszych warunków życia niż w ich ojczyźnie jestrów zabytków ówczesnego województwa stojącej w obliczu wojny domowej. Trzecia zaś ciechanowskiego. grupa to Koreańczycy, którzy pojawili się na Gałęzią gospodarki najsilniej reprezen- terenie powiatu 15 lat temu – stanowią głów- towaną w powiecie jest rolnictwo (głów- nie kadrę kierowniczą i inżynierską związaną nie hodowla drobiu) oraz przetwórstwo z miejscowym przemysłem elektronicznym. spożywcze. Ponadto na podkreślenie za- Wśród kwestii demograficznych ważna jest sługuje przemysł elektroniczny, skupiony też stopa bezrobocia w powiecie, która wynosi głównie w stolicy powiatu (LG Electronics obecnie ponad 15%, co jest dużym problemem wraz z przedsiębiorstwami wytwarzający- dla władz samorządowych. Optymizmem mi podzespoły na potrzeby firmy), warte napawa natomiast fakt, że większość miesz- wymienienia są także branża budowlana, kańców powiatu to ludzie młodzi. Ponad 62% obuwnicza i liczne przedsiębiorstwa usłu- mieszkańców to osoby w wieku produkcyj- gowe. Wśród branż reprezentowanych przez nym, a kolejne 21% to dzieci i młodzież. podmioty prywatne dominują działalność

Powiat mławski 13 11

11 Małe jeziorko w Podkrajewie pod Mławą

handlowa, usługi budowlane, transportowe na powiaty i gminy. Powiat mławski, wcho- oraz mechaniczne. dzący w skład guberni płockiej, obejmował Pod względem administracyjnym podział od tej pory tylko jedno miasto (Mławę), gdyż Mazowsza na województwa, ziemie i powiaty inne miejscowości ziemi zawkrzeńskiej pra- ukształtował się w XV–XVI w. Początki powia- wa miejskie utraciły, oraz 14 gmin wiejskich tu mławskiego sięgają pierwszych dziesięcio- z siedzibami w Dąbrowie, Dębsku, Kosinach, leci XV w. W epoce staropolskiej stanowił on Mostowie, Niechłoninie, Ratowie, Rozwo- część ziemi zawkrzeńskiej, należącej do księ- zinie, Stupsku, Szczepkowie, Turzy Małej, stwa (województwa) płockiego. Właśnie wtedy Unierzyżu, Wieczfni Kościelnej (siedziba Mława wyrosła na stolicę całej ziemi. Także gminy mławskiej wiejskiej), Zielonej Mław- w okresie reform stanisławowskich w 2. poł. skiej i Zieluniu. W okresie II Rzeczypospo- XVIII w. była ona siedzibą Komisji Porządko- litej powiat mławski znalazł się w granicach wej Cywilno-Wojskowej dla trzech powiatów: województwa warszawskiego i obejmował mławskiego, szreńskiego i niedzborskiego. także zachodnie tereny dzisiejszego powia- W wyniku pruskiej reformy administracyjnej tu żuromińskiego. Po 1945 r. należał znowu z lat 1797–1799 powiat mławski znalazł się de- do województwa warszawskiego. Poza Mła- partamencie płockim i swoimi granicami ob- wą do powiatu tego należało dziewięć gmin: jął dawny powiat mławski, a właściwie niemal Iłowo-Osada, Radzanów, Strzegowo-Osada, całą ziemię zawkrzeńską, a także powiat sier- Stupsk, Szreńsk, Szydłowo, Turza Mała, pecki (część ziemi płockiej). Niewiele zmian Wieczfnia Kościelna i Wiśniewo. W wyniku w tym zakresie przyniósł okres Księstwa War- reformy z 1975 r. powiaty zostały zlikwido- szawskiego i Królestwa Polskiego. Dopiero re- wane, a region znalazł się w województwie forma administracyjna z lat 1867–1868 wpro- ciechanowskim. Na nowo powiat mławski wadziła nowy podział ówczesnych guberni został utworzony – jako część województwa

14 Tradycja Mazowsza 12

12 Mapa powiatu mławskiego z Atlasu geograficznego ilustrowanego Królestwa Polskiego Józefa Michała Bazewicza (1907) mazowieckiego – w wyniku reformy admi- Szydłowo, Wieczfnia Kościelna, Wojnówka, nistracyjnej z 1999 r. Obecnie w jego gra- Wyszyny Kościelne, Żmijewo Kościelne), de- nicach znajdują się jedna gmina miejska kanatu strzegowskiego (Dąbrowa, Niedzbórz, (Mława), będącą zarazem stolicą powiatu, Radzanów, Strzegowo, Unierzyż, Żurominek a także dziewięć gmin wiejskich: Dzierzgo- Kapitulny) oraz dwie parafie dekanatu dzierz- wo, Lipowiec Kościelny, Radzanów, Strzego- gowskiego (Dzierzgowo i Grzebsk). Obok Ko- wo, Stupsk, Szreńsk, Szydłowo, Wieczfnia ścioła rzymskokatolickiego najliczniejszymi Kościelna i Wiśniewo. Wśród gmin wiej- wspólnotami wyznaniowymi w regionie są skich najwięcej sołectw posiada Strzegowo, obecnie Chrześcijański Zbór Świadków Jeho- najmniej zaś Lipowiec Kościelny. Poza gmi- wy oraz Kościół Wolnych Chrześcijan. ną miejską w Mławie najbardziej rozbudo- W wielu miejscach pozostały trwałe ślady waną infrastrukturę kulturalno-turystyczną zamieszkiwania tych terenów przez wspól- ma gmina Strzegowo. noty żydowską, ewangelicką i prawosławną. Poza administracją państwową warto też Najliczniejsza wśród nich była wspólnota wspomnieć o administracji kościelnej tego te- wyznawców religii mojżeszowej, którzy przy- renu, która obejmuje parafie dekanatu mław- byli na tereny powiatu mławskiego pod koniec skiego (Bogurzyn, Dębsk, Lipowiec Kościel- XV w. i zamieszkiwali tu dość licznie aż do ny, Mława – parafie św. Stanisława, biskupa czasów II wojny światowej, kiedy to większość i męczennika, św. Jana Kantego, NMP Królo- mazowieckich Żydów stała się ofiarami nie- wej Polski i Świętej Rodziny, Stupsk, Szreńsk, mieckiego terroru.

Powiat mławski 15 Zarys dziejów powiatu mławskiego

13 Fragment mapy Polski Andrzeja Pograbki z 1570 r. przedstawiający Mazowsze

owiat mławski już od czasów średniowie- mazowiecki Siemowit IV zastawił ją Krzyża- Pcza był nierozerwalnie związany z dawną kom za sumę 4600 kop groszy praskich. Co ziemią zawkrzeńską. Nazwa tej ziemi, nie najmniej od początku XV w. wspomniana zie- związana z żadnym ośrodkiem grodowym, mia obejmowała trzy powiaty sądowe: szreń- ale z konkretnym terenem i utworzona od ski, mławski oraz sulerzyski (od 1513 r. niedz- położenia za rzeką Wkrą (patrząc od strony borski). W tym czasie Zawkrze stanowiło rów- stołecznego Płocka), to jedyna tego rodzaju nież odrębną jednostkę administracji kościel- nazwa ziemi na Mazowszu. Jako jednostka nej (dekanat zawkrzeński), którego stolicą administracji państwowej Zawkrze stanowi- początkowo był Kuczbork (tu jest wymieniony ło część księstwa płockiego. Po raz pierwszy dziekan zawkrzeński w 1429 r.), a następnie jako wyodrębnione terytorium tegoż księstwa Mława. W 1506 r. po reformie administracyj- ziemia zawkrzeńska (Sakrze) pojawiła się nej przeprowadzonej przez bp. Erazma Ciołka w dokumencie z 23 listopada 1384 r., wy- z dawnego dekanatu zawkrzeńskiego powstały stawionym w Brodnicy, w którym książę dwa mniejsze: mławski i szreński.

16 Tradycja Mazowsza Od czasów najdawniejszych do końca średniowiecza

im na mapie administracyjnej pojawił miejscowych Kozielskiem. Grody te odgry- Nsię powiat mławski, jego tereny – jak wały rolę strażnic wojskowych, broniących świadczą badania archeologiczne – były za- granic państwa Piastów, a zarazem były cen- siedlone przez człowieka od co najmniej kilku trami lokalnej administracji książęcej i ko- tysięcy lat. Pierwsi przybysze pojawili się tu ścielnej. W osadach podgrodowych, leżących bowiem w środkowej epoce kamienia, zwanej w sąsiedztwie ważnych szlaków handlowych mezolitem (8000–4500 lat p.n.e.), a najstar- wiodących do Prus, organizowano targi, gdzie sze osadnictwo skupiało się w dolinach rzek, dokonywano wymiany towarowo-pieniężnej. wzdłuż których biegły też szlaki handlowe. Jako ciekawostkę można podać odnotowaną Jeden z tych szlaków łączył Mazowsze z Ce- w aktach procesu polsko-krzyżackiego z 1413 r. sarstwem Rzymskim, o czym świadczą skarby wzmiankę o jednej ze średniowiecznych osad monet rzymskich z terenu powiatu mławskie- targowych, określonej jako wieś Krępa zwa- go. Z kolei odkryte w Modle, Dąbku i Stupsku na Targowe, leżącej w pobliżu drogi łączącej cmentarzyska z okresu rzymskiego, z bogatym mazowieckie Kęczewo z krzyżackimi Rywo- wyposażeniem grobów kultury przeworskiej cinami, a prowadzącej na północ przez Kurki i wielbarskiej, dowodzą ciągłości rozwoju cy- do Działdowa, na południe zaś do Szreńska, wilizacyjnego tych terenów w pierwszych wie- z przedłużeniem do Płocka i Wyszogrodu. kach naszej ery. W XIII w. tereny ziemi zawkrzeńskiej były nękane najazdami plemion pruskich, jaćwie- skich i litewskich. Ataki te doprowadziły do zniszczenia i upadku najstarszych grodów książęcych w tym terenie. Dopiero w XIV w. udało się położyć kres fali niszczycielskich najazdów pogan, ale ceną tego było między innymi wytyczenie nowej granicy między Mazowszem a Państwem Zakonu Krzyżackie- 14 go w Prusach, kosztem dawnych posiadłości

14 Naczynia gliniane kultury łużyckiej ze zbiorów Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie

W X w. obszar późniejszego powiatu mław- skiego znalazł się w obrębie państwa Piastów, stanowiąc granicę ich władztwa i sąsiadując od północy z terenem zamieszkałym przez plemiona Prusów. Dla wzmocnienia granic wzniesiono na tym terenie sieć grodów obronnych, z których cztery znane są z tzw. falsyfi- katu mogileńskiego, czyli dokumentu wystawionego rzekomo przez Bolesława Śmiałego około 1065 r. dla klasztoru benedyktynów 15 w Mogilnie (stąd jego nazwa). Grodami tymi są: Szreńsk, Grzebsk, Stupsk oraz ciągle jesz- 15 Kamień w Przychodzie koło Szreńska, cze niezidentyfikowany Osielsk, który część na którym – według ludowego przekazu badaczy utożsamia z obecnym wzgórzem – miał odpoczywać św. Wojciech cmentarnym w Mławie, nazywanym przez

Powiat mławski 17 chełmińskim po obu stronach granicy mazowiecko-krzyżackiej – Działdowo (1344), Ni- dzica (1381), Szreńsk (1383), Kuczbork (1384), Radzanów (ok. 1400), Bieżuń (1406), Janowo (1421) i Mława (1429). Intensywna od poł. XIV w. akcja kolonizacyjna oraz konieczność połączenia wszystkich tych ośrodków wy- godniejszymi niż wcześniej szlakami, a także procesy modernizacyjne z okresu zastawów ziemi zawkrzeńskiej na przełomie XIV i XV w. doprowadziły do trwałych zmian w północnej części Mazowsza. Ich punktem kulminacyjnym, ważnym przede wszystkim w aspekcie politycznym, było ostateczne odzyskanie Za- wkrza przez księcia Siemowita IV na mocy pokoju toruńskiego z 1411 r. Jak wykazują naj- 16 nowsze badania, okres zastawów krzyżackich 16 Pieczęć Stanisława Grada ze Szreńska przyniósł ożywienie gospodarcze, zwłaszcza z widocznym w środku wyobrażeniem herbu w północnej strefie ziemi zawkrzeńskiej, które Dołęga (początek XV w.) zaowocowało między innymi lokacją Mław- ki (występującej z źródłach pisanych już od mazowieckich, na mocy układu bratiańskiego 1413 r.) oraz Mławy (znanej ze źródeł pisanych z 1343 r. Rozwijająca się od poł. XIV w. kolo- od 1426 r.), wokół których skupiały się gospo- nizacja terenów nadgranicznych doprowadziła darka leśna, młynarstwo oraz eksploatacja do założenia po stronie krzyżackiej wielu wsi złóż rudy darniowej. Za zmianami politycz- położonych tuż przy nowej granicy, niekie- nymi i gospodarczymi przyszły też reformy dy na obszarze starszych wsi mazowieckich, administracyjne, w wyniku których powstał a także do procesu lokacji miejskich na prawie powiat mławski.

17 List Jakuba Świnki z Chojnowa do komtura ostródzkiego Wolframa von Sausenheima (1432)

18 Tradycja Mazowsza Najstarsze wzmianki na temat tego powia- w Mławie, co jest ważnym argumentem tu zachowały się w dwóch źródłach sądowych przemawiającym za istnieniem wówczas po- z początku XV w. Są to zapiski z księgi ziem- wiatu mławskiego z jego nowym centrum skiej płońskiej (1412) oraz z tzw. księgi wyszyń- sądowo-administracyjnym. skiej, stanowiącej fragment ksiąg sądowych Po lokacji Mławy na prawie chełmińskim zawkrzeńskich (1418), z których wynika, że (13 lipca 1429 r.) znaczenie tego miasta ówczesne sądy ziemskie dla obszaru później- ogromnie wzrosło. Poświadczają to liczne do- szego powiatu mławskiego odbywały się nie kumenty książęce, a także listy rady miejskiej w Mławie (której wtedy zapewne jeszcze nie Mławy do rajców Gdańska z XV w., zachowane było), ale w sąsiednich Wyszynach, leżących do dziś w zbiorach Archiwum Państwowego obok grodziska w Woli Szydłowskiej. Jeszcze w Gdańsku. Także dokumenty i listy krzyżac- w dokumencie sądu zawkrzeńskiego w spra- kie, przechowywane obecnie w Tajnym Archi- wie rozgraniczenia dóbr w Bogurzynie, Głuż- wum Państwowym Fundacji Pruskiego Dzie- ku i Rumoce, wydanym na sądzie w Szreńsku dzictwa Kulturalnego w Berlinie, które dotyczą 26 lutego 1425 r., zapisano, że odtąd sąd między innymi zjazdów granicznych mazo- przenosi miejsce swoich posiedzeń do Wy- wiecko-pruskich odbywających się w Mławie szyn. Ale już w następnym roku, a dokład- (m.in. w 1445 i 1475 r.) na mocy postanowień nie 2 lipca 1426 r., sąd ziemski obradował pokoju brzeskiego z 1435 r., a także głośnej

18 List księcia Janusza Mazowieckiego do wielkiego mistrza krzyżackiego Henryka von Richtenberga w sprawie zjazdu granicznego w Mławie (1475)

Powiat mławski 19 19

19 Dawna granica rosyjsko-pruska w Pepłówku przy dawnym szlaku drożnym z Mławy do Nidzicy (początek XX w.)

sprawy przemytu soli pruskiej przez miesz- zamieszkana głównie przez drobną szlachtę, czanina działdowskiego, którego transport zo- której metryka wydaje się starsza niż całej zie- stał zajęty w mławskiej komorze celnej z pomi zawkrzeńskiej i powiatu mławskiego. lecenia starosty płockiego w 1498 r., świadczą Po śmierci książąt Siemowita VI i Władysła- o wzroście znaczenia miasta i rozwoju tutej- wa II (1462) powiat mławski wraz z całą ziemią szej domeny książęcej. Nic więc dziwnego, że zawkrzeńską pozostawał przez parę miesięcy teren ten zaczął przyciągać nie tylko miesz- we władaniu księżnej Katarzyny, najmłodszej kańców innych regionów Mazowsza, lecz tak- córki Siemowita IV. Potem przeszedł na włas- że osadników zza pruskiej granicy oraz lud- ność książąt z linii czersko-warszawskiej, na- ność żydowską, która w 1507 r. posiadała już tomiast po śmierci księcia Janusza II (1495), w Mławie własną gminę starozakonną (kahał) wraz z całym księstwem płockim, został włą- i płaciła podatki na rzecz skarbu królewskiego. czony do Korony. Od tej pory w królewskim W okresie średniowiecza ważną rolę na te- mieście Mławie istniało starostwo niegrodo- renie powiatu mławskiego odgrywali przedsta- we, którego dzierżawcy (starostowie niegro- wiciele miejscowej szlachty. To tu znajdowały dowi) zarządzali miejscową domeną królew- się siedziby rodowe szlachty mazowieckiej, ską. Ważnym źródłem dochodu była wówczas jak chociażby Szreńsk i Strzegowo należące do mławska komora celna, której podlegały trzy rodu Dołęgów, Kuczbork będący własnością inne komory, znajdujące się w Długokątach, Ogończyków, Radzanów przynależny do Praw- Nicku oraz Lubowidzu. To właśnie dzięki cłu dziców, a także Grzebsk będący w późnym pobieranemu na granicy z krzyżackimi Prusa- średniowieczu jedną z wielu na Zawkrzu wła- mi, a także rozwojowi gospodarczemu książę- sności ziemskich rodu Świnków czy Wieczf- cej domeny oraz lokalnego rzemiosła Mława nia pozostająca w rękach szlachty herbu Prus. stała się w tym okresie najważniejszym ośrod- Z kolei w północno-wschodniej części powia- kiem miejskim całej ziemi zawkrzeńskiej, tu mławskiego (parafia Wieczfnia i Grzebsk), wyprzedzając pod tym względem inne miasta a także częściowo w powiecie przasnyskim (pa- o znacznie starszej metryce, jak chociażby rafia Janowo) rozciągała się kraina Poborzan, Szreńsk czy Kuczbork.

20 Tradycja Mazowsza Epoka nowożytna

ierwsza połowa XVI w. to czas wyjątkowo dzisiaj gałęzi rzemiosła warto tu wskazać pi- Pintensywnego rozwoju powiatu mławskie- wowarstwo, które prężnie rozwijało się zwłasz- go. Mimo dość dotkliwych zniszczeń w czasie cza w królewskiej Mławie. Według lustracji wojny pruskiej w 1521 r., kiedy oddziały wiel- z 1565 r. w mieście działalność prowadziło aż kiego mistrza krzyżackiego Albrechta Hohen- 140 piwowarów. Beczki z piwem mławskim zollerna spaliły doszczętnie Mławę i Kuczbork w XV w. trafiały między innymi na zamek (co zanotował ku pamięci potomnych pisarz krzyżacki w pobliskim Działdowie, gdzie obok miejski w księdze radzieckiej Szreńska), roz- piwa nidzickiego, gdańskiego i lidzbarskiego woju gospodarczego i kulturowego powiatu serwowano je braci zakonnej. Jeszcze w po- mławskiego nie dało się zahamować. Szcze- łowie XVII w. jako najlepsze w Polsce, jasne gólnie było to widoczne w Mławie, która i mocne, ważone na wodzie z miejscowych źró- w 2. poł. XVI w. liczyła już 2500 mieszkańców, deł, zachwalał je Ulrich von Werdum, podró- podczas gdy inne miasta nie posiadały nawet żujący przez Prusy i Polskę. Nie tylko jednak 1000 mieszkańców: Szreńsk – ok. 800, Radza- piwo mławskie, lecz także wyroby szewskie nów – ok. 500, Kuczbork – ok. 200. Rozwojo- i skórzane, lniane płótna oraz dobrodziejstwa wi Mławy sprzyjały przede wszystkim położe- miejscowej puszczy (drewno, popiół, dziegieć nie przy ważnym szlaku handlowym prowa- i miód) trafiały w tym czasie do wielu zagród dzącym z Rusi do Prus oraz liczne przywileje i domostw leżących za pruską granicą. Kwitł królewskie nadawane miastu od poł. XV do też handel hodowanymi na Zawkrzu końmi, końca XVIII w. o czym świadczą zachowane do dziś tutejsze nazwy terenowe typu Rozgard czy Rozgar- ty (od niem. Rossgarten ‘pastwisko, łąka dla koni’). Wzrostowi koniunktury gospodarczej w tym okresie towarzyszył rozwój społeczno-kultu- ralny mławskiego Mazowsza. Dowodzą tego w części tylko zachowane – w późniejszym okresie przebudowane – kościoły parafialne z XV–XVI w. (Dzierzgowo, Lipowiec Kościelny, Mława, Szreńsk), a także nieistniejące już gotyckie rezydencje możnowładcze z tego okresu (Szreńsk, Radzanów). Warto też wskazać na fundacje mieszczańskie, jak chociażby ratusz w Mławie (poł. XVI w.) czy miejscowy kościół pw. św. Wawrzyńca ufundowany przez rodzi- nę Zagórnych (2. poł. XVI w.), które dowodzą dość dobrej kondycji finansowej zawkrzeń- 20 skiego mieszczaństwa, a zwłaszcza patrycja- tu wywodzącego się po części z okolicznych rodów szlacheckich. Przenikanie ówczesnych 20 Pieczęć miejska Mławy z połowy XVI w. prądów kulturowych na mławskie Mazowsze pozostawiło również trwałe ślady w postaci W XVI w. kwitło w całym powiecie lokalne późnogotyckich figur z XV w. (Pieta Szreń- rzemiosło, którego rynkiem zbytu były nie tyl- ska oraz figury Matki Bożej z Dzieciątkiem ko mazowieckie domostwa, ale również słyn- i św. Leonarda z kościoła w Grzebsku), a tak- ne jarmarki pruskie. Wśród zapomnianych już że renesansowej płyty fundacyjnej z kościoła

Powiat mławski 21 w Lipowcu Kościelnym (1532) czy płyty na- grobnej Feliksa Szreńskiego z kościoła w Szreń- sku (1546). O żywych kontaktach kulturalnych i inte- lektualnych Zawkrza z ówczesnymi ośrod- kami nauki polskiej i europejskiej świadczy wzrastająca od 2. poł. XV w. liczba studiują- cych na uniwersytetach synów szlacheckich i mieszczańskich pochodzących z powiatu mławskiego. Palmę pierwszeństwa przyznać wypada wybitnemu humaniście Stanisławo- wi Grzebskiemu h. Świnka, pochodzącemu z Grzebska, profesorowi Uniwersytetu Kra- kowskiego, nazywanemu przez współczes- nych „filozofem w życiu i obyczajach”. Swo- im przykładem pociągnął on wielu innych, którzy w tym czasie wyjeżdżali do Krakowa, a także na uniwersytety włoskie i niemieckie. Rosło także zainteresowanie nowinkami religijnymi płynącymi z różnych części Pol- ski, zwłaszcza z sąsiednich Prus. Świadczą o tym sprawy sądowe zwolenników husytyzmu z poł. XV w., któremu sprzyjał między innymi pleban ze Strzegowa, Jan z Cywina, a także właściciel dóbr strzegowskich, Zawi- 21 sza syn Stanisława ze Strzegowa. Po wybuchu reformacji głośna była z kolei sprawa księdza 21 Dawny zbór ewangelicki w Mławie wybudowany Jana z Mławy (1529), który porzuciwszy sutan- w 1870 r. nę, z powodzeniem głosił kazania luterańskie i pociągnął za sobą wielu mieszczan, a później została niemal doszczętnie spalona. Wedle lu- ożenił się w Prusach jako pastor. stracji z 1664 r. w Mławie pozostało jedynie Złoty wiek w dziejach powiatu mławskiego, 41 domów, choć w 1616 r. było ich jeszcze 316. jakim niewątpliwie możemy nazwać okres od Dwa lata po najeździe szwedzkim znowu poja- 2. poł. XV do końca XVI w., nie trwał jednak wiła się w okolicy zaraza, która zebrała krwa- nieprzerwanie. Stopniowy spadek koniunk- we żniwo. Jeszcze gorsza okazała się epidemia tury gospodarczej w Rzeczypospolitej i są- dżumy z lat 1708–1712. Zaraza pochłaniała siednich Prusach, pojawiające się w mieście nie tylko ludzi, ale i zwierzęta. Masowo pada- epidemie oraz pożary, wreszcie zniszczenia ły konie i bydło, z których hodowli utrzymy- wojenne, konfiskaty i kontrybucje powo- wało się wiele rodzin. Ograniczenie wjazdów dowały systematyczny upadek miast i wsi w granice miast i wsi pociągnęło za sobą upa- północnomazowieckich. Bardzo dotkliwa dek miejscowego handlu i rzemiosła. Za- w skutkach okazała się epidemia dżumy z lat mykano karczmy i łaźnie, odwoływano targi 1572–1573. Jak zanotował jeden ze świadków i jarmarki, żebraków i bezdomnych wypędza- tamtych wydarzeń: powietrzem ludzi wymar- no poza miejskie rogatki i wiejskie opłotki. ło w miasteczku i we wsi Modle wiele, około Strach przed śmiercią oraz wszechobecna bie- 1300. Drudzy głodem umarli i nędznieli bar- da dawały się odczuć na każdym kroku. Sytu- dzo (1573). Niemal sto lat później, w czasie acja ta budziła u jednych potrzebę modlitwy najazdu szwedzkiego, kolejny raz w historii i pokuty, innych spychała na manowce życia. Zawkrze stało się widownią wielu ludzkich Stąd z jednej strony ogromna wówczas popu- tragedii. Część przygranicznych miejscowości larność nabożeństw pasyjnych (związanych

22 Tradycja Mazowsza (1718) znaleziono w borach mławskich, w po- bliżu miejscowego dworu, ciało szlachetnego Macieja Tarłowskiego, za którego zabójstwo zostali ścięci mieczem Antoni Jarząbski i Fran- ciszek Grzyścicki. Do rozlewu krwi dochodzi- ło też na mławskim starostwie, gdzie 25 wrze- śnia 1722 r. zmarł szlachetnie urodzony Adam Czapski, służący w oddziałach Jego Królewskiej Mości, śmiertelnie ugodzony szablą przez Wil- helma Prebendowskiego, chorążego z oddzia- łów starosty Jakuba Macieja Prebendowskiego, jego krewnego. W latach 40. XVIII w. głośne też były sprawy pobicia na drodze publicznej oraz obrabowania szlachetnego Jana Piotrowskiego i Józefa Kowalskiego, a także śmiertelnie ranio- nego w czasie zabawy odpustowej w Mławie niejakiego Urbana, poddanego jezuitów, rodem z pobliskiej Rumoki. Panowanie Sasów oraz okres stanisławowski przyniosły krótką poprawę sytuacji społeczno- -gospodarczej w powiecie mławskim. Dotyczyło to przede wszystkim okolicznej szlachty, a także bogatych kupców i rzemieślników królewskiej 22 Mławy. Od poł. XVIII w. nastąpił rozwój rolnictwa i miejscowego rzemiosła, które jednak nie było 22 Krzyż (karawaka) z dawnego cmentarza w stanie osiągnąć poziomu sprzed 200 lat. Od- cholerycznego w Mławie budowa i konsekracja kościołów z początku i poł. XVIII w. (Mława, Wyszyny, Kuklin, Żurominek z męką, śmiercią i zmartwychwstaniem Chry- Kapitulny, Strzegowo, Ratowo), wznoszenie no- stusa), a zwłaszcza Gorzkich żali, odprawia- wych budowli miejskich (np. ratusza w Mławie) nych w Mławie od 1713 r., z drugiej zaś – licz- w 2. poł. XVIII w., rozbudowa mławskiej rezy- ne rabunki i napady na szlakach handlowych dencji starościńskiej oraz drewnianych dworków oraz kradzieże. szlacheckich, na przykład w Uniszkach Zawadz- Głośna w Mławie i w całej okolicy była spra- kich, świadczą o powolnym wzroście zamożno- wa spalenia na stosie na „Szubieniczej Górze” w ści mieszkańców przygranicznego Zawkrza. Na 1689 r. dwóch kobiet posądzonych o czary. Były podkreślenie zasługuje ponadto rozwój szkolnic- nimi: Marianna Kukulina, której zarzucono, twa na tym obszarze, zarówno na poziomie szkół że przyleciała z Mławy do Szydłowa na gęsim jaju i cielęcej wątróbce oraz użyła czarów, aby wygasła linia dziedziców na Szydłowie, a także Zofia Rzeszotarska, córka kowala z Mławy, któ- ra przewracając jęczmień na polu, rzucała ziarnem na owce, bydło i konia, na którym jechał pan cześnik, a uczyniła to rzekomo dlatego, aby owce i bydło padło, a jegomości konie się nie wiodły. W aktach metrykalnych z początku 23 XVIII w. czytamy o szlachetnym Janie Burskim z Lidzbarka, który przybył do Mławy na dorocz- ny jarmark i, postrzelony śmiertelnie ze strzel- 23 Trzy czarownice na stosie (anonimowy by, zmarł 14 lipca 1714 r. Cztery lata później drzeworyt z XVII w.)

Powiat mławski 23 24

24 Dawny Szpital Świętego Wojciecha w Mławie przy ulicy Niborskiej

parafialnych, jak i na średnich (szkoła misjonarzy Mimo utraty niepodległości przez Polskę (1795) w Mławie), objętych po 1773 r. kuratelą Komisji oraz ponaddziesięcioletniego okresu pruskiego Edukacji Narodowej. Rozwój szkolnictwa był panowania wiele ze zdobyczy, które przyniosły ogromnie ważny przede wszystkim dla miej- z sobą reformy stanisławowskie oraz oświece- scowej młodzieży wywodzącej się z rodzin szla- nie, okazało się bardziej trwałe niż zmieniające checkich oraz mieszczańskich. Dla wielu była to się wówczas stosunki polityczne czy społeczne. szansa na lepszy start życiowy, dla lokalnych zaś W tym czasie w Mławie i najbliższej okolicy wspólnot było to kolejne w historii otwarcie się przybywało osadników z Prus oraz osób wy- na świat, tym razem na szeroko rozumiane prądy znania ewangelicko-augsburskiego. Należeli do polskiego oświecenia. nich między innymi pierwszy mławski aptekarz „z prawdziwego zdarzenia” Gotlieb Christocho- witz (1800) oraz ówczesny burmistrz – Maksymi- lian Dalberg (1803). Władze pruskie planowały nawet wybudować w pobliskim Bieżuniu zbór dla ewangelików z całego ówczesnego powiatu mław- skiego, ale planów tych nie zrealizowano. Znacz- nie trwalsze okazały się natomiast więzy między- ludzkie. Wiele rodzin do dziś zamieszkujących powiat mławski, o wyraźnie niemiecko brzmią- cych nazwiskach, swoją „mazowiecką” (polską) tożsamość zawdzięcza właśnie migracjom ludno- ści pogranicza z przełomu XVIII i XIX w. Najlep- 25 szym tego przykładem są znane później w powiecie rodziny kupców i rzemieślników: Arentów, 25 Rycina przedstawiająca ratusz mławski Bekmanów, Byksów, Hinców (Hinczewskich), w 2. poł. XIX w. Lapeuszów, Luksów, Reichów, Szulców, Wende- rausów (Wendereuszów) czy Wolterów.

24 Tradycja Mazowsza XIX i XX wiek

a mocy postanowień kongresu wiedeń- Nskiego z 1815 r. powiat mławski został przyłączony do Królestwa Polskiego i od tej pory aż do I wojny światowej pozostawał pod władzą cesarza rosyjskiego. Początkowo Mła- wa była siedzibą obwodu, a od lat 40. XIX w. – powiatu. Poza urzędami administracji miejskiej znajdowały się tu liczne urzędy powiatowe i pograniczne. W 1833 r. zaczęła tu dzia- łalność szkoła obwodowa, która w wyniku represji popowstaniowych została zamknię- ta przez władze carskie w 1869 r. Głośne w całym Królestwie stały się między innymi tzw. wypadki mławskie z 1861 r., czyli manife- stacje patriotyczne-religijne zorganizowane 24 i 25 lipca 1861 r., w czasie których interwenio- wali żołnierze carscy. Do historii przeszła tak- że ostatnia bitwa gen. Zygmunta Padlewskie- 27 go, którą stoczył z wojskami carskimi 21 marca 1863 r. pod Wróblewem k. Szreńska. Ceną powstańczego zrywu było między innymi 27 Generał Zygmunt Padlewski (1836–1863) – odebranie praw miejskich Bieżuniowi, Kucz- bohater powstania styczniowego na Mazowszu borkowi, Szreńskowi i Żurominowi, leżącym północnym, który walczył także na terenie w ówczesnych granicach powiatu mławskiego. dawnego powiatu mławskiego Wielu mieszkańców powiatu za działalność polityczną i narodową, a zwłaszcza za udział w powstaniu styczniowym oraz pomoc świad- których klasztory na mocy ukazu carskiego czoną walczącym, spotkały zsyłki, długoletnie zostały zamknięte, a zakonnicy wywiezieni do kary więzienia i konfiskaty majątku. Podob- innych domów zakonnych. ny los dotknął misjonarzy św. Wincentego Wydarzeniem przełomowym w dziejach à Paulo z Mławy oraz bernardynów z Ratowa, powiatu mławskiego w wieku pary i elektrycz- ności okazała się budowa i uruchomienie linii Kolei Nadwiślańskiej w 1877 r. Od tej pory życie w powiecie, a zwłaszcza w Mławie, gdzie znajdowała się stacja graniczna, łącząca kolej rosyjską z koleją pruską, nabrało przyspie- szenia. Wzmógł się ruch handlowy, ożywiły się lokalne rzemiosło i drobny przemysł, zna- cząco wzrósł dochód kasy miejskiej. Budowa, a następnie użytkowanie linii kolejowej, dworca, komory celnej i warsztatów kolejo- 26 wych wzbogaciły mieszkańców oraz stwo- rzyły nowe miejsca pracy. Znacznie wolniej przebiegały przeobrażenia społeczno-go- 26 Dawny dworzec Kolei Nadwiślańskiej w Wólce spodarcze na wsi mławskiej. Uwłaszczenie Mławskiej (koniec XIX w.) chłopów i stopniowa likwidacja większości

Powiat mławski 25 – lokalny przemyt, który był nieodłącznym elementem ówczesnego życia mieszkańców pogranicza. Największe zyski czerpano z prze- prowadzania ludzi przez tzw. zieloną granicę, za co groziła nawet zsyłka na Sybir. Kwitł też przemyt dokonywany przez podróżujących koleją, nie wyłączając „zacnych przemytni- czek”, które próbowały szmuglować w swojej garderobie cygara, strusie pióra, jedwab, biżu- terię, budziki, a nawet pokaźnych rozmiarów 28 lustra, zwane z francuska tremo. Nie obyło się również bez prób przemytu „dopalaczy”, 28 Kamienice we wschodniej pierzei Starego Rynku na czele z modnym wówczas eterem siarcza- w Mławie, z widoczną na pierwszym planie nym. Niektóre rodziny pochodzenia polskie- secesyjną kamienicą „Pod Cycem” go i żydowskiego specjalizowały się właśnie w takiej niechlubnej działalności. Osiadały pozostałości feudalnych, a także parcelacja one chętnie na obrzeżach Mławy oraz w okoli- gruntów dworskich dały wielu rodzinom wło- cach lasów granicznych, co znacznie ułatwiało ściańskim szansę na lepsze jutro. Nie udało zarówno przemyt towarów, jak i przeprowa- się jednak usunąć zróżnicowania społecz- dzanie ludzi przez granicę. Na czoło wśród nego na wsi, a nawet wzrosła w tym okresie „osad przemytniczych” wysunęły się wówczas liczba ludności bezrolnej. To było między Studzieniec, Mławka i Piekiełko (wielce wy- innymi przyczyną masowych migracji oko- mowna w tym kontekście nazwa). Wszystkie licznej ludności, zarówno sezonowej do są- należały do nowo powstałej parafii Mława- siednich Prus oraz Danii (tzw. saksy), jak -Wólka, której proboszcz, ks. Ignacy Krajew- i stałej emigracji „za morze”, do Stanów Zjed- ski, zapytany kiedyś, z czego się utrzymuje, noczonych, a przed wybuchem I wojny świa- miał odpowiedzieć: Żyję z przemytu i kradzie- towej także do Francji. Słabo – podobnie jak ży, gdyż tym się trudni wielu moich parafian. w całej guberni płockiej – rozwijał się prze- Dopiero po wydarzeniach lat 1905–1907 mysł. Również lokalny handel, na skutek zaczęła się zmieniać sytuacja społeczna braku odpowiednich fachowców, stał się do- w powiecie. Wzrosła liczba organizacji spo- meną lepiej przygotowanych i posiadających łeczno-gospodarczych i kulturalnych (spółki, znacznie większy kapitał finansowy kupców kółka rolnicze, towarzystwa śpiewacze, straże warszawskich oraz pruskich. Kwitł natomiast pożarne), w których działalność włączała się na przełomie XIX i XX w. – i to na dużą skalę miejscowa inteligencja, a także pracownicy

29 30

29 Manifestacja patriotyczno-religijna na mławskim rynku (10 grudnia 1905 r.) 30 Żołnierze pruscy w Mławie w czasie I wojny światowej (lipiec 1915 r.)

26 Tradycja Mazowsza w 1918 r. otworzył nową kartę w dziejach powiatu, jednak wydarzenia wojny polsko-bolszewickiej z 1920 r. na ziemi mławskiej poka- zały, że cena wolności była znacznie większa, niż to się mogło wydawać na wersalskich salonach, gdzie kreślono nowy kształt powojennej Europy. Liczne mogiły poległych w 1918 r. oraz w wojnie 1920 r., zachowane na wielu cmenta- rzach w granicach powiatu, do dziś są wymow- nym świadectwem niełatwej przeszłości. 31 Sytuacja społeczno-polityczna w Polsce okresu międzywojennego, a także stan rozwoju gospodarczego kraju, znacznie spowol- 31 Widok na południową pierzeję mławskiego rynku nionego hiperinflacją z początku lat 20. oraz po słynnej bitwie pod Mławą (1939) w latach wielkiego kryzysu gospodarczego, nie sprzyjały zbyt wielkim zmianom. Znacz- Kolei Nadwiślańskiej oraz ludność wiejska. nie lepiej wyglądał rozwój życia kulturalnego Powstała pierwsza od pół wieku szkoła śred- w powiecie. Udało się przede wszystkim oży- nia – Szkoła Handlowa w Mławie (1906), wić polskie szkolnictwo elementarne, zwłasz- czyli dzisiejsze Liceum Ogólnokształcące cza wiejskie, a także szkolnictwo średnie, im. Stanisława Wyspiańskiego, pojawiło się w tym zawodowe, skupione w powiatowej kilka nowych szkół elementarnych. Na wiel- Mławie. Założono również wiele instytucji kie zmiany społeczne-kulturowe nie było jed- kultury (biblioteki i czytelnie), które powsta- nak wówczas szans. Zwłaszcza ludność wiej- wały w obiektach gminnych, a także przy pa- ska Mazowsza mławskiego ciągle kultywowa- rafiach, przy ochotniczych strażach pożarnych ła dawną, tradycyjną kulturę agrarną z epoki i w budynkach należących do różnych stowa- staropolskiej. Co godne jednak podkreślenia, rzyszeń. To był prawdziwy skok cywilizacyjny. mimo coraz silniejszej od poł. XIX w. rusyfika- Wraz z rozwojem kultury masowej odchodziła cji wsi północnomazowieckiej jej mieszkańcy jednak powoli w niepamięć kultura ludowa byli bardzo mocno związani z polską kulturą tego terenu. Dziś bardzo trudno pozbierać narodową, która z całą siłą odżyła w okresie i opisać nieliczne jej relikty. Wiele przema- dwudziestolecia międzywojennego. wia za tym, że na obszarze powiatu w ciągu Wybuch I wojny światowej przerwał roz- XIX w. zanikło wiele elementów tej kultu- wój ekonomiczny powiatu. Zmieniająca się ry, także obrzędowych, przez co mówić dziś kilkakrotnie w latach 1914–1915 linia frontu była prawdziwym utrapieniem dla mieszkań- ców i przyniosła ogromne straty, które w nie- których rejonach (np. w okolicach Mławy), dorównywały skalą – przypominanym dziś często – zniszczeniom sąsiedniego powiatu przasnyskiego. Mimo częściowej ewakuacji cywilów były też ofiary wśród miejscowej lud- ności. Przepadły także olbrzymie kapitały sa- morządowe ulokowane w bankach rosyjskich. W okresie okupacji niemieckiej coraz bardziej dawały znać o sobie nastroje niepodległościo- 32 we wśród lokalnej społeczności i przedstawicieli miejscowej elity politycznej, związanej 32 Zniszczone centrum Mławy we wrześniu 1939 r. silnie z ugrupowaniami prawicowymi oraz (niemieckie zdjęcie lotnicze) socjalistycznymi. Wybuch niepodległości

Powiat mławski 27 o kulturze ludowej Mazowsza mławskiego jest z wiejskich terenów powiatu mławskiego oraz niezmiernie trudno. sąsiadujących z nim wiosek. Były to następu- W dniach 1–4 września 1939 r. na obrze- jące miejscowości: Dębsk, Wola Dębska, No- żach Mławy i w północnej części powiatu sarzewo Borowe, Nosarzewo Polne, Nierado- mławskiego rozegrała się jedna z najważniej- wo Działy, Marianowo i Pawłowo. W listopa- szych bitew kampanii wrześniowej. Przez dzie 1940 r. po raz pierwszy wysiedlono część 80 godzin żołnierze 20 Dywizji Piechoty, mieszkańców Mławy. W większości były to zwanej „żelazną dywizją”, bohatersko bro- osoby starsze, niepełnosprawne oraz niezdol- nili miasta oraz najkrótszej drogi do stolicy ne do pracy. Pewną część wysiedlonych, głów- Polski przed przeważającymi liczebnie wojnie rzemieślników, zabierano do prac przymu- skami niemieckimi. Bitwa pod Mławą sto- sowych. Do udziału w akcji mławskiej ściąg- czona została w oparciu o pas umocnień, na nięto żandarmerię i volksdeutschów z całego który składało się 55 żelbetowych schronów powiatu. Ludność wysiedloną kierowano do bojowych (pozycje mławska i rzęgnowska), obozu przejściowego w Działdowie, a następ- z których większość zachowała się do dziś. nie pociągami wywożono na teren Generalne- Dopiero po wyczerpaniu możliwości dalszej go Gubernatorstwa, najpierw jednak kierując obrony żołnierze opuścili swoje posterunki składy kolejowe do Łodzi, gdzie znajdował się i ewakuowali się w kierunku Modlina. Cena punkt zborny wszystkich wysiedlanych z tere- ich nieugiętej i bohaterskiej postawy była wiel- nów włączonych do III Rzeszy i gdzie dokład- ka. Zginęło ponad 2000 żołnierzy polskich, nie liczono poszczególne transporty i wyzna- z czego tylko jedną trzecią zidentyfikowano czano im miejsca docelowe. W mieszkaniach z nazwiska. Wielką ofiarę zapłaciła też nadgra- wypędzonych Polaków zamieszkali Niemcy niczna Mława, która w wyniku ostrzału arty- sprowadzeni na te tereny z Rzeszy oraz z kra- leryjskiego oraz nalotów bombowych została jów nadbałtyckich. zniszczona w ponad 60%. Na wielu cmenta- Dopełnieniem akcji mławskiej z listopada rzach w powiecie mławskim spoczywają ciała 1940 r. było wysiedlenie ludności żydowskiej, poległych, a nazwiskami bohaterów tamtych którego dokonano nocą z 5 na 6 grudnia 1940 r. dni – płk. Andrzeja Wilhelma Lawicza-Liszki, Mławscy Żydzi zostali początkowo osadze- płk. Franciszka Dudzińskiego, płk. Stanisława ni w obozie w Działdowie, a gdy ich obrabo- Fedorczyka, płk. Jana Karcza, por. Leona Kra- wano ze wszystkiego, co mieli ze sobą, trafili jewskiego – nazywa się ulice Mławy i innych na teren Generalnego Gubernatorstwa. Na miejscowości. ich miejsce ściągnięto do Mławy ludność ży- Okres II wojny światowej to jednak nie tylko dowską z Drobina, Szreńska, Radzanowa bohaterska obrona granicy polskiej w 1939 r. i Zielunia. Dopiero w 1942 r. przewieziono do To także lata walki w mławskim podziemiu, Mławy Żydów strzegowskich. W listopadzie zwłaszcza w ramach struktur Związku Walki 1942 r. rozpoczęto ostateczną likwidację getta Zbrojnej – Armii Krajowej oraz w Batalionach mławskiego. Pierwszy transport skazanych na Chłopskich, lata organizowania w mieście oraz w gminach wiejskich tajnego nauczania, a także niespotykanego w dziejach prześla- dowania mieszkańców powiatu mławskiego, zarówno obywateli narodowości polskiej, jak i przedstawicieli mniejszości żydowskiej. Ła- panki, aresztowania, wywożenie do obozów koncentracyjnych i na roboty stały się okupa- cyjną codziennością. Wiele osób do dziś wspo- 33 mina słynną akcję mławską z 1940 r., kiedy to w związku z planem budowy poligonu wojskowego w Nosarzewie w pobliżu Mławy wy- 33 Wysiedlenie Żydów mławskich (1940) siedlono ponad 10 000 mieszkańców, głównie

28 Tradycja Mazowsza zagładę wyruszył z Mławy 10 listopada 1942 r. do obozu w Treblince. Następne transporty zostały wysłane do Oświęcimia-Brzezinki. Ostatni z nich odszedł 10 grudnia 1942 r. Również ludność polska była w różny spo- sób represjonowana przez niemieckiego okupanta. Publiczne egzekucje dokonywane na członkach mławskiego podziemia miały za- straszać i zniechęcać do działalności w ruchu oporu. Duch wielu młodych był jednak nie- złomny, a jeden z nich, Antoni Załęski „Torf”, 34 komendant Batalionów Chłopskich w powiecie mławskim i ciechanowskim, zamordowany 34 Drewniane budynki w zniszczonym po wojnie przez Niemców 13 maja 1943 r., uchodzi za centrum Mławy najwybitniejszą indywidualność wśród kon- spiratorów północnego Mazowsza. Szczególnie wielka tragedia dotknęła mieszkańców Mławy a 1500 osób odniosło trwały uszczerbek i okolic w ostatnich godzinach niemieckie- na zdrowiu. W Mławie zniszczeniu uległo go panowania, kiedy to 17 stycznia 1945 r. na 775 budynków mieszkalnych, natomiast żwirowisku Kalkówka Niemcy zamordowali w okolicznych wsiach i miasteczkach znisz- 364 osoby z mławskiego więzienia, w tym ko- czono 280 budynków mieszkalnych, ponad biety. Przeżył tylko jeden człowiek. 270 budynków gospodarczych oraz ponad Bilans strat wojennych na Mazowszu mław- 260 stodół. Śmierć dosięgła w czasie wojny co skim był ogromny. Według oficjalnych szacun- siódmego mieszkańca powiatu. Niemal nie ków w czasie wojny zginęło w sumie prawie było rodziny, która nie poniosłaby w czasie 15 500 mieszkańców powiatu mławskiego, wojny strat osobowych, a także materialnych.

35 Mauzoleum ofiar niemieckiego okupanta na mławskiej Kalkówce

Powiat mławski 29 Zajęcie terenów powiatu mławskiego przez nacjonalizacji gospodarki oraz powstawania Armię Czerwoną w styczniu 1945 r. rozpoczęło organizacji społecznych, które starano się nowy rozdział w historii Mazowsza. Po ponad podporządkowywać kontroli „przewodniej siły pięciu latach niemieckiego terroru nadeszło narodu”. Był to również okres walki z Kościo- długo oczekiwane „wyzwolenie”. Już wkrótce łem katolickim, która nasiliła się zwłaszcza okazało się jednak, że dla wielu mieszkańców po 1947 r. Niewiele w tym względzie zmienił mławskiego Mazowsza nowy rozdział historii przełom październikowy 1956 r. Od końca lat był nie mniej tragiczny niż niemiecka okupa- 50. poprawiła się gospodarka mieszkaniowa cja. Aresztowania członków miejscowego pod- w powiecie, przybywało placówek oświato- ziemia niepodległościowego, masowe rabunki wych i zdrowotnych, powstawały nowe drogi i kradzieże, skrytobójcze morderstwa oraz i ulice, w Mławie otwierano nowe zakłady gwałty dokonywane przez Sowietów na Pol- pracy. kach stały się niestety codziennością pierw- Nieco inaczej rozwój gospodarczy doko- szych miesięcy „wolności”. Jednym z najbar- nywał się we wsiach powiatu mławskiego. dziej bolesnych wspomnień tamtych dni było Tu ciągle czas biegł jakby wolniej. Ówczesne wywożenie mieszkańców powiatu do łagrów władze, niekiedy aby zatrzeć ślady historii sowieckich. Symbolem tych, którzy nie chcie- i usunąć tradycję mławskiej wsi, zakładały li się godzić z powojenną rzeczywistością, byli masowo Państwowe Gospodarstwa Rolne oraz żołnierze niezłomni, którzy działali na terenie przejmowały dawne dwory i majątki, dopro- powiatu, a także poza jego granicami w kilku- wadzając je wielokrotnie do całkowitej ruiny. nastu formacjach wojskowych. To oni nocą Niewiele zachowanych do dziś w powiecie z 2 na 3 czerwca 1945 r. dokonali odbicia po- zabudowań dworskich jest tego najlepszym nad 40 więźniów z aresztu Powiatowego Urzę- przykładem. Wielkim plusem okresu powodu Bezpieczeństwa Publicznego w Mławie. jennego był natomiast rozwój edukacji oraz Była to jedna z pierwszych tego rodzaju akcji kultury, co zaowocowało powstaniem wielu na północnym Mazowszu. Legendą tamtych nowych szkół i instytucji, w tym również bi- lat stał się oddział por. Wacława Grabowskie- bliotek i muzeów działających do dziś. Dzięki go „Puszczyka” – zlikwidowany 5 lipca 1953 r. właśnie tym instytucjom udało się zachować w miejscowości Niedziałki, na terenie gminy wiele pozostałości kulturowych dawnej zie- Lipowiec Kościelny. mi zawkrzeńskiej. Jednak dopiero przełom Wraz z upływem lat goiły się wojenne rany. lat 1989/1990 przyniósł zasadnicze zmiany Pierwsze powojenne dziesięciolecie upły- w życiu społeczno-politycznym, gospodar- nęło w powiecie pod znakiem odbudowy czym i kulturalnym powiatu, które wpłynęły zniszczeń, tworzenia władz samorządowych, na dzisiejszy kształt Mazowsza mławskiego.

36 37

36 Dom Handlowy w Mławie, wybudowany w stylu modernistycznym i oddany do użytku w 1962 r. 37 Zakłady LG Electronics w Mławie

30 Tradycja Mazowsza Dziedzictwo kulturowe regionu

ołożenie powiatu mławskiego na pogra- z mody; obecnie w powiecie nie występuje Pniczu mazowiecko-pruskim, a także jego autentyczny strój regionalny. Zapewne silne burzliwe momentami dzieje wywarły olbrzymi oddziaływanie kultury ludowej Kurpiowsz- wpływ na dziedzictwo kulturowe regionu – za- czyzny, tuż przy wschodniej granicy powiatu, równo materialne, które do dziś możemy po- a także wpływy kultury mazurskiej, na północ dziwiać w postaci zabytkowych budowli, róż- od Mławy, odegrały w tym procesie ważną rolę. nych dzieł sztuki, pomników, przydrożnych Mława jako już od XVI w. najsilniejszy ośrodek kapliczek i figur, jak również niematerialne, miejski powiatu, a na przełomie XIX i XX w. których pozostałością jest przede wszystkim najbardziej rozwinięte pod względem gospo- świadomość historyczna mieszkańców pogra- darczym i kulturalnym miasto północnego nicza, a także obyczajowość, twórczość i reli- Mazowsza (zaraz po gubernialnym Płocku), gijność ludowa, kuchnia regionalna, miejsco- oddziaływała na sąsiednie miejscowości, gdzie we nazewnictwo czy żywe jeszcze na wsiach już od końca XIX w. coraz częściej odnaleźć pozostałości dawnego dialektu „mazurskiego” można było żywe elementy kultury drobno- (północnomazowieckiego). mieszczańskiej, wypierającej typową kulturę Niestety, nie wszystko to da się już dzisiaj kręgu wiejskiego. zobaczyć czy odtworzyć. Wiele elementów Nieco więcej wiemy na temat dawnej kultu- dawnej kultury ludowej Mazowsza mław- ry Poborzan, drobnej szlachty zamieszkującej skiego odeszło w niepamięć. Najlepszym tego północną część powiatu mławskiego, tuż nad przykładem jest regionalny strój ludowy, któ- pruską granicą (parafie grzebska, janowiecka ry – pod wpływem miejscowej obyczajowości i wieczfińska) – grupy opisywanej w pracach miejskiej oraz drobnoszlacheckiej – wyszedł Oskara Kolberga i Jana Stanisława Bystronia,

38 39

38 Wojciech Piechowski Niedziela na wsi (1905) 39 Obraz nieznanego autora Portret szlachcianki – obrazy z Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie

Powiat mławski 31 a ostatnio będącej przedmiotem badań między zamożności, pracowici nie tylko jako rolni- innymi Ireny Kotowicz-Borowy. Przedwojenny cy, lecz i w innych zawodach, w których ka- lekarz i historyk mławskiego Mazowsza Józef mienną pracą i wytrwałością prześcigali ludzi Ostaszewski, pisał: Wszystkie cechy szlachty znacznie nawet od siebie zdolniejszych. Dla mazowieckiej w stopniu skondensowanym osób wywodzących się spoza ich rodzin byli: można zaobserwować na nieco odrębnej lud- nieużyci, skąpi, chciwi i wiecznie niezadowo- ności szlacheckich majątków, zaciśniętych leni z tego, co posiadają. w okalającą je pętlę w postaci granicy od Znana była na Mazowszu dykteryjka, jak to czasów krzyżackich z Prusami od strony za- Poborzanie pisali list do papieża, aby im zmie- chodniej i północnej oraz błot nieprzeby- nił znienawidzonego proboszcza z Janowca. tych Orzyca ze wschodniej strony. Ten teren, List był już gotów, nawet wosk przygotowany a właściwie szlachta zajmująca go, nosi od do opieczętowania koperty, ale nie było zgody wieków nazwę Poborzan, a okolica ta okreś- co do właściwej dla adresata tytulatury. Jedni la się jako będąca na Poborzanach. chcieli pisać: Duchowny Ojcze. Dla innych Mieszkańcy tych terenów nie cieszyli się brzmiało to zbyt prozaicznie, dlatego postu- uznaniem w oczach swoich sąsiadów. Inny lowali, żeby list rozpocząć: Przenajświętszy przedwojenny lekarz, a zarazem znany antro- Ojcze. Na to jeden z biegłych w teologii uświa- polog z Płońska Leon Rutkowski pisał, że są- domił współbraci, że tak się mówi tylko do siedzi mawiali o Poborzanach, że mają czarno Boga. Wtedy jakiś jowialny staruszek zapropo- w pysku, co przytaczali jako dowód ich złości nował, aby napisać po szlachecku: Panie Bra- i gwałtowności. Byli to bowiem: sprytni nie- cie. Wówczas zerwał się na nogi jeden z tych zmiernie robigrosze, dochodzący do znacznej o czarnym pysku, który wrzasnął do zebranych:

40 41

40, 41, 42 Ludność wiejska w czasie targu na mławskim rynku w kadrach nakręconych przez niemieckiego okupanta (1939/1940)

32 Tradycja Mazowsza A kto go tam wie, czy on aby szlachcic!. z przełomu XVIII i XIX w. oraz kultury ro- Wobec braku zgody listu więc nie wysłano, syjskiej, coraz silniejsze od poł. XIX w., które a znienawidzony proboszcz nadal pasterzował przez miejscową ludność były postrzegane trzódce im podobnych zatwardzialców, którzy jako elementy dominacji zaborców. Zdewa- nie mogli znaleźć dla papieża odpowiedniego stowane cmentarze i miejsca, gdzie stały zbory tytułu. Mimo takich kąśliwych i nieco prze- i cerkwie, to wszystko, co się zachowało. rysowanych dykteryjek upór i ekskluzywizm Pisać więc dzisiaj o walorach kulturowych Poborzan zaowocowały tym, że jeszcze w poł. i etnograficznych regionu nie jest łatwo. Pozo- XX w. żywych było wiele cech ich dawnej kul- stały bowiem nieliczne zaledwie materialne tury i obrzędowości ludowej, które przetrwały ślady, wspomnienia najstarszych mieszkań- napór różnych mód kulturowych. ców podmławskich wsi, przypadkowe niekie- W okresie II wojny światowej znikła całko- dy wpisy w protokołach wizytacji biskupich wicie kultura żydowska ziemi mławskiej, któ- i dziekańskich, odpisy pieśni zebrane przez ra przez wieki była ważnym elementem tożsa- badaczy folkloru północnomazowieckiego, mości sporej grupy mieszkańców zawkrzeń- tańce wykonywane i kultywowane przez lo- skich miast i wsi, zwłaszcza Mławy, Szreńska, kalne zespoły ludowe i grupy artystyczne. Za- Radzanowa i Strzegowa. Kilka mniej lub bar- chowały się jeszcze gdzieniegdzie obrzędy i nadziej zapomnianych żydowskich cmentarzy, bożeństwa będące wyrazem ludowej kultury radzanowska synagoga i trochę eksponatów religijnej. Są stare zdjęcia, widokówki i kadry w muzeach to niemal wszystko, co pozostało z niemieckiego filmu nakręconego w 1939 r. po żydowskich mieszkańcach powiatu. Nie- Są wreszcie używane do dziś nazwy terenowe trwałe okazały się wpływy kultury pruskiej o długiej historii.

43 Nieliczne już dzisiaj pozostałości cmentarza prawosławnego w Mławie

Powiat mławski 33 Kapliczki i krzyże przydrożne

Kaplica św. Leonarda w Grzebsku Jedna z najbardziej urokliwych drewnianych kapliczek dawnej ziemi zawkrzeńskiej usytuowana jest na łące, tuż obok grodziska stanowiącego pozostałość wczesnośrednio- wiecznego grodu (XI–XII w.), wymienionego w tzw. falsyfikacie mogileńskim wystawio- nym rzekomo w 1065 r. Zapewne w miejscu tejże kaplicy mieściła się pierwsza świąty-

44 45

44 Drewniana kaplica św. Leonarda w Grzebsku, w pobliżu Orzyca 45 Kapliczka, która stała przy dawnych rogatkach płockich w Mławie (obecnie przy ul. Bajkowej) nia chrześcijańska (rotunda), zbudowana na podgrodziu, a wokół niej cmentarz, którego istnienia dowiodły badania archeologiczne. a po niwelacji sieci drożnej w latach 80. mi- Od średniowiecza miejsce to było związane nionego wieku została przeniesiona na jedną z kultem św. Leonarda i przyciągało rokrocznie z posesji prywatnych przy obecnej ul. Bajkowej rzesze pątników, przybywających z różnych w Mławie. Jak informuje data umieszczona na części dawnego powiatu mławskiego i ziemi szczycie obecnej murowanej kapliczki, pocho- zawkrzeńskiej. Zapewne z tej kaplicy pochodzi dzi ona z 1774 r., a została zapewne wznie- późnogotycka rzeźba św. Leonarda, znajdująca siona w miejscu starszej figury. Jej umiejsco- się od lat w kościele parafialnym w Grzebsku. wienie na rogatkach miasta, tuż przy starym Obecna kaplica św. Leonarda powstała szlaku wiodącym do książęcego i biskupiego w poł. XVIII w. Wybudowana na planie wydłu- Płocka, nasuwa myśl o późnośredniowiecznej żonego ośmioboku, o konstrukcji zrębowej, metryce figury, która mogła powstać w okre- oszalowana i wzmocniona lisicami. Jej wnętrze sie, kiedy Mława kształtowała się jako miasto. pokryte jest stropem belkowym. Na kalenicy Jak wynika z akt wizytacyjnych z XVIII w., nad wejściem ażurowa wieżyczka na sygnatur- przy figurze tej chowano dzieci, które umarły kę. Wewnątrz kaplicy ołtarz główny z XIX w. przed otrzymaniem chrztu, a także żołnierzy oraz dwa ołtarze boczne o cechach barokowych. obcych wojsk – głównie Szwedów, którzy pojawili się w Mławie zarówno w czasie poto- Kapliczka przy rogatkach płockich w Mławie pu, jak i wojny północnej, a także Prusaków, Murowana kapliczka przez kilkaset lat stała którzy na stałe okupowali Mławę od 1795 r. u zbiegu dawnych ul. Bednarskiej i Płockiej, W 2. poł. XIX w. wokół figury przy

34 Tradycja Mazowsza ul. Bednarskiej powstał cmentarz dla osób posługę, gdyż Studzieniec należał poprzednio wyznania luterańskiego, który funkcjonował do parafii Mława, więc do tej figury- odpro zapewne do momentu wytyczenia cmentarza wadzał każde zwłoki z pieśniami religijnymi ewangelickiego na Kozielsku. i modłami. Przy owej figurze odbywały się również śpiewy (suplikacje) i modły gorące Kapliczka na Studzieńcu o uproszenie Najwyższego i odwrócenie epi- Murowana kapliczka na Studzieńcu, sto- demii cholery jaka grasowała u nas. Od czasu jąca nieopodal mławskiego lasu (ul. Brzozo- kiedy Studzieniec został przyłączony do para- wa), wraz z czterema ołtarzami i murowanym fii Wólka Mławska, młodsze pokolenie zaczę- ogrodzeniem, a także otaczającymi ją trzema ło mniej pamiętać o tym znaku wiary chrze- lipami stanowi jedno z najbardziej urokliwych ścijańskiej, który stale chylił się ku upadkowi. miejsc na przedmieściach dawnej Mławy. Zo- Przykre zaiste czyni wrażenie fakt, że to co stała wzniesiona w 3. ćw. XIX w. staraniem służyło starszym pokoleniom za święte – spo- ówczesnego proboszcza mławskiego ks. Ma- tyka się u młodszego z lekceważeniem. Pa- teusza Świdwińskiego. Jak wynika z zacho- miątki takie pielęgnować i zachować należy. wanych źródeł pisanych, nie była to pierwsza figura w tym miejscu. Jeszcze przed wybudo- Kapliczka przydrożna w Rochni waniem wspomnianej kapliczki stała tutaj figura drewniana. Pochodziła ona co najmniej z XVIII w., choć nie można wykluczyć, że jej metryka była znacznie starsza. Być może to właśnie ten fakt spowodował, że w poł. XIX w. wymagała już naprawy. Na łamach „Głosu Mławskiego” z 1929 r. pisano o niej: Figura ta była dla mieszkańców symbolem wiary, a nawet niejednemu z nich oddała ostatnią

47 Kapliczka przydrożna w Rochni

Przy dawnym trakcie łączącym Szreńsk z powiatową Mławą Antoni Głosik ufundował w 1889 r. przydrożną kapliczkę. Jest to budowla murowana, zapewne z cegły, otynkowana, 46 obecnie pomalowana na biało, czworoboczna. Stoi na cokole o wykrojonych narożach, na- kryta jest czterospadowym dachem z metalo- 46 Kapliczka na Studzieńcu (tuż pod mławskim wym krzyżem na jego zwieńczeniu. Należy do lasem) tzw. kapliczek-latarni prostych. We wnęce od

Powiat mławski 35 frontu metalowa figura Chrystusa Ukrzyżo- do rodziny Szreńskich. Właśnie z tej miejsco- wanego. Natomiast poniżej, w niedużej wnęce wości pisał się protoplasta rodu, wojewoda (niszy), znajduje się gipsowana figura Matki mazowiecki Stanisław Grad. Bożej Niepokalanie Poczętej. Kapliczka przydrożna w Głużku Kapliczka przydrożna w Kowalewie Wybudowana w 1916 r. w stylu neogotyckim, stoi przy dawnym trakcie wiodącym ze Szreń- ska do Mławy, na łące tuż za przydrożnym ro- wem. Jest to typowa kapliczka typu wieżowe- go. Murowana, otynkowana, czworoboczna, z wnęką ostrołukową w górnej kondygnacji. Zadaszenie w kształcie namiotu, pokryte da- chówką z czterema sterczynami na narożach. W zwieńczeniu krzyż metalowy. We wnęce za- bezpieczonej szybą figura Matki Bożej.

48 Figura Chrystusa Frasobliwego w Nosa- rzewie Borowym 48 Przydrożna kaplica w Kowalewie Murowana figura została wystawiona w 1899 r. przy drodze wiodącej z Mławy do Przasnysza, przy rozwidleniu dróg, pomię- Jest to murowana kapliczka wzniesiona dzy drogą asfaltową a linią kolei wąskotoro- z cegły gotyckiej na podmurówce z kamieni wej. Być może jej powstanie związane było polnych, pochodząca z XIX w. Typowa budowla słupowa, stoi w miejscu dawnej kapliczki, która została wystawiona przy drodze wiodą- cej z Bogurzyna do Mdzewa, być może jeszcze w czasach, kiedy dobra w Kowalewie należały

49 50

50 Figura Chrystusa Frasobliwego w Nosarzewie 49 Kapliczka w Głużku Borowym

36 Tradycja Mazowsza z szalejącą w tym regionie epidemią cholery, Bóstwo pogańskie (z Muzeum Ziemi Za- niewykluczone jednak, że stoi ona w miejscu wkrzeńskiej w Mławie) znacznie starszej figury, która miała strzec Kamienne bóstwo pogańskie, datowane na mieszkańców i podróżnych przed grożącymi VII–VIII w., wydobyte z torfowiska w Małoci- im niebezpieczeństwami. Napis na słupie fi- nie koło Bieżunia, przedstawia popiersie wy- gury głosi: Jezu Chryste zmiłuj się nad nami. konane w granicie o wysokości około 40 cm i częściowo pokryte czerwoną farbą (ochrą). Figura św. Jana Nepomucena w Konopkach Kapliczka ta znajduje się na prywatnej posesji w miejscowości Konopki-Piaski, w po- bliżu strugi Dunajczyk. Drewniana figura umieszczona na drewnianym słupie pochodzi z początku XX w. Jest to przykład jednego z najstarszych na terenie powiatu mławskiego nepomuków. Być może jego autorem był znany rzeźbiarz ludowy z Kurpiowszczyzny Łukasz Raczkowski. Figura była kilka razy odnawia- na i remontowana przez właścicieli posesji, a w 1945 r. została wzmocniona prętem stalo- wym i usztywniona opaskami metalowymi.

52 Bóstwo pogańskie z VII–VIII w. (Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie)

Był to niewątpliwie przedmiot kultu Słowian zamieszkujących tereny późniejszej ziemi zawkrzeńskiej. Bóstwo pogańskie trafiło po- czątkowo do zbiorów muzeum szkolnego Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Mławie, jako dar ówczesnego inspektora szkolnego powiatu mławskiego Adolfa Flo- riana Bandasa. W 1929 r. przekazano je do Muzeum Regionalnego w Mławie. W czasie II wojny światowej rzeźba został uratowana przez członków miejscowego podziemia przed wywiezieniem jej przez Niemców do Królew- ca, wraz z innymi eksponatami muzealnymi, 51 które do dziś do Mławy nie powróciły. Pogań- skie bóstwo ukryto w podziemiach kościoła Świętej Trójcy. Do zbiorów muzealnych trafi- 51 Drewniana figura św. Jana Nepomucena ło na nowo w 1963 r. i stanowi do dziś jeden w Konopkach, w pobliżu Dunajczyka z najcenniejszych eksponatów Muzeum Zie- mi Zawkrzeńskiej.

Powiat mławski 37 Mławska Kolej Dojazdowa

edną z najciekawszych, choć przez wielu Kolej Dojazdowa zyskała połączenie z wę- Jzapomnianych, atrakcji północnego Ma- złem ciechanowskim. Dopiero po II wojnie zowsza jest mławska kolej wąskotorowa, któ- światowej odcinek eksploatowany przez Cu- rej historia sięga czasów I wojny światowej. krownie „Ciechanów” i „Krasiniec” stał się Żołnierze niemieccy, którzy wyparli armię ro- częścią mławskiej wąskotorówki. Jak wyni- syjską i zajęli okoliczne tereny, 7 lipca 1915 r. ka z dawnych rozkładów jazdy, przed rokiem wytyczyli trasę kolei wąskotorowej z Mławy 1939 funkcjonowało połączenie pasażerskie do Przasnysza (44 km) oraz rozpoczęli budowę z Mławy do Przasnysza, dość tanie w porów- punktu przeładunkowego w Mławie-Wólce. naniu z innymi środkami lokomocji. Działało Już 30 lipca – między innymi dzięki zastoso- ono również w czasie II wojny światowej. Trzy waniu szybkiej technologii (przęsła patentowe razy dziennie odchodził pociąg z Mławy do o szerokości 600 mm) – linia była gotowa do Przasnysza (podróż trwała ok. 3 godziny) i tyle użytku. Wraz z przesunięciem się frontu linię samo pociągów jechało z Przasnysza. W czasie wąskotorówki wydłużono do Młodzianowa, wojny jeszcze więcej kursów odbywało się na a następnie przez Maków Mazowiecki i Różan linii Mława–Nosarzewo. Niewątpliwie chodzi- do wsi Pasieka, gdzie połączono ją z linią sze- ło tu o komunikację dla żołnierzy oraz innych rokotorową Tłuszcz–Wyszków–Ostrołęka. osób związanych z poligonem wojskowym Po zakończeniu I wojny światowej doszło w Nosarzewie. Również po wojnie Mławska do ważnych zmian w mławskim kolejnictwie: Kolej Dojazdowa oferowała zarówno przejazdy przyłączenie Iłowa i Działdowa do II Rzeczy- pasażerskie, jak i zapewniała transport towa- pospolitej spowodowało, że Mława przestała rowy. W tym okresie mławska wąskotorówka być stacją graniczną. Funkcjonująca wówczas zyskała też połączenie z linią Krasne–Maków kolej wąskotorowa, wraz z punktem przeła- Mazowiecki–Zamość Mazowiecki. dunkowym i taborem kolejowym, przeszła W połowie lat 80. XX w. wycofano prze- na własność Ministerstwa Kolei Żelaznych, jazdy pasażerskie. Istniał nadal ruch towa- a od 1926 r. – Polskich Kolei Państwowych. rowy, ale i ten ze względu na rozwój trans- W tym okresie pobudowano odcinek łączący portu samochodowego coraz bardziej tracił Grudusk z Ciechanowem, przez co Mławska na znaczeniu. Lata 90. były już powolnym

53 54

53 Lokomotywa dawnej kolei wąskotorowej 54 Budynek dawnej stacji kolei wąskotorowej – Mława-Wólka

38 Tradycja Mazowsza schyłkiem linii. Próby wskrzeszenia dawnej ciechanowskiego (1994) niewiele pomogło. świetności mławskiej kolejki niewiele przy- W 2001 r. mławską wąskotorówkę postawio- niosły. Również starania przekształcenia jej no oficjalnie w stan likwidacji. Jednak wciąż w linię turystyczną nie zakończyły się powo- nie brak osób, które starają się zmienić tę sy- dzeniem. Nawet wpisanie Mławskiej Kolei tuację – poszukają różnych rozwiązań i podej- Dojazdowej na listę zabytków województwa mują wiele ciekawych inicjatyw. Fortyfikacje bojowe z 1939 r.

55 Schron bojowy na polach koło Uniszek Zawadzkich

ziś to jedna z najczęściej odwiedza- Marszałek Edward Śmigły-Rydz po odbytej Dnych pamiątek historycznych dawniej 3 lipca inspekcji w rejonie Mławy plan ten nadgranicznej ziemi mławskiej. Zachowa- ostatecznie zaakceptował. I właściwie dopiero ły się 54 schrony żelbetowe z podziałem na wtedy zaczęła się historia mławskich bunkrów. linię mławską, o długości 18 km (48 schro- Pracami budowlanymi kierował dowódca nów), oraz na linię rzęgnowską, liczącą 6 km 20 Batalionu Saperów mjr Julian Levittoux, (6 schronów). Decyzja o budowie żelbetowych który stacjonował w zabudowaniach dwor- schronów na mławskiej linii obrony – nazywa- skich należących do właścicieli Łomi. Wzno- nych popularnie bunkrami – zapadła dopiero szenie schronów rozpoczęto 14 lipca w okolicy latem 1939 r. Co prawda autorzy planu umoc- Windyk, a 16 lipca w okolicach Mławy. W rejo- nienia odcinka mławskiego ze sztabu Armii nie Rzęgnowa do budowy przystąpiono dopie- „Modlin”, ppłk Ignacy Wądołowski i mjr Sta- ro 12 sierpnia. Wszystkie prace wykonywali nisław Majer, prace rozpoczęli już w marcu, początkowo sami żołnierze, którzy biwako- jednak meldunek w tej sprawie pojawił się na wali w rejonie robót. Pracowali od wczesnego biurku Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych świtu do zmroku, a przy betonowaniu nawet dopiero w drugiej połowie czerwca. Na budo- w nocy. Od początku sierpnia wznoszenie wę polskiej linii Maginota było już za późno. schronów postępowało też w niedziele i święta.

Powiat mławski 39 56 57

58 59

56, 57, 58, 59 Zachowane umocnienia żelbetowe pozycji mławskiej z 1939 r.

Wielkim wyzwaniem logistycznym było do- późniejszej historii – szczęśliwie ocalały i sta- starczanie materiałów potrzebnych do budo- nowią dziś jeden z najcenniejszych reliktów wy, które trzeba było transportować wozami przeszłości powiatu mławskiego. Pierwsze i samochodami ze stacji kolejowej w Mławie. z zachowanych obiektów znajdują się przy W ostatnich tygodniach sierpnia zaplanowane drodze z Turzy Małej do Mławy, pięć dalszych umocnienia nie były gotowe nawet w połowie. tworzy punkt oporu wzdłuż doliny Mławki. Stąd dowództwo 20 Dywizji Piechoty zwróciło Kolejne schrony usytuowane są przy drodze się o pomoc do władz cywilnych. Odzew spo- z Mławy do Działdowa i Dźwierzni. Na- łeczeństwa powiatu mławskiego był wyjątko- stępna grupa schronów umiejscowiona jest wy – jest to jedna z piękniejszych kart wojny w pobliżu wsi Piekiełko i Krajewo (dziś to część obronnej 1939 r. Po 20 sierpnia zgłosiło się do Mławy). Dalej znajdują się schrony wzdłuż pracy wielu miejscowych wozaków, dorożka- szosy Mława–Nidzica, trzy obiekty łączniko- rzy i furmanów, którzy pod nadzorem wojska we w okolicach Uniszek oraz schrony koło transportowali materiały budowlane z Wól- drogi Mława–Windyki. Kolejna grupa umoc- ki. Mieszkańcy okolicznych wiosek leżących nień skoncentrowana jest wokół Łysej Góry wzdłuż linii obronnej ofiarnie uczestniczyli oraz wsi Sławogóra Stara. Dalej na wschód w kopaniu rowów przeciwczołgowych. znajdowała się naturalna ochrona dawnej gra- Tylko jeden ze schronów linii mławskiej nicy, którą stanowiły bagna Niemyje. Dopie- (Krajewo) nie ocalał do naszych czasów. Spo- ro za nimi rozciąga się pozycja rzęgnowska, ra część zachowanych żelbetowych schronów, na którą składało się sześć schronów wzdłuż w większości do ognia jedno- i dwustronnego, drogi Dzierzgowo–Rzęgnowo, wokół wzgórza jest dziś w złym stanie, jednak – mimo zacię- Czubatka oraz wzdłuż drogi z Gruduska do tych walk w czasie bitwy mławskiej i niełatwej Chorzel.

40 Tradycja Mazowsza Mauzoleum Żołnierzy Września

60 Pomnik Piechura w Uniszkach Zawadzkich (1985) 61 Mauzoleum Żołnierzy Września w Uniszkach Zawadzkich (1964)

iczne schrony to niejedyna pamiątka po są, by wspominali ich wszyscy, bo za prawa Lbitwie pod Mławą. W dniu 12 września i zwyczaje ojczyste walczyli mężnie i wy- 1964 r., w czasie Trzeciego Zjazdu Wetera- trwale. We wrześniu 1985 r. w pobliżu mau- nów Armii „Modlin”, w Uniszkach Zawadz- zoleum został odsłonięty Pomnik Piechura, kich otwarto Mauzoleum Żołnierzy Wrze- wzniesiony dla upamiętnienia żołnierzy śnia. Zostało ono zlokalizowane w schronie 20 Dywizji Piechoty Armii „Modlin” („żela- bojowym należącym do 4 Kompanii 2 Bata- znej dywizji”) walczących pod Mławą. Auto- lionu 80 Pułku Piechoty. Na ścianie czołowej rem pomnika był profesor Akademii Sztuk schronu umieszczono olbrzymi metalowy Pięknych w Warszawie Kazimierz Zieliński. Krzyż Walecznych, a pod nim na tablicach Pomnik ten połączony jest z mauzoleum granitowych wyryto wszystkie znane nazwi- owalną ścieżką. Co roku we wrześniu w miejska żołnierzy poległych w dniach 1–4 wrze- scu tym odbywają się uroczystości związane śnia 1939 r. Umieszczono też napis: Godni z wybuchem II wojny światowej. Niemiecki poligon wojskowy w Nosarzewie

o zajęciu w 1939 r. terenów północnego przasnyskiego i ciechanowskiego. W związku PMazowsza przez Niemców oraz wciele- z tym podjęto decyzję o wysiedleniu kilkuna- niu ich do III Rzeszy powstał plan stworze- stu okolicznych gmin, w tym również z powia- nia ogromnego poligonu doświadczalnego tu mławskiego. Akcja wysiedleń prowadzona (Truppenübungsplatz Mielau), zwanego póź- była od jesieni 1940 r. do wiosny 1941 r. i objęła niej „Nowym Berlinem”, który miał powstać w sumie 20 000 osób. Zabudowania wielu wsi na styku dawnych powiatów mławskiego, po wysiedleniu ludności polskiej zrównano

Powiat mławski 41 z ziemią, inne oszczędzono, jak na przykład budynków, które pozostały po ucieczce Niem- w Garlinie, gdzie mieli osiedlić się fachowcy ców, rozebrano. Do dziś pozostały po nosa- z zakresu budownictwa oraz rzemieślnicy róż- rzewskim poligonie betonowe drogi dojazdo- nych branż. Na części pozyskanych obszarów we, olbrzymich rozmiarów strzelnice, szkiele- w pobliżu Nosarzewa już w 1940 r. zaczęto ty konstrukcji dużej hali naprawczej, a także ściągać jeńców polskich i francuskich, a także cysterny na paliwo, ruiny koszar i wartowni. więźniów żydowskich, do budowy poligonu. Spora część podziemnych budowli, niewiado- Od 1941 r. zaczęto wykorzystywać do prac mego do dziś przeznaczenia, została zalana jeńców rosyjskich, a potem również włoskich. wodą. Tajemnica „Nowego Berlina” nadal in- Poligon został wyposażony w betonowe drogi, tryguje – nie tylko mieszkańców okolicznych schrony oraz podziemne budowle. Wznoszono miejscowości. baraki, strzelnice, magazyny broni, kasyno W lesie przy drodze z Krzywonosi do Garlina wojskowe, a nawet kino i stadion. To tu szko- została jeszcze jedna – smutna – pamiątką po lono nowe formacje wojskowe, między innymi poligonie wojskowym. Jest to pomnik posta- kozaków gen. Andrieja Własowa, testowano wiony na miejscu zbiorowych mogił, w których nową broń, naprawiano czołgi i wozy bojowe, grzebano zmarłych jeńców, pracujących w po- a także prowadzono doświadczenia ze zdal- bliskim obozie w Nosarzewie Borowym. Aby nie sterowanymi pociskami Schmetterling zachować pamięć tego miejsca, mieszkańcy (Motyl). Jak się oblicza, miasteczko wojskowe wsi Szydłowo ufundowali pomnik, z metalo- w „Nowym Berlinie” dysponowało ponad wą tablicą umieszczoną na kamiennym głazie. 300 barakami, które mogły pomieścić nawet Napis na pomniku głosi: Jeńcom wojennym 50 000 żołnierzy. Na terenie poligonu znaj- narodowości francuskiej, polskiej i rosyjskiej, dowały się również obóz jeniecki oraz ko- pomordowanym przez okupanta niemieckie- mando żydowskie. Po wojnie znaczną część go w obozie pracy w latach 1940–1945.

62 Pozostałości po dawnym poligonie wojskowym w lesie koło Nosarzewa Borowego

42 Tradycja Mazowsza Zapomniane nekropolie

ednym z ważnych świadectw wielokultu- pochówki w tym miejscu sięgają przełomu Jrowej i wielowyznaniowej przeszłości po- XVII i XVIII w. Nie można wykluczyć, że już wiatu mławskiego są stare cmentarze. Spo- wcześniej wokół kościoła św. Wawrzyńca cho- czywają na nich całe pokolenia dawnych wano mieszczan mławskich, ale stosowne mieszkańców tej ziemi. Wiele nekropolii po- księgi metrykalne, które mogłyby wiele wyjaś- chodzi jeszcze z epoki przedchrześcijańskiej nić, zostały spalone w czasie potopu szwedz- i z okresu chrystianizacji Mazowsza północ- kiego. Najstarsze groby kopane były wokół nego (X–XII w.). Jedno z najstarszych cmenta- kościoła i ciągnęły się do granic naturalnego rzysk, datowane na VI–IV w. p.n.e., znajdowało wzniesienia, na którym cmentarz się znajduje. się w okolicach Dzierzgówka, gdzie niedawno Rozwój Mławy od 2. poł. XIX w. spowodował odkryto starożytne kurhany. Do tej grupy za- jednak, że teren grzebalny trzeba było znacz- liczamy także wielokulturowe cmentarzysko nie powiększyć, poprzez włączenie w jego ob- w Łączynie Starym (gm. Dzierzgowo), cmenta- szar dawnego folwarku misjonarskiego. Tak rzysko grobów ciałopalnych z okresu wpływów właśnie zostały wyznaczone dzisiejsze gra- rzymskich w Stupsku i Modle, a także wczes- nice cmentarza, które otoczono kamiennym nośredniowieczne cmentarzyska z Grzebska murem w latach 30. XX w. Już w latach 60. i Bogurzyna. O nich to pod koniec XIX w. pisał i 70. XX w. po kolejny raz pojawiła się koniecz- miejscowy proboszcz ks. Martynian Możejew- ność wytyczenia nowego miejsca wiecznego ski: Są tu przedchrześcijańskie cmentarzyska, powszechnie żalami zwane. Jedne żale są to obszerne place na wzgórzach, dość podobne do naszych dzisiejszych cmentarzy, zarzu- cone ogromnymi kamieniami. Pod tymi kamieniami są garnki lepialne z takąż pokrywą, a wewnątrz popiół. W popiele tym czasem znajdują się kółka brązowe i kawałki żelaza. Na niektórych dużych żalach znać w ziemi kamienie układane w duży czworobok. Inne żale są to duże kopce na wzgórzach, złożone z kamieni osypane ziemią, a w koło takiego kopca w różnych kierunkach są małe kurhany z ziemi lub pojedyncze kamienie. W tych kopcach urny z popiołem, trochę odmienne od poprzednich i mają na sobie kreski różnego kształtu. Trzeci jest jeszcze gatunek kopców pojedynczych na wzgórzach. Dopiero na przełomie XVIII i XIX w. zaczę- ły zanikać funkcje miejsca grzebalnego, jakie przez wieki pełnił teren przy kościołach parafialnych czy kaplicach, nazywany cmentarzem przykościelnym. Wyjątkiem od tego procesu jest cmentarz przy kościele św. Wawrzyńca 63 w Mławie (kościół filialny), który w ciągu trzech wieków rozrósł się w jedną z najwięk- szych nekropolii mławskich. Zachowane 63 Krzyż z cmentarza prawosławnego w Mławie księgi metrykalne dowodzą, że najstarsze

Powiat mławski 43 64

64 Cmentarz żydowski w lesie pod Strzegowem

spoczynku mieszkańców Mławy, które osta- za strugą Seracz. Do dziś w tym miejscu za- tecznie zostało usytuowane przy dawnym chowała się drewniana karawaka, czyli krzyż cmentarzu prawosławnym i ewangelickim na o dwóch poprzecznych ramionach, rozpo- Kozielsku, w odległości około pół kilometra od wszechniony w Europie od XVI w. i nazywany cmentarza parafialnego św. Wawrzyńca. zazwyczaj krzyżem cholerycznym. Niektóre miejsca pochówku miały specy- Pojawienie się w mieście – w latach 30., ficzny charakter. Były to cmentarze wojenne a później w latach 80. i 90. XIX w. – cholery i epidemiczne. Te drugie już od średniowie- spowodowało konieczność wytyczenia nowe- cza lokowano w oddaleniu od zamieszkanych go cmentarza cholerycznego. Został on założo- przez miejscową ludność terenów miejskich ny w poł. XIX w. i znajdował się przy północnej czy wiejskich. Nie znamy dokładnej loka- granicy miasta, niedaleko traktu wiodącego do cji tych najstarszych cmentarzy, które aż do Nidzicy (Niborka), obecnie zaś przy skrzyżo- początku XVIII w. były ogromnie potrzebne. waniu ul. Dobrej i Paderewskiego. Teren ten Przypomnijmy bowiem, że wielka epidemia do dziś stanowi własność mławskiej parafii, dżumy z lat 1708–1712 zebrała spore żniwo a na jego miejscu stoi krzyż choleryczny wśród mieszkańców powiatu mławskiego. z 1894 r. To właśnie na tym cmentarzu władze W XIX w. pojawiła się z kolei cholera, która carskie chowały straconych powstańców stycz- kolejny raz wymogła na władzach miejskich niowych. Dla uczczenia pamięci tych bohate- i gminnych potrzebę zakładania nowych – lub rów narodowych 16 grudnia 1905 r. odbyła się dalszego użytkowania dawnych – cmentarzy w Mławie wielka manifestacja patriotyczna, epidemicznych. Jak się przypuszcza, jedno w czasie której uformował się wielotysięczny z takich miejsc, najstarszy cmentarz dla za- pochód, który z flagami i emblematami naro- dżumionych, mogło się znajdować na obrze- dowymi udał się na wspomniany cmentarz. żach dawnej Mławy, na granicy z ówczesną Do zapomnianych dziś nekropolii powiatu wsią Wójtostwo (dziś ul. Wójtostwo), tuż mławskiego należą też cmentarze żydowskie,

44 Tradycja Mazowsza których w przeszłości było około dziesięciu. cmentarz żydowski w Radzanowie powstał po Żaden z nich nie ocalał w całości po ostatniej wydaniu przywileju dla miejscowej ludności zawierusze wojennej. Do dziś tylko dwa z nich w 1765 r., która przybyła tu z pobliskiego Szreń- – jeden w Mławie, a drugi w Strzegowie – zo- ska. Znajdował się on na niewielkim wznie- stały ogrodzone i uporządkowane. Najstarszy sieniu nad rzeką Wkrą, w pobliżu dzisiejszej mławski cmentarz żydowski, zwany przez ul. Górnej. Podobnie jak inne został zniszczony miejscową ludność kirkutem, znajdował się w czasie ostatniej wojny. na Zabrodach (dziś ul. Krucza) i był użytko- Poza cmentarzami żydowskimi w 2. poł. wany do poł. XIX w., kiedy to w jego sąsiedz- XIX w. powstały w stolicy powiatu dwa inne twie pojawiły się koszary kozackie. W pobli- cmentarze dla ludności niekatolickiej. Oba żu tego cmentarza znajdowała się najstarsza zostały usytuowane na wzniesieniu obok dzi- mławska synagoga. Dziś nie ma po nim śladu siejszego cmentarza komunalnego. Jednym i tylko ukształtowanie terenu i nasada drzew był cmentarz prawosławny, na którym chowa- pozwalają zorientować się w jego pierwotnym no urzędników i wojskowych rosyjskich oraz kształcie. Nowy cmentarz żydowski zało- członków ich rodzin, przybyłych do Mławy po żono w Mławie w 2. poł. XIX w. przy końcu powstaniu styczniowym, oraz pracowników ul. Warszawskiej, na niewielkim wzgórzu, mławskiej kolei żelaznej, przybywających do gdzie do dziś pozostały jego resztki. To tu miasta od końca lat 70. XIX w. Tuż za murem spoczywają między innymi przodkowie wy- tego cmentarza (nie ma dziś po nim śladu) znaj- bitnego pisarza żydowskiego Józefa Opatoszu, dował się cmentarz ewangelicki, na którym noblisty z dziedziny biologii Aarona Ciecha- novera czy znanego kompozytora hollywoodz- kiego Victora Younga. Cmentarz ten był ogrodzony czerwonym murem, a obok mieszkał stróż. Nekropolia została zdewastowana przez Niemców w czasie II wojny światowej, a płyty nagrobne (macewy) wywieziono do pobliskiego Nosarzewa, gdzie użyto ich jako materiału do wykładania dróg. Po półwieczu, 20 lipca 1998 r., w miejscu cmentarza stanął pomnik, wykonany według projektu Andrzeja Borcza z Torunia, w kształcie menory, której ramiona zawierają w sobie kawałki macew mławskich. W znacznie lepszym stanie zachowały się po- zostałości cmentarza żydowskiego w Strzego- wie. Cmentarz ten został wytyczony w XIX w. w lesie, około kilometra na południowy za- chód od wioski. Do dziś przetrwało kilkanaście nagrobków, inne zostały zniszczone w czasie ostatniej wojny. Cmentarz niedawno ogrodzo- no, uporządkowano, a na bramie umieszczono tablicę pamiątkową. Nie ma już natomiast żad- nych śladów po dawnych kirkutach w Szreńsku i Radzanowie. Najstarszy cmentarz żydowski 65 w Szreńsku powstał przed XVIII w. i znajdował się za rzeką Mławką. Drugi cmentarz został 65 Przewrócony nagrobek z dawnego cmentarza założony pod lasem, niedaleko drogi do Mła- ewangelickiego w Mławie (jedno z dzieł architek- wy. Został on zdewastowany w czasie ostat- tury funeralnej dłuta Józefa Świtonia) niej wojny i jest zupełnie zapomniany. Z kolei

Powiat mławski 45 spoczywają mławianie wyznania protestanc- kiego, zarówno Polacy, jak i Niemcy. Oba cmentarze użytkowane były jeszcze w okresie I wojny światowej, odeszły jednak w zapomnie- nie. Dziś nagrobki osób tam leżących znajdu- ją się w opłakanym stanie. Połamane krzyże, rozkopane groby, porozbijane tablice i obeliski. To wszystko, co pozostało po wielokulturowej i wielowyznaniowej tradycji dawnej Mławy. Na szczególne podkreślenie zasługuje cmentarz wojenny w Nosarzewie Borowym pocho- dzący z okresu I wojny światowej. Poza cmentarzem żołnierzy niemieckich w Mławce (która 66 obecnie nie należy do powiatu mławskiego, a po ostatniej reformie administracyjnej nie znalazła się nawet w granicach województwa mazowiec- 66 Pomnik – menora na dawnym cmentarzu kiego), a także zniszczoną nekropolią w Pieńpo- żydowskim w Mławie (1998) lu oraz cmentarzem ewangelicko-augsburskim w Stupsku jest to jedyny tego rodzaju cmentarz w którego centralnej części znajduje się obe- wojenny w powiecie, wpisany niedawno do reje- lisk z metalowym krzyżem z 1882 r. Zapewne stru zabytków. Nekropolia znajduje się w lasku, to właśnie przy starszym przydrożnym krzyżu nieopodal drogi z Mławy do Przasnysza, blisko pochowano żołnierzy niemieckich z 12 Armii dawnej linii kolei wąskotorowej. Cmentarz ma oraz żołnierzy rosyjskich z II Korpusu Tur- kształt prostokąta i do dziś zachował się – dają- kiestańskiego, poległych w bitwie pod Prza- cy się tylko częściowo odtworzyć – kwaterowy snyszem w lipcu 1915 r. Zachowało się zale- układ mogił żołnierskich rosyjskich i niemiec- dwie kilka tablic, widać także fragmenty muru kich, słupy po bramie głównej, a także płyta z kamienia i ślady po bramie wejściowej. z niemieckim napisem, informująca, że spo- Z tego samego okresu pochodzi też cmentarz czywają tu polegli w walkach w 1915 r., oraz wojenny w Stupsku, usytuowany naprzeciw pamiątkowy obelisk ufundowany przez miesz- cmentarza parafialnego, po drugiej stronie kańców gminy Szydłowo. drogi prowadzącej ze Strzałkowa. Teren cmen- Z okresu I wojny światowej pochodzi również tarza został niedawno ogrodzony, staraniem wspomniany cmentarz wojenny w Pieńpolu, władz i mieszkańców gminy Stupsk. Do dziś położony w lesie, przy drodze między Drogisz- zachował się jeden z nagrobków oraz fragmen- ką a Strzałkowem. Ma on kształt prostokąta, ty słupów po bramie wejściowej.

67 68

67 Pozostałości cmentarza wojennego w Pieńpolu 68 Cmentarz wojenny z 1915 r. w Nosarzewie Borowym

46 Tradycja Mazowsza Zwyczaje i obrzędy ludowe

wyczaje i obrzędy ludowe stanowiły przez doroczną. Z tego elementu kultury pozostało Zwieki nieodłączny element życia spo- już niewiele, choć do niedawna w niektórych łecznego mieszkańców powiatu mławskie- rejonach mławskiego Mazowsza owe zwyczaje go. Najważniejsze zwyczaje związane były i obrzędy były żywe i popularne w wielu gru- z obrzędowością rodzinną oraz obrzędowością pach społecznych. Zwyczaje weselne

eśli chodzi o obrzędowość rodzinną, szcze- zwyczaj wyłączania młodego z grona kawale- Jgólnie bogato przedstawiały się zwyczaje rów, do dziś nazywany wieczorem kawaler- weselne, zwane na Mazowszu godami wesel- skim, o którego oprawie obrzędowej nic nie nymi, które symbolicznie rozpoczynały się od wiadomo. wyboru partnera (swaty), a kończyły – prakty- Według Oskara Kolberga jeszcze pod ko- kowanymi do dziś, choć w nieco skromniej- niec XIX w. ślub zawierano zazwyczaj w nie- szej formie – poprawinami. W przeddzień ślu- dzielę. Irena Kotowicz-Borowy pisze, że drob- bu odbywało się obrzędowe wyłączenie młodej na szlachta poborzańska ślub brała zwykle z grona panien, czyli tzw. rozpleciny (nazwane w czwartki i niedziele. Jednak już w XX w. tak od rozplątywania warkocza panieńskiego). coraz częściej, zarówno na wsi, jak i w mie- Jak odnotował Oskar Kolberg, w Złotowie pod ście, śluby zawierano w sobotę i w tym dniu Szreńskiem w czasie rozplecin śpiewano: urządzano przyjęcia weselne. W dniu ślubu Poleju, poleju, rano młody, bryczką lub wozem, udawał się do ty drobne ziele, domu panny młodej, gdzie oboje otrzymywali są dziewcyny w Złotowie, błogosławieństwo rodziców. W tym czasie ka- ale ich niewiele. pela, która – jak ustalił Janusz Prusinowski, Chociaz ci ich niewiele, znany nie tylko w rodzinnej Mławie, ale i na ale co godnego, całym Mazowszu pasjonat i odtwórca sztuki przypadła mi tam jedna, ludowej tego regionu – składała się zazwyczaj do serca mojego. z dwóch skrzypków i basisty, potem też har- Poleju, poleju, monisty/akordeonisty (popularna na mław- te drobne listeczki, skich wioskach była tzw. harmonia basowa), pogniwałeś Jasiecku, grała i śpiewała. Jedną z takich pieśni przeka- w Złotowie dziewecki. zał nam Tadeusz Kiszczak: Chociem ci ich pogniewał, Mają rybacy gęste siteczki, to ich i przeprosę, co wyławiają złote rybeczki; nakupam im grzebiuscków, wstązecków, i tak moją musisz być, to im poroznosę. wolę moją uczynić. Poza przytoczoną przyśpiewką tańczono Stanę się, stanę gwiazdą na niebie, w czasie rozplecin specjalny taniec, nazywany będę świeciła ludziom w potrzebie; wolnym. W trakcie symbolicznego rozpląty- i tak twoją nie będę, wania panieńskich warkoczy zbierano wśród woli twojej nie spełnię. uczestników składkę „na grzebień” dla mło- Mam ci ja w niebie swego anioła, dej. Znacznie później przyjął się analogiczny co gwiazdę każdą do mnie przywoła;

Powiat mławski 47 i tak moją musisz być, A jak ci ja powędruję, zagrajcie mi marsz, wolę moją uczynić. ojcu, matce podziękuję, zagrajcie mi marsz. Już ja widzę te boskie rządy, Na pierwszy wóz siada panna młoda ze gdzie ja się skryję, znajdziesz mnie wszędy; starościną i starszą drużyną. już ja muszę twoją być, Na dugi wóz – pan młody ze starostą wolę twoją uczynić. i starszym drużbą. Na dalsze – grajkowie i reszta weselników. Po udzieleniu sakramentu małżeństwa w kościele rozpoczynała się druga część godów weselnych. Nieodłącznym ich elementem była wspólna wieczerza (dziś przyjęcie weselne) i zabawa weselna, którą organizowano zazwyczaj w domu rodzinnym młodej. Powraca- jących z kościoła młodożeńców rodzice witali chlebem i solą. Potem wszystkich zapraszano do stołu. Spośród wielu potraw weselnych 69 w powiecie mławskim bardzo popularne były, i są nadal, rosół z makaronem, a także kotle- ty mielone i schabowe oraz różnego rodzaju 69 Wesele wiejskie – obraz Franciszka ciasta i pieczywa na czele z kołaczem. Według Kostrzewskiego (1865) opisu Oskara Kolberga kołacz był to: wielki okrągły bochen chleba pszennego, pieczony Z kolei Irena Kotowicz-Borowy pisze, że dzień wprzódy i mający na wierzchu koronę wśród szlachty poborzańskiej obrzędowi bło- z przedniego ciasta, przystrojony niekiedy gosławieństwa rodziców towarzyszyła zna- w orzechy, jabłka, pierniczki (bez ziela). na pieśń kościelna Serdeczna matko. Jesz- Po spożyciu wieczerzy weselnej, zdrowo za- cze do dziś można ją słyszeć graną nie tylko krapianej gorzałką i piwem, grajkowie i śpie- w mławskich wioskach, ale i w samej Mła- wacy zapraszali wszystkich weselników do wie, gdzie zwyczaj błogosławieństwa pary wspólnej zabawy, śpiewając: młodej jest bardzo popularny i nie stracił nic Już grać zaczynają, raźno się zwijają, ze swojej dawnej bogatej oprawy. Jego sta- zatańczymy teraz w koło z tą mężatką łym elementem są kropienie młodych wodą nową; święconą, a także podawanie do ucałowania wesoło nam, wesoło, choć pot zalewa czoło, krzyża (tzw. pasyjki). Co ciekawe, zwyczaj graczyku, graj nam żwawo, wesele nam ten od lat znany jest również w wielu rodzi- zabawą. nach romskich zamieszkujących Mławę i jej A drużba wychodzi, pienia swe rozwodzi, najbliższą okolicę. Jest to bardzo interesują- młodą wiedzie przed graczyka, tańczy cy przykład akulturacji i przenikania boga- i wykrzyka; tej obrzędowości ludowej nie tylko do kręgu wesoło nam, wesoło, choć pot zalewa czoło, kultury mieszczańskiej, lecz także lokalnych graczyku, graj nam żwawo, wesele nam mniejszości etnicznych. zabawą. Po obrzędzie błogosławienia młodej pary Sześć dni panu robię, spoczywam w tej oraz wspólnym śpiewie zarówno młodzi, dobie, jak i zaproszeni na wesele goście udawali się siódmy sobie poświęcę, niech odpoczną wozami do kościoła w celu zwarcia związku ręce; małżeńskiego przed kapłanem. W czasie wsia- wesoło nam, wesoło, choć pot zalewa czoło, dania na wozy, aby wszystko poszło sprawnie graczyku, graj nam żwawo, wesele nam i każdy zajął należne mu miejsce, śpiewacy zabawą. wraz z kapelą śpiewali w rytmie marsza: Marysiu ozdobo, tylko tańczyć z tobą,

48 Tradycja Mazowsza Jankowi będziesz zdobyczą, w taniec cię we wsiach pod Ciechanowem, Przasnyszem, pochwycą; Płońskiem, a nawet pruskim Iłowem. Można wesoło nam, wesoło, choć pot zalewa czoło, je było usłyszeć jeszcze w latach 60. i 70. XX w. graczyku, graj nam żwawo, wesele nam Po ślubnej wieczerzy i zabawie młodzi uda- zabawą. wali się do specjalnie przygotowanej dla nich W taniec idą pary, młody też czy stary, alkowy małżeńskiej, gdzie oddawali się przy- a ojczulek chciał wolnego, nie miał sił do jemnościom związanym z nocą poślubną, tego; zwaną pokładzinami. Nazajutrz, kiedy wesel- wesoło nam, wesoło, choć pot zalewa czoło, nicy odpoczęli i doszli już do siebie, wszyscy graczyku, graj nam żwawo, wesele nam gromadzili się na poprawiny, które przygoto- zabawą. wywano z pozostałych po wieczerzy potraw. Wśród tańców weselnych, różnych mazur- Również i tej części weselnych godów towa- ków i oberków, szczególne miejsce zajmował rzyszyły śpiewy i zabawa. Na koniec poprawin, kontro – taniec charakterystyczny dla regionu niekiedy zaś już na zakończenie wieczerzy we- mławskiego. Jeszcze do lat 80. minionego stu- selnej, dziękowano gospodarzom i parze mło- lecia jego upowszechnianiem wśród miesz- dej za wspólne przyjęcie i zabawę. Czyniono to kańców Zawkrza oddawał się z pasją zespół w różny sposób, także śpiewając pieśni ludo- ludowy Kontro, działający w Mławie, z którego we. Jeden z takich właśnie dziękczynnych to- bogatego doświadczenia korzysta dziś Janusz astów zapisał wspomniany Tadeusz Kiszczak, Prusinowski Kompania. opierając się na przekazie Michała Rubina, Ważnym obrzędem weselnym, zachowa- mieszkańca mławskiego Mazowsza. Oto sło- nym i kultywowanym w wielu miejscowo- wa tej pieśni: ściach do dziś, są oczepiny. Jest to symbolicz- Dziękujemy moi drodzy, po weselu za gody, ny obrzęd włączenia panny młodej do grona a były tu pieczenie, kury, kaczki, jelenie, mężatek. Towarzyszące mu zabawy ślubnym dziękujemy gospodarzu, gospodyni za gody, wiankiem były kierowane do bawiących się wiwat, wiwat, wiwat. na przyjęciu panien i miały przygotować je Dziękujemy moi drodzy, po weselu za gody, do przyszłego zamążpójścia. Według Oskara a byłoć tu mięsiwo, miodek, wódka i piwo, Kolberga w XIX w. oczepiny odbywały się w dziękujemy gospodarzu, gospodyni za gody, poniedziałek po obiedzie, później jednak stały wiwat, wiwat, wiwat. się one integralną częścią przyjęcia weselnego, Dziękujemy moi drodzy, po weselu za gody, przy czym zawsze rozpoczynano je po północy. a byłyć tu kołacze, słodkie ciasta na tace, W czasie oczepin we wsi Złotowo pod Szreń- dziękujemy gospodarzu, gospodyni za gody, skiem śpiewano: wiwat, wiwat, wiwat. Ty wianeczku z biały rózy – posłuz ze mi do niedziele, posłuz ze mi jesce dłuzy – az się zjadą przyjaciele. Usiadła u zapiecka – jako nie dzieweczka, cięzy jej na głowie – perłowa siateczka. Siatecka, siateczka – cięzys mi na głowie, mój ruciany wianku – już mi nic po tobie. Podczas oczepin i zabawy weselnej nie bra- kowało pieśni ludowych, tzw. kurantów, któ- re wykonywano i przy innych okazjach. Były 70 to różnego rodzaju przyśpiewki kawalerskie i panieńskie, z miłością jako tematem głów- nym, z których kilka było modnych i znanych 70 Oczepiny na ludowo nie tylko w powiecie mławskim, lecz także

Powiat mławski 49 Zwyczaje pogrzebowe

ównie bogata na mławskim Mazowszu Żegnam was, mitry i korony, czekajcie Rbyła obrzędowość pogrzebowa. Przez całe swoich rządców trony; wieki, aż do ostatnich niemal dziesięcioleci, Ja w progi grobowe zniżać muszę głowę; jej nieodłącznym elementem zarówno wśród bije piąta godzina. mieszkańców wsi mławskich, jak i rodzin Żegnam was, pozostali słudzy, tak moi, jako drobnoszlacheckich na Poborzu było czuwa- też i drudzy; nie przy zmarłym podczas tzw. pustych nocy. Idę w śmierci ślady, bez waszej parady; bije Od chwili śmierci do pogrzebu winny były szósta godzina. upłynąć co najmniej trzy dni, a w tym czasie Żegnam was, przepyszne pokoje, już przez dwie noce sąsiedzi i rodzina czuwali w wasze nie wnijdę podwoje; przy zmarłym, który leżał w otwartej trumnie. Już czas mej żałobie dał gabinet w grobie; W kulturze tradycyjnej chodziło bowiem o to, bije siódma godzina. żeby zmarły mógł spokojnie lec w poświęconej Żegnam was, pozostałe stroje, już o was ziemi i już nie powracać. Jego dusza musiała bynajmniej nie stoję; się na to przygotować, a przede wszystkim Mól będzie posłanie, robak kołdrą stanie; przy modlitwie i śpiewie pożegnać się bliski- bije ósma godzina. mi, przyjaciółmi, sąsiadami i znajomymi. Żegnam was, wszystkie elementa, żywioły, Zwyczaj pustych nocy zachował się między powietrzne ptaszęta; innymi w miejscowościach z terenu parafii Już was nie obaczę, w dół grobowy skaczę; Lipowiec Kościelny. Zafascynowany od lat bije dziewiąta godzina. kulturą ludową Witold Broda, rodem z Mła- Żegnam was, niebieskie planety, do swojej wy, lider zespołu Kapela Brodów, zebrał ponad dążyć muszę mety; dziesięć pieśni żałobnych, które do dziś śpie- Innym przyświecajcie, mnie dokonać wają mieszkańcy wymienionych miejscowo- dajcie; bije dziesiąta godzina. ści. Utwory te w większości pochodzą jeszcze Żegnam was, najmilsze zabawy, z XVII i XVIII w., i obok pieśni wielkanocnej wewnętrzne, powierzchowne sprawy; Chrystus z martwych wstał jest oraz Gorzkich Już nie wolno będzie, jeść, pić na urzędzie; żali są najstarszymi zabytkami kultury reli- bije jedenasta godzina. gijnej mieszkańców dawnej ziemi zawkrzeń- Żegnam was godziny minione, momenta skiej. Oto jeden z nich: i dni upłynnione; Żegnam cię, mój świecie wesoły, już idę Już zegar wychodzi, indeks nie zawodzi, w śmiertelne popioły; Rwie się życia przędza, śmierć mnie w grób zapędza; bije pierwsza godzina. Żegnam was, rodzice kochani, znajomi, krewni i poddani; Za łaskę dziękuję, z opieki kwituję; bije druga godzina. Żegnam was, mili przyjaciele, mnie pod głaz czas grobowy ściele; Już śmiertelne oczy sen wieczny zamroczy; 71 bije trzecia godzina. Żegnam was, królowie, książęta, cieszcie się w swem szczęściu, panięta; 71 Pogrzeb na wsi – obraz Wincentego Już służyć nie mogę, wybieram się w drogę; Wodzinowskiego (1897) bije czwarta godzina.

50 Tradycja Mazowsza Do wiecznego spania śmierć duszę O Maryja! Uproś nam, czego pożądamy. wygania; bije dwunasta godzina. Uproś nam żywot wieczny, grzechów Amen. odpuszczenie, Po trzech dniach od śmierci nieboszczyk A przy śmierci lekki zgon i duszne zbawienie. był zamykany w trumnie i uroczyście wypro- O Jezu, Jezu, Jezu! Jezu mój kochany! wadzany z domu rodzinnego przez księdza, Jezu w wielkiej dobroci nigdy nieprzebrany! najbliższą rodzinę oraz sąsiadów. Na Poborzu Amen. – jak odnotowała Irena Kotowicz-Borowy – Do dziś, zarówno w wielu wioskach, jak zmarłego wynoszono nie głównym wejściem, i w Mławie, w domu zmarłego w czasie, który ale przez nieużywane na co dzień drzwi pro- upływa od jego zgonu do uroczystego pogrze- wadzące do ogrodu i dopiero potem na drogę. bu, zasłania się wszystkie lustra. Wiele osób Kondukt żałobny, śpiewając pieśni żałobne, wierzy bowiem nadal, że jeśli zmarły odbije się między innymi Wieczny odpoczynek, podążał w lustrze, to śmierć jeszcze długo nie odejdzie do najbliższego krzyża przydrożnego. Tam od- z tego miejsca. Natomiast po ceremoniach bywało się ostatnie pożegnanie mieszkańców pogrzebowych na cmentarzu wyprawia się dla wsi lub danej dzielnicy miasteczka. Po mszy najbliższych oraz innych żałobników konso- żałobnej w kościele lub kaplicy zmarłego skła- lację (ucztę pogrzebową), zwaną popularnie dano w grobie na cmentarzu. Temu obrzędowi stypą. Ma ona symboliczny wymiar, gdyż jest liturgicznemu towarzyszył śpiew pieśni Witaj wyrazem łączności ze zmarłym, co niekiedy Królowo nieba, którą znamy w wersji typowej podkreśla się przy wznoszonych w czasie sty- dla ziemi mławskiej, gdyż była ona też wyko- py toastach. Natomiast w tradycji prawosław- nywana w czasie opisanych pustych nocy. Dla- nej, dziś już w Mławie zapomnianej, a także tego przytaczam tę regionalną wersję wspo- w tradycji romskiej, ciągle żywej w regionie, mnianej pieśni: najbliżsi dla podkreślenia symbolicznej bli- Witaj Królowa nieba i Matko litości! skości ze zmarłym spożywają posiłek tuż przy Witaj, nadziejo nasza w smutku i żałości. jego grobie i tam również wznoszą za niego K’tobie wygnańcy Ewy, wołamy synowie, pośmiertne toasty. We wspólnocie tej zwyczaj K’tobie wzdychamy, płacząc z padołu ten jest również nieodłącznym elementem ob- więźniowie. rzędowym Dnia Zadusznego. Orędowniczko nasza, racz swe litościwe, Ten wyjątkowy zwyczaj zwany pustymi Oczy spuścić na nasze serca żałośliwe; nocami został w 2013 roku zapisany dla szer- I owoc błogosławionego żywota twojego, szego grona zainteresowanych w filmie doku- Racz pokazać po zejściu z świata mizernego. mentalnym pt. Puste noce, wyprodukowanym O łaskawa, pobożna! O święta Maryja! przez Mazowiecki Instytut Kultury, a jego peł- Niechaj wszyscy zbawieni będą grzeszni i ja. na wersja jest dostępna na kanale YouTube: O Jezu! Niech po śmierci Ciebie oglądamy, MIK Warszawa. Rok obrzędowy

Poza obrzędowością rodzinną wiele zwy- wieczerza wigilijna była, i jest ciągle, w lokal- czajów ludowych wiązało się z dawnym ka- nej tradycji przygotowywana z potraw post- lendarzem liturgicznym, który bardziej niż nych. Spośród lokalnych potraw wigilijnych obecnie wyznaczał momenty przełomowe najbardziej znane są: kapusta z grochem, zupa w życiu każdej rodziny chrześcijańskiej. Spo- śledziowa z ziemniakami (zwana pitosem), ro zwyczajów dotyczyło okresu Bożego Naro- smażone ryby, ciasto drożdżowe, pierniki wigi- dzenia, nazywanego Godami, który rozpoczy- lijne oraz kompot z suszu. Niemal we wszyst- nała Wigilia, a kończyła uroczystość Trzech kich domach pod obrus wkłada się siano, na Króli. Podobnie jak w innych rejonach Polski pamiątkę siana ze żłóbka Jezusa. Znany jest

Powiat mławski 51 72

72 Dożynki – obraz Józefa Balukiewicza (1855) ze zbiorów Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej w Mławie

zwyczaj przygotowywania specjalnego opłatka był on również wśród szlachty poborzańskiej. dla zwierząt, który daje się im po wieczerzy Do dziś zachował się w dniu Trzech Króli ob- wigilijnej. Również zwyczaj pozostawiania rzęd uroczystego kreślenia poświęconą kredą jednego miejsca pustego dla niespodziewane- na drzwiach domów trzech liter: K + M + B go gościa zachował się do dziś. Po wieczerzy (Kacper, Melchior, Baltazar), oraz zapisywania większość domowników udaje się do kościo- cyfrą danego roku. ła na pasterkę, gdzie przed mszą śpiewa się Szczególnie dużo zwyczajów ludowych wspólnie kolędy. Dawniej kolędy śpiewano w powiecie mławskim dotyczyło zapustów, w domach tuż po wieczerzy wigilijnej. W nie- odbywanych pod koniec karnawału, które których miejscowościach zachował się oby- nazywano też dziadami bądź bakusami. Na czaj obrzucania się ziarnem owsa lub grochem szczególną uwagę zasługuje zwyczaj chodze- w dniu św. Szczepana (26 grudnia). Szczególnie nia przebierańców. Były to grupy młodych obrzucany ziarnem był ksiądz, który zbierał ludzi, którzy wraz z kapelą wędrowali po wsi, w tym dniu kolektę (było to nawiązanie do śpiewając i życząc gospodarzom dobrych plo- ukamienowania św. Szczepana). Natomiast nów i pomyślności. Do najbardziej popular- w noc sylwestrową malowano okna w do- nych postaci wśród zapustników (dziadów) mach, gdzie mieszkały panny na wydaniu, należeli: koza, koń, jeździec ubrany w mundur a także płatano różne figle sąsiadom, na przy- kawaleryjski, dziad, Żyd lub Cygan, umarlak kład przy ich wozach. W niektórych miejsco- (umerlak), śmierć i diabeł. wościach kultywowany jest do dziś zwyczaj Inny z kolei korowód wyruszał w lany pochodzenia kolędników, nazywany „chodze- niedziałek, co nazywano „chodzeniem z kur- niem z Herodem”, któremu towarzyszyli kiem” lub „kurasem”. Był to pomalowany na marszałkowie, a także śmierć i diabeł. Znany czerwono kogut, którego wożono na kółkach

52 Tradycja Mazowsza po wsi. Jak przekazał Tadeusz Kiszczak, tego Kiedy już przebierańcy zostali wpuszczeni dnia chłopcy poprzebierani za żołnierzy, mły- do izby, rozlegał się okrzyk „Śmigus” i wszy- narzy, szewców czy kowali wraz z kapelą scy zaczynali polewać się wodą z dzbanów i śpiewakami odwiedzali domy, gdzie oblewali i konwi. Bliżej granicy pruskiej znany był też wodą młode dziewczyny, a w zamian otrzymy- zwyczaj smagania się brzozowymi gałązkami wali od gospodarzy tzw. suchy dyngus. Było to po piętach, co jest elementem charaktery- jadło, często wypiekane w domach kołacze, ale stycznym dla kultury ludowej tamtych tere- także gorzałka i ofiara pieniężna. Korowodowi nów. Jednak dyngus mazowiecki zazwyczaj przebierańców towarzyszył śpiew: dotyczył polewania wodą. Jak zapamiętał Mi- Miły gospodarzu puście nas do izby, chał Rubin, uczestnicy tej zabawy śpiewali: bo nas tu niewielu, nie zrobimy ciżby, Chłopcy: stoimy za drzwiami, jest i dyngus z nami. Misę, misę, misę dajcie, drogę zabiegajcie, Do izby nas puście, bo my po śmigusie, konwę, konwę, konwę dajcie, okna a dajcie, co macie dać, bo nam tutaj zimno otwierajcie. stać, Wody, wody, wody dajcie, Zoście do poduchy, zimne mamy kożuszki, to nam pomarzną zimna, zimna, zimna woda zdrowa dla brzuszki. Maruchy. Dziewczęta: Lejcie, lejcie, lejcie głowy, namoczymy tego, niechaj wiedzą Franków syny co lać do pierzyny. Wszyscy: Oblej, oblej, oblewanie na to powitanie, jedna drugich ile mocy, suchych nie zostanie. Chłopcy: Dytki, dytki, cztery dytki, pójdźmy do Dawidki, od Dawidki do Rozalki na lepsze butelki. Wszyscy: Byliśmy już u oracza, dali nam kołacza, byliśmy już u rataja, dali nam dwa jaja. Byliśmy już u młynarza, byli u pszczelarza, kwarta mąki, kwarta kaszy dla zabawy naszy. Pójdziemy do gospodyni, niech nam da słoniny, niechaj będzie pochwalony, was też zapraszamy. Po wspólnej zabawie dyngusowej i spożyciu posiłku lekko zakrapianego alkoholem, koro- wód opuszczał gospodarzy i ruszał dalej. Na- wiedzano domy innych gospodarzy, śpiewając po drodze: 73 Nad jeziorem lipka stała, pod lipką dziewka stała. Szedł ubogi środkiem drogi, 73 Strona tytułowa pierwszego wydania Gorzkich dziewko, dziewko, daj mi wody. żali (1707) autorstwa ks. Stanisława Benika Dziadku, dziadku, woda nieczysta, napadało z drzewa liścia.

Powiat mławski 53 Dziewko, dziewko, woda czysta, wielkiego postu, ale właśnie Mławskie obok tylko ty jesteś bardzo grzeszna. stołecznej Warszawy jest tym regionem, gdzie Trzeba ciebie wodą oblać, nabożeństwo to pojawiło się najwcześniej, bo rozgrzeszenia nie chciej żądać. już na początku XVIII w. Początkowo przejęło Dyngus, dyngus, dyngowanie, ono wiele elementów dawnej ludowej poboż- dla dzieweczek oblewanie. ności pasyjnej. Wszystko to za sprawą mław- Nie tylko obrzędowość ludowa, lecz także skiego proboszcza ks. Wawrzyńca Stanisława dawne zwyczaje religijne mieszkańców pół- Benika, autora Gorzkich żali, dzięki które- nocnego Mazowsza okazały się wyjątkowo mu 5 marca 1713 r. po raz pierwszy w dzie- trwałym elementem lokalnej kultury ludowej. jach Mławy i zarazem pierwszy raz w historii Należy tu wskazać przede wszystkim nabo- diecezji płockiej (w Warszawie już w 1707 r.) żeństwo majowe, śpiewane w wielu miejsco- odprawiono to nabożeństwo. W aktach wizy- wościach oddalonych od kościoła parafialnego tacji biskupiej z 1764 r. czytamy, że podczas przez grupki wiernych zebrane przy przydroż- wielkiego postu w niedzielę o godzinie drugiej nych figurach i kapliczkach. Do dziś można je po południu, przy wystawieniu Najświętsze- spotkać między innymi w Korbońcu k. Mławy go Sakramentu, śpiewa się pasję po polsku, (parafia Wojnówka), Nosarzewie (parafia Szy- Gorzkie żale etc., na której biczują się kapni- dłowo) czy w Modle (parafia Mława). Nazwa cy. Mamy tu więc potwierdzenie udramaty- tego nabożeństwa wzięła się stąd, że jest ono zowania Gorzkich żali, i to jeszcze w połowie odprawiane w maju, miesiącu szczególnie po- XVIII w., które nie tylko pod względem treści, święconym Matce Bożej, kiedy to wieczorami, lecz także formy wywodziły się w prostej linii już po wszystkich pracach w polu i zagrodzie, ze średniowiecznych misteriów i barokowych mieszkańcy wsi, przeważnie kobiety, zbiera- nabożeństw pasyjnych. ją się i wspólnie śpiewają Litanię loretańską, Dość szybko nabożeństwo to zostało roz- czyli litanię do Matki Bożej. Zwyczaj ten zna- propagowane na sąsiednie parafie i dekanaty, ny jest w powiecie mławskim już od połowy co potwierdzają akta wizytacyjne z przeło- XIX w., a w niektórych momentach dziejo- mu XVIII i XIX w. Z zapisów wizytacyjnych wych, na przykład w okresie manifestacji po- wiemy, że w tym okresie pasja o Męce Pań- przedzających wybuch powstania styczniowe- skiej, czyli Gorzkie żale były śpiewane w Li- go, miał patriotyczny wymiar. powcu Kościelnym, Bogurzynie, Radzano- Wielką popularnością wśród mieszkańców wie, Szreńsku, Niedzborzu, a więc miejsco- Mazowsza mławskiego cieszy się też nabo- wościach leżących w powiecie mławskim, żeństwo Gorzkich żali. Co prawda odprawia- a także u bernardynów w Przasnyszu oraz ne jest w wielu polskich kościołach w okresie w ciechanowskiej farze.

54 Tradycja Mazowsza Strój ludowy

przeciwieństwie do wielu zwyczajów W i obrzędów ludowych niewiele można powiedzieć na temat stroju ludowego z powiatu mławskiego. Dziś jest on właściwie nie do odtworzenia. Dość szybko wyszedł z uży- cia, zapewne jeszcze w XIX w., pod wpływem dość silnej mody mieszczańskiej, zarówno z prowincjonalnej Mławy, jak i stołecznej War- szawy. Posiłkując się ustaleniami Aleksandra Błachowskiego, a także starymi zdjęciami i rycinami, można przyjąć, że codzienny strój roboczy we wsiach północnomazowieckich stanowiły ubiory wykonane z płótna lniane- go: szerokie koszule, spodnie z fartuszkiem, 74 wiązane sznurkiem, a u kobiet spódnice ze stanem. Porą zimową zakładano na wierzch kożuch barani. Uzupełnieniem stroju męż- 74 Strój ludowy z okolic Mławy („Tygodnik czyzn były słomiane lub wełniane kapelusze Ilustrowany” nr 232 z 1872 r.) noszone latem, a zimą niskie czapki, obszyte barankiem. Kobiety nosiły natomiast czepce i chustki. Odświętny strój chłopa stanowiła niebieska sukmana do kolan, kaftan z sukna Jeśli chodzi o tkaniny, jakich używano, to niebieskiego lub zielonego, a także płócienne z kadrów niemieckiego filmu pochodzącego spodnie w paski, związane pasem czerwo- z 1939 r., nakręconego w czasie targu na mław- nym. Na głowę zakładano brązowy cylinder, skim rynku, a także na podstawie ustaleń Ha- czarny filcowy kapelusz lub granatową czapkę liny Murawskiej można przyjąć, że w rejonie z sukna, obszytą barankiem. Z kolei kobiety Mławy – podobnie jak we wsiach powiatu nosiły białe koszule, długie po kostki spódni- płockiego – charakterystyczny dla tkanin wy- ce w różnych kolorach, które były zszyte ze konywanych na krosnach był układ pasowy stanem, bez rękawów, a także kaftan niebie- o prostych zestawieniach kolorystycznych ski lub zielony, fartuch w kwiatki lub paski. dość szerokich pasów. Gama barw, jakich Na głowę zakładały biały czepiec lub chusty używano, zamykała się w trzech lub czterech różnego koloru. kolorach w tonacji intensywnej czerwieni, fio- O stroju włościańskim Oskar Kolberg w la- letu, zieleni i brązu. Na co dzień jednak strój tach 80. XIX w. pisał: Około Przasnysza i Mła- ten był bardziej stonowany i przypominał ty- wy chłop nosi sukmanę czy surdut sukienny powy strój ludowy mazurski. Być może trze- zwykle czarny lub ciemno-szary, niekiedy ba się tu dopatrywać mieszania się na terenie bury. Pas czerwony (buraczkowy) i granato- powiatu mławskiego wpływów mody pruskiej wą, czasami różową chustkę na szyi. Czapka i mazowieckiej. niska z ciemnego sukna, okolona niekiedy Inaczej wyglądał z kolei strój szlachty po- czarnym barankiem. Kobiety noszą spódnice borzańskiej. Jak ustaliła Irena Kotowicz-Bo- ciemnej barwy, i przykrywają głowę i ramiona rowy, do kościoła kobiety zakładały długie również ciemną lub czarną chustką. Dziewki spódnice, szyte z klinów, najczęściej w ciem- kładą gorset ciemno-żółty lub brunatny, spód- nych kolorach, a także jasne bluzki i żakiety nice i chustki mają różnokolorowe, zwykle o cechach kaftanów, wysoko zapinane na gu- pstre. ziki, zdobione pod szyją białym żabotem lub

Powiat mławski 55 kołnierzykiem. Na nogach miały pończochy do wysokich butów z cholewami. Na głowy wykonane iglicą lub szydełkiem oraz sznuro- zakładali kaszkiety lub cylindry. Podkreślając wane trzewiki lub pantofle. Natomiast jako swoje szlacheckie korzenie, często używali bia- nakrycia głowy używały niewielkich kapeluszy łych rękawiczek i laseczek ze zdobioną rączką. z krótką woalką, a zimą mufek futrzanych lub W razie złej pogody na ubranie narzucano wełnianych. Dodatkiem był jedwabny szal. tzw. buńdy, czyli peleryny z kapturem, Mężczyźni natomiast jeszcze do lat 70. mi- a w zimie noszono kożuchy. Latem kobiety nionego wieku dość chętnie wkładali surduty, osłaniały się przed promieniami słonecznymi zwane „frakami”, które nakładali na koszule słomianymi kapeluszami, a ręce chroniły przed z wstawianym kołnierzykiem. Do tego nosili opaleniem siateczkowymi rękawiczkami. sznurowane spodnie kangarowe, wpuszczane Nazewnictwo

ażnym elementem tradycji historycz- pierwszego z nich wyprowadza się od pobli- Wnej i kulturowej powiatu mławskiego skiej rzeki Szronki, której nazwa z kolei po- jest nazewnictwo tego terenu, zwłaszcza na- chodzi od wyrazu szron ‘osad lodowy ze ścię- zwy miejscowości, rzek oraz niektóre nazwy tej mrozem mgły‘ bądź od daniny uiszczanej terenowe, które noszą w sobie ślady bogatej we wczesnym średniowieczu na rzecz księcia, przeszłości tej przygranicznej krainy. Spotyka- zwanej szronem. Nazwa grodu w Stupsku pomy tu wiele nazw pochodzenia staropruskie- chodzi od stołpu, czyli wysokiej wieży posado- go, czy szerzej ujmując – bałtyjskiego. Wśród wionej w grodzie. Więcej rozbieżności dotyczy nich wskazuje się na nazwę ważnej rzeki tego nazwy Grzebsk, o której przed laty pisał Józef regionu Orzyca, której dorzecze penetrowały Ostaszewski: pomyśleli mieszkańcy o miej- plemiona Prusów i Jaćwingów, wyparte osta- scu ofiar i w pięknym tajemniczym miejscu tecznie z północnego Mazowsza przez Słowian nad doliną Orzyca, na błocie usypali („zgrze- w XI–XII w. Wśród językoznawców istnieje na- bli”) górę, otoczoną wodą, gdzie ustanowili tomiast rozbieżność w sprawie pochodzenia miejsce ofiar i zaczęli go nazywać „zgrzebiń- nazwy głównej rzeki tego regionu, czyli Wkry, skiem”, w ówczesnym języku Grebesco, dzi- którą to nazwę jedni wyprowadzają od sło- siaj Grzebsk, nazywany również „Zgrzebsk”, wiańskich krzów ‘zarośli‘, inni od litewskie- odnosząc tę nazwę do góry (kopca) powstałego go słowa vikrus ‘żwawy, ruchliwy‘, a jeszcze z ziemi pozyskanej na miejscu. inni od praindoeuropejskiego vikra ‘wygięta‘. Najwięcej nazw miejscowości w powiecie Ostatnio głoszona jest również teza o staro- mławskim, podobnie jak w sąsiednich powia- germańskim lub nawet przedgermańskim po- tach, jest pochodzenia patronimicznego, czyli chodzeniu nazwy Mława i rzeki Mławka, choć swoją etymologię bierze od imion lub prze- trzeba pamiętać, że nazwę tę da się wyprowa- zwisk ich zasadźców i osadników (np. Dzierz- dzić z języka Słowian. Ma ona bowiem wiele gowo – od Dzierżka, Konopki – od Konopa, wspólnego z serbsko-chorwackim słowem Krośnice – od przezwiska Krośnia, Pawłowo mlawa ‘słabo, wolno płynąca rzeka‘ oraz ukra- – od Pawła, Sułkowo – od Sułka, Strzałkowo – ińskim przymiotnikiem mlavyj ‘słaby, wątły‘. od Strzałka, Windyki – od pruskiego Windyka, Przedmiotem badań językoznawców jest Wyszyny – do Wysza, Żmijewo – od Żmija). także pochodzenie nazw najstarszych grodów Niektóre nazwy miejscowości są związane z terenu powiatu mławskiego, wymienionych z położeniem, czyli ich etymologia wiąże się w tzw. falsyfikacie mogileńskim. Chodzi tu z topografią (np. Barania Góra, Bielawy, Boro- o trzy grody o ustalonej z całą pewnością lo- we, Dąbek, Dąbrowa, Dębiny, Dębowa Góra, kacji: Szreńsk, Stupsk i Grzebsk, których Glinki, Kobyla Łąka, Lipowiec, Mostowo, nazwy są pochodzenia słowiańskiego. Nazwę Niedziałki, Nowa Wieś, Olszewo, Przychód,

56 Tradycja Mazowsza Ruda, Sławogóra, Zabrody, Zalesie, Zawady). słynęła z hodowli i sprzedaży koni. Specjal- Inne z kolei pochodzą od specyficznej funk- ne miejsce wśród nazw terenowych zajmują cji danego miejsca (np. Zdroje – od wypływa- dwuczłonowe nazwy zaścianków szlachec- jących cieków wodnych, Modła – od miejsca kich, położonych zazwyczaj po sąsiedzku. kultu pogańskiego) bądź od wykonywanych Takim przykładem mogą być miejscowości niegdyś zajęć pierwszych osadników (np. związane z niejakim Żmijem, być może pro- Chlebowo, Kowalewo). toplastą rodziny Żmijewskich: Żmijewo, W wielu miejscowościach przetrwały sta- Żmijewo Biagienki, Żmijewo Bielskie, Żmi- re nazwy Żal/Żale, którymi mieszkańcy Za- jewo Gaje, Żmijewo Kościelne, Żmijewo Ku- wkrza określali dawne cmentarzyska i kurha- cze (Kuce), Żmijewo Mikły (Nikły), Żmije- ny (np. w Grzebsku, Starym Łączynie, Tań- wo Pąki, Żmijewo Podusie, Żmijewo Szawły, sku-Przedborach, Liberadzu), a potem nazy- Żmijewo Trojany. wali tak również pola tam się znajdujące (np. Pomijając wiele językoznawczych zawiło- w Wojnówce, Wiśniewku, Ratowie, Mi- ści, można stwierdzić krótko, że w nazew- łotkach). Ciekawym pod względem historycz- nictwie powiatu mławskiego, podobnie jak nym jest określenie części miejscowości Kor- w jego folklorze, da się odkryć wielokultu- boniec nazywanej Kościółki/Kościołki, którą rowość tego terenu, charakterystyczną dla mieszkańcy określają niewielkie wzniesienie, krain pogranicza. Przykład mławskich Roz- dziś zalesione, gdzie miał kiedyś stać kościół gartów nie jest tu odosobniony. Do dziś dla zniszczony przez Szwedów (według ludowego starszych mieszkańców Mławy i okolicznych podania miał się zapaść pod ziemię). Przy- miejscowości nazwa pobliskiej, ale położonej pomnijmy, że pierwotny kościół parafialny już za dawną pruską granicą Nidzicy brzmi w Podkrajewie, do której to parafii Korboniec Nibork, od niemieckiej nazwy tego miasta – przynależał, został rzeczywiście zniszczony Neidenburg. Także jedna z mławskich ulic do w czasie potopu szwedzkiego. lat 60. XX w. była nazywana Niborską (obec- Także używana do dziś nazwa północnej nie ul. Padlewskiego), nie zaś Nidzicką, choć części Mławy – Rozgarty (dawniej istniały już w XVIII/XIX w. używano nazwy ul. Dział- też Podrozgarty) jest wyraźnym nawiąza- dowskiej (obecnie ul. Żwirki), bez żadnych niem do niemieckiej nazwy Rossgarten, uży- konotacji językowych z niemiecką nazwą wanej na określenie łąk i pastwisk dla koni, tego miasta – Soldau. Jak widać, miejscowe co dowodzi osiedlania się w tej części miasta nazewnictwo, jak i sam język mieszkańców przybyszów z sąsiednich Prus. Z innych źró- północnego Mazowsza, nie zawsze dawało się deł wiadomo, że Mława już od średniowiecza zamknąć w odgórnie narzucone schematy.

Powiat mławski 57 Herby i symbolika samorządowa

stotnym składnikiem niematerialnych dóbr Królestwa Polskiego Święty Męczennik). Po- Ikultury, poza nazewnictwem miejscowym, czątkowo herbem Mławy były jedynie dwie są również herby, które od wieków stanowiły baszty. W poł. XVI w. baszty te umieszczono na symbol tożsamości rodowej i terytorialnej. murze fortecznym z otwartą bramą. Natomiast Niekiedy od herbów rodowych powstawały dopiero od poł. XVII w. znane są pieczęcie miej- nazwy miejscowości. Dawne tradycje herbów skie z postacią św. Wojciecha, patrona miasta. rodowych, tak ważnych dla tożsamości wielu W 1948 r. podjęto decyzję o usunięciu z herbu mieszkańców ziemi zawkrzeńskiej, z czasem postaci św. Wojciecha. Dopiero w latach 80. wyparły z przestrzeni publicznej herby miast, XX w., na wniosek Towarzystwa Miłośników gmin i powiatu. Ich symbolika jest ważnym Ziemi Mławskiej, postać świętego przywró- elementem lokalnej tradycji. cono. Obecny wygląd herbu ustalono uchwałą Rady Miasta z 1992 r. Herb powiatu mławskiego Tarcza dwupolowa sercowa. Herb gminy Radzanów W polu pierwszym na niebie- Herbem gminy Radzanów skim tle postać św. Wojciecha jest dawny herb miejski Radza- z wiosłem w jednej i krzy- nowa, który przedstawia białą żem w drugiej ręce. W drugim lilię na czerwonym tle. polu na czerwonym tle biały (srebrny) orzeł. Postać św. Wojciecha nie jest Herb gminy Strzegowo tu przypadkowa, gdyż jest on patronem stoli- Herb gminy Strzegowo na- cy powiatu – Mławy; także wiele parafii i ko- wiązuje do herbu dawnego ściołów z terenu powiatu nosi jego wezwanie, właściciela miejscowości Sta- co może być śladem dawnej chrystianizacji nisława ze Strzegowa h. Dołęga. tychże terenów przez benedyktynów, być może W polu błękitnym krzyż za- z opactwa mogileńskiego. Z kolei biały orzeł na ćwieczony na barku srebrnej podkowy i strzała czerwonym tle (piastowski) to historyczny znak wychodząca ze środka tejże podkowy, żeleź- herbowy Mazowsza. Również użycie tego sym- cem na dół skierowana. bolu ma swoje uzasadnienie historyczne, gdyż teren powiatu mławskiego, jak i całej ziemi za- Herb gminy Szreńsk wkrzeńskiej, aż do końca XV w. był podległy wła- Herb gminy Szreńsk nawią- dzy książąt mazowieckich z dynastii Piastów. zuje do dawnego herbu miejskiego Szreńska i przestawia li- Herb miasta Mława terę S przeszytą złotą strzałą na Herb Mławy przedstawia na niebieskim tle. białym tle, wpisanym w profi- lowany kartusz, dwie wieże ko- Herb gminy Szydłowo loru czerwonego, zwieńczone Herb przedstawia w polu zie- krzyżami i połączone na dole lonym godło herbowe Lubicz, łukiem rzeki koloru niebie- czyli srebrną podkowę uzu- skiego, a między nimi postać św. Wojciecha, pełnioną złotym krzyżem za- w szatach biskupich i infule, z wiosłem w jednej ćwieczonym na barku i takim i krzyżem misyjnym w drugiej ręce. Po bokach samym krzyżem w środku. Jest to wyraźne na- godła herbowego pierwsze litery (AORPSM) wiązanie do rodu Lubiczów, w których rękach łacińskiego napisu: Adalbertus Orator Regni Szydłowo pozostawało przez wiele wieków. Poloniae Sanctus Martyr (Wojciech Orędownik

58 Tradycja Mazowsza Ciekawe postacie związane z powiatem mławskim

Stanisław Grad ze Szreńska h. Dołęga (ok. zawkrzeńskiego (1413–1429) oraz sędziego 1350/1360–1440) płockiego (1429–1456). Funkcję sędziego za- Pisał się ze Szreńska i Kowalewa w ziemi wkrzeńskiego mógł pełnić już w czasie zasta- zawkrzeńskiej oraz z Sokołowa w ziemi gosty- wu krzyżackiego Zawkrza (1410) i to o nim nińskiej. Był protoplastą rodziny Szreńskich, zapewne komtur ostródzki pisał do wielkiego a zarazem jednym z najbliższych współpra- mistrza jako o człowieku wiernym i oddanym cowników i doradców księcia Siemowita IV. zakonowi, gotowym donosić o wszystkim, Od jego ojca, księcia Siemowita III, dostał co mogłoby szkodzić Krzyżakom. Byłby więc na własność Szreńsk, który w 1383 r. otrzy- w tym okresie szpiegiem krzyżackim. Po pod- mał prawa miejskie. Od tej pory miasteczko pisaniu pokoju toruńskiego (1411) i odzyska- to wraz z przyległościami stanowiło główną niu Zawkrza przez Siemowita IV przeszedł na rezydencję dostojnika. Stanisław Grad pełnił służbę księcia mazowieckiego. W 1420 r. wy- urzędy starosty brzeskiego (1386–1391), pod- jednał u biskupa płockiego Jakuba z Kurdwa- komorzego płockiego (1409) oraz wojewody nowa dokument odnawiający erekcję parafii płockiego (1412–1440). W czasie kampanii w Strzegowie. Zgadzając się na uposażenie grunwaldzkiej 1410 r. z ramienia księcia Sie- plebana strzegowskiego z własnych dóbr, zy- mowita IV sprawował naczelne dowództwo skał ze strony biskupa dochodowe wójtostwo nad chorągwiami mazowieckimi. W 1435 r. w sąsiednim Żurominku Kapitulnym. Był w Brześciu Kujawskim przywiesił swoją pie- dobrodziejem kościoła parafialnego św. Anny częć na dokumencie pokojowym między w Strzegowie. W 1435 r. w Brześciu Kujawskim Polską a zakonem krzyżackim. Znany jest przywiesił swoją pieczęć na traktacie pokojo- jako patron i dobrodziej kościoła parafialnego wym między Polską a zakonem krzyżackim. w Szreńsku. Być może to właśnie z nim na- leży wiązać pojawienie się w tamtejszym ko- Ks. Stanisław Ciołek (1492–1542) ściele pięknej Piety Szreńskiej, jednej z naj- Pochodził z Lipowca Kościelnego, gdzie był cenniejszych rzeźb gotyckich na północnym również plebanem. Jego braćmi byli Mikołaj Mazowszu. i Jan, dziedzice Lipowca Kościelnego i Lipowca Podbornego. Posiadał kanonię w kapitule kate- Stanisław ze Strzegowa h. Dołęga (zm. 1456) dralnej gnieźnieńskiej, włocławskiej i płockiej Pisał się ze Strzegowa w ziemi zawkrzeń- oraz kanonię w kapitule św. Michała w Płocku. skiej, którą to miejscowość uczynił swoją re- Piastował funkcję pisarza w kancelarii króla zydencją. Po raz pierwszy wystąpił w źródłach Aleksandra Jagiellończyka, od którego otrzy- 13 lipca 1406 r., kiedy to na rokach sądowych mał przywilej przeniesienia dóbr rodowych w Płońsku występował jako przedstawiciel (za- stępca) niewymienionej z imienia dziedzicz- ki z pobliskiej Dąbrowy oraz kmiecia Jakuba w sprawie przeciwko Guntkowi z Glinojecka. Jak się przypuszcza, posiadał pewne kwalifi- kacje prawnicze, które powodowały, że dość często występował przed sądami w zastęp- stwie innych osób. Był bliskim współpracow- nikiem księcia Siemowita IV. W 1412 r. wraz 75 z kantorem płockim Dadźbogiem ze Szczawi- 75 Kartusz herbowy przedstawiający herb Stanisława na h. Prawda i Adamem z Zielonej Mławskiej Ciołka z tablicy fundacyjnej kościoła w Lipowcu h. Świnka reprezentował księcia w sporze pol- Kościelnym sko-krzyżackim. Piastował urzędy sędziego

Powiat mławski 59 w Lipowcu na prawo chełmińskie (1505). Był o rozwój miasta, uzyskując liczne przywi- również kanclerzem kruszwickim i należał do leje królewskie dla cechów oraz w sprawie bliskiego otoczenia władcy, co pozwoliło mu poboru cła przez mieszczan szreńskich. Po na umocnienie pozycji wśród rodzin szlachec- spaleniu kościoła parafialnego w 1527 r. wy- kich ziemi zawkrzeńskiej. W 1532 r. ufun- stawił nowy gotycki kościół (ok. 1530) i wraz dował nowy kościół w Lipowcu Kościelnym, ze swoją matką Małgorzatą z Działyńskich o czym świadczy późnogotycka tablica fun- oraz żoną Barbarą z Kościeleckich, a tak- dacyjna z herbem Ciołek, zachowana do dziś, że miejscowym proboszczem ks. Maciejem i wmurowana obecnie w ścianę prezbiterium. z Końskich, za aprobatą ówczesnego biskupa płockiego Andrzeja Krzyckiego, ufundował Feliks Szreński h. Dołęga (ok. 1498–1554) w 1531 r. kolegium księży mansjonarzy, któ- Był synem Stanisława Szreńskiego oraz rzy mieli czuwać nad rozwojem kultu i życia Małgorzaty z Działyńskich, a wnukiem religijnego w tamtejszej parafii. Z jego fun- wspomnianego już wojewody płockiego dacji umieszczono na szreńskiej farze zegar Stanisława Grada. Po ukończeniu szko- (1533) oraz sprawiono nowe organy (1534). ły katedralnej w Płocku rozpoczął karierę Ponadto w 1554 r. wzniósł on drewnianą ka- urzędniczą jako cześnik gostyniński (1521), plicę św. Barbary, w miejscu której w 1886 r. a następnie kasztelan rypiński (1526), wybudowano murowany kościół (obecnie na kasztelan dobrzyński (1527), starosta płoc- cmentarzu grzebalnym). W kościele parafial- ki (1530) oraz wojewoda płocki (1532). Za nym zachował się jego nagrobek, wykonany wstawiennictwem królowej Bony, której w 1546 r. w stylu renesansowym, na którym był powiernikiem, a także wpływowego na widnieje łaciński napis rozpoczynający się dworze Jana Dantyszka, otrzymał w zarząd od słów: Żyłem dla Ojczyzny, czyniąc, jak starostwo malborskie (1525), a później sta- tylko mogłem, rzeczy słuszne, sprawiedliwe rostwa łomżyńskie i wiskie (1549), co znacz- i pożyteczne. Zmarł 19 września 1554 r., nie nie wpłynęło na podniesienie jego pozycji pozostawiając po sobie potomstwa. majątkowej wśród innych rodzin szlacheckich Mazowsza. Należał niewątpliwie do Ks. Stanisław jednych z najwybitniejszych przedstawi- Grzepski h. Świnka cieli szlachty zawkrzeńskiej złotego wieku. (1524–1570) W rodowym Szreńsku na miejscu dawnego Był jednym z najwy- grodu na wzgórzu wzniósł zamek obronny bitniejszych przedsta- o czterech wieżach, otoczony fosą. Dbał też wicieli nauki polskiej okresu renesansu, nazywanym przez współ- czesnych filozofem w życiu i w obyczajach, a zarazem najbardziej znanym człowiekiem renesansu po- chodzącym z Poborza. Urodził się w Grzebsku w rodzinie drobnoszlacheckiej herbu Świn- ka. W semestrze zimowym 1537/1538 r. za- pisał się na Akademię Krakowską, gdzie stu- diował filologię klasyczną oraz hebraistykę. W czasie studiów wyrobił w sobie erazmiań- 76 ski pogląd na świat i otworzył się mocno na żywe wówczas w Krakowie prądy reformacyj- 76 Epitafium Feliksa Szreńskiego z kościoła ne. Po zamieszkach studenckich 1549 r. opu- parafialnego w Szreńsku ścił stolicę i udał się na krótko do Wrocławia,

60 Tradycja Mazowsza po czym przeniósł się do luterańskiego Kró- lewca (1551), a stąd do szkoły braci czeskich w Koźminku w Wielkopolsce (1552). Jednak już kilka lat później zerwał z ruchem reforma- cyjnym i w 1556 r. powrócił na studia w Aka- demii Krakowskiej, gdzie uzyskał bakalaureat sztuk wyzwolonych. Przez kilka lat działał jako bakałarz na terenie powiatu mławskie- go, a w 1562 r., po uzyskaniu magisterium sztuk, rozpoczął wykłady na Uniwersytecie Krakowskim. Jego wielką pasją stały się nauki biblijne, a zwłaszcza historia biblijna. W czasie krótkiego pobytu na Warmii, z powodu szale- jącej w Krakowie zarazy (1564), napisał dzieło z zakresu metrologii starożytnej O różnych sy- klach i talencie hebrajskim. Najbardziej znany jest jako autor książki Geometria to jest miernicka nauka po Polsku krótko napisana z greckich i łacińskich ksiąg (1566), dotyczącej geometrii Euklidesa oraz zasad praktycznego miernictwa, pierwszego tego rodzaju podręcz- nika w języku polskim. Zmarł w Krakowie 77 1 grudnia 1570 r. i spoczywa w tamtejszym ko- ściele św. Anny. 77 Tablica pamiątkowa ku czci ks. Wawrzyńca Stanisła- Ks. Wawrzyniec Stanisław Benik wa Benika z kościoła Świętej Trójcy w Mławie (1674–1720) Ksiądz Benik do historii kultury polskiej ks. Jakubem Mroczkiem i ks. Maciejem Zna- przeszedł przede wszystkim jako autor najpo- mięckim głosił misje w diecezji płockiej. Kiedy pularniejszego nabożeństwa pasyjnego epoki doszła do niego wieść, że na skutek panującej baroku, zwanego Gorzkimi żalami. Urodził dżumy parafia mławska pozbawiona została się 28 sierpnia 1674 r. w Reszlu na Warmii. stałej opieki duszpasterskiej, wraz z towarzy- W 1696 r. wstąpił do seminarium księży mi- szami osiedlił się w Mławie. W grudniu 1712 r. sjonarzy św. Wincentego à Paulo w Warszawie, ks. Michał Kownacki, wizytator zgromadze- a dwa lata później złożył śluby zakonne. Studia nia na Polskę i Litwę, wyznaczył ks. Benika na teologiczne kontynuował w seminarium przy przełożonego domu mławskiego, a 29 stycznia kościele św. Krzyża w Warszawie. W 1700 r. 1713 r. biskup płocki Ludwik Bartłomiej Zału- został wysłany przez władze zakonne do Kra- ski mianował go proboszczem mławskim. Jed- kowa, gdzie nauczał w seminarium zamko- nym z najważniejszych dzieł, jakie pozostawił wym na Wawelu. Tam w 1703 r. otrzymał po sobie ks. Benik, była odbudowa zniszczone- święcenia kapłańskie. Po święceniach powró- go przez pożar kościoła Świętej Trójcy w Mła- cił do Warszawy i przez następne lata praco- wie. Jemu także zawdzięczamy upowszechnie- wał jako duszpasterz przy kościele św. Krzyża, nie w diecezji płockiej nabożeństwa Gorzkich a także wyjeżdżał głosić misje w różnych die- żali. Ksiądz Benik zmarł 23 kwietnia 1720 r. cezjach. W 1707 r. opublikował tekst nabożeń- i został pochowany w krypcie pod kościołem stwa Gorzkich żali pod tytułem Snopek mirry św. Wawrzyńca w Mławie, gdzie spoczywa do z Ogrodu Getsemańskiego albo żałosne gorz- dziś. W 2007 r. z okazji 300-lecia nabożeń- kiej Męki Syna Bożego rozpamiętywanie. stwa Gorzkich żali ufundowano pamiątkową W 1712 r. wraz z ks. Michałem Melchierem, tablicę w mławskim kościele Świętej Trójcy.

Powiat mławski 61 Bp Jan Kanty Dąbrowski (1791–1853) Tomasz Solecki (1824–1863) Urodził się 19 września 1791 r. w Uniszkach Urodził się na Lubelszczyźnie, w rodzinie Zawadzkich k. Mławy jako syn rolników Józefa mieszczańskiej, a wykształcenie, które pozwo- i Agnieszki. Dwa lata po urodzeniu umarła mu liło mu na pracę w szkolnictwie, zdobył na Kur- matka, co później – już jako biskup – wielokrot- sach Pedagogicznych w Warszawie. Od 1847 r. nie podkreślał z wielkim smutkiem i tęsknotą pracował w szkole powiatowej w Mławie, gdzie w kazaniach o Najświętszej Maryi Pannie. Dla uczył początkowo języka łacińskiego. Od poło- zapewnienia mu odpowiedniego wykształcenia wy lat 50. poza językiem łacińskim nauczał też ojciec wysłał go do szkoły elementarnej w Mła- polskiego. W tym czasie w młodym profesorze wie, prowadzonej wówczas przez księży misjo- dojrzewała powoli potrzeba przeciwstawie- narzy św. Wincentego à Paulo. Był wyjątkowo nia się postępującej coraz bardziej rusyfikacji. zdolnym uczniem, do tego pracowitym i bardzo Był świadkiem wydarzeń mławskich z 1861 r. związanym z miejscowymi misjonarzami, nie i być może właśnie pod ich wpływem postano- było więc dla nikogo zaskoczeniem, że w 1810 r. wił porzucić posadę nauczyciela i udać się na jako dziewiętnastoletni młodzieniec wstąpił emigrację. Wyjechał do Italii, gdzie wstąpił do do seminarium św. Krzyża w Warszawie, a dwa Polskiej Szkoły Wojskowej w Genui i Cuneo. lata później złożył śluby zakonne. Po otrzyma- Tam poznał Zygmunta Padlewskiego, jednego niu święceń diakonatu w 1814 r. został wysłany z najwybitniejszych później dowódców po- do seminarium poznańskiego, gdzie prowadził wstańczych na północnym Mazowszu, który zajęcia z teologii. Tego samego roku przyjął w tym czasie uczył podchorążych matematy- święcenia kapłańskie. W 1819 r. ks. Dąbrowski ki, strategii i taktyki wojennej, a także historii przeszedł do pracy w duszpasterstwie parafial- wojskowości. Po zamknięciu szkoły w sierpniu nym na terenie diecezji chełmińskiej. Był wi- 1862 r. Tomasz Solecki z innymi podchorąży- kariuszem w Błędowie, administratorem parafii mi powrócił do Polski, aby parę miesięcy póź- w Popowie Toruńskim i proboszczem w Wą- niej wziąć udział w przygotowywanym powsta- brzeźnie. W latach 1826–1836 wykładał niu. Jako człowiek o wyrobionym autorytecie w chełmińskim seminarium duchownym, któ- w lokalnym środowisku, a jednocześnie posia- re od 1829 r. mieściło się w Pelplinie. W 1836 r. dający odpowiednie przygotowanie wojskowe abp Marcin Dunin mianował go rektorem se- był bardzo przydatny władzom powstańczym. minarium w Poznaniu i uczynił osobistym do- To zapewne zadecydowało o tym, że po wybu- radcą w czasie głośnego sporu z rządem pruskim chu powstania styczniowego powierzono mu w sprawie małżeństw mieszanych. Wkrótce funkcję naczelnika wojskowego w powiecie polecił ks. Dąbrowskiemu ułożyć modlitewnik mławskim. Zmarł wskutek ran odniesionych w języku polskim, który ukazał się drukiem w czasie bitwy pod Kuczborkiem na tzw. Koziel- w 1842 r. Był to najpopularniejszy polski mo- skiej Górze, która rozegrała się 12 lipca 1863 r. dlitewnik w XIX w., powszechnie zwany Duni- Według relacji zakończył życie w dworze Wil- nem. Niedługo po jego ukazaniu się abp Marcin helmów w Chojnowie, gdzie przynoszono ran- Dunin rozpoczął starania w Stolicy Apostolskiej nych z pola bitwy. Wraz z innymi 29 powstań- o nominację biskupią dla oddanego mu kapła- cami poległymi na Kozielskiej Górze spoczywa na, w którym widział swego następcę. Kandyda- w zbiorowej mogile na cmentarzu parafialnym turze sprzeciwił się jednak rząd pruski. Dlatego w Kuczborku. ks. Dąbrowski został mianowany biskupem pomocniczym poznańskim, a stolica pryma- Tekla z Bądarzewskich Baranowska (ok. sowska aż do 1845 r.pozostała nieobsadzona. 1829–1861) Święcenia biskupie otrzymał 20 sierpnia 1843 r. Nazywana „Chopinem w spódnicy” jest co- w katedrze gnieźnieńskiej. Przez dziesięć kolej- raz bardziej rozpoznawalną polską pianistką, nych lat pracował zarówno na niwie kościelnej, a zarazem kompozytorką salonowych utwo- jak i narodowej. Słynął jako wybitny kaznodzie- rów, z których jeden, zatytułowany Modlitwa ja i filantrop. Zmarł 4 kwietnia 1853 r. w Pozna- dziewicy, stał się światowym hitem. Słucha- niu i spoczywa w podziemiach katedry. no go w salonach niemal całej Europy, a także

62 Tradycja Mazowsza w Mławce, oraz jego żony Franciszki z Ładów. Po nieoczekiwanej śmierci matki wychowa- niem małej Zuzi zajęła się jej chrzestna Anna z Młockich Danielska, cioteczna babka pisar- ki. W 1848 r. ojciec Zuzanny został wywiezio- ny w głąb Rosji na dziesięć lat. W tym czasie Anna Danielska wraz ze swoją podopieczną przeniosły się na stałe do Mławy, gdzie Zuzan- na pobierała naukę w pensji dla dziewcząt. Po powrocie ojca z zesłania zamieszkała z nim w Warszawie, lecz ze względów finansowych zmuszona była okresowo pracować jako prywatna nauczycielka i korepetytorka. Uzupeł- niła też własną edukację pedagogiczną, zdając egzamin państwowy na wyższą nauczycielkę. Właśnie w okresie warszawskim Zuzanna 78 Morawska debiutowała jako poetka na łamach „Kłosów”. Współpracowała także z „Przyja- 78 Grób Tekli z Bądarzewskich Baranowskiej na cielem Dzieci”, „Bluszczem”, „Wieczorami Starych Powązkach w Warszawie, ufundowany Rodzinnymi”, „Tygodnikiem Ilustrowanym” przez jej męża oraz innymi czasopismami. Wraz z Wandą Ra- falską, żoną znanego warszawskiego księgarza Ameryki i Australii nie mniej chętnie niż mu- i wydawcy, założyła w Warszawie przy ul. Mar- zyki Chopina, Liszta czy Schumanna (liczba szałkowskiej 125 tajną pensję dla dziewcząt kopii zapisów nutowych utworu przekroczyła pod oficjalną nazwą Szkoły Rzemiosł. Po jej milion egzemplarzy). Urodziła się w Mławie zamknięciu przez władze carskie postanowiła w 1829 r. jako córka Andrzeja Bądarzewskie- wrócić w rodzinne strony. Zakupiła majątek go oraz Tekli z Chrzanowskich. W rodzinnej leżący między Mławą a Uniszkami Zawadzki- miejscowości młoda Tekla zdobyła wykształ- mi z myślą o założeniu szkoły rolniczej, który cenie, nauczyła się gry na fortepianie i tu rów- nazwała Zulinkiem. Mimo usilnych starań, nież rozpoczęła komponować. W 1852 r. wy- a nawet czasowej zgody władz carskich szko- szła za mąż za Jana Baranowskiego, urzędnika ły nie udało się uruchomić. Natomiast kwitła intendentury armii rosyjskiej, mieszkającego w Zulinku twórczość literacka Morawskiej. w Warszawie. Zmarła 29 września 1861 r., To tu powstawały jej opowiadania i powieści mając zaledwie 32 lata, i spoczęła na cmenta- z dziejów ojczystych, a także wiersze i dra- rzu Powązkowskim w Warszawie. Pozostawiła maty. Ponadto „pani na Zulinku” angażowa- po sobie pięcioro sierot. W jej spuściźnie jest ła się w życie kulturalne i oświatowe Mławy. ponad 35 utworów muzycznych. W 2012 r. W dniu 10 grudnia 1905 r. brała aktywny udział w jej rodzinnym mieście powstało Towarzy- w manifestacji patriotycznej, której uczestnicy stwo Miłośników Twórczości Tekli Bądarzew- postawili krzyż na mogile powstańca zabitego skiej, a jej imieniem nazwano letnią estradę w 1863 r. oraz domagali koncertową w zabytkowym parku miejskim. się wprowadzenia języ- ka polskiego w szkołach Zuzanna Morawska (1840–1922) i urzędach. W czasie tej Była to jedna z najwybitniejszych literatek manifestacji, która zgro- północnego Mazowsza, a zarazem aktywna madziła ok. 6 tys. ludzi, działaczka społeczna i narodowa oraz znana Zuzanna Morawska wy- nauczycielka. Urodziła się 11 sierpnia 1840 r. głosiła przemówienie, w Sokołówku k. Ciechanowa jako córka Fran- w którym żądała od ciszka Morawskiego, pisarza komory celnej władz carskich, aby

Powiat mławski 63 przywróciły język polski w życiu publicznym. Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych Efektem tego wystąpienia było jej areszto- w Warszawie. Po powrocie do kraju osiadł wanie na przełomie stycznia i lutego 1906 r. w rodzinnym Nosarzewie. W 1877 r. oże- Wraz z innymi ziemianami oraz urzędni- nił się z Aleksandrą Olszewską ze Stupska, kami trafiła do więzienia gubernialnego z którą miał dziewięcioro dzieci. Przez krótki w Płocku. Po uwolnieniu powróciła do Zulin- czas prowadził zakład fotograficzny w War- ka, aby nadal uczyć dzieci i młodzież w mław- szawie, potem zaś dzierżawił różne majątki, skich szkołach oraz angażować się w dzia- a także zajmował się malowaniem obrazów. łalność powstałej wtedy w mieście Polskiej W 1895 r. przebywał przez rok u swego przy- Macierzy Szkolnej. Po sprzedaży majątku jaciela z okresu studiów warszawskich Józe- w Zulinku w 1913 r. zamieszkała w Mławie, fa Chełmońskiego w dworku w Kuklówce. w domu przy ul. Stary Rynek 2, gdzie zorga- Poza wąskim kręgiem przyjaciół, znajomych nizowała stancję dla dziewcząt. Gdy wybuchła oraz ludzi profesjonalnie zajmujących się wojna, przebywała na leczeniu w Sopocie, sztuką malarstwo Wojciecha Piechowskiego a następnie przez rok mieszkała u krewnych nie było szerzej znane, czemu zresztą po czę- w Warszawie. Do Mławy wróciła w 1916 r. ści winny był sam artysta. Malował bowiem Zmarła 6 stycznia 1922 r., spoczywa na cmen- niewiele, wystawiał zazwyczaj pojedyncze tarzu parafialnym św. Wawrzyńca w Mławie. obrazy i tylko raz w 1907 r. zorganizował wystawę w Salonie Kulikowskiego w War- Wojciech Piechowski szawie. Nie zmienia to jednak faktu, że Pie- (1849–1911) chowski był artystą utalentowanym, choć – Jest najwybitniejszym jak podkreślają znawcy problematyki – nigdy i najbardziej znanym nie ujednolicił stylu. W 1889 r. otrzymał brą- malarzem pochodzącym zowy medal na Międzynarodowej Wystawie z Mazowsza mławskiego. Sztuki w Paryżu za obraz Droga i życie nasze, Urodził się 23 kwietnia takim samym medalem został uhonorowany 1849 r. w Nosarzewie Bo- w Berlinie, Chicago i San Francisco, a w 1900 r. rowym, jako najstarszy na wystawie w Paryżu otrzymał srebrny me- syn Michała i Elżbiety dal za obraz Rezurekcja. Zginął tragicznie Piechowskich. Dzieciństwo spędził w dwor- w wypadku samochodowym 13 listopada ku nosarzewskim należącym do jego rodziny, 1911 r. Trzy dni później został pochowany wywodzącej się z drobnej szlachty kaszub- na cmentarzu we wsi Nowe k. Krośniewic. skiej. Po ukończeniu czteroklasowej szko- Obrazy Wojciecha Piechowskiego można ły powszechnej w Mławie oraz gimnazjum oglądać w Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej we Włocławku w 1869 r. rozpoczął studia w Mławie, w kościele parafialnym w Szy- w warszawskiej Klasie Rysunkowej. W tym dłowie, w Muzeum Romantyzmu w Opi- czasie poznał m.in. Józefa Chełmońskie- nogórze, a także w Muzeum Narodowym go oraz Leona Wyczółkowskiego, którzy w Warszawie. również uczyli się w tejże szkole. Edukację w dziedzinie malarstwa kontynuował w Aka- Władysław Smoleński demii Sztuk Pięknych w Monachium, do (1851–1926) której został przyjęty w 1873 r. Doskonalił Jeden z najwybit- tam swój warsztat malarski pod kierunkiem niejszych historyków profesora Otto Seitza oraz Sandora Aleksan- wywodzących się z po- dra Wagnera, a także w prywatnej szkole powiatu mławskiego, a za- chodzącego z Warszawy Józefa Brandta. Wła- razem badacz dziejów śnie pod kierunkiem tego ostatniego przygo- Mazowsza. Urodził się tował swój debiut malarski – obraz Zielone 6 kwietnia 1851 r. Świątki, wystawiony w 1874 r. na wystawie w miejscowości Grabienice

64 Tradycja Mazowsza Małe k. Niedzborza, jako syn Józefa i Bal- w Polsce było to wówczas niemożliwe. Dlatego biny ze Smosarskich. Po ukończeniu szkół podjęła decyzję o podjęciu studiów medycz- elementarnych w Lipnie i Niedzborzu nych na uniwersytecie w Zurychu, który już rozpoczął naukę w szkole powiatowej od 1867 r. przyjmował kobiety na wydział me- w Mławie, gdzie był między innymi pod du- dyczny. Przez następne dwa lata przygotowywa- żym wpływem ówczesnego nauczyciela tejże ła się do egzaminów uniwersyteckich, pobie- szkoły Tomasza Soleckiego, późniejszego do- rając korepetycje w Warszawie. W 1871 r. wy- wódcy powstania styczniowego. Po zamknię- jechała do Zurychu, gdzie dała się poznać jako ciu mławskiej szkoły powiatowej przez władze zdolna i dobrze zapowiadająca się studentka. carskie przeniósł się do Płocka, a potem do W 1876 r. obroniła doktorat z medycyny, a rok Warszawy, gdzie na tamtejszym uniwersytecie później ukończyła studia i odebrała dyplom. studiował prawo. Współpracował z Aleksan- Była piętnastą kobietą, która ukończyła studia drem Świętochowskim, Bolesławem Prusem, na uniwersytecie w Zurychu. Przed powrotem Henrykiem Sienkiewiczem i wieloma znany- do kraju przez pewien czas uzupełniała wiedzę mi pozytywistami. Po studiach, pracując jako lekarską w Wiedniu i w Berlinie. Jako pierw- prawnik, zajmował się badaniami historycz- sza Polka z dyplomem lekarza spotkała się nymi. Ich efektem było wiele prac – pierw- z dość nieufnym przyjęciem ówczesnego świa- sza była słynna rozprawa Szkoły historyczne ta lekarskiego Warszawy. Ponadto okazało się, w Polsce, w której dokonał krytyki war- że w zaborze rosyjskim nie istnieją procedury, szawskiej i krakowskiej szkoły historycznej. które umożliwiałyby nostryfikację zagranicz- Z dziejów mazowieckich opublikował między nego dyplomu kobiet. Odmówiono jej również innymi Szlachta mazowiecka w poddaństwie przyjęcia do Warszawskiego Towarzystwa Le- proboszczów płockich (1878) oraz Szkice karskiego. W jej obronie stawali Aleksander z dziejów szlachty mazowieckiej (1908). Świętochowski i Bolesław Prus. Postanowiła Od 1903 r. był członkiem Akademii Umie- wyjechać do Petersburga, aby tam nostryfiko- jętności, a od 1919 r. profesorem Uniwersy- wać dyplom. Byłoby to niemożliwe, gdyby nie tetu Warszawskiego. Zmarł 7 maja 1926 r. pewien zbieg okoliczności. Otóż młoda Anna w Warszawie. Tomaszewicz trafiła do haremu przebywa- jącego w Petersburgu sułtana, gdzie zlecono Anna Toma- jej opiekę nad jego żonami. Dzięki temu po- szewicz-Dobrska zwolono jej przystąpić do egzaminów w Aka- (1854–1918) demii Medyko-Chirurgicznej w Petersburgu Była pierwszą i po ich zdaniu otrzymała upragnioną nostryfi- polską lekarką, kację. Po powrocie do Warszawy podjęła prak- która notabene tykę lekarską w zakresie chorób kobiecych rozpoczęła prakty- i pediatrii. Prowadziła wykłady dla akuszerek, kę lekarską w suł- była też kierowniczką jednego z warszawskich tańskim haremie, przytułków położniczych, opiekunką szwal- a zarazem jedną ni Warszawskiego Towarzystwa Dobroczyn- z najbarwniejszych postaci wśród polskich ności, lekarką schroniska dla nauczycielek, emancypantek przełomu XIX i XX w. Urodziła współorganizatorką Towarzystwa Kolonii Let- się 13 kwietnia 1854 r. w Mławie, gdzie jej oj- nich dla Dzieci oraz Towarzystwa Kultury Pol- ciec, Władysław Tomaszewicz, pełnił funkcję skiej. Brała udział w wystawach higienicznych naczelnika mławskiej komendy żandarmerii. w Warszawie (1896) i Częstochowie (1909). Po powstaniu styczniowym rodzina Toma- Zmarła w Warszawie 12 czerwca 1918 r. szewiczów wyjechała na krótko do Łomży, a następnie do Warszawy. W stolicy ukończy- Józef Longin Ostaszewski (1875–1942) ła z wyróżnieniem pensję Paszkiewiczowej Był lekarzem, historykiem, dziennika- i postanowiła kontynuować edukację, jednak rzem i wydawcą, malarzem, zapalonym

Powiat mławski 65 społecznikiem, a także dla licznych prac dotyczących pogranicza jednym z największych mazowiecko-pruskiego. Jako osoba znana, popularyzatorów dzie- a zarazem aktywnie działająca w czasie ple- jów i kultury Mazowsza biscytu w Prusach Wschodnich oraz w Pol- mławskiego. Urodził skim Związku Zachodnim w pierwszych się 15 marca 1875 r. dniach wojny dr Ostaszewski opuścił Mła- w Staninie w powiecie wę i ukrywał się przed Niemcami. Przez łukowskim. Po ukończe- pewien czas mieszkał w Warszawie, a naniu gimnazjum w Ra- stępnie pracował jako lekarz w Długosiodle domiu odbył studia k. Wyszkowa pod zmienionym nazwiskiem. medyczne na Wydzia- Zmarł 25 czerwca 1942 r. w Szpitalu Dzie- le Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, ciątka Jezus w Warszawie i został pochowa- wieńcząc je doktoratem nauk medycznych. ny na Powązkach. Z powiatem mławskim związał się od 1910 r., kiedy to podjął pracę lekarza kolejowego. Ks. Władysław Skier- Wkrótce objął też etat w mławskim Szpita- kowski (1886–1941) lu Św. Wojciecha przy ul. Niborskiej (obec- Znany jest dziś po- nie Padlewskiego). Po zakończeniu I wojny wszechnie jako jeden światowej, kiedy wrócił z obozu jenieckiego z najbardziej zasłużo- na Węgrzech, zaczął prowadzić zajęcia z hi- nych badaczy kultury gieny w mławskich szkołach. Przez pewien ludowej okresu między- czas prowadził też zajęcia z oświaty zdrowot- wojnia, ale nie wszyscy nej na Uniwersytecie Powszechnym w War- pamiętają, że wywodzi szawie, a także udzielał się jako członek się z ziemi mławskiej. zarządu Związku Lekarzy Państwa Pol- Urodził się 12 marca skiego Okręgu Północnego Mazowsza. Był 1886 r. w podmławskiej wsi Głużek (para- wybierany kilkakrotnie do Rady Miasta, fia Bogurzyn), jako najstarszy z synów Jana a także pełnił funkcję prezesa mławskiego i Ewy z Woźniaków, posiadających gospo- Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”, człon- darstwo rolne. Edukację rozpoczął w szkole ka zarządu miejscowego Towarzystwa Gim- elementarnej w Wojnówce, a zainteresowa- nastycznego „Sokół”, prezesa Koła Macierzy nia muzyczne pogłębiał w Mławie pod kie- Szkolnej, oddziału Polskiego Związku Za- runkiem Antoniego Nowackiego, u którego chodniego oraz współzałożyciela i preze- uczył się gry na organach. Od 1903 r. naukę sa Towarzystwa Przyjaciół Mławy. Krótko kontynuował w Płocku u znanego muzyka przed wybuchem II wojny światowej zaczął i kompozytora ks. Eugeniusza Gruberskiego. wydawać „Gazetę Mławską”, przejmując Przez dwa lata był organistą w kościele przy- obowiązki redaktora naczelnego. Publiko- seminaryjnym św. Jana Chrzciciela w Płocku. wał w czasopismach naukowych, ma także W tym czasie uzupełniał swoje wykształce- w swym dorobku pisarskim kilka ksią- nie gimnazjalne (eksternistycznie), mieszka- żek. Najważniejsze z nich to: Z dziejów jąc u sióstr zakonnych, w Zakładzie Anioła mławskiego Mazowsza. Szkic historyczny Stróża. W 1906 r. wstąpił do seminarium du- (1934), Dzieje pierwotne szczepu mazur- chownego w Płocku, które ukończył w 1912 r. skiego. Studium historyczno-językoznaw- i przyjął święcenia kapłańskie. Pracę duszpa- cze (1935), Genealogia Mazurów pruskich sterską rozpoczął jako wikariusz w Dzierz- (1936) oraz Osobliwości historyczne Mławy gowie (1912–1913), a następnie w Myszyńcu (1937). Co prawda część tez postawionych (1913–1915), Krasnosielcu (1915–1917) i Ró- przez doktora Ostaszewskiego została zane- żanie (1917–1920). W 1920 r. został miano- gowana przez polską naukę historyczną, ale wany proboszczem w Ciachcinie k. Płocka, niektóre nadal stanowią punkt odniesienia a w 1925 r. został przeniesiony do Imielnicy,

66 Tradycja Mazowsza dziś włączonej w obręb miasta Płocka. Jako mieszkańców tego miasta pogranicza, któ- proboszcz imielnicki podjął się dzieła budo- ra będzie cechowała bohaterów jego nowel wy kościoła parafialnego, konsekrowanego i powieści. Z domu rodzinnego wyniósł też w 1935 r. przez bp. Leona Wetmańskiego. szacunek dla tradycyjnej religii żydowskiej. W uznaniu zasług na polu duszpasterskim zo- Po ukończeniu szkoły handlowej w Warsza- stał obdarzony godnością kanonika kapituły wie rozpoczął w 1906 r. studia na politech- kolegialnej pułtuskiej. nice w Nancy. Rok później wyemigrował do W dziejach Mazowsza ks. Władysław Skier- Nowego Jorku, gdzie spędził resztę życia. Po kowski zapisał się przede wszystkim jako przybyciu do Stanów Zjednoczonych pra- wybitny etnomuzykolog i piewca kultury kur- cował jako robotnik fabryczny oraz nauczy- piowskiej. Urzekła go przede wszystkim mu- ciel hebrajskiego, kontynuując jednocześnie zyka kurpiowskiej Puszczy Zielonej, z którą studia techniczne, które ukończył w 1914 r., bliżej zetknął się jako wikariusz parafii dzierz- zdobywając dyplom inżyniera. Jednak nie gowskiej i zwłaszcza myszynieckiej. Na stałe technika, ale pisarstwo stało się pasją jego współpracował z Towarzystwem Naukowym życia. Od 1914 r. aż do końca swoich dni w Płocku, którego był członkiem. Staraniem związany był z ukazującym się w Nowym Towarzystwa ukazała się jego praca Puszcza Jorku, wydawanym w języku jidysz dzien- Kurpiowska w pieśni. Ponadto ks. Skierkow- nikiem „Dzień”. Od początku lat 20. stał ski był autorem sztuki Wesele na Kurpiach, na czele grupy literackiej „Młodzi”, która wystawianej nie tylko w Imielnicy i Płocku, tworzyła zręby współczesnej literatury ży- ale również na scenach warszawskich, między dowsko-amerykańskiej. Jako pisarz Józef innymi w Teatrze Ateneum. Pieśni i melodie Opatoszu debiutował już w 1910 r., jednak zebrane przez niego stały się inspiracją dla Ka- znany stał się dzięki powieści Koniokrady rola Szymanowskiego, Witolda Lutosławskie- z 1917 r., pełnej realizmu i naturalizmu, go, Henryka Mikołaja Góreckiego, Tadeusza której bohaterami są złodzieje, szmuglerzy Sygietyńskiego i wielu innych. Aresztowany i pijacy. Potem ukazała się jego powieść Alejn przez Niemców w nocy z 6 na 7 marca 1941 r. (1919), poświęcona życiu polskich Żydów został przewieziony do obozu w Działdowie. w XIX w. Na szczególną uwagę zasługuje po- Według obozowej kartoteki zmarł na zapale- wieść zatytułowana W polskich lasach, która nie płuc 20 sierpnia 1941 r. w 1929 r.doczekała się filmowej ekranizacji w reżyserii Jonasza Turkowa. Dość szero- Józef Opatoszu ko znana była także jego powieść dotycząca (1887–1954) powstania styczniowego Rok 1863, wydana Przez historyków w Polsce pod tytułem Żydzi walczą o nie- literatury nazywany podległość Polski. Józef Opatoszu zmarł jest ojcem żydow- 7 października 1954 r. w Nowym Jorku i spo- skiej nowożytnej czywa na jednym z tamtejszych cmentarzy. powieści historycznej. Był jednym Wiktor Alter (1890–1943) z najwybitniejszych Wśród tysięcy Żydów związanych z mław- twórców literatury skim Mazowszem szczególne miejsce zaj- w języku jidysz, na muje Wiktor Alter, działacz socjalistyczny którym wzorowali i publicysta, zamordowany przez NKWD się pisarze tej miary co noblista Isaac Singer. w czasie ostatniej wojny. Urodził się w Mła- Urodził się 1 stycznia 1887 r. w Mławie, wie 7 lutego 1890 r. Rodzina Alterów, której w rodzinie Dawida Opatowskiego, człowieka przedstawiciele zajmowali się między innymi biegłego w dawnej filozoficznej literaturze handlem drewnem, należała do najbardziej żydowskiej. Dzieciństwo spędził w Mła- znanych i bogatych, a zarazem zasłużonych wie i to tu właśnie przesiąkł mentalnością dla miasta. Alterowie posiadali pokaźną jak

Powiat mławski 67 na ówczesne czasy w ZSRR. W czasie spotkania Józefa Stalina z ge- bibliotekę, ich dom nerałem Władysławem Sikorskim (3–4 grudnia uchodził wśród in- 1941 r.) doszło w Kujbyszewie do uprowadzenia teligencji żydow- Altera i Ehrlicha. Po kilku dniach władze miejskiej dawnej Mławy scowego NKWD przyznały się do aresztowa- za salon literacki. nia, oskarżając ich o współpracę z Niemcami. Wkrótce po śmierci Mimo protestów ambasady polskiej, a także ojca kilkunastoletni opinii międzynarodowej, m.in. żony prezyden- Wiktor przeniósł się ta USA Eleonory Roosevelt, w grudniu 1942 r. z rodziną do Warsza- obaj zostali skazani na karę śmierci. Wiktor wy, gdzie podjął na- Alter został rozstrzelany przez funkcjonariu- ukę w Gimnazjum szy NKWD w dniu 17 lutego 1943 r. w Kujby- Wojciecha Górskie- szewie. W 1988 r. na cmentarzu żydowskim go. Wydalony za udział w strajku szkolnym w Warszawie przy ul. Okopowej odsłonięto jego (1905), naukę kontynuował w Belgii, gdzie na symboliczny grób. W rodzinnej Mławie jego politechnice uzyskał dyplom inżyniera mecha- imię nosi jedna z ulic. nika. Już w okresie gimnazjalnym Wiktor Alter wstąpił do Bundu (Powszechnego Żydowskie- Tadeusz Korzyb- go Związku Robotniczego na Litwie, w Polsce ski (1906–2002) i Rosji) – partii żydowskiej zbliżonej poglą- Profesor Tadeusz dami do PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej). Korzybski urodził Po powrocie do Warszawy w 1912 r. konty- się 4 czerwca 1906 r. nuował działalność polityczną, za co został w Mławie jako aresztowany i zesłany na Syberię. Po udanej syn Alojzego Ko- ucieczce przebywał na emigracji. Gdy Polska rzybskiego i Zofii odzyskała niepodległość, powrócił do Warsza- z Radzymińskich. wy i razem z Henrykiem Ehrlichem stanął na Jego ojciec, absol- czele polskiego Bundu, jako czołowy działacz went Uniwersyte- i teoretyk lewego skrzydła tejże organizacji. tu Jagiellońskiego, Był redaktorem „Myśli Socjalistycznej”, a tak- przez wiele lat pracował w mławskim Szpita- że autorem kilku publikacji, m.in. Socjalizm lu Św. Wojciecha, przy dawnej ul. Niborskiej, walczący (1926), Gdy socjaliści dojdą do wła- na stanowisku dyrektora tej placówki. Ta- dzy (1934), Jedność i plan (1935), Człowiek deusz Korzybski należał do pierwszych rocz- w społeczeństwie (1938), Antysemityzm ników, które podjęły naukę w Gimnazjum w świetle cyfr (1939). W 1937 r. udał się do im. Stanisława Wyspiańskiego w Mławie po ogarniętej wojną domową Hiszpanii. We wrze- przerwie spowodowanej działaniami wojen- śniu 1939 r. wraz z Henrykiem Ehrlichem nymi. Po otrzymaniu świadectwa dojrzałości uciekł z Warszawy i znalazł się w radzieckiej w 1924 r. opuścił rodzinne miasto i przeniósł strefie okupacyjnej. NKWD aresztowało Alte- się do Krakowa, gdzie rozpoczął studia me- ra już pod koniec września, a Ehrlicha na po- dyczne. Już w czasie studiów podjął pierwsze czątku października. W 1941 r. obu skazano na badania, prowadzone pod kierunkiem Erne- karę śmierci, zamienioną potem na 10 lat wię- sta Mydella, ucznia znanego fizjologa Iwana zienia. Dzięki zawarciu układu Sikorski–Maj- Pawłowa. Po zakończeniu studiów pracował ski Wiktor Alter odzyskał wolność w paździer- w Klinice Chorób Wewnętrznych Uniwersy- niku 1941 r. Razem z Henrykiem Ehrlichem tetu Jagiellońskiego, gdzie przygotował pracę przystąpił do organizowania na terenie ZSRR doktorską, obronioną w 1937 r. Następnie Międzynarodowego Żydowskiego Komitetu przeniósł się do Lwowa na Uniwersytet Jana Antyfaszystowskiego. Nawiązał też kontakt Kazimierza, gdzie pracował na stanowi- ze Stanisławem Kotem, ambasadorem Polski sku asystenta, docenta, a potem profesora.

68 Tradycja Mazowsza W czasie okupacji habilitował się na pod- 32 Pułku Piechoty. Wraz ze swoim plutonem ziemnym Uniwersytecie Jana Kazimierza w brawurowym ataku zdobył wieś Łysakowo i objął Katedrę Chemii Organicznej Instytutu k. Gruduska, którą wcześniej zajęli Niemcy. Medycyny. W 1945 r. powrócił do Krakowa, Następnie walczył w obronie Modlina, skąd gdzie dokonał najważniejszego dzieła swego trafił do obozu jenieckiego w Działdowie. życia. W 1946 r. w Państwowym Zakładzie Zwolniono go 14 listopada 1939 r. Niemal na- Higieny wyodrębnił polski preparat penicyli- tychmiast po wyjściu z obozu rozpoczął dzia- ny. Z Krakowa przeprowadził się wraz z rodzi- łalność konspiracyjną. W styczniu 1940 r. wraz ną do Warszawy. Od 1954 r. pracował w Insty- z Janem Kowalskim ps. „Wierzba” i Tadeuszem tucie Biochemii i Biofizyki PAN. Pozostawił Kuligowskim ps. „Cham” stworzył nielegalną po sobie ponad 130 prac naukowych. Zmarł organizację chłopską „Racławice”. W poło- 1 marca 2002 r. w Warszawie; wraz z bliski- wie 1940 r. organizacja ta podporządkowała mi spoczywa w grobie rodzinnym na cmenta- się kierownictwu konspiracyjnego ruchu lu- rzu św. Wawrzyńca w Mławie. Zgodnie z jego dowego „Roch”. Wkrótce Antoni Załęski zo- wolą z pieniędzy pochodzących ze sprzeda- stał mianowany komendantem Batalionów ży gruntu rodzinnego państwa Korzybskich Chłopskich Podokręgu „Wkra”, obejmującego w Mławie powstał fundusz dla uczniów Li- między innymi tereny powiatu mławskiego ceum Ogólnokształcącego im. Stanisława Wy- i ciechanowskiego. Dnia 4 kwietnia 1943 r. we spiańskiego w Mławie oraz na potrzeby Stacji wsi Mierzęcin (pow. pułtuski) w czasie przekra- Naukowej im. prof. Stanisława Herbsta. czania granicy między rejencją ciechanowską a Generalnym Gubernatorstwem został zatrzy- Antoni Załęski „Torf” many przez żandarmerię niemiecką. Przewie- (1911–1943) ziono go do siedziby gestapo w Ciechanowie Ryszard Juszkiewicz i poddano nieludzkim torturom. Do końca był napisał kiedyś o nim: Za- jednak nieugięty i nie ujawnił tajemnic organi- łęski był najwybitniejszą zacyjnych. Został zamordowany 13 maja 1943 r. indywidualnością wśród Jest patronem Liceum Ogólnokształcącego konspiratorów północ- w Strzegowie, a jego imię nosi jedna z ulic nego Mazowsza. Wpły- w Mławie. wał on bezpośrednio nie tylko na działalność ruchu ludowego, ale rów- O. Bernard Kryszkiewicz (1915–1945) nież na działalność AK, a pośrednio na NSZ. Zygmunt Tadeusz Kryszkiewicz, imię za- Odznaczał się jasnością myśli i precyzją ich wy- konne Bernard, urodził się 2 maja 1915 r. rażania. Umiał odróżnić sprawy małe od wiel- w Mławie jako syn kich, a także posiadał rzadką zdolność dokony- Tadeusza Kryszkie- wania syntezy. Urodził się 24 września 1911 r. wicza, właściciela war- w Żurominku Kapitulnym, w rodzinie Jana sztatów mechanicz- i Marianny Załęskich, miejscowych rolników. nych, oraz jego żony Po ukończeniu szkoły powszechnej w rodzin- Apolonii z Gołębiow- nej miejscowości rozpoczął naukę w Gimna- skich. W chwili naro- zjum i Liceum Ogólnokształcącym im. Stani- dzin jego ojciec, wcze- sława Wyspiańskiego w Mławie. Po maturze śniej burmistrz Mła- (1932) wstąpił do wojska, a następnie rozpo- wy, był internowany czął studia prawnicze na Uniwersytecie War- w głębi Rosji; powró- szawskim, które ukończył w 1937 r. z tytułem cił do miasta dopiero po zawarciu pokoju ry- magistra praw. Rok później rozpoczął aplikację skiego. Młody Zygmunt od dzieciństwa był bar- sądową w Sądzie Okręgowym w Mławie. Jego dzo religijny, ale jego żywa natura powodowała, dalszą działalność prawniczą przerwała wojna. że uchodził za psotnika i krnąbrnego ucznia. We wrześniu 1939 r. walczył jako podporucznik Zamiłowanie do piłki nożnej, zauroczenie

Powiat mławski 69 harcerstwem, a jednocześnie mała pilność szefa Kedywu Obwo- w nauce zrobiły swoje. W 1928 r. opuścił mław- du Mławskiego AK. skie Gimnazjum im. Stanisława Wyspiańskie- Właśnie jako żołnierz go z trzema dwójami na świadectwie z trzeciej AK przyjął pseudonim klasy. Wówczas rodzice oddali go do progimna- „Puszczyk”. Po wkrocze- zjum ojców pasjonistów (Szkoły Apostolskiej niu Armii Czerwonej św. Gabriela) w pobliskim Przasnyszu. Ku wiel- w 1945 r., widząc bez- kiemu zaskoczeniu wszystkich ten zapalony prawie żołnierzy ra- amator sportowych przygód, częsty bywalec dzieckich oraz funkcjo- mławskich podwórek, uroczy łobuziak, jak nariuszy aparatu bez- o nim mawiano, w 1933 r. przywdział habit pieczeństwa wobec byłych żołnierzy podziemia zakonny pasjonisty i przybrał imię Bernarda i miejscowej ludności, postanowił wrócić do od Matki Pięknej Miłości. W 1938 r. przyjął konspiracji. Wielkim sukcesem oddziału „Pusz- w Rzymie święcenia kapłańskie. Po powrocie czyka” oraz oddziału Zacheusza Nowowiej- do kraju trafił do Przasnysza, a okres II wojny skiego „Jeża” była akcja zorganizowana w nocy światowej spędził w klasztorze w Rawie Mazo- z 2 na 3 czerwca 1945 r. w Mławie. W jej wy- wieckiej. Opiekował się trzema klerykami, któ- niku oswobodzono kilkudziesięciu więźniów rzy w konspiracji przygotowywali się do przyję- przetrzymywanych w siedzibie Powiatowe- cia kapłaństwa, służył ludziom w konfesjonale go Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy i na ambonie, a także opiekował się chorymi ul. Reymonta 2. Udana akcja mławska, o któ- w szpitalu. Na początku marca 1945 r. powró- rej niebawem głośno było na całym Mazowszu, cił do klasztoru przasnyskiego jako przełożony. nie tylko zwróciła uwagę lokalnych władz na Z miejsca przystąpił do odbudowy kościoła mławskie podziemie niepodległościowe, ale też i klasztoru. Nie zapominał także o najbardziej stała się przyczyną wyjątkowej wrogości wobec potrzebujących, a tych po wojennej zawierusze Wacława Grabowskiego i jego ludzi. Być może nie brakowało. Dwoił się i troił, aby sprostać dlatego latem 1945 r. „Puszczyk” przedostał się obowiązkom pracy apostolskiej. Przeciążony na Zachód z nadzieją – jak wspominają kole- pracą organizm zaatakował tyfus, którym oj- dzy – że wybuchnie kolejna wojna światowa, ciec Bernard zaraził się od jednego z chorych. tym razem Zachodu z Sowietami, w wyniku Wkrótce trafił do przasnyskiego szpitala, gdzie której Polska zostanie wyzwolona spod władzy zmarł 7 lipca 1945 r. Spoczywa w krypcie ko- radzieckiej. Szybko jednak jego „romantyczne ścioła ojców pasjonistów w Przasnyszu. Obec- wizje” zostały skonfrontowane z pojałtańską po- nie trwa jego proces beatyfikacyjny. Szczycą się lityką aliantów. Dlatego powrócił do kraju i na- nim Mława, Przasnysz i Rawa Mazowiecka. wiązał kontakty ze swoimi dawnymi żołnierza- Jedna z mławskich ulic nosi jego imię. mi. Nie skorzystał z amnestii ogłoszonej 19 lutego 1947 r. Nadal pozostał w podziemiu, choć Wacław Grabowski „Puszczyk” (1916–1953) możliwość prowadzenia działań dywersyjnych Wśród wielu żołnierzy niezłomnych zie- była coraz bardziej ograniczona. W tym czasie mi mławskiej porucznik Wacław Grabowski ukrywał się u wielu rodzin na terenie powiatów „Puszczyk” przeszedł do historii jako ikona mławskiego i ciechanowskiego, a także w okoli- żołnierzy wyklętych północnego Mazowsza. cach Działdowa. Do ostatecznego starcia doszło Urodził się 16 grudnia 1916 r. w Krępie k. Li- latem 1953 r., kiedy na skutek denucjacji zosta- powca, jako syn Stanisława i Janiny z Łuszczy- ła zlokalizowana kolejna kryjówka jego oddzia- ków, miejscowych rolników. Po ukończeniu łu w Niedziałkach k. Lipowca. W ramach zapla- szkoły powszechnej w Krępie rozpoczął na- nowanej akcji wojska i funkcjonariuszy PUBP ukę w mławskim Gimnazjum i Liceum im. siedmioosobowa grupa „Puszczyka” została zli- Stanisława Wyspiańskiego. W czasie II wojny kwidowana 5 lipca 1953 r. Otoczony przez żoł- światowej związał się ze strukturami Związki nierzy Wacław Grabowski sam do siebie oddał Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. Był zastępcą ostatni strzał i zmarł na miejscu.

70 Tradycja Mazowsza 79

79 Zima pod Mławą

Powiat mławski 71 Przewodnik subiektywny

Bogurzyn (gmina Wiśniewo)

80 81

80 Kościół parafialny pw. św. Doroty w Bogurzynie 81 Neoklasycystyczny dwór w Bogurzynie z końca XIX w.

ieś Bogurzyn położona jest niedaleko Jego ostatnimi właścicielami przed wybuchem WMławki, 10 km na południowy zachód wojny byli Bronisława Rudowska oraz jej syn od Mławy. Wzmiankowana została po raz Szymon. W czasie wojny Niemcy urządzili pierwszy w 1411 r., kiedy to Wisław z Bogurzy- we dworze siedzibę Zarządu Majątków Ziem- na został napadnięty przez Krzyżaków. Dwa skich, a także dobudowali nowe skrzydło. Po lata później (1413) mieszkańcy wsi zostali ob- parcelacji majątku Rudowskich w 1945 r. rabowani w czasie najazdu mieszczan nidzic- dwór został przekazany na cele oświatowe. kich. Wieś została lokowana zapewne znacz- Obecnie mieści się w nim Dom Pomocy Spo- nie wcześniej. Była też siedzibą parafii, o któ- łecznej dla Osób Psychicznie Chorych. rej najstarsza informacja pochodzi z 1391 r. Nieopodal dworu, po drugiej stronie ulicy, W dolinie Mławki, ok. 4 km na zachód od znajduje się kościół parafialny pw. św. Doroty. kościoła, znajduje się grodzisko pierścienio- Został on wzniesiony w 1862 r. w stylu neo- wate, nazywane przez miejscowych Okopem, gotyckim, staraniem miejscowego probosz- które stanowi pozostałość po grodzie wczes- cza ks. Stanisława Ugniewskiego. Wewnątrz nośredniowiecznym, datowanym na XI w. znajdują się XVII-wieczne figury drewniane Natomiast w centrum wsi znajdują się zabyt- św. Józefa i św. Walentego, a także barokowa kowy dwór neoklasycystyczny oraz kościół chrzcielnica z tego samego okresu. Na cmen- parafialny. Dwór pochodzi z końca XIX w. tarzu parafialnym znajdują się liczne groby i jest otoczony parkiem z tego właśnie okre- żołnierzy poległych w 1918 r. oraz w wojnie su, z przepiękną kasztanową aleją dojazdową. obronnej 1939 r.

72 Tradycja Mazowsza Bońkowo Kościelne (gmina Radzanów)

82 Późnobarokowy kościół w Bońkowie Kościelnym pw. Narodzenia NMP (filia kościoła parafialnego w Dąbrowie)

ieś, położona 20 km na południowy za- właścicieli Bońkowa Piotra i Marianny Ru- Wchód od Mławy, wzmiankowana była dowskich. Wewnątrz kościoła znajduje się ich po raz pierwszy w 1431 r. jako własność szla- epitafium, wykonane z czarnego marmuru. checka. Na terenie wsi znajdowała się drew- Od 1910 r. kościół w Bońkowie pw. Narodze- niana kaplica pw. św. Wojciecha, wzniesiona nia NMP jest filią kościoła parafialnego w po- w 1636 r. i zniszczona zapewne podczas na- bliskiej Dąbrowie. jazdu szwedzkiego w latach 60. XVII w. Na jej Niedaleko od tej miejscowości, przy drodze miejscu w 1810 r. został wzniesiony kościół do Wróblewa, stoi ponad stuletni krzyż przy- murowany o charakterze późnobarokowym, drożny, upamiętniający bitwę powstańców z piękną trójosiową fasadą. Początkowo była styczniowych z 1863 r., którymi dowodził to kaplica prywatna, należąca do ówczesnych Zygmunt Padlewski.

Powiat mławski 73 Dąbek (gmina Stupsk)

83 Fragment neorenesansowego dworu szlacheckiego w Dąbku z połowy XIX w.

ieś Dąbek położona jest 11 km na połu- i dobudówka pochodząca z okresu II wojny Wdnie od Mławy, przy starym trakcie zna- światowej – dachem dwuspadowym. Wokół nym z dokumentu księżnej Elżbiety z 1349 r. dworu rozciąga się rozległy park z licznymi Sama miejscowość powstała znacznie wcześ- okazami rzadkich gatunków drzew. Znajdują niej, gdyż już w 1319 r. książę Wacława nadał się tu między innymi aleja grabowa, a także ją kasztelanowi wyszogrodzkiemu Mikołajo- zbudowany pod koniec XX w. amfiteatr oto- wi. Na terenie wsi znajduje się cmentarzysko czony starymi dębami. Do wybuchu II wojny szkieletowe, z grobami w obudowie kamien- światowej dwór był własnością Kazimierza nej, datowane na XI/XII w. Doberskiego. W latach 1945–1973 w budynku Zachowany do dziś dwór szlachecki został mieściły się szkoła podstawowa i przedszko- wybudowany w poł. XIX w. w stylu neorene- le. Od 1993 r. dworek jest siedzibą Krajowe- sansowym z fundacji rodziny Doberskich. Jest go Ośrodka Mieszkalno-Rehabilitacyjnego to budynek murowany, parterowy, wzniesiony dla Osób Chorych na Stwardnienie Rozsiane. na planie prostokąta, z niewielką przybudów- Dzięki dotacjom na restaurację dwór w Dąbku ką od zachodu i tarasem od frontu. Pokryty jest obecnie jedną z najpiękniejszych tego ro- jest dachem naczółkowym, natomiast ryzalit dzaju budowli na północnym Mazowszu.

74 Tradycja Mazowsza Dąbrowa (gmina Strzegowo)

84 Drewniany kościół parafialny w Dąbrowie pw. św. Stanisława, biskupa i męczennika

o dawna wieś gminna, położona 17 km oraz jego kmiecia. Obecny kościół to budowla Tna południowy zachód od Mławy, przy go- o konstrukcji zrębowej, oszalowana, wzniesio- ścińcu wiodącym ze Szreńska do Ciechanowa. na na podmurówce z polnych kamieni. Posia- Nazwa miejscowości nawiązuje do licznych da prostokątną nawę, węższe prezbiterium za- w tym rejonie lasów. Jeszcze w 1551 r. miej- mknięte trójbocznie oraz dwie wieże od strony scowy kościół parafialny został określony jako zachodniej. W kościele znajdują się rokokowe leżący w lesie. Po raz pierwszy wieś została tabernakulum z 2. poł. XVIII w., a także ołtarz wymieniona w dokumencie z 1406 r., kiedy główny z obrazami św. Stanisława i św. Mi- to należała do właścicieli Szreńska, wywo- chała Archanioła z poł. XIX w. Do dziś wśród dzących się z rodu Dołęgów (Szreńskich). naczyń liturgicznych zachował się późnore- Natomiast w XVII–XVIII w. była własnością nesansowy kielich mszalny z 1591 r., pocho- rodziny Kowalewskich i Mdzewskich, także dzący z fundacji ks. Mateusza Mdzewskiego pieczętujących się herbem Dołęga. h. Dołęga, kanonika płockiego i chełmińskie- We wsi znajduje się zabytkowy kościół go. W 1966 r. wykonano w kościele polichro- drewniany pw. św. Stanisława, wybudowany mię według projektu Tadeusza Drapiewskiego. w latach 1796–1801, a przeniesiony na obec- W czasie powstania styczniowego za pomoc ne miejsce z Ostrowi Mazowieckiej w 1895 r. walczącym oddziałom proboszcz dąbrowski Stanął on zapewne w miejscu pierwotnego ks. Tomasz Kwiatkowski został uwięziony kościoła, który – jak się przyjmuje – mógł być przez Rosjan i nigdy już do parafii nie powró- ufundowany już ok. 1370 r. przez Stanisława cił. Po upadku powstania wieś Dąbrowa zo- Grada h. Dołęga, dziedzica Szreńska, Kowa- stała w całości uwłaszczona na mocy ukazu lewa i wielu innych miejscowości, starostę carskiego. Na miejscowym cmentarzu znaj- brzeskiego i kanclerza księcia Siemowita IV. dują dwie bratnie mogiły żołnierzy poległych Pierwsza wzmianka na temat istnienia pa- w obronie ojczyzny 4 września 1939 r. w pobli- rafii w Dąbrowie pochodzi jednak dopiero skich Kowalewku i Mdzewie. z 1411 r., kiedy to poddani wójta krzyżackiego Po wojnie, aż do 1954 r., Dąbrowa była sie- z Działdowa obrabowali miejscowego plebana dzibą gminy.

Powiat mławski 75 Drogiszka (gmina Strzegowo)

85 Kościół Świętego Krzyża w Drogiszce – jedno z miejsc pielgrzymkowych w diecezji płockiej

rzy średniowiecznym gościńcu wiodącym jeszcze przed 1598 r.) miał w kościele para- Pze Szreńska do Ciechanowa, ok. 2 km fialnym w pobliskim Niedzborzu widzenie na północny zachód od Niedzborza, leży św. Franciszka. Biedaczyna z Asyżu wska- wieś Drogiszka. Jej największym skarbem zał młynarzowi miejsce, gdzie miał ustawić jest drewniany kościół pw. Świętego Krzyża drewniany krzyż. Tamże w 1644 r. z fundacji (wcześniej św. Rocha), malowniczo położony Mikołaja Narzymskiego wzniesiono drewniana niewielkim wzgórzu w lesie, w otoczeniu ny kościół o konstrukcji zrębowej z bali so- starych dębów, lip, jesionów, sosen i kaszta- snowych, na podmurówce z kamieni polnych nów. Świątynia ta stanowi obecnie lokalne i kryty gontem. Budowla szczęśliwie ocala- sanktuarium, do którego pielgrzymują wierni ła do dziś. W ciągu stuleci była wielokrotnie w święta Przemienia Pańskiego (6 sierpnia) remontowana. oraz Podwyższenia Krzyża (14 września). Obok kościoła znajduje się drewniany ołtarz Według lokalnej tradycji początek sanktu- polowy, jest także studzienka z wodą źródlaną, arium w Drogiszce związany był z młodym której miejscowi wierni oraz pątnicy przypisu- młynarzem, który w XVI w. (z pewnością ją moc uzdrowicielską.

76 Tradycja Mazowsza Dzierzgowo (siedziba gminy)

86 Wnętrze późnogotyckiego kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Dzierzgowie

ieś ta leżała kiedyś w ziemi ciechanow- bogactwo; posiadał wiele wsi, w tym dwie pa- Wskiej, obecnie zaś znajduje się w grani- rafialne – Dzierzgowo i Pawłów. To właśnie cach powiatu mławskiego, jest siedzibą gminy z jego rodziny wywodzili się w XVI w. wojewo- i parafii. Miejscowość powstała przy jednym da mazowiecki Jan Dzierzgowski oraz abp Mi- z ważnych szlaków średniowiecznych, wiodą- kołaj Dzierzgowski (ok. 1490–1559), prymas cych z Ciechanowa do nadgranicznego Janowa, Polski. Parafia w Dzierzgowie została ufundo- i dalej do pruskiej Nidzicy. Jak się przypuszcza, wana w 1388 r. przez biskupa płockiego Ścibo- to właśnie tą drogą na początku XIII w. przy- ra, na prośbę podkomorzego warszawskiego byli Prusowie, którzy zajęli gród w Dzierzgo- Pawła z Dzierzgowa. wie. Z ich rąk miejscowość odbili Mazowsza- We wsi zachował się zabytkowy kościół panie pod wodzą biskupa płockiego Guntera. rafialny pw. Wniebowzięcia NMP z początku W późnym średniowieczu Dzierzgowo było XVI w. W 1922 r. wybudowano w centrum wsi w posiadaniu rodu Boleściców (Jastrzębców), pomnik ku czci Tadeusza Kościuszki, który którzy na początku XVI w. przybrali nazwisko zniszczyli Niemcy w czasie wojny. W 1946 r. Dzierzgowskich. O ich pozycji majątkowej na jego miejscu stanął nowy pomnik z po- w dużej mierze zadecydowała operatywność piersiem wodza kosynierów. Liczne w okolicy Mikołaja Nagórki z Dzierzgowa, sędziego kurhany i starożytne cmentarzyska świadczą ciechanowskiego, który zgromadził spore o dawnej metryce osadniczej tego regionu.

Powiat mławski 77 88

87 Fasada główna kościoła parafialnego w Dzierzgowie 88 Orkiestra dęta przed Urzędem Gminy w Dzierzgowie

Niedaleko, w Tańsku-Przedborach, na prawym Kościół był odnawiany w XVIII i XIX w. brzegu Orzyca, znajduje się średniowieczne W latach 1880–1881 od strony południo- grodzisko, pozostałość po grodzie datowanym wej dobudowano dość obszerną kaplicę oraz na XI–XII wiek. W pobliskim Dzierzgówku wzniesiono wieżę w stylu neogotyckim, a od i w Rzęgnowie zachowały się zabytkowe par- strony zachodniej kruchtę. Konsekracji od- ki podworskie z XIX w. Wspomniany kościół nowionego kościoła dokonał 15 maja 1886 r. pw. Wniebowzięcia NMP w Dzierzgowie jest bp Henryk Piotr Kossowski. Do dziś zachowa- jedną z najbardziej okazałych świątyń późno- ły się obite blachą drzwi do zakrystii z XVI w. gotyckich na terenie powiatu mławskiego. Bu- We wschodniej ścianie zakrystii okno ostro- dynek został wzniesiony na początku XVI w., łukowe w półkolistej wnęce obramionej wał- zapewne po 1516 r., na planie prostokąta. kiem, przesłonięte żelazną kratą z XVI/XVII w. Został wybudowany z cegły w układzie go- Wewnątrz znajdują się kamienna kropielni- tyckim, z użyciem tzw. zendrówki, układanej ca z XVI/XVII w., a także epitafia Tańskich w romb na ścianie zachodniej, a także ka- h. Nałęcz i Łączyńskich h. Kościesza z XVII w. mieni polnych i dużych głazów narzutowych oraz rodzin Grabowskich, Brzozowskich oraz pod szkarpami narożnymi w fasadzie. Więź- Narzymskich z XIX w. Polichromię wnętrza ba dachowa drewniana, dach kryty blachą kościoła wykonano w 1978 r. według projektu miedzianą. prof. Wiktora Zina.

78 Tradycja Mazowsza Grzebsk (gmina Wieczfnia Kościelna)

89 Pozostałości grodu średniowiecznego w Grzebsku, w pobliżu Orzyca

est to jedna z najstarszych miejscowości Krzyżakom. Po powrocie tego terytorium Jw powiecie mławskim, związana z istnieją- do Mazowsza mieszkańcy Grzebska zostali cym w widłach Orzyca grodem wczesnośred- w 1413 r. ograbieni przez poddanych zakonu. niowiecznym (X–XII/XIII w.), wymienionym W XV w. miejscowość ta pozostawała w rę- w tzw. falsyfikacie mogileńskim. W tym czasie kach rodu Świnków. Najwybitniejszym przed- Grzebsk był centrum okręgu grodowego, któ- stawicielem tego rodu w XVI w. był Stanisław rego granicą na południu było bagno Niemy- Grzepski, profesor Akademii Krakowskiej. je, oddzielające tenże okręg od sąsiedniego, W XIX w. właścicielami wsi byli Karscy z centrum w Stołpsku (Stupsku). Poza gro- i Gniazdowscy, a na początku XX w. przeszła dziskiem i podgrodziem zachowało się do na- ona w ręce rodziny Rudowskich. Jeszcze do lat szych czasów także wczesnośredniowieczne 50. większość budynków w Grzebsku stanowi- cmentarzysko z XII–XIII w. Znajdowała się ły drewniane chaty kryte strzechą. Znajdował tu również kamienna rotunda poświęcona się tu również drewniany wiatrak, natomiast św. Leonardowi, patronowi kościoła parafial- wokół wsi eksploatowano liczne na tym tere- nego w Grzebsku. Parafia znana jest od XV w. nie torfowiska. Nad rzeką Orzyc zachowała się Z tego okresu zachowały się gotyckie rzeźby stara figura św. Jana Nepomucena, pochodząca św. Leonarda i Madonny z Dzieciątkiem Je- z przełomu XVIII i XIX w. zus. W 1384 r. Grzebsk wraz z przyległościami Grzebska fara to jeden z najstarszych za- został zastawiony przez księcia Siemowita IV chowanych kościołów drewnianych z terenu

Powiat mławski 79 90

90 Kościół parafialny pw. św. Leonarda w Grzebsku 91 Tablica pamiątkowa z okazji 300-lecia konsekracji kościoła parafialnego w Grzebsku

powiatu mławskiego. Został on wzniesiony na miejscu starszego kościoła w 1712 r. dzięki staraniom ks. Kwiatkowskiego, plebana z Czernic Borowych. Świątynia pw. św. Leonarda konsekrowana została dopiero 14 października 91 1753 r. przez bp Jana Krasińskiego, sufragana chełmińskiego i zarazem archidiakona płoc- a także dwa ołtarze boczne z XVII/XVIII w. kiego. Kościół był remontowany kilkakrotnie W ołtarzu głównym późnogotycka rzeźba w XIX i XX w. Jest to budowla o konstrukcji Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XV w., wyko- zrębowej, oszalowana, wzmocniona lisicami, nana z drewna lipowego, ciesząca się lokal- z dobudówkami z muru pruskiego, wzniesio- nym kultem. Natomiast w ołtarzu bocznym na na planie wydłużonego ośmioboku. Posia- w lewej nawie gotycka figura św. Leonarda da trzy nawy, oddzielone sześcioma słupami z XV/XVI w., również wykonana z drewna li- w dwóch rzędach, a także mocno wydłużo- powego, która zapewne pierwotnie znajdowa- ne prezbiterium, zamknięte trójbocznie oraz ła się w drewnianej kaplicy św. Leonarda, tuż dwie przybudówki: zakrystię od strony połu- obok dawnego grodziska. Do tej kaplicy daw- dniowej i kruchtę od strony północnej. Dach niej na 6 listopada przybywały pielgrzymki kościoła dwuspadowy, kryty blachą, pierwot- (patrz rozdział Dziedzictwo kulturowe regionie zaś gontami, z ośmioboczną sygnaturką nu). Uwagę odwiedzających grzebski kościół nad nawą główną. Wewnątrz można podziwiać przyciąga również drewniana ambona z 1. poł. późnobarokowy ołtarz z początku XVIII w., XVII w., wykonana w stylu manieryzmu.

80 Tradycja Mazowsza Kuklin (gmina Wieczfnia Kościelna)

92 Drewniany kościół pw. św. Anny w Kuklinie (filia kościoła parafialnego w Wieczfni Kościelnej)

ieś Kuklin, położona ok. 8 km na północ na kamiennej podmurówce, o układzie salo- Wod Mławy, przy drodze krajowej nr 7, po- wym, zamknięta trójbocznie, bez wyodręb- jawia się już w dokumentach z początku XV w. nionego prezbiterium. Od strony północnej W 1414 r. została najechana przez Krzyżaków. do kościoła przylega murowana zakrystia, Być może w tym czasie została erygowana a od zachodu murowana kruchta z chórem w Kuklinie parafia, o której pierwsze zapisy po- muzycznym z końca XIX w. Wewnątrz ko- chodzą dopiero z połowy piętnastego stulecia. ścioła zachowały się manierystyczny ołtarz W Kuklinie znajduje się kościół filialny na- główny z XVII w. oraz barokowa ambona z 2. leżący do parafii Wieczfnia Kościelna. Stoi poł. XVII w. Przez wiele lat w kościele odby- on na miejscu dawnego kościoła parafialne- wały się nabożeństwa tylko w uroczystość go. Obecny kościół został wybudowany – lub św. Anny (26 lipca), stąd stan świątyni nie był gruntownie odremontowany, jak uważają nie- najlepszy. Dlatego w latach 1968–1974, sta- którzy historycy sztuki – w latach 1753–1754, raniem ks. Franciszka Gajewskiego, budynek z fundacji ks. Wojciecha Miecznikowskiego, został odremontowany i częściowo przebudo- kanonika z opactwa czerwińskiego i probosz- wany (murowana zakrystia). Dalsze prace re- cza wieczfińskiego, Bartłomieja Krajewskiego, montowe prowadził w latach 80. ks. Wiesław podstolego płockiego, jego żony Marianny ze Wiśniewski. Wokół kościoła zachował się sta- Zboińskich oraz Jana Wieczfińskiego, burgra- ry cmentarz grzebalny, który był użytkowany biego płockiego. Jest to budowla drewniana do lat 30. XX w. Znajduje się tu kilka zabytko- o konstrukcji zrębowej, wzmocnionej lisicami, wych płyt i nagrobków z XIX w.

Powiat mławski 81 Lipowiec Kościelny (siedziba gminy)

93 Kościół parafialny pw. św. Mikołaja w Lipowcu Kościelnym

ajstarsza wiadomość na temat wsi po- działały oddziały Batalionów Chłopskich Nchodzi z 1413 r., a dotyczy rabunku krzy- i Armii Krajowej, natomiast po 1945 r. od- żackiego na dobrach Macieja z Lipowca. Wieś dział Wacława Grabowskiego „Puszczyka”, w tym czasie stanowiła własność szlachecką legendarnego żołnierza niezłomnego ziemi i była siedzibą parafii, która po raz pierwszy mławskiej, który zginął w 1953 r. W pobliskiej pojawia się w źródłach w 1429 r., choć powsta- wsi Niedziałki (w powiecie żuromińskim) ła zapewne na przełomie XIV i XV w. W XV znajduje się obelisk ku czci jego oddziału. i XVI w. wieś należała do rodu Ciołków, z któ- W niedalekiej Krępie wznosi się dwór muro- rych wywodził się Stanisława Ciołek z Lipow- wany z początku XX w., otoczony parkiem ca, pisarz w kancelarii króla Aleksandra Ja- krajobrazowym, który został uwieczniony na giellończyka. To on właśnie w 1532 r. wzniósł kartach powieści Marii Dąbrowskiej Noce kościół parafialny w Lipowcu, po którym za- i dnie. Zachowały się tu również dwie stare ka- chowała się tablica fundacyjna. W XVIII w. pliczki z przełomu XIX i XX w. wieś była własnością Mostowskich, a w XIX w. Obecny kościół parafialny pod wezwaniem Krasińskich i Podczaskich. Na cmentarzu św. Mikołaja w Lipowcu Kościelnym pochodzi parafialnym znajduje się grób powstań- z początku XIX w. i został wybudowany w sty- ców styczniowych poległych pod Kęczewem lu późnobarokowym. Pierwotny kościół drew- 31 marca 1864 r. W okresie II wojny świato- niany stał tu już w początkach XV w. W 1532 r. wej na terenie Lipowca oraz okolicznych wsi z fundacji miejscowego plebana i zarazem

82 Tradycja Mazowsza dziedzica Lipowca kanonika Stanisława Cioł- z Prus ks. Antoniego Tolksdorfa, wzniesio- ka wybudowano kolejny kościół drewniany, no obecny kościół murowany, konsekrowa- z murowaną zakrystią i skarbcem. Wówczas ny przez bp. Onufrego Kajetana Szembeka na ścianie zewnętrznej zakrystii umieszczo- w 1806 r. Jest to budynek jednonawowy, na no tablicę fundacyjną, zachowaną do dziś. planie prostokąta, z dobudowaną od połu- Znajduje się na niej wyobrażenie herbu Cio- dnia zakrystią, kryty dwuspadowym da- łek oraz łaciński napis, który w tłumaczeniu chem, remontowany w XIX i XX w. W ołta- brzmi: Stanisław Ciołek z Lipowca, kanonik rzu głównym znajduje się obraz Matki Bożej gnieźnieński, włocławski, płocki, pleban tego z Dzieciątkiem z 1. poł. XVIII w. W ściany świą- kościoła, wzniósł go w 1532 r. Módlcie się tyni wmurowano tablice epitafijne z XIX w., za niego. W 1711 r. drewnianą świątynię od- a także tablicę ku czci żołnierzy niezłomnych budowano po zniszczeniach wojennych. Na- z oddziału Wacława Grabowskiego „Puszczy- tomiast w 1805 r., staraniem pochodzącego ka”, odsłoniętą i poświęconą w 1994 r.

95 96

94 Późnogotycka tablica fundacyjna w ścianie prezbiterium kościoła parafialnego w Lipowcu Kościelnym 95 Neorenesansowy dwór w Krępie z początku XX w., uwieczniony na kartach Nocy i dni Marii Dąbrowskiej 96 Pomnik żołnierzy Nowogródzkiej Brygady Kawalerii, walczących w 1939 r. w Kęczewie (1989)

Powiat mławski 83 Mława (stolica powiatu)

97 Ratusz mławski po ostatniej renowacji (2015)

ława pojawiła się na arenie dziejów na to jednak istnienia już w okresie przedloka- Mpoczątku XV w., a jej początki do dziś cyjnym jakiejś osady bądź dworu książęcego stanowią dla badaczy przeszłości nie lada (leśnego), w którym zatrzymywał się władca zagadkę. Najbardziej spektakularnym tego w czasie podróży do Prus, a na suchym i wy- przykładem są próby poszukiwania jej wczes- niosłym wzgórzu (późniejszym rynku) także nośredniowiecznych korzeni poprzez identy- targowiska, które ożywało w określonych po- fikowanie Kozielska, czyli obecnej dzielnicy rach roku. W jego pobliżu wzniesiono drew- z kościołem św. Wawrzyńca, oddzielonej od niany kościół, przy którym erygowano parafię. centrum doliną Seracza, z grodem Osielsk wy- Musiało to nastąpić najpóźniej pod koniec mienionym w tzw. falsyfikacie mogileńskim rządów biskupa płockiego Jakuba z Kurdwano- (ok. 1065 r.). Proces miastotwórczy w przypad- wa, skoro pierwsza wiadomość na temat ist- ku Mławy – którego uwieńczeniem było nada- nienia parafii mławskiej pochodzi z 28 kwiet- nie miastu prawa chełmińskiego w wydanym nia 1429 r. i dotyczy plebana Mikołaja. Pierw- przez książąt niedzielnych Siemowita V, Kazi- szy murowany kościół parafialny pobudowano mierza II i Władysława I dokumencie lokacyj- natomiast w 1477 r. nym z 13 lipca 1429 r. – nie trwał zbyt długo. Bliskość granicy oraz położenie na skrzy- Dlatego początków osadzania miasta należy żowaniu szlaków handlowych wiodących szukać dopiero w ostatnim dziesięcioleciu do Prus powodowały, że Mława od początku rządów księcia Siemowita IV. Nie wyklucza swego istnienia była znaczącym ośrodkiem

84 Tradycja Mazowsza handlowym oraz przyciągała uwagę kupców był w XV w. jednym z najważniejszych źródeł przybywających ze swymi towarami zarówno dochodów z domeny mławskiej. Bliskość gra- z Mazowsza, terenu Korony i Wielkiego Księ- nicy krzyżackiej miała również znaczenie dla stwa Litewskiego, jak i z miast pruskich, a tak- rozwoju rzemiosła oraz rolnictwa. Zarówno że szafarzy krzyżackich. Udział w handlu da- bowiem w handlu lokalnym, jak i tranzyto- lekosiężnym wiązał się również z funkcjono- wym rynek zbytu na wyroby miejscowego rze- waniem tutejszej komory celnej. Dzięki niej miosła, a także produkty rolnicze oraz hodow- miasto stanowiło ważny ośrodek w handlu lane (woły, konie, owce) był w nadgranicznej tranzytowym wołami, bydłem oraz końmi, Mławie znacznie większy niż w wielu innych pędzonymi na targi pruskie z Rusi, Wołynia, miasteczkach mazowieckich. Podola i Mołdawii, których siła przechodzi W XVI w. nastąpił dalszy rozwój terytorial- przez Mławę, jak zanotował lustrator dóbr ny miasta, między innymi poprzez nabycie królewskich w 1570 i 1616 r. Ważne znacze- sąsiadujących z miastem części dóbr Niemy- nie dla pozycji ekonomicznej Mławy miały je (zwanych też Błotami), które od tej pory procesy modernizacyjne, które dokonały się stanowiły naturalną granicę miasta od stro- w tutejszych dobrach książęcych po zawarciu ny północno-wschodniej. W 2. poł. XVI w. pokoju toruńskiego, związane z ożywieniem miasto liczyło już ponad 2500 mieszkańców. gospodarki leśnej na terenie bagiennej pusz- Około 10% mieszczan mławskich trudniło czy mławskiej, rozwojem młynarstwa oraz się rzemiosłem. Najwięcej było wśród nich eksploatacją złóż rudy darniowej. Niewątpli- piwowarów, szewców, krawców, zdunów i ku- wie handel drzewem i produktami leśnymi śnierzy. Do miasta przybywało również wielu

98 99

100 101

98 Budynek Komory Celnej w Wólce Mławskiej (XIX w.) 99 Budynek klasztoru księży misjonarzy św. Wincentego à Paulo w Mławie (XIX w.) 100 Budynek Resursy Obywatelskiej przy zbiegu ulic Żeromskiego i 3 Maja (początek XX w.) 101 Ulica Niborska w Mławie (początek XX w.)

Powiat mławski 85 102

103

104 105

102 Cerkiew św. Jerzego stojąca niegdyś na terenie obecnego parku miejskiego (początek XX w.) 103 Fragment niezachowanego cmentarza ewangelickiego w Mławie (I wojna światowa) 104 Mławska synagoga i jeden z żydowskich chederów (szkół) przy dawnej ulicy Koziej (Bożniczej) 105 Zabytkowe kamienice w północnej pierzei mławskiego rynku, zniszczone niemal w całości w okresie ostatniej wojny

kupców, nawet z dalekiej Szkocji, którzy osia- zainteresowanie lokalną polityką oraz nowin- dali tu na stałe i prowadzili własne interesy. kami religijnymi płynącymi z sąsiednich Prus W szczytowym momencie rozwoju – w la- Książęcych. tach 60. XVI w. – Mława była najbogatszym Przełom XVI i XVII w. rozpoczął powolny miastem na Zawkrzu, a miejscowa komora proces załamania gospodarczego. W czasie celna wykazywała jedne z najwyższych docho- najazdu szwedzkiego na Mławę w 1659 r. dów na Mazowszu. W mieście było wówczas miasto zostało niemal doszczętnie spalone. ok. 429 domów (w tym 5 żydowskich) oraz Wedle lustracji z 1664 r. pozostało tu jedynie 22 niezabudowane place, liczne zakłady rze- 41 domów (w 1616 r. było ich 316), a z 40 mieślnicze, jatki rzeźnicze oraz karczmy, po- włók miejskich tylko 17 włók było objętych nadto ratusz miejski, kościół parafialny, syna- uprawą. Dzieła zniszczenia dopełnił pożar, goga, szkoła, szpital (przytułek), postrzygalnia który wybuchł 23 listopada 1692 r. i pochłonął sukna oraz łaźnia miejska. W 2. poł. XVI w. wiele domów w mieście, a także ratusz oraz na przedmieściu zwanym Kozielskiem został kościół parafialny. Z tego kryzysu mieszkań- ufundowany i uposażony przez mieszczanina cy Mławy, mimo życiowej zaradności, nie byli Marcina Zagórnego oraz jego synów Mikołaja w stanie podnieść się przez całe lata. W 1710 r. i Andrzeja kościół św. Wawrzyńca. W tym cza- miasto zostało znowu spalone i obrabowane, sie istniały już w mieście zorganizowane cechy mieszczanie zaś zostali obciążeni kolejnymi rzemieślnicze i bractwa religijne, dość prężnie kontrybucjami wojennymi, a do tego jesz- działała miejscowa szkoła parafialna, rosło cze zdziesiątkowani przez szalejącą w latach

86 Tradycja Mazowsza 1708–1712 epidemię dżumy. Spłonęły okolicz- Komisja Dobrego Porządku, która dokonała ne młyny, folusze i tartaki. Upadło miejscowe w Mławie nowego rozgraniczenia dóbr miej- rzemiosło. Z 284 rzemieślników odnotowa- skich i starościńskich oraz uporządkowała nych w czasie lustracji z 1616 r. po prawie pół miejskie finanse, a król Stanisław August wieku, w 1664 r., w mieście czynnych zawodo- Poniatowski w 1779 r. zezwolił mieszczanom wo było zaledwie 20 przedstawicieli różnych mławskim na odbudowę ratusza. Dla zabez- branż rzemieślniczych. pieczenia przed kolejnymi pożogami na ryku Długo trzeba było czekać, zanim miasto miejskim wykopano cztery studnie, każdą podniosło się z upadku. Jeszcze na progu epo- w innym narożniku – miały one w razie poża- ki stanisławowskiej (1765) było w Mławie ru dostarczać mieszkańcom okolicznych do- zaledwie 100 domów, w tym 15 żydowskich, mostw większej ilości wody do gaszenia ognia. a liczba mieszkańców wynosiła ok. 600. Upa- W okresie stanisławowskim dokonano też dek rzemiosła spowodował, że tym w okresie reformy nauczania w miejscowej szkole pa- głównym zajęciem ludności było rolnictwo. rafialnej, która przeszła pod kuratelę Komisji W mieście działało zaledwie kilku szewców Edukacji Narodowej. Powstały wówczas dwie i innych rzemieślników. Stopniowy roz- szkoły elementarne, w których naukę pobie- wój miejscowości nastąpił dopiero w 2. poł. rali nie tylko chłopcy, ale i dziewczęta. Wedle XVIII w., choć nie osiągnęła ona już swej daw- ówczesnych wizytatorów mławska szkoła na- nej świetności. W 1764 r. decyzją sejmu ko- leżała do jednych z najlepiej funkcjonujących ronnego Mława została podniesiona do rangi szkół elementarnych, podobnie jak placówka starostwa grodowego. Wskutek długotrwa- prowadzona przez ojców reformatów w pobli- łych i zaciętych walk mieszczan mławskich skim Żurominie. z ówczesnym starostą Adamem Feliksem Epilogiem przedrozbiorowej historii mia- Piotrowiczem w 1776 r. przybyła z Warszawy sta były dwa znaczące wydarzenia. Pierwsze

106

106 Widok na wzgórze cmentarne i barokowy kościół pw. św. Wawrzyńca, najstarszą z zachowanych mławskich świątyń

Powiat mławski 87 107

107 Stary Rynek w Mławie obecnie

z nich to zwołanie do Mławy na dzień w duchu pruskiego absolutyzmu, a także 27 października 1793 r. sejmiku wojewódzkie- pruscy urzędnicy pilnujący ich przestrzega- go, który wybrał posłów na sejm grodzieński, nia. Przybyło wielu osadników pochodzenia zwanych później „adwokatami mazowiecki- niemieckiego, a także dużo osób wyznania mi” (tak określił ambasador rosyjski posłów, ewangelicko-augsburskiego. którzy występowali na tymże sejmie przeciw- Nowy rozdział w dziejach miasta, sprowa- ko zaakceptowaniu drugiego rozbioru). Nato- dzający się zasadniczo do wymuszonej koeg- miast drugim wydarzeniem było wkroczenie zystencji polsko-pruskiej, został zakończony 14 marca 1794 r. do miasta powstańców ko- 25 grudnia 1806 r. Tego dnia po ostatecznym ściuszkowskich, pod dowództwem Antoniego rozgromieniu wojsk pruskich na przedmieściu Madalińskiego, serdecznie witanych i gosz- zwanym Rozgartem do Mławy wkroczyły woj- czonych w mławskich domach. ska napoleońskie pod dowództwem marszałka Po trzecim rozbiorze Polski (1795) Mła- Jana Baptysty Bernadotte’a (późniejszego króla wa dostała się na 12 lat pod panowanie Prus. Szwecji), a Zawkrze znalazło się w granicach Władze pruskie ustanowiły tu stolicę rozleg- Księstwa Warszawskiego. Po tych wydarze- łego powiatu, obejmującego niemal całą zie- niach w mieście „powiało wolnością”, choć – mię zawkrzeńską oraz część ziemi płockiej. jak się wkrótce okazało – za wolność tę trzeba W Mławie rezydował landrat, notabene daw- było słono płacić. Mława była bowiem bazą ny starosta mławski Piotrowicz, który po ob- zaopatrzeniową znacznej części armii Napole- jęciu władzy nakazał uwięzić swego rywala, ona, co odbiło się dotkliwie na stanie miejskiej burmistrza Krokwińskiego. Pojawiły się nowe kasy. Głód, nędza i szerzące się epidemie, a na przepisy porządkujące życie w mieście, wy- dodatek ogromny pożar, który wybuchł 18 paź- raźnie ograniczające lokalną samorządność dziernika 1809 r., dopełniły upadku miasta.

88 Tradycja Mazowsza Na mocy postanowień kongresu wiedeń- z najbardziej okazałych na całej linii kolejo- skiego z 1815 r. Mława została przyłączona wej. Przy stacji zlokalizowana też była komora do Królestwa Polskiego. Od poł. XIX w. stacjo- celna, przynosząca ogromny dochód. Dzięki nował w mieście garnizon wojsk rosyjskich tej inwestycji mała wioska Wólka Mławska (trzy pułki). Wydarzeniem przełomowym stała się przeszło trzytysięcznym osiedlem, w dziejach nadgranicznej miejscowości oka- zamieszkiwanym głównie przez kolejarzy zała się budowa Kolei Nadwiślańskiej. Pomysł i ich rodziny, posiadającym własną szkołę po- jej budowy zrodził się w 1871 r., a dwa lata wszechną, od 1912 r. także kościół, od 1916 r. później zyskał akceptację cara Aleksandra II. o randze samodzielnej parafii. W 1874 r. przystąpiono do prac budowlanych, Od momentu uruchomienia Kolei Nadwiś- które wkrótce objęły swym zasięgiem także lańskiej wzmógł się ruch handlowy w mieście, nadgraniczną Mławę. W 1876 r. Towarzy- ożywiły się lokalne rzemiosło i przemysł, zna- stwo Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej nabyło cząco wzrósł dochód kasy miejskiej. Po 1877 r. od wsi Wola Łomska ok. 200 morgów ziemi Mława stała się – obok gubernialnego Płocka pod dworzec i torowiska, a uroczyste otwar- – największym i najbogatszym miastem na cie trasy nastąpiło 15 sierpnia 1877 r. Mława północnym Mazowszu. Systematycznie rosła była stacją graniczną i tu właśnie kończyły się liczba domów, w tym również murowanych, szerokie tory rosyjskie, prowadzące od Kowla, a także przybywało mieszkańców. O ile jesz- a zaczynały wąskie, zachodnioeuropejskie cze w 1860 r. miejscowość posiadała zaledwie tory łączące Mławę z pruskim Malborkiem. 261 domów i liczyła ok. 3800 mieszkańców, Miejscowy dworzec kolejowy, choć wykonany ustępując pod tym względem wielu innym z drewna, posiadał dwa tory dla pocią- miastom mazowieckim, o tyle w 1910 r. było gów z Warszawy i zza granicy i był jednym tu już ok. 600 domów, w tym 120 murowanych

108

108 Mławski ratusz wraz z widocznymi wieżami kościoła Świętej Trójcy

Powiat mławski 89 109

109 Kościół parafialny Świętej Trójcy

i ponad 17 500 mieszkańców. Było to wówczas kamienice w stylu secesyjnym i neorenesan- miasto wyjątkowo prężne, choć zróżnicowane sowym, ogród spacerowy, nazywany „salonem pod względem wyznaniowym, narodowościo- Mławy”, a także – nieistniejące już dzisiaj – wym i kulturalnym, co w przypadku miej- budowle kultu religijnego: synagoga, wybudo- scowości nadgranicznej nie powinno dziwić. wana w 1856 r. przy ul. Koziej, zbór ewange- Mimo stałego napływu Rosjan, zwłaszcza od licki wzniesiony w 1870 r. na rogu ul. Płockiej lat 60. XIX w., Mławę w przeważającej części i Długiej, a także cerkiew św. Jerzego Zwy- zamieszkiwała ludność polska, na drugim cięzcy konsekrowana w 1879 r. Przełom XIX miejscu była ludność żydowska, następnie i XX w. przyniósł też wyjątkowe ożywienie zaś osoby pochodzenia niemieckiego i rosyj- kulturalne i polityczne miasta, co było w dużej skiego. Zmieniła się w tym okresie struktura mierze zasługą miejscowej inteligencji, oko- zawodowa mieszkańców. Jeszcze na przełomie licznych ziemian, a także różnych organizacji XVIII i XIX w. dominowało w Mławie rolnic- i instytucji społecznych, na czele z miejsco- two, w 1. poł. XIX w. przeważały rzemiosło wym Towarzystwem Dobroczynności, które oraz drobny przemysł, natomiast od 2. poł. przejęło tradycje dawnej Rady Opiekuńczej XIX w. – zdecydowanie handel. W mieście ro- Zakładów Dobroczynnych (1843), Ochotni- sła liczba sklepów, zakładów rzemieślniczych czą Strażą Pożarną (1880), Mławskim Towa- i przemysłowych, założono magazyny zbożo- rzystwem Śpiewaczym „Lutnia” (1901) oraz we, solne i spirytusowe, powstawały cegiel- Spółdzielnią Spożywców „Spójnia” (1908). nie, garbarnie, browary, młyny, mydlarnie, Dalszy rozwój miasta przerwał wybuch olejarnie oraz nowe warsztaty rzemieślnicze. I wojny światowej. Zwłaszcza jej początkowy Pojawiły się też nowe budowle użyteczności okres, ze względu na przygraniczne położenie publicznej, placówki oświatowe, wystawne Mławy, przyniósł dotkliwe straty materialne

90 Tradycja Mazowsza i ruinę gospodarczą. Miasto, a zwłaszcza przed- polskiego, mławscy Żydzi zaś stanowili ok. mieście Wólka, było kilkakrotnie zajmowane 30%. Było to typowe miasto handlowo-rze- przez wojsko niemieckie, po czym odbijane mieślnicze, pozbawione wielkiego przemysłu, przez wojska rosyjskie. Po wyparciu Rosjan z dość znaczącym odsetkiem kadry urzęd- i przejęciu miasta przez władze niemieckie niczej i inteligencji. W okresie tym powstało w połowie 1915 r. życie zaczęło się toczyć swo- wiele nowych domów mieszkalnych, wznie- im normalnym, prowincjonalnym rytmem. siono nowe gmachy użyteczności publicznej, Już w 1915 r. Mława otrzymała nowe połącze- oddano do użytku elektrownię miejską (1925), nie z pobliskim Przasnyszem – kolej wąskoto- a w latach 30. wybudowano wodociągi miej- rową, wybudowaną przez Niemców dla celów skie. Kwitło lokalne życie polityczne i kultu- wojskowych (w 1920 r. została ona przejęta ralne, a także religijne. Powstawały szkoły, przez PKP). W listopadzie 1918 r. – z nieukry- biblioteki i czytelnie, kluby sportowe, zakła- wanym entuzjazmem – Polacy przejęli pełną dano towarzystwa i stowarzyszenia, wydawa- władzę nad miastem. Wkrótce kolejny raz no lokalną prasę. W 1929 r. otwarto Miejskie w historii Mława stała się miastem powiato- Muzeum Regionalne, a w 1936 r. założono To- wym, przypisanym tym razem do powstałego warzystwo Przyjaciół Mławy. Miasto wpływało wówczas województwa warszawskiego. Życie pod wieloma względami na okoliczne ośrod- powoli się stabilizowało, choć mławianie mu- ki, a jego rozkwit przerwał wybuch II wojny sieli jeszcze raz złożyć egzamin z patriotyzmu światowej. w czasie wojny polsko-bolszewickiej w sierp- Na stałe w historii Polski zapisała się bitwa niu 1920 r. Okres dwudziestolecia przyniósł pod Mławą, stoczona w dniach 1–4 września dalszy rozwój terytorialny Mławy i wzrost 1939 r., kiedy to żołnierze 20 Dywizji Pie- liczby mieszkańców do prawie 24 000, wśród choty bohatersko bronili się przed wojskami których dominowała ludność pochodzenia niemieckimi. Obrona miasta, nazywanego

110

110 Pomnik marszałka Józefa Piłsudskiego w mławskim parku

Powiat mławski 91 losu, utraty wielowiekowej pograniczności, blasków i cieni peerelowskiej rzeczywistości, mimo odgórnego hamowania rozwoju lokalnej samoświadomości, pielęgnowanej przez dwa pokolenia miejscowych „niepokornych”, miasto się odbudowało oraz wzrosła liczba mieszkańców. O szarzyźnie życia codziennego lat 50. i 60. zapomniano w latach 70., gdy miasto doświadczyło szybkiego i inten- sywnego rozwoju. Wizytówką Mławy były znane w całym kraju zakłady przemysłowe, m.in. Mławska Fabryka Obuwia, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, Zakłady Wytwórcze Urządzeń Wodociągowych, Zakłady Urządzeń Dźwigowych, Zakłady Mięsne, oddział Unitry. Przybywało domów, szkół i przychodni, po- wstawały nowe drogi i ulice, tworzono nowe parafie i wznoszono nowe kościoły, budowano pomniki i fundowano tablice pamiątkowe z myślą o przyszłych pokoleniach. Podejmo- wano też wiele wysiłków w celu rozwoju kultury umysłowej i artystycznej mławian. Już w 1946 r. reaktywowała swoją działalność Bi- 111 blioteka Powszechnej Spółdzielni Spożywców „Spójnia” (założona w 1917 r.) oraz powsta- 111 Rzeźba z mławskiego parku przedstawiająca ła Miejska Biblioteka Publiczna. W następ- Muławę, legendarną założycielkę miasta nych latach powstały: Archiwum Państwowe w Mławie (1950), Towarzystwo Miłośników Ziemi Mławskiej (1958), Muzeum Ziemi Za- wtedy przez Niemców Festung Mlawa, trwa- wkrzeńskiej (1963), Stacja Naukowa im. prof. ła 80 godzin i nie została przełamana. Jednak Stanisława Herbsta (1968), Państwowa Szkoła dowództwo Armii „Modlin” nakazało wycofać Muzyczna (1975), Muzeum Juszkiewiczów się walczącym, aby uniknąć oblężenia po prze- (1994) oraz Zamiejscowy Wydział (początko- rwaniu linii frontu w okolicach Przasnysza. wo instytut) w Mławie Państwowej Wyższej W czasie II wojny światowej zginęła blisko jed- Szkoły Zawodowej w Ciechanowie (2001). Od na trzecia przedwojennych mieszkańców, wie- 1 stycznia 1999 r. Mława stała się ponownie lu mławian było więzionych w obozach kon- stolicą powiatu. centracyjnych, obozach pracy przymusowej, Świadectwem wielowiekowej historii mia- gettach żydowskich czy łagrach sowieckich. sta są liczne zabytki. Obecny budynek ratusza Miasto zostało zniszczone niemal w 67% z końca XVIII w. jest jedną z najstarszych bu- (w gruzach legło 775 budynków mieszkal- dowli w Mławie, wzniesioną w stylu klasycyzmu nych). Niewiele pozostało po dawnych ka- z czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. mienicach okalających Stary Rynek i innych Pierwsza wiadomość na temat mławskiego ra- budynkach w centrum miasta. Ruiny domów, tusza pochodzi z 1545 r., kiedy to król Zygmunt stosy gruzów i ziemia przesiąknięta ludzką Stary wydał przywilej zezwalający mieszczanom krwią – taka była ofiara, jaką zapłacili miesz- na wybudowanie ratusza w dogodniejszym miej- kańcy Mławy w czasie ostatniej wojny. scu, co może sugerować wcześniejsze istnienie Ogromne zniszczenie miasta spowodowało, budynku w nieznanej bliżej lokalizacji. Wznie- że kolejny raz w historii trzeba było zaczynać siony w poł. XVI w. ratusz spłonął w czasie po- wszystko od początku. Mimo przeciwności żogi w dniu 23 listopada 1692 r. Mieszczanie,

92 Tradycja Mazowsza wyprosiwszy u Augusta II kolejny przywilej na ratuszu łaciński napis: Za panowania naj- królewski, odbudowali zniszczony budynek. jaśniejszego Stanisława Augusta z Bożej ła- Nie służył on zbyt długo mławskiej społecz- ski króla Polski, wielkiego księcia Litwy, przy ności, gdyż spłonął w pożarze, który wybuchł poparciu starosty mławskiego Adama Feliksa 19 sierpnia 1776 r. na ul. Żydowskiej (obecnie dwóch imion Piotrowicza, kosztem całego Warszawskiej). W czasie sesji rady miejskiej miasta Jego Królewskiej Mości Mławy, stara- 28 lipca 1778 r. zebrani pod przewodnictwem niem i pilnością sławetnego Stanisława Kro- burmistrza Stanisława Krokwińskiego wysto- kwińskiego, burmistrza mławskiego. Niech sowali petycję do króla Stanisława Augusta Po- będzie jednaka sprawiedliwość dla biednych niatowskiego o przekazanie części dochodów i bogaczy, mieszkańców i przybyszów. Roku z produkcji i sprzedaży trunków na odbudowę Pańskiego 1789. W latach 1844–1846, przy ratusza, gdyż: nie ma gdzie odprawiać sądów wsparciu Michała Mostowskiego, dzierżaw- miejskich, a także przechowywać więźniów. cy mławskiego wójtostwa, przebudowano ra- Zgoda królewska nadeszła w październiku tuszową wieżyczkę dzwonową na zegarową, 1779 r., przy czym monarcha zastrzegł, że a w 1848 r. od strony północnej urządzono od- przekazanie dochodów nastąpi dopiero w mo- wach. W 1876 r. zamontowano na wieży nowy mencie uporządkowania zaległości finanso- zegar, podświetlany z dwóch stron, a do za- wych miasta względem skarbu królewskiego. chodniej ściany ratusza dobudowano sukien- Nowy ratusz stanął na starych fundamentach nice (sklepy). We wrześniu 1939 r. ratusz został w latach 80. XVIII w. Jest to budynek murowa- poważnie zniszczony, a następnie przebudo- ny z cegły, otynkowany, z węgłami wspartymi wany. Rozebrano wieżę zegarową, a w miejsce na wielkich głazach kamiennych, z charakte- sklepów magistrackich powstał jednopiętro- rystycznym dachem mansardowym krytym wy budynek, połączony z ratuszem. W czasie dachówką. Mieszczanie mławscy umieścili okupacji niemieckiej w gmachu ratuszowym

112

112 Fragment parku miejskiego w Mławie – jednej z najpiękniejszych wizytówek miasta

Powiat mławski 93 mieściło się więzienie, gdzie przetrzymywano patriotyczno-religijnych) ks. Tomasza Jabłoń- między innymi członków miejscowego ruchu skiego ze Zgromadzenia Księży Misjonarzy oporu. Po wojnie ratusz odbudowano wraz św. Wincentego à Paulo, pracujących w Mławie z ośmioboczną wieżyczką. w latach 1712–1864. Umieszczony na tablicy Malowniczo położony na wzgórzu zwanym napis głosi: Śp. Księdzu Tomaszowi Jabłoń- Kozielskiem, tuż obok mławskiej strugi Se- skiemu, nauczycielowi religii i moralności racz, barokowy kościół św. Wawrzyńca nale- w Szkole Powiatowej w Mławie, urodzonemu ży do najcenniejszych obiektów architektu- dnia 18 maja 1804 r., zmarłemu dnia 13 stycz- ry dawnej Mławy. Jak wynika z akt wizytacji nia 1862 r., za 27 lat niezmordowanej pracy biskupich z przełomu XVI i XVII w., kościół i poświęcenia dla dobra naszego, skromną tę (kaplica) św. Wawrzyńca na przedmieściu zo- pamiątkę w dowód niewygasłej wdzięczności stał pobudowany w 2. poł. XVI w., z fundacji składamy. Nauczycielu nasz, w sercach na- mieszczanina mławskiego Marcina Zagórne- szych wiecznie żyć będziesz. go oraz jego synów. Niewykluczone jednak, że Jedną z najcenniejszych budowli w centrum stanął on na miejscu znacznie starszej budow- Mławy jest kościół parafialny pw. Świętej li, choć odkopane ostatnio fragmenty kamien- Trójcy. Obecna fara pochodzi z końca XIX w., nej ławy fundamentowej pochodzą z XVIII w. jednak metryka pierwszej świątyni, która sta- Obecny budynek kościoła – najstarszej z za- ła w tym miejscu, zapewne drewnianej, jest chowanych mławskich świątyń – został znacznie starsza i datuje się na początek XV w. wzniesiony w latach 1786–1788 staraniem Z 1429 r. zachowała się bowiem wzmianka ks. Adama Wierzbickiego, przełożonego księ- na temat pierwszego mławskiego plebana – ży misjonarzy św. Wincentego à Paulo. Stanął ks. Mikołaja, który się tym kościołem opieko- on na miejscu dawnej świątyni drewnianej wał. W 1477 r. na miejscu budynku drewnia- i został wzniesiony na planie krzyża, w stylu nego wzniesiono kościół murowany, w stylu barokowym. Znajdowały się w nim trzy oł- gotyckim, który uległ poważnemu zniszczeniu tarze: św. Wawrzyńca (patrona kościoła), św. w czasie pożaru miasta 23 listopada 1692 r. Wojciecha (patrona miasta) i Najświętszego Pozostały tylko fundamenty i wypalone mury, Serca Pana Jezusa. W czasie wojen napoleoń- natomiast całe wyposażenie, w tym drewnia- skich w kościele urządzono lazaret koński, ne ołtarze wraz z obrazami oraz przepiękne or- a następnie zamieniono go na magazyn woj- gany, ufundowane na początku XVII w. przez skowy. Był kilkakrotnie odnawiany w XIX w. mieszczan mławskich, uległo zniszczeniu. oraz w okresie międzywojennym. Podczas Dopiero po przybyciu do Mławy księży misjo- II wojny światowej kościół został zajęty przez narzy św. Wincentego à Paulo (1712) kościół Niemców, którzy urządzili w nim skład mebli odbudowano, zachowując gotycką bryłę, a tak- (pożydowskich) przeznaczonych dla rodzin że ufundowano nowe, barokowe ołtarze oraz niemieckich przybywających do Mławy z te- organy. Konsekracji nowego kościoła doko- renu Łotwy i Litwy. Kościół został zwrócony nał biskup płocki Ludwik Bartłomiej Załuski parafii dopiero w czerwcu 1943 r. Po wojnie 4 czerwca 1713 r. W kościele tym miały miej- był kilkakrotnie remontowany. Jego ostatnia sce słynne wypadki mławskie (24–25 lipca renowacja, obejmująca przystosowanie do 1861 r.), związane z manifestacjami religijno- liturgii posoborowej, spowodowała zatarcie -patriotycznymi poprzedzającymi wybuch po- dawnego układu oraz zmianę wystroju, jednak wstania styczniowego. mimo tych innowacji kościół św. Wawrzyńca W latach 1876–1885 kościół został grun- nadal przyciąga malowniczym położeniem townie przebudowany, staraniem ówczesne- i architekturą. Na elewacji zewnętrznej oraz na go proboszcza ks. Mateusza Świdwińskiego, ścianach wewnętrznych znajduje się kilka ta- według projektu Zygmunta Kmity, architekta blic epitafijnych. Jedna z nich została poświę- powiatu mławskiego. W tym czasie zburzo- cona pamięci wybitnego kapłana i nauczyciela no boczne kaplice i skarbiec, obniżono nawę mławskiej młodzieży, uczestnika słynnych główną, dobudowano dwie nawy boczne oraz wydarzeń mławskich z 1861 r. (demonstracji fronton z dwiema wieżami, zakończonymi

94 Tradycja Mazowsza cebulastymi hełmami. Całej budowli nadano postać legendarnej założycielki miasta – Mu- styl toskański. Pierwotne są jedynie ściany ławy, wyłaniającej się z mgły. prezbiterium – tęczowa i wschodnia z oknem. Druga z secesyjnych kamienic, przyciąga- Nowy kościół konsekrował 19 kwietnia 1885 r. jących uwagę mieszkańców i przybyszów, stoi bp Henryk Kossowski, administrator diecezji na rogu ul. 3 Maja i Żeromskiego i została płockiej. W 1902 r. z inicjatywy ks. Stanisława wzniesiona w latach 1906–1908. Zbudowana Ordona dobudowano do prezbiterium od strona planie zbliżonym do prostokąta, ścięta sko- ny wschodniej nową zakrystię z kapitularzem śnie na narożu, wyróżnia się bogatą dekoracją na piętrze. Kościół został poważnie uszkodzo- charakterystyczną dla architektury secesyjnej. ny w czasie II wojny światowej. Odbudowany Uwagę przyciągają trójkątne szczyty, w któ- w 1945 r., był następnie kilkakrotnie odnawia- rych znajdują się głowy kobiece. Od począt- ny. Ostatnie prace remontowe miały miejsce ku był to budynek o charakterze usługowo- w latach 2002–2011. -mieszkalnym. Przed I wojną światową funk- Kilkakrotnie palony i odbudowywany drew- cjonowała w nim restauracja i hotel Victoria. niany spichlerz z XVIII w., zwany „Lelewe- W okresie międzywojennym mieściły się lówką”, przy ul. Warszawskiej to jedyna pozo- tu restauracja oraz hotel Polski. W 1938 r. stałość dawnych zabudowań starościńskich znaczną część nieruchomości zakupił dr Ad- w Mławie. Niewykluczone, że jeszcze przed rian Laskowski i dlatego od tej pory nazywa lokacją Mławy w tym miejscu istniał dwór się ją „kamienicą Laskowskich”. W okresie książęcy, w którym zatrzymywał się wład- II wojny działał tu hotel Am Park, a od 1947 r. ca w czasie podróży do Prus i gdzie w XV w. istnieją hotel i restauracja Pod Jaworem. urzędował przedstawiciel księcia – rządca za- wkrzeński. Po włączeniu Zawkrza do Korony teren ten stanowił własność starosty mław- skiego aż do końca XVIII w. Obecny drewniany spichlerz o konstrukcji wieńcowej, na pod- murówce z głazów polnych, kryty łamanym dachem (tzw. krakowskim), został wzniesiony przed 1777 r., jak wynika z lustracji starostwa mławskiego. Jest więc najstarszym budynkiem drewnianym w Mławie. W XIX w. był użytkowany jako budynek mieszkalny. Przez pewien czas miał należeć do Piotra Le- lewela, brata Joachima, znanego historyka i działacza niepodległościowego, stąd nazwa „Lelewelówka”. Rozwój Mławy pod koniec XIX w. spowo- dował wzrost zamożności jej mieszkańców. Na przełomie XIX i XX w. pojawiło się w mie- ście wiele budowli, między innymi kamienice w stylu secesyjnym, które do dziś nie stra- ciły na wartości. Jedna z najpiękniejszych, o bogatej dekoracji z motywami roślinnymi, zoomorficznymi i antropomorficznymi, wybudowana ok. 1905/1909 r., znajduje się przy 113 ul. Stary Rynek 6. W zwieńczeniu nad gzym- sem koronacyjnym rzeźbiona naga półpostać kobiety z długimi włosami (stąd popularna na- 113 Secesyjna kamienica przy ulicy Żeromskiego 4 zwa „kamienica pod biustem” lub „kamienica z początku XX w. pod cycami”). Według niektórych ma to być

Powiat mławski 95 114

114 Widok na cerkiew św. Jerzego oraz dawną aleję cerkiewną i park (początek XX w.)

Kolejna z zachowanych kamienic sece- w Warszawie. Początkowo koszt budowy ja- syjnych, przy obecnej ul. Żwirki 11, została tek miejskich szacowano na 15 000 rubli, lecz zbudowana w latach 1900–1905 u zbiegu ów- ostatecznie według obliczeń magistratu wy- czesnej ul. Działdowskiej i Wilczej (później niósł on ponad dwa razy więcej, a dokładnie Wigury). Wzniesiona na planie zbliżonym do 32 000 rubli. W hali znajdowało się 36 skle- prostokąta, ze ściętym narożnikiem, w stylu pów (jatek) w dwóch rzędach oraz oddziel- secesyjnym. Od lat 20. była własnością rodzi- ne sklepy do handlu rybami. Każdy posiadał ny Wódkiewiczów i stąd nazywana jest popu- w piwnicy specjalną lodownię, gdzie można larnie „kamienicą Wódkiewiczów”. Według było przechowywać mięso. Więźba dachowa wspomnień właścicieli była pierwszą w Mła- wspierała się na czternastu drewnianych słu- wie kamienicą, w której wnętrzach zainsta- pach, a całość pokryta była blachą ocynkowa- lowano sanitariaty. Uszkodzona nieznacznie ną. Od strony ulicy budynek zdobiła siedmio- we wrześniu 1939 r. została odnowiona i prze- osiowa elewacja, którą można podziwiać do trwała do dnia dzisiejszego. Wschodnia ściana dziś. To właśnie dzięki dość nietypowej szacie tej kamienicy wraz z widocznymi przy niej architektonicznej mławska hala już od ponad budynkami wyznaczały ciąg architektoniczny wieku nie tylko służy codziennym potrzebom późniejszej ul. Wigury, która stanowi fragment mieszkańców miasta, lecz także przyciąga dawnej ul. Długiej. uwagę gości. Mławska hala targowa przy ul. Żwirki, Budynek komory celnej w Mławie-Wólce, wybudowana w 1902 r. w stylu eklektyczno- zachowany do dziś (obecnie ul. Kolejowa), to secesyjnym, według projektu architekta po- jedna z niewielu już pozostałości dawnego wiatu mławskiego Stefana Usakiewicza, do- kompleksu budynków Kolei Nadwiślańskiej równywała rozmachem Halom Mirowskim łączącej Mławę z Kowlem. Przypomnijmy, że

96 Tradycja Mazowsza 115 uroczyste otwarcie stacji tej kolei nastąpiło 17 sierpnia 1877 r., zaś 1 września 1877 r. została oddana do użytku linia kolejowa łą- cząca Mławę z Malborkiem. Już w 1876 r. To- warzystwo Drogi Żelaznej Nadwiślańskiej, na którego czele stał znany warszawski potentat finansowy hr. Leopold Kronenberg wraz z sy- nami Leopoldem i Stanisławem, nabyło od wsi Wola Łomska ok. 200 morgów ziemi celem budowy dworca kolejowego oraz torowiska. W ciągu niespełna trzech lat wzniesiono na Wólce kompleks budynków kolejowych i celnych. Wtedy właśnie powstał bardzo oka- zały budynek komory celnej. Tak pisał o nim dawny celnik mławski Kazimierz Elwertow- ski: Komora celna mieściła się w okazałych budynkach obok dworca wzdłuż torów kolejowych. W jednym z nich były biura urzędu i mieszkanie dyrektora, a w drugim kilkana- ście wygodnych mieszkań dla urzędników i tyleż skromniejszych dla służby niższej. Dworzec mławski należał do największych i najlepiej wyposażonych na całej trasie Kolei Nadwiślańskiej, a koszt jego budowy wyniósł 116 ponad 320 000 rubli. W głównym budynku reprezentacyjnym znajdowały się zespół po- mieszczeń służbowych, sale pasażerskie (dla 115 Hala targowa w okresie międzywojennym trzech klas podróżnych), sala odprawy granicz- 116 Wejście do hali targowej w Mławie obecnie nej, apartamenty dla gości oraz mieszkania

Powiat mławski 97 światowej zarówno plac targowy, jak i ogród cerkiewny zostały włączone do parku miejskiego. Natomiast krótko po odzyskaniu niepodległości, 3 maja 1919 r., zasadzono w tym miejscu Dąb Niepodległości, który przetrwał do naszych czasów. Dziś u jego pod- nóża umieszczona jest pamiątkowa tablica. W 1926 r. rozebrano zdewastowaną cerkiew, znajdującą się na terenie parku, pozosta- wiając jedynie dom zamieszkiwany dawniej 117 przez rodzinę popa („popówkę”). Tuż obok

117 Budowa Kopca Powstańców Styczniowych (1963)

dla urzędników kolejowych i celnych. Jako ciekawostkę można dodać, że to właśnie na tym dworcu 19 sierpnia 1887 r. zatrzymał się Bolesław Prus, wraz z innymi gośćmi z War- szawy, aby obserwować zaćmienie słońca, któ- rego opis za kilka lat przeniósł na karty słynnej powieści Faraon. 119

119 Wspólna mogiła żołnierzy poległych w 1920 r. na mławskim cmentarzu parafialnym

tego domu w 1937 r. urządzono kort teniso- wy. Po wojnie w centralnym miejscu parku wzniesiono pomnik wdzięczności dla żoł- nierzy Armii Czerwonej. Został on zlikwidowany w 1990 r., a na jego miejscu odsłonięto w 1998 r. pomnik marszałka Józefa Piłsud- skiego. Przed pomnikiem odbywają się uro- czystości patriotyczne, a mieszkańcy Mławy 118 i dostojni goście, m.in. prezydenci Lech Wałę- sa i Bronisław Komorowski, składają tu wią- zanki kwiatów. 118 Kopiec Kościuszki w Mławie-Wólce W Mławie nie brak też miejsc upamięt- niających bohaterów narodowych i poświę- conych ofiarom zbrodni wojennych. Kopiec Szczególnym miejscem – chętnie odwie- Powstańców Styczniowych został usypany dzanym przez mieszkańców Mławy oraz ich z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi gości – jest park miejski, jeden z najpiękniej- Mławskiej, w związku z setną rocznicą wy- szych na północnym Mazowszu. Powstał on buchu powstania, która przypadała w 1963 r. pod koniec XIX w. w pobliżu Nowego Ryn- Odsłonięciu kopca towarzyszyła sesja po- ku, zwanego też Końskim Rynkiem, a także pularno-naukowa, na którą przybył m.in. w sąsiedztwie terenów zielonych otaczają- jeden z najwybitniejszych badaczy powsta- cych miejscową cerkiew. W okresie I wojny nia styczniowego prof. Stefan Kieniewicz

98 Tradycja Mazowsza z Uniwersytetu Warszawskiego. Kopiec wólczańską parafię. Niestety, wraz z upływem powstańczy był kilkakrotnie odnawiany. czasu coraz bardziej niszczał, a ówczesne wła- W 1983 r. – w okresie stanu wojennego – harce- dze – pamiętając, kto był inicjatorem jego usy- rze z mławskiego zastępu Sokołów w tajemni- pania – niewiele czyniły, aby kopiec ratować. cy przed ówczesnymi władzami umieścili na Z inicjatywy Towarzystwa Przyjaciół Ziemi jego szczycie brzozowy krzyż. Miał on swo- Mławskiej postanowiono zrekonstruować za- ją własną historię i przetrwał do przełomu bytek. Projekt pomnika przygotował inżynier- 1989/1990 r. W 1998 r., staraniem Towarzy- -architekt Jerzy Reczko z Warszawy, a jego od- stwa Przyjaciół Mławy, przy wsparciu Urzę- słonięcie nastąpiło 23 czerwca 1984 r. Na kop- du Miasta, kopiec został odrestaurowany. cu umieszczono brązową tablicę z podobizną Wzmocniono konstrukcję, na szczycie zaś po- Naczelnika oraz cytatem z jego pism: Naro- jawiły się dwa metalowe krzyże, które nawią- dzie, ziemia twoja będzie wolna, niech tylko zywały do brzozowego krzyża z okresu stanu duch twój wyższym nad wszystko będzie. wojennego, a u stóp umieszczono nową mar- Na mławskim cmentarzu św. Wawrzyńca murową tablicę. znajduje się mogiła, w której spoczywa pię- Kopiec Kościuszki w Mławie-Wólce powstał ciu członków Polskiej Organizacji Wojskowej z inicjatywy ks. Ignacego Krajewskiego, pro- z pobliskiego Strzegowa: Czesław Luks (lat boszcza tamtejszej parafii, oraz okolicznych 22), Jan Nitowski (lat 20), Jan Flot (lat 21), mieszkańców. Został on poświęcony 14 paź- Jan Tarnowski (lat 20) i Bernard Olszewski dziernika 1917 r., w roku obchodów stulecia (lat 20). Po nieudanej akcji przejęcia z rąk śmierci Tadeusza Kościuszki. Szczęśliwie niemieckich posterunku policji w Strzegowie ocalał w okresie okupacji hitlerowskiej, mimo (19 października 1918 r.) zostali oni z innymi wielu nieszczęść, które wówczas spotkały członkami POW aresztowani i przewiezieni

120

120 Mauzoleum na Kalkówce

Powiat mławski 99 do Mławy. Stanęli przez niemieckim sądem gdzie 17 grudnia 1942 r. stanęła szubieni- wojskowym i w dniu 26 października 1918 r. ca, na której Niemcy w publicznej egzekucji skazani. Pięciu z nich rozstrzelano na dzie- stracili czterech żołnierzy Armii Krajowej, dzińcu starego browaru w Mławie przy wisi kolejna pamiątkowa tablica. Upamiętnia ul. Kościuszki. Pochowano ich na miejscowym ona: Michalinę Czechowską ps. „Nastka” (lat cmentarzu św. Wawrzyńca, a rok później kole- 46), Jana Wasiłowskiego ps. „Janusz” (lat 29), dzy rozstrzelanych ufundowali im pamiątko- Bronisława Żebrowskiego ps. „Nurek” (lat 36) wą mogiłę. W 2006 r. została ona odnowiona i Eugeniusza Jastrzębskiego ps. „Sęp” (lat 25). z funduszy Towarzystwa Miłośników Ziemi W miejscu tym stanął krzyż, a w 1963 r. Mławskiej. dzięki staraniom Towarzystwa Miłośników Pomnik poległych w 1920 r. na cmentarzu Ziemi Mławskiej ufundowano tablicę na parafialnym w Mławie powstał ku czci żoł- nowo wybudowanym bloku. Została ona pod- nierzy 49 Pułku Piechoty, którzy 22 sierpnia dana renowacji w 2002 r. Ciała powieszonych 1920 r. zginęli w walkach pod Mławą. Został spoczywają we wspólnym grobie na cmenta- on wzniesiony staraniem Federacji Związków rzu św. Wawrzyńca w Mławie. Obrońców Ojczyny 18 lipca 1929 r. Pomnik W 1967 r. z inicjatywy Towarzystwa Przy- wykonano z szarego kamienia, który miał sym- jaciół Ziemi Mławskiej powstało mauzoleum bolizować niełatwą dolę żołnierza. Na szczycie upamiętniające więźniów rozstrzelanych na umieszczono kamienną księgę z nazwiskami Kalkówce. Autorami projektu byli Barbara poległych oraz informacją o dziewięciu niezna- i Wojciech Wochnowie, architekci z Warsza- nych. Na dole zamieszczono napis: Bohaterom wy. Zostało poświęcone pamięci 364 więź- walk roku 1920. Tu złożyli młode życie żoł- niów z mławskiego aresztu, których Niemcy nierze 49. P. P. w walce o niepodległość i całość rozstrzelali w tym miejscu 17 stycznia 1945 r. Ojczyzny. Cześć ich pamięci. Ponieważ ok. 100 ciał nie zidentyfikowano, Tablica poświęcona zamordowanym Żydom więc pozostawiono je na Kalkówce i złożono mławskim znajduje się obecnie przy rondzie we wspólnej mogile, a nad grobem postawio- ks. Jerzego Popiełuszki, choć pierwotnie zo- no brzozowy krzyż. W 1955 r. ufundowano stała umieszczona na grobie pomordowanych skromną mogiłę z napisem Ofiarom faszy- w pobliżu obecnej ul. Grzebskiego, gdzie znaj- zmu hitlerowskiego pomordowanym w dniu dowało się miejsce zbrodni hitlerowskich, 18 I 1945 r. [początkowo widniała błędna data] których ofiarą padli Żydzi z mławskiego getta. Społeczeństwo Mławskie 1955 r. Dopiero Zbrodnie te miały miejsce w czerwcu 1942 r., w 1965 r. powołano komitet, który miał się na pół roku przed ostatecznym zlikwidowa- zająć przygotowaniem projektu mauzoleum. niem getta. Pierwsza tablica została ufundo- Na monumentalnym sarkofagu umieszczono wana w maju 1946 r. przez pozostałych przy napis: Ojczyzna to ziemia i groby – narody życiu żydowskich mieszkańców dawnej Mła- tracąc pamięć tracą życie. Obok umieszczono wy. Napis na niej głosi: Tu spoczywają resztki siedem słupów betonowych symbolizujących 75 ofiar zdziczenia hitlerowskiego zamordo- kolejne partie więźniów oczekujących na egze- wanych w getcie w 1942 r. kucję. Na słupach tych zapisano datę zbrodni. Na ścianie budynku mieszkalnego przy ul. W 2009 r. pomnik na Kalkówce został podda- Chrobrego, wzniesionego po wojnie w miejscu, ny renowacji.

100 Tradycja Mazowsza Niedzbórz (gmina Strzegowo)

121

121 Kościół parafialny św. Mikołaja w Niedzborzu

ieś wymieniona po raz pierwszy w 1349 r. rozebrany w XVIII w. W XIX w. Niedzbórz Wpod nazwą Pokryte Wody. W XV w. była należał między innymi do rodziny Zieliń- własnością Stanisława ze Strzegowa h. Dołę- skich. W 1869 r. miejscowość utraciła prawa ga, sędziego zawkrzeńskiego. W 1503 r. król miejskie. Aleksander Jagiellończyk na prośbę swego Pierwotny kościół pw. św. Mikołaja, patrona sekretarza Mikołaja z Bartnik oraz jego brata fundatora, pochodził z początku XVI w. Obec- Tomasza nadał prawo miejskie dwóm wsiom ny kościół murowany w stylu neogotyckim o nazwie Pokrytki, zmieniając ich nazwę na został wzniesiony w latach 1885–1886 przez Międzyborze. Już w 1502 r. bp Wincenty Prze- ks. Remigiusza Jankowskiego, a konsekrowa- rębski erygował w Pokrytkach parafię, ufun- ny przez bp. Henryka Kossowskiego 6 wrze- dowaną przez wspomnianych braci Mikołaja śnia 1886 r. W czasie I wojny światowej uległa i Tomasza. W 1535 r. do miasta tego przenie- zniszczeniu wieża tego kościoła. Kilka kilo- siono siedzibę powiatu z Sulerzyża. W XVI w. metrów od Niedzborza znajduje się drewnia- zmieniono nazwę miasta na Niedzbórz i wy- ny kościół w Drogiszce, lokalne sanktuarium budowano zamek dla rodziny Narzymskich, Krzyża Świętego.

Powiat mławski 101 Piegłowo (gmina Szydłowo)

122

122 Dworek szlachecki w Piegłowie z połowy XVIII w., przebudowany gruntownie w XIX w.

iejscowość leżąca 13 km na południowy z inicjatywy ówczesnego właściciela, Józefa Mwschód od Mławy, była przez wieki włas- Załuskiego. Od frontu pierwotnie znajdował nością szlachecką. Pierwsza wiadomość na jej się ganek, który został przerobiony na taras temat pochodzi z 1407 r. i dotyczy miejscowego wejściowy. Elewacja frontowa jest dziewięcio- młynarza o imieniu Stanisław. W tym czasie osiowa z trzyosiową, piętrową częścią środko- wieś należała do możnego rodu Nałęczów. wą, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Z tyłu Dwór w Piegłowie to jeden z nielicznych już budynku znajduje się drugi obszerny taras, dworów murowanych w powiecie mławskim a po jego obu stronach są schody prowadzą- z 1. poł. XVIII w. Budynek na planie prostoką- ce do ogrodu. Wokół budynku znajdował się ta, otynkowany i podpiwniczony, został wznie- dawniej park krajobrazowy, z którego niewie- siony ok. 1740 r. z kamienia i suszonej cegły, le pozostało. Po II wojnie światowej dwór był a w poł. XIX w. gruntownie przebudowany, użytkowany jako budynek szkolny.

102 Tradycja Mazowsza Radzanów (siedziba gminy)

123

123 Neobarokowy kościół parafialny w Radzanowie pw. św. Franciszka z Asyżu

ieś Radzanów została założona na Było ono otoczone fosą. To tu mieścił się za- Wwzniesieniu przy ujściu rzeki Mławki mek Radzanowskich, który uległ zniszczeniu do Wkry najpóźniej w XIV w., tuż przy starym w czasie potopu szwedzkiego. W 1532 r. król trakcie wiodącym z Raciąża w stronę Prus. Ra- Zygmunt Stary udzielił przywileju radzanow- dzanów był gniazdem rodziny Radzanowskich skim sukiennikom. Po wymarciu rodziny h. Prawdzic, wywodzących się z Radzanowa Radzanowskich miasto przeszło na własność pod Płockiem. Przedstawiciele tej rodziny na- rodziny Narzymskich, a potem Niszczyckich. leżeli do bliskiego otoczenia księcia Siemowi- Radzanów posiadał prawa miejskie do 1869 r. ta IV oraz jego synów. Około 1400 r. książę Sie- W 2. poł. XIX w. w mieście znajdowały się mowit IV nadał Jakuszowi z Radzanowa prawo szkoła elementarna, urząd gminy, młyn do założenia miasta, z przywilejem organizo- wodny i trzy wiatraki. Liczyło ono wówczas wania cotygodniowych targów oraz dwóch jar- ok. 1200 mieszkańców. marków w ciągu roku. W latach 1412–1414 r. Parafia w Radzanowie została założona naj- w mieście tym odbywały się rokowania polsko- prawdopodobniej w XIV w., choć pierwsze -krzyżackie. Być może już wtedy istniała tu wiadomości na jej temat pochodzą dopiero murowana fortalicja, znana ze źródeł z XVI w. z 1. poł. XV w. Obecny murowany kościół Na północny zachód od kościoła znajduje się pw. św. Rocha został wzniesiony w latach grodzisko, datowane na XIII/XV wiek, zwa- 1926–1932 staraniem ks. Feliksa Zalewskiego ne przez miejscową ludność „Zamkiem”. i ks. Józefa Jagodzińskiego, według projektu

Powiat mławski 103 Stefana Szyllera. Jest to budowla na planie z cegły na fundamencie z kamieni łączonych krzyża łacińskiego w stylu neobarokowym. Na zaprawą wapienną i gliną. Jest to budowla jed- terenie gminy, niedaleko Radzanowa, znajdu- nonawowa na planie prostokąta, o czterech je się sanktuarium św. Antoniego w Ratowie. ośmiobocznych słupach wspierających strop, Natomiast w Zgliczynie-Glinkach zachował a także trójosiowej fasadzie od strony zachod- się zespół podworski wraz z zabytkowym ogro- niej. Oryginalnym elementem zdobniczym dem z XIX w. synagogi są podkowiaste łuki (mauretańskie), Radzanowska synagoga to jedyny w powie- nawiązujące do architektury starozakonnej cie mławskim zachowany budynek żydow- z krajów Europy Zachodniej z XIX w. We- skiej bożnicy, pochodzący z początku XX w. wnątrz zachowała się drewniana balustrada Wybudowana została w 1904 r. w południowo- galerii dla kobiet (tzw. babiniec). W czasie -wschodnim narożniku rynku według projek- ostatniej wojny Niemcy urządzili w budynku tu architekta powiatu mławskiego Zygmunta magazyn zbożowy, dzięki czemu nie podzielił Kmity. Stanęła na miejscu drewnianej bożni- on losu innych synagog mławskiego Mazow- cy pochodzącej z XVIII w. Synagoga ucierpia- sza, spalonych jesienią 1939 r. Po wojnie bu- ła w czasie pożaru miasta w 1907 r. i dopiero dynek nadal był użytkowany jako magazyn, w przededniu wybuchu I wojny światowej zo- a po remoncie w 1978 r. służył jako siedziba stała odnowiona. Budynek został wzniesiony Biblioteki Gminnej.

124

124 Synagoga w Radzanowie – jedyna zachowana synagoga w powiecie mławskim

104 Tradycja Mazowsza Ratowo (gmina Radzanów)

125

125 Widok na klasztor i kościół pw. św. Antoniego z Padwy w Ratowie

awna wieś szlachecka, położona 20 km autora, wzorowany na szkole włoskiej. Około Dna północ od Raciąża, znana jest od prze- 1680 r. w miejscu dawnej kaplicy ówczesny łomu XV/XVI w. Była wówczas własnością właściciel Ratowa, chorąży chełmiński To- możnego rodu mazowieckiego, pieczętującego masz Narzymski h. Dołęga, ufundował drew- się herbem Prawda. Dziś słynie przede wszyst- niany kościół, przy którym w 1686 r. osiedli kim jako jedno z najważniejszych w diecezji ojcowie bernardyni. Niestety, świątynia ta płockiej sanktuariów związanych z kultem wraz z zabudowaniami klasztornymi spłonęła św. Antoniego z Padwy. w 1690 r. Dopiero w latach 30. XVIII w. przy- Zespół poklasztorny w Ratowie to praw- stąpiono do budowy murowanego kościoła i ta- dziwa perła architektoniczna powiatu mław- kiegoż klasztoru, które stanęły w miejscu spa- skiego i dawnej ziemi zawkrzeńskiej. Klasztor lonych budowli. W 1759 r. ojcowie bernardyni ratowski, położony malowniczo na niewiel- wprowadzili się do nowego klasztoru. Został kim wzgórzu, w dawnym dorzeczu Wkry, tuż on wzniesiony na planie prostokąta, którego u ujścia rzeki Mławki, góruje od wieków nad cztery skrzydła okalają wirydarz. Jest to budy- wsią i okolicami. Jego początek związany jest nek piętowy, podpiwniczony, o dziewięcioosio- z drewnianą kaplicą dworską, która powstała wej elewacji, ze sklepieniami wykonanymi najpóźniej w XVI w. To właśnie w niej znalazł w technice kolebkowo-krzyżowej. Całość się słynący łaskami obraz św. Antoniego Pa- została pokryta czterospadowym dachem. dewskiego, pochodzący z XVII w., nieznanego W 1761 r. klasztor został od strony zachodniej

Powiat mławski 105 połączony z kościołem, który został wzniesio- misjonarkom Świętej Rodziny, które kilka- ny na planie prostokąta, w stylu barokowym, krotnie odnawiały świątynię. W 1946 r. złożo- jako budowla jednonawowa bez wyodrębnio- no tu szczątki założycielki tego zgromadzenia, nego prezbiterium. Zwieńczeniem budowy, matki Bolesławy Marii Lament, beatyfikowa- trwającej ponad 20 lat, była uroczysta kon- nej przez Jana Pawła II w 1991 r. sekracja, której to dokonał 1 października W 2012 r. kościół stał się diecezjalnym sank- 1761 r. biskup płocki Antoni Dembowski. tuarium św. Antoniego, kierowanym przez W głównym ołtarzu kościoła został umiesz- ks. Bogdana Pawłowskiego, który podjął pra- czony cudami słynący obraz św. Antoniego. ce remontowe mające na celu przywrócenie W wyniku represji po powstaniu styczniowym temu kompleksowi jego dawnej świetności. klasztor został skasowany w 1868 r. Pozosta- Każdego roku w okolicach dnia św. Antoniego wiono tylko jednego bernardyna do obsługi (13 czerwca) odbywają się na terenie sanktu- duszpasterskiej, a potem kościół oddano pod arium uroczystości odpustowe, licznie na- opiekę proboszcza z Radzanowa. W 1925 r. wiedzane przez mieszkańców okolicznych klasztor został przekazany w opiekę siostrom miejscowości oraz dalszych części Mazowsza.

126

126 Wnętrze kościoła w Ratowie z barokowym ołtarzem głównym św. Antoniego – jedno z miejsc pielgrzymkowych diecezji płockiej

106 Tradycja Mazowsza Rzęgnowo (gmina Dzierzgowo)

127

127 Pomnik ku czci mieszkańców wysiedlonych i zamordowanych w czasie ostatniej wojny w Rzęgnowie

iejscowość znana jest od połowy XV w. w związku z planami budowy niemieckiego MPrzez lat była własnością Mikołaja poligonu doświadczalnego. Pomnik składa Nagórki z Dzierzgowa oraz jego potomków. się z krzyża, kamienia oraz tablicy i został Jeszcze pół wieku temu znajdował się tu ufundowany przez Związek Kombatantów XVIII-wieczny dwór wybudowany przez rodzi- w Rzęgnowie. Napis na pomniku głosi: Czło- nę Duczymińskich. W pobliżu miejscowości wiek człowiekowi zgotował ten los. Los nasz w 1939 r. wzniesiono żelbetowe schrony bo- przestrogą dla was niech będzie. 1940–1945. jowe (tzw. pozycja rzęgnowska), których pozo- Masowo wysiedlonym, aresztowanym, osa- stałości możemy oglądać do dziś. dzonym w obozach zagłady, zamordowanym, Na terenie wsi, przy drodze wiodącej skazanym na tułaczkę i niewolniczą pracę na z Gruduska do Chorzel, znajduje się pomnik rzecz okupanta hitlerowskiego mieszkańcom poświęcony pamięci ludności polskiej wy- gmin: Chorzele, Czernice Borowe, Dzierzgo- siedlonej w okresie II wojny światowej z powo, Grudusk, Janowo, Krzynowłoga Mała, wiatu mławskiego oraz powiatów sąsiednich, Przasnysz, Szydłowo, Wieczfnia Kościelna.

Powiat mławski 107 Strzegowo (siedziba gminy)

128

128 Drewniany kościół pw. św. Anny w Strzegowie

trzegowo to obecnie druga pod względem szlaku oraz przeprawy przez Wkrę mogło być Sznaczenia miejscowość powiatu mław- podstawowym czynnikiem, który zadecydo- skiego. Pierwotne osadnictwo w tym miejscu wał o jego dalszym rozwoju. Od przełomu związane było z obszarem po prawej stronie XIV i XV w. miejscowość ta należała do jed- rzeki Wkry, nazywanym przez mieszkań- nej z najbardziej wpływowych i zamożnych ców Zawodą. Niewątpliwie to tego terenu rodzin mazowieckich – Dołęgów, których dotyczy najstarsza wzmianka źródłowa na gniazdem rodowym była miejscowość Łęg temat Strzegowa, pochodząca z dokumen- Kościelny w ziemi płockiej. Do rodu tego na- tu oprawy wdowiej księżnej mazowieckiej leżał współpracownik księcia Siemowita IV, Elżbiety Giedyminówny, wystawionego a następnie jego syna księcia Władysława I, w Wiskitkach 21 października 1349 r. przez który jako pierwszy pisał się ze Strzegowa. jej syna księcia Bolesława III. W dokumen- Był nim Stanisław ze Strzegowa, sędzia ziem- cie tym Strzegowo pojawiło się jako miejsco- ski zawkrzeński, a następnie sędzia ziem- wość należąca do księstwa płockiego (kasz- ski płocki. To dzięki niemu 3 lutego 1420 r. telania raciąska) i zarazem położona przy bp Jakub z Kurdwanowa erygował parafię wczesnośredniowiecznym szlaku wiodącym w Strzegowie, która jednak na skutek sze- z Płocka i Wyszogrodu w kierunku granicy rzącego się w poł. XV w. husytyzmu upadła mazowiecko-pruskiej. i trzeba było ją na nowo erygować w XVI w. Jak się można domyślać, to właśnie poło- (1532). Najstarszy kościół w Strzegowie zo- żenie Strzegowa w sąsiedztwie tego ważnego stał wybudowany zapewne już w 1. poł. XV w.,

108 Tradycja Mazowsza natomiast zachowany do dziś drewniany w 1756 r., staraniem rodziny Mdzewskich, kościół św. Anny pochodzi z 2. poł. XVIII w. ówczesnych właścicieli Strzegowa i Mdzewa, Od XVI w. Strzegowo należało do rodziny po pożarze z 1752 r., który poważnie uszko- Mdzewskich. dził poprzednią świątynię pochodzącą z poł. W 2. poł. XIX w. działały tu urząd gminny, XVII w. Kościół strzegowski posiada konstruk- szkoła początkowa, poczta, huta szkła, tartak, cję zrębową i został zbudowany na podmurów- młyn wodny, cegielnia i karczma. W tym czasie ce z kamieni polnych. Posadowiony na planie zaczęły osiedlać się tu również rodziny żydow- prostokąta, z węższym prezbiterium i zakry- skie. W latach 1941–1942 na terenie miejsco- stią wydzieloną w trójbocznym zamknięciu. wości istniało getto żydowskie. Na miejscowym Wewnątrz rozdzielony jest na nawy dwiema cmentarzu parafialnym znajdują się mogiły żoł- parami ośmiobocznych słupów. Na kalenicy nierzy z 1920 i 1939 r., natomiast na dawnym nad nawą główną znajduje się ośmioboczna cmentarzu żydowskim zachowały się nieliczne sygnaturka, zwieńczona cebulastym hełmem nagrobki dawnych mieszkańców Strzegowa z krzyżem. Obok kościoła od strony zachod- wyznania mojżeszowego. Okolice wsi stanowią niej znajduje się drewniana dzwonnica, po- ciekawy teren pod względem przyrodniczym chodząca z XIX w., o konstrukcji słupowej, i rekreacyjnym. Zwłaszcza Wkra oraz tereny oszalowana, z dachem namiotowym pokry- nadwkrzańskie dają wiele możliwości rekreacji, tym blachą. Kościół był dwukrotnie remon- odpoczynku i obcowania z przyrodą. W sąsiedz- towany w XIX w., a także po zniszczeniach twie zachowały się również parki podworskie z okresu II wojny światowej. Ołtarz główny w Radzimowicach, Unikowie i Mdzewku. pochodzi z początku XVII w. i jest utrzymany Tutejszy kościół św. Anny to jedna z najcie- w stylu manierystycznym, natomiast cokół kawszych drewnianych budowli sakralnych ołtarza jest rokokowy, z 2. poł. XVIII w. Za- w powiecie mławskim. Został wzniesiony chowała się rokokowa chrzcielnica z 1781 r.

129

129 Centrum Kulturowo-Historyczne „Kantor Młyński” w Strzegowie

Powiat mławski 109 Stupsk (siedziba gminy)

130

130 Kościół parafialny pw. św. Wojciecha w Stupsku

o jedna z najstarszych, choć nieco zapo- Zawkrza (przed 1384), został wzniesiony Tmnianych miejscowości powiatu mław- w Stupsku drewniany kościół. Przy świątyni skiego, stanowiąca w XI–XIII w. centrum tej rezydował pierwszy znany z imienia ple- okręgu grodowego i kościelnego. Miejscowość ban stupski – Bartłomiej (1429). Pod koniec ta (jako Stołpsko) została wymieniona w tzw. XV w. kościół uległ zniszczeniu. W 1713 r. zo- falsyfikacie mogileńskim. Do dziś na północ stał konsekrowany nowy drewniany kościół, od drogi ze Stupska do Dąbka, w dolinie Du- o budowie zrębowej, który spłonął w 1911 r. najczyka, zachowało się grodzisko pierścienio- Obecna świątynia pochodzi dopiero z lat 60. wate, datowane na XI–XII w. Obok rozciągała XX w. i została wzniesiona staraniem ks. Ma- się osada przygrodowa i zapewne gdzieś tutaj riana Czapli, według projektu architekta Paw- należy szukać pozostałości pierwszej kaplicy ła Rzepeckiego. W 2. poł. XVIII w. w pobliskim grodowej św. Wojciecha. Po upadku książęcego Strzałkowie istniała ponadto drewniana kapli- grodu, zapewne w czasie najazdów pruskich ca, wzniesiona w 1763 r. przez podkomorzy- i jaćwieskich na początku XIII w., wieś prze- nę płocką Katarzynę Zielińską. W tym czasie szła na własność rycerską. W poł. XV w. znaj- na terenie Stupska mieszkała jedna rodzina dowała się w rękach Mikołaja Stupskiego żydowska, która prowadziła karczmę. Ponad- z rodu Boleściców, dworzanina księcia Wła- to starozakonni mieszkali też w Strzałkowie dysława I. W XVI w. była w posiadaniu Strzał- i Konopkach. kowskich i Wieczfińskich, potem zaś prze- W najbliższych okolicach Stupska moż- szła na własność rodziny Zielińskich. Wraz na podziwiać zabytkowe zespoły podworskie z przeniesieniem wsi na prawo chełmińskie, w Morawach, Krośnicach, Woli Szydłowskiej co nastąpiło zapewne jeszcze przed zastawem i Dąbku.

110 Tradycja Mazowsza Szreńsk (siedziba gminy)

131

131 Późnogotycki kościół pw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Szreńsku

ało kto już dzisiaj pamięta, że Szreńsk obronny na miejscu dawnego grodziska. Wte- Mto najstarsze miasto obecnego powiatu dy powstała też pierwsza kaplica św. Barbary, mławskiego, a także całej ziemi zawkrzeń- obecnie kościół cmentarny. skiej, lokowane przez księcia Siemowita IV Szreńsk był jednym z najważniejszych w 1383 r., które jednak w 1869 r. bezpowrot- miast na Zawkrzu, które – podobnie jak Mła- nie utraciło prawa miejskie i jest dzisiaj wsią. wa – przyciągało wielu osadników. Już pod Początkowo był to gród obronny położony nad koniec XVI w. osiadły w mieście osoby żydow- rzeką Mławką, w pobliżu ujścia strugi Przy- skiego pochodzenia, a w XVII w. funkcjonowa- lepnicy (Szronki), wymieniony w tzw. falsy- ła w mieście „ulica Żydowska” oraz synagoga. fikacie mogileńskim. Stanowił on centrum Według wizytacji z 1817 r. na terenie parafii okręgu grodowego istniejącego w XI–XII w. Po szreńskiej na blisko 2500 osób mieszkało po- jego upadku dobra szreńskie przeszły na włas- nad 1900 katolików, ponad 360 osób religii ność rycerską i pod koniec XIV w. dostały się mojżeszowej oraz blisko 150 ewangelików. w ręce Stanisława Grada, który przyczynił się W poł. XIX w. liczba katolików wzrosła do do rozwoju miejscowości. To właśnie dzięki prawie 3000, a liczba ludności żydowskiej jego staraniom Szreńsk otrzymał prawa miej- do ponad 750 osób. Był więc Szreńsk mia- skie. Miasto było wówczas siedzibą jednego stem wielowyznaniowym i wielokulturowym. z trzech powiatów sądowych ziemi zawkrzeń- W tym czasie poza dwoma kościołami i sy- skiej. Ostatni z przedstawicieli tego rodu, nagogą w miejscowości działały sąd gminny, wojewoda Feliks Szreński, wzniósł w XVI w. urząd gminny, szkoła początkowa, apteka, w Szreńsku murowany kościół oraz zamek browar, trzy młyny i dziesięć karczem.

Powiat mławski 111 132

132 Wnętrze fary szreńskiej z barokowym ołtarzem głównym

Niedaleko Szreńska, pod Wróblewem, ro- zegrała się jedna z bitew powstania styczniowego. To tu 21 marca 1863 r. doszło do starcia oddziału powstańczego pod dowództwem gen. Zygmunta Padlewskiego z żołnierzami carskimi. Na cmentarzu parafialnym w Szreń- sku znajdują się groby żołnierzy polskich z 1939 r. oraz członków Batalionów Chłop- skich poległych w latach 1941–1945. Również w pobliskim Mostowie znajduje się tablica pa- miątkowa poświęcona żołnierzom Batalionów Chłopskich. Na terenie gminy, w niedalekim Miączynie Małym, zachował się zespół podworski wraz z parkiem z XIX w., natomiast w Rochni – drewniany wiatrak. Obecny kościół parafialny w Szreńsku – pierwotnie pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela – zasługuje na miano perły późnego gotyku na dawnej ziemi zawkrzeń- skiej. Został on uroczyście konsekrowany w 1564 r. przez bp. Piotra Myszkowskiego, 133 ówczesnego koadiutora biskupa płockiego Andrzeja Noskowskiego, właściciela dóbr szreńskich. Kościół ten wzniesiono w 1531 r. 133 Pieta gotycka z XV w. w farze szreńskiej z inicjatywy Feliksa Szreńskiego, wojewody

112 Tradycja Mazowsza płockiego, w miejscu spalonego w 1527 r. kościelnego, dzwonnicy i zabytkowego parka- drewnianego kościoła, pochodzącego zapew- nu, prowadzone pod kierunkiem ks. kanonika ne z XIV/XV w. Była to budowla ceglana, jed- Piotra Brzezika. nonawowa, z prostokątnym prezbiterium, do W kaplicy św. Anny w szreńskiej farze znaj- którego od strony północnej przylegała zakry- duje się renesansowy nagrobek wojewody stia ze skarbczykiem, a nad nią dwuizbowy Feliksa Szreńskiego, wykonany z piaskowca kapitularz, od południa zaś kaplica św. Anny, w 1546 r., jeszcze za życia fundatora. Przed- która stała się wkrótce kaplicą grobową rodzi- stawia on postać leżącego rycerza w zbroi ny Szreńskich. Przy nowym kościele Feliks i w hełmie, z głową wspartą na lewej ręce Szreński, wraz ze swoją matką Małgorzatą i skrzyżowanymi nogami, nad którymi znaj- z Działyńskich oraz żoną Barbarą z Koście- duje się w kartuszu herb Dołęga. Wokół płyty leckich, a także miejscowym proboszczem na obramowaniu napis wykonany majuskułą, ks. Maciejem z Końskich, ufundował kolegium który rozpoczyna się od słów: Żyłem dla Oj- księży mansjonarzy, którzy mieli czuwać nad czyzny, dokonując, jak tylko mogłem, dzieł rozwojem kultu i życia religijnego w kościele słusznych, sprawiedliwych i pożytecznych. i parafii. Z fundacji wojewody Feliksa Szreń- Po lewej stronie w nawie głównej można skiego umieszczono na kościele zegar (1533) oglądać gotycką pietę z 1. poł. XV w., jedną oraz sprawiono organy (1534). Mimo wojen z najstarszych tego rodzaju drewnianych rzeźb i różnych nieszczęść, jakie dotknęły północne w diecezji płockiej. Wokół kościoła murowane Mazowsze pod koniec XVI w., a także znisz- z cegły ogrodzenie z połowy XVI w., na pod- czeń z okresu potopu szwedzkiego w XVII w. murówce kamiennej, w części południowej i wojny północnej na początku XVIII w., fara i północnej w układzie gotyckim. Od strony szreńska szczęśliwie ocalała. Kościół parafial- zachodniej znajduje się drewniana dzwonni- ny, obecnie pw. Niepokalanego Poczęcia NMP, ca, wystawiona na kamiennej podmurówce, był gruntownie odnawiany pod koniec XVIII z dachem namiotowym zwieńczonym czwo- i w poł. XX w. W 2013 r. rozpoczęły się ko- roboczną wieżyczką z hełmem, wzniesiona lejne prace renowacyjne kościoła, cmentarza w 1772 r.

134

134 Ruiny zamku w Szreńsku

Powiat mławski 113 Zamek szreński został posadowiony zapew- Po II wojnie światowej w budynku funk- ne w miejscu wczesnośredniowiecznego grodu cjonowała szkoła, która spłonęła w 1948 r. wymienionego w tzw. falsyfikacie mogileń- Od tej pory zamek pozostaje w ruinie. skim, który uległ zniszczeniu w XIII w. Zamek W XVIII–XIX w. był on otoczony parkiem został wzniesiony przez wojewodę płockiego krajobrazowym i stawami. Od południa wio- Feliksa Szreńskiego ok. 1520/1530 r. Jak wyni- dła do niego aleja wysadzana kasztanami. ka z ustaleń archeologów, mury zamku miały Na terenie do dziś stanowiącym własność kształt nieregularnego czworoboku z czterema parafii w Szreńsku, a dokładnie w miejscowo- cylindrycznymi wieżami i były otoczone fosą. ści Przychód, znajdującej się w pobliżu zamku Od południa znajdował się dwupiętrowy budy- szreńskiego i dawnego grodu, leży kamień św. nek bramny, natomiast wewnątrz, po wschod- Wojciecha. Jest to wielki głaz narzutowy, na niej stronie, wznosił się dwukondygnacyjny którym – według lokalnej tradycji – miał od- budynek mieszkalny, posadowiony na planie poczywać św. Wojciech (patron kościoła szreń- prostokąta. W 1656 r. zamek został zajęty skiego) w czasie podróży misyjnej do Prus. Być przez Szwedów. Tu Karol Gustaw dokonał wi- może właśnie w tym miejscu, tuż obok dawne- zytacji oddziałów szwedzkich przed bitwą pod go grodu, gdzie potem Szreńscy wznieśli swój Warszawą. W latach 1768–1771 przebywali na zamek, znajdowała się wczesnośredniowiecz- zamku konfederaci barscy. To tu właśnie wal- na rotunda. Po jej zniszczeniu w czasie najaz- czył i bronił się okrążony przez Rosjan słyn- dów pruskich, jaćwieskich i litewskich, które ny marszałek Józef Sawa-Caliński (z pocho- miały miejsce w XII–XIII w., została wzniesio- dzenia Kozak). Po II rozbiorze Polski (1793) na kaplica, w której umieszczono wspomnia- zamek stał się własnością Ludwika Erharda ny kamień św. Wojciecha. Kaplica ta, znana Knoblocha, z którego polecenia rozebrano z wizytacji biskupich z XVI i XVII w., istniała pozostałości fortyfikacji oraz przebudowano jeszcze pod koniec XVIII w., natomiast dzisiaj część mieszkalną w stylu klasycystycznym. pozostał tylko wspomniany kamień.

135

135 Pamiątkowy głaz z herbem Szreńska w miejscu nieistniejącego już ratusza

114 Tradycja Mazowsza Szydłowo (siedziba gminy)

136

136 Kościół parafialny pod wezwaniem św. Marii Magdaleny w Szydłowie

hoć odkryte przez archeologów ślady osad- murowany. Zbudowano go w latach 1871–1884 Cnictwa na terenie Szydłowa sięgają okresu staraniem ks. Bonifacego Kulasińskiego, a jego kultury łużyckiej (ok. 1200 r. p.n.e.), to pierw- konsekracji dokonał bp Henryk Kossowski sze wzmianki pisane na temat wsi pochodzą 24 kwietnia 1885 r. Jest to budowla w stylu dopiero z przełomu XIV i XV w. Miejscowość eklektycznym, wzniesiona na planie prosto- była wówczas własnością Bieniasza i Dobro- kąta, z węższym prezbiterium oraz dwiema gosta z Szydłowa, którzy dali początek rodowi kruchtami. Elewacja kościoła ożywiona jest Szydłowskich h. Lubicz, a ich potomkowie lizenami. Dachy dwuspadowe z ażurową wie- posiadali tę wieś przez następne stulecia. Być życzką na sygnaturkę na kalenicy nad nawą. może to już za ich czasów zbudowano w Szydło- W ołtarzu głównym znajduje się obraz patron- wie pierwszy kościół parafialny, tuż przy trakcie ki kościoła, św. Marii Magdaleny, namalowany wiodącym z Gruduska do Mławy, ale najstar- w 1879 r., pędzla Wojciecha Piechowskiego, po- sza wzmianka na jego temat pochodzi dopiero chodzącego z pobliskiego Nosarzewa Borowego. z 1471 r., kiedy to Piotr z Szydłowa przedstawił W czasie wojny polsko-bolszewickiej ucie- biskupowi ks. Macieja z Borzewa jako kandy- kający żołnierze rosyjscy 22 sierpnia 1920 r. data na plebana w miejscowej świątyni. Był dokonali w pobliżu Szydłowa zbrodni na jeń- to zapewne kościół drewniany, który spłonął cach polskich oraz dopuścili się gwałtów w nieznanych okolicznościach i na miejscu na ludności cywilnej. Po ujęciu z rozkazu którego budowano kolejne drewniane świąty- gen. Władysława Sikorskiego zostali rozstrze- nie. Po pożarze w czasie powstania styczniowe- lani (ocalał tylko jeden za pomoc okazaną pol- go w 1863 r. został wzniesiony obecny kościół skiemu oficerowi). Na cmentarzu parafialnym

Powiat mławski 115 a w Nosarzewie Borowym park podworski, gdzie malował swoje obrazy Wojciech Pie- chowski (patrz rozdział: Ciekawe postaci w dziejach powiatu mławskiego). W miejscowości znajduje się pomnik – jeden z nielicznych tego rodzaju w Polsce – po- święcony pamięci jeńców bolszewickich rozstrzelanych 24 sierpnia 1920 r. w odwecie za wymordowanie 150 wziętych do niewoli żoł- nierzy polskich. Dziś pomnik ten składa się z tablicy pamiątkowej i krzyża prawosław- nego. Jego poprzednik, wzniesiony w 1945 r. z nakazu ówczesnych władz, był monumen- tem z napisem: Żołnierzom sowieckim po- ległym w walce z państwem burżuazyjnym o nasze wyzwolenie, który to napis w latach 70. zamieniono na następujący: Żołnierzom radzieckim poległym w tragicznych walkach 137 1920 roku. Po przemianach 1989/1990 r. pomnik okazał się niepożądany dla członków 137 Obraz św. Marii Magdaleny z ołtarza głównego lokalnej społeczności, której przedstawiciele kościoła w Szydłowie, autorstwa Wojciecha dobrze pamiętali rosyjskie zbrodnie popeł- Piechowskiego (1879) nione zarówno w 1920 r., jak i po „wyzwo- leniu” w 1945 r. Dochodziło do częstych de- w Szydłowie znajduje się pomnik poświęcony wastacji, dlatego podjęto decyzję o likwidacji pamięci żołnierzy polskich 1920 r., a także ku dawnego monumentu oraz umieszczonego czci żołnierzy września, poległych w bitwie na nim napisu, a także o wzniesieniu nowego mławskiej w 1939 r. pomnika, który jest dziś świadectwem nieła- W pobliskich Szydłówku i Piegłowie za- twej przeszłości nadgranicznego niegdyś po- chowały się zespoły podworskie z XIX w., wiatu mławskiego.

138

138 Nowoczesny element krajobrazu w okolicach Szydłowa

116 Tradycja Mazowsza Unierzyż (gmina Strzegowo)

139 140

139 Kościół parafialny pw. św. Walentego w Unierzyżu 140 Pomnik Tomasza Kolbego (1828–1863) na cmentarzu w Unierzyżu 141 Wnętrze kościoła św. Walentego w Unierzyżu

141

nierzyż, położony 3 km w kierunku tutejszego plebana ks. Józefa. We wsi znaj- Upołudniowo-wschodnim od Strzegowa, dował się drewniany kościół, który spłonął to jedna z najstarszych miejscowości ziemi w 1915 r. Odbudowana w 1919 r. przez ks. zawkrzeńskiej. Stanowił on wczesnośrednio- Leona Olszewskiego kolejna świątynia nie wieczne centrum osadnicze, o potwierdzonej przetrwała do naszych czasów. Obecny kościół przez archeologów ciągłości zamieszkania powstał bowiem pod koniec XX w. i został (IX–XII w.). Około 1220 r. Olton, syn wojewo- konsekrowany przez bp. Stanisława Wielgusa dy Żyrona, wzniósł tu zamek (gród), co było 8 września 2000 r. Z dawnej świątyni zacho- zapewne związane z koniecznością obrony wała się zabytkowa monstrancja barokowa Mazowsza przed ówczesnymi najazdami ple- z 1701 r., a także obraz św. Walentego, patrona mion pruskich. Do dziś tuż przy wschodnim parafii, namalowany przez Ignacego Stelma- skraju miejscowości, koło młyna, zachowało skiego pod koniec XIX w. Na cmentarzu pa- się grodzisko datowane na XII w., położone na rafialnym znajduje się grób Tomasza Kolbego niewielkiej wyspie leżącej między głównym (1828–1863), jednego z najwybitniejszych do- korytem Wkry a jej odnogą. wódców powstania styczniowego na północ- Być może już wtedy powstała parafia nym Mazowszu, który zginął 5 maja 1863 r. w Unierzyżu, ale najstarsza wiadomość na jej w bitwie pod Rydzewem. temat pochodzi dopiero z 1484 r., a dotyczy

Powiat mławski 117 Wieczfnia Kościelna (siedziba gminy)

142 Stylowa dzwonnica przy kościele parafialnym w Wieczfni Kościelnej z początku XX w. 143 Kościół parafialny pw. św. Stanisława, biskupa i męczen- nika w Wieczfni Kościelnej

142 143

ieś położona jest nad rzeką Wieczfian- w stylu neoromańskim z cegły oraz głazów Wką, dopływem Orzyca, tuż przy starym granitowych. Jest to budowla posadowiona na trakcie wiodącym z Ciechanowa w kierunku planie prostokąta, trójnawowa, z dwiema wie- Prus, opisanym w dokumencie dla księżnej żami, transeptem oraz prezbiterium zamknię- płockiej Elżbiety z 1349 r., na terenie zamiesz- tym trójbocznie. kałym przez Poborzan. Miejscowość ta była Poza kościołem w XIX w. na terenie wsi gniazdem rodziny Wieczfińskich h. Prus. funkcjonowały sąd i urząd gminny, młyn wod- Zapewne już w XIV w. zbudowano tu pierw- ny oraz karczma. Obok kościoła znajduje się szy kościół parafialny, ale pierwsza wzmianka pomnik poświęcony żołnierzom poległym na temat plebana z Wieczfni pochodzi dopie- w latach 1918–1920 oraz w 1939 r. Na cmen- ro z 1448 r. Obecny kościół został wzniesio- tarzu parafialnym mogiła zbiorowa żołnierzy ny staraniem ks. Remigiusza Jankowskiego września. Na terenie gminy (w Uniszkach Za- według projektu architekta powiatu mław- wadzkich) znajduje się również Mauzoleum skiego Zygmunta Kmity w latach 1898–1905, Żołnierzy Września oraz stoi Pomnik Piechu- a konsekrował go bp Apolinary Wnukow- ra, gdzie każdego roku odbywają się uroczysto- ski 3 maja 1905 r. Został on zbudowany ści upamiętniające bitwę mławską.

118 Tradycja Mazowsza Wiśniewo (siedziba gminy)

145

144 Dawna aleja z nieistniejącego parku dworskiego w Wiśniewie 145 Współczesny widok na Wiśniewo z charakterystycznymi wiatrakami w tle 146 Dworek szlachecki w Kosinach Starych (gmina Wiśniewo) z końca XIX w. 144

146

o 1954 r. Wiśniewo było siedzibą gminy i została najechana przez poddanych krzy- DKosiny. Jest to miejscowość znana w źró- żackich w 1413 r. Uważana jest za gniazdo dłach od początku XV w. Powstała przy drodze rodzinne Wiśniewskich h. Rogala. W XIX w. wiodącej z Wyszyn do Podkrajewa. Należała do we wsi funkcjonował wiatrak oraz karczma. parafii w Podkrajewie (obecnie do parafii w Wy- Do dziś zachowały się pozostałości parku szynach). W XV w. była własnością szlachecką dworskiego z przełomu XIX i XX w.

Powiat mławski 119 Wojnówka (gmina Wiśniewo)

147

147 Neogotycki kościół parafialny pw. św. Anny w Wojnówce

iejscowość ta, zwana do XVII w. Pod- z XVIII w. Stojący dziś kościół wybudowano Mkrajewem Wojnowym, powstała pod w latach 1904–1914 staraniem mławskich koniec XV w., w wyniku podziału dóbr pod- proboszczów. Jest to budowla w stylu neo- krajewskich. W XVIII w. należała do rodziny gotyckim, wzniesiona na planie prostokąta, Żórawskich. Miejscowy kościół pw. św. Anny z węższym prezbiterium zamkniętym trój- uchodzi za jeden z najbardziej urokliwych bocznie. W ołtarzu głównym znajduje się w powiecie mławskim. Pierwsza świątynia obraz św. Anny nauczającej Marię, ofiarowa- w tym miejscu została wzniesiona w poł. ny w 1911 r. przez Wincentego Arenta, wójta XVIII w., kiedy to parafia w Wojnówce zosta- z Podkrajewa. Trzeba bowiem dodać, że kult ła oficjalnie przyłączona do parafii mławskiej św. Anny na tym terenie był bardzo żywotny (8 lutego 1754 r.). Znajdowała się ona pod jeszcze do połowy minionego stulecia. Poza opieką mławskich księży aż do lat 60. minio- tym obrazem w kościele zachowały się dwie nego wieku. W tym czasie założono też obecny figury barokowe św. Piotra i św. Pawła, pocho- cmentarz przykościelny (grzebalny), o czym dzące z XVIII w. i stanowiące wyposażenie ów- świadczą zapisy w księgach metrykalnych czesnego kościoła.

120 Tradycja Mazowsza Wyszyny Kościelne (gmina Stupsk)

149

148 Neogotycki kościół parafialny pw. Matki Bożej Różańcowej w Wyszynach Kościelnych 149 Kaplica cmentarna z figurą Matki Bożej na cmentarzu w Wyszynach Kościelnych 148

o raz pierwszy wieś Wyszyny pojawia się według projektu Józefa Górskiego i Stefana Pw dokumencie księżnej płockiej Elżbiety Szyllera, a konsekrowany przez bp. Apolina- w 1349 r., ale zapewne istniała już wcześniej, rego Wnukowskiego w 1905 r. Powstał w sty- w powiązaniu z grodem w Woli Szydłowskiej, lu neogotyckim, jako budowla jednonawowa, gdzie zachowało się do dziś grodzisko wczes- z węższym prezbiterium zamkniętym trój- nośredniowieczne, datowane na IX–XII wiek, ze bocznie. Został poważnie uszkodzony w czasie śladami znacznie wcześniejszego osadnictwa I oraz podczas II wojny światowej. W ołtarzu z VII–VIII w., kiedy funkcjonowała tu osada głównym zachowała się późnogotycka rzeź- otwarta. W XIV w. wieś trafiła w ręce możnych ba Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodząca Junoszów z Wyszyn, których protoplastą był z XVI w., wykonana na Mazowszu, zapew- Falęta z Wyszyn, dworzanin księcia Janusza I, ne na zamówienie Ziemaka z Wyszyn, który znany z dokumentu z 1376 r. Zapewne w tym w 1520 r. ufundował tu drewniany kościół. czasie powstała w miejscowości parafia, gdyż Na cmentarzu parafialnym znajduje się grób już z 1407 r. pochodzi pierwsza wzmianka o tu- ks. Stanisława Szulborskiego, proboszcza wy- tejszym plebanie. W latach 1412–1425 w Wy- szyńskiego, zamordowanego przez bolszewi- szynach obradował sąd ziemski zawkrzeński, ków 22 sierpnia 1920 r. Na środku cmentarza po czym przeniósł miejsce swoich posiedzeń do zobaczyć można ruiny kaplicy cmentarnej pobliskiej Mławy. z figurą Matki Bożej, kamień powstańczy Obecny kościół w Wyszynach został zbudo- z 1863 r. oraz cztery tablice pamiątkowe ku wany staraniem ks. Józefa Brzeskiego w 1894 r., czci ofiar II wojny światowej.

Powiat mławski 121 Żmijewo Kościelne (gmina Stupsk)

150

150 Neogotycki kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Żmijewie Kościelnym

est to jedna z wielu wsi należących do drob- świątynia została zbudowana w latach 1873– Jnej szlachty mazowieckiej, której początki 1874, a konsekrował ją bp Henryk Kossowski związane były z włościami niejakiego Żmija. 26 kwietnia 1885 r. Jest to budowla w stylu Położona nad Giedniówką, prawym dopły- neogotyckim, posadowiona na planie prosto- wem Łydyni, należała w XIV–XV w. do ma- kąta, z wydzielonym prezbiterium, a także zowieckich Boleściców i otrzymała w 1378 r. zakrystią i kruchtą. Wewnątrz interesująca prawo chełmińskie od księcia Siemowita IV. jest barokowa ambona z XVIII w., z rzeźbami Być może powstała też wtedy parafia w Żmi- czterech ewangelistów. Kościół był kilkakrot- jewie, choć pierwsza wzmianka na temat ple- nie remontowany w XX w. Obok kościoła za- bana Piotra pochodzi dopiero z 1429 r. We wsi bytkowa drewniana dzwonnica z XVIII–XIX w. znajdował się drewniany kościół konsekrowa- Na cmentarzu parafialnym grób Stanisława ny przez bp. Ludwika Załuskiego 8 czerwca Brodzic-Borodzicza ps. „Stary”, żołnierza i or- 1713 r. Został on spalony w czasie powstania ganizatora Narodowych Sił Zbrojnych na pół- styczniowego w 1863 r. Obecna murowana nocnym Mazowszu.

122 Tradycja Mazowsza Żurominek Kapitulny (gmina Wiśniewo)

151

151 Drewniany kościół parafialny pw. św. Stanisława, biskupa i męczennika w Żurominku Kapitulnym

yła to dawniej spora wieś parafialna, któ- Antoniego Załęskiego „Torfa”, bohaterskiego Bra na początku XIII w. stanowiła własność dowódcy Batalionów Chłopskich. kustosza kieleckiego Pakosława. Potem prze- Zachowany do dziś drewniany kościół para- szła na własność jego bratanków, z których fialny pod wezwaniem św. Stanisława biskupa jeden, kanonik Piotr syn Bożena, darował ją i męczennika w Żurominku Kapitulnym zo- biskupstwu płockiemu. Z kolei biskup płocki stał wzniesiony w 1754 r. przez ks. Franciszka Piotr z Chodkowa pod koniec XV w. przeka- Bońkowskiego, tutejszego proboszcza, sump- zał ją na własność kapituły katedralnej (stąd tem kapituły katedralnej płockiej, do której nazwa Żurominek Kapitulny). Parafia w Żu- miejscowość należała. Stanął on w miej- rominku mogła powstać już w XIII w., choć scu dawnego kościoła, który uległ zniszcze- pierwsza wzmianka na temat plebana pocho- niu. Konsekrował go 18 października 1769 r. dzi dopiero z 1391 r. Wezwanie kościoła para- bp. Kazimierz Rokitnicki, sufragan płocki. Jest fialnego wskazuje, że mógł on powstać w poł. to kościół o konstrukcji zrębowej, wzmocnio- XIII w. W XIX w. na terenie wsi funkcjonował nej zewnątrz lisicami, oszalowany, a wewnątrz sąd gminny, działała też karczma. Na cmenta- otynkowany. Wzniesiony na planie prostokąta, rzu parafialnym zobaczyć można grób niezna- z węższym prezbiterium od wschodu, za- nego żołnierza z 1920 r., bratnią mogiłę żołnie- mkniętym na osi trójboczną zakrystią rzy poległych we wrześniu 1939 r., a także grób oraz węższą kruchtą od zachodu. Wnętrze

Powiat mławski 123 podzielone jest na trzy nawy czterema drewnia- się barokowe rzeźby klęczących aniołów z poł. nymi słupami. Nad zakrystią skarbiec, a nad XVII w., a także rzeźba Chrystusa Ukrzyżo- kruchtą empora muzyczna. Dachy dwuspado- wanego z końca XVII lub początku XVIII w. we, kryte blachą, a nad nawą główną ośmio- W latach 1998–2000 wykonano nową boaze- boczna sygnaturka, kryta cebulastym, blasza- rię wewnątrz kościoła, wymieniono podłogę, nym hełmem. Świątynia była kilkakrotnie re- a także zamontowano nowe schody na chór montowana w XIX i XX w. Wewnątrz znajdują oraz ławki.

152 153

152 Figura Najświętszego Serca Jezusa z cmentarza przykościelnego w Żurominku 153 Pomnik ku czci poległych i ocalonych w czasie ostatniej wojny w Żurominku Kapitulnym

124 Tradycja Mazowsza Oferta turystyczna i kulturalna Informacja turystyczna

Starostwo Powiatowe w Mławie Urząd Gminy Stupsk 06-500 Mława, ul. St. Reymonta 6 06-561 Stupsk, ul. H. Sienkiewicza 10 tel. 23 654 34 09 tel. 23 653 12 54 Wydział Infrastruktury – Promocja fax 23 653 10 16 tel. 23 655 29 18 wew. 23 www.stupsk.pl www.powiatmlawski.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Urząd Gminy Szreńsk Urząd Miasta Mława 06-550 Szreńsk, pl. Kanoniczny 10 06-500 Mława, ul. Stary Rynek 19 tel. 23 653 40 38 tel. 23 654 33 82 fax 23 653 41 20 fax 23 654 36 52 www.szrensk.com.pl www.mlawa.um.gov.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Urząd Gminy Szydłowo Urząd Gminy Dzierzgowo 06-516 Szydłowo, ul. Mazowiecka 61 06-520 Dzierzgowo, ul. T. Kościuszki 1 tel. 23 655 40 19, 23 655 40 86 tel. 23 653 30 12 fax 23 654 93 28 fax 23 653 32 26 www.szydlowo-maz.pl www.dzierzgowo.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Urząd Gminy Wieczfnia Kościelna Urząd Gminy Lipowiec Kościelny 06-513 Wieczfnia Kościelna, 06-545 Lipowiec Kościelny, Wieczfnia Kościelna 48 Lipowiec Kościelny 213 tel. 23 654 00 04 tel. 23 655 50 29 fax 23 654 00 50 fax 23 655 50 28 www.wieczfniakoscielna.pl www.lipowieckoscielny.pl e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Urząd Gminy Wiśniewo Urząd Gminy Radzanów 06-521 Wiśniewo, Wiśniewo 86 06-540 Radzanów, pl. Piłsudskiego 26 tel. 23 655 70 25 tel. 23 679 80 35 fax 23 655 72 27 www.radzanow.com www.bip.bazagmin.pl/wisniewo/ e-mail: [email protected] e-mail: [email protected]

Urząd Gminy Strzegowo 06-445 Strzegowo, pl. Wolności 32 tel. 23 679 40 04 fax 23 679 40 47 www.strzegowo.pl e-mail: [email protected]

Powiat mławski 125 Gospodarstwa agroturystyczne

Gospodarstwo Agroturystyczne ARKA Pokoje Gościnne U STEFAŃSKICH Anna i Wiesław Gralewicz Jerzy Stefański 06-445 Strzegowo, Rydzyn Włościański 10 06-445 Strzegowo, Józefowo 14 tel. 23 613 09 63 tel. 605 636 704

Gospodarstwo Agroturystyczne GRABINA Lipowy Dworek Lilianna Rogowska Anna Dubrawska 06-445 Strzegowo, Nowiny Giżyńskie 06-445 Strzegowo, Radzimowice 26 tel. 23 613 02 71 tel. 23 613 07 49

Gospodarstwo Agroturystyczne Halina Zmysłowska CZARDASZ 06-445 Strzegowo, Aleksandrowo 2 06-521 Wiśniewo, Modła 77a tel. 23 613 08 68 tel. 23 654 79 05

126 Tradycja Mazowsza Muzea i kolekcje

Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej senatora RP. Obejmuje bogaty zbiór militariów 06-500 Mława, ul. 3 Maja 6 z lat 1865–1995, spośród których najbardziej Godziny otwarcia: wtorek, czwartek 10.00– okazałe są czołg T-34 (stojący w ogrodzie przed 16.00; środa, piątek, sobota 9.00–14.00; nie- muzeum) oraz działo niemieckiego czołgu tzw. dziela 10.00–13.00 Tygrysa. Można tu znaleźć również bogatą ko- tel./fax 23 654 33 48, 23 654 43 05 lekcję karabinów, bagnetów, broni siecznej, www.muzeum.mlawa.pl w tym również średniowiecznej. Poza milita- e-mail: [email protected] riami w muzeum podziwiać można kolekcję Instytucję tę powołano do życia w 1926 r. jako obrazów (m.in. prezydentów RP oraz dowód- Miejskie Muzeum Regionalne. W czasie II woj- ców z okresu wojny obronnej 1939 r.), a także ny światowej muzeum zostało zamknięte przez ok. 6 tys. książek, głównie na temat historii Niemców, a zbiory wywieziono do Królewca. wojskowości oraz dziejów Mazowsza. Jednym z nielicznych eksponatów, który ocalał – ukryty przez miejscowych członków ruchu Muzealia w Strzegowie oporu – jest pogańskie bóstwo z VII–VIII w.; 06-445 Strzegowo, ul. Wyzwolenia figura została znaleziona na torfowisku w Ma- Zgromadzone są tu eksponaty, które służyły łocinie k. Szreńska. Po wojnie, w 1965 r., mu- jako przedmioty codziennego użytku w daw- zeum wznowiło działalność. Instytucja posia- nych wiekach. Przy instytucji działa sekcja da cztery działy: archeologiczny, historyczny, archiwalno-historyczna „Ocalić od zapomnie- przyrodniczy oraz galerię sztuki. Wśród najcen- nia”. W ramach prac tej sekcji zgromadzono niejszych eksponatów archeologicznych moż- bogaty zbiór fotografii i skanów różnych zabyt- na wskazać grobowiec „książęcy” ze Zgliczyna ków, w tym związanych z dawną kulturą Ma- Pobodzego k. Radzanowa z pełnym wyposa- zowsza północnego. żeniem, datowany na koniec I w. n.e. Bardzo dużo eksponatów działu historycznego dotyczy Galeria Z dziejów Mławy, a także powstania styczniowe- 06-500 Mława, os. Książąt Mazowieckich 17A go oraz bitwy mławskiej z 1939 r. Wśród dzieł tel. 23 654 46 92, 669 411 240 sztuki najważniejsze i zarazem najcenniejsze e-mail: [email protected] są obrazy autorstwa Wojciecha Piechowskiego, Galeria powstała w 1993 r. i pełni zarazem malarza pochodzącego z Nosarzewa Borowego. funkcję pracowni malarskiej Zdzisława Kru- Na ekspozycji przyrodniczej z kolei można po- szewskiego, mławskiego artysty malarza. dziwiać wyjątkowy eksponat, jakim jest trzy- Znajdują się w niej obrazy, rysunki i grafiki metrowa noga słonia leśnego sprzed tysięcy lat; jego autorstwa. Dodajmy, że to właśnie spod zobaczyć tu można także czaszkę tura, kolekcję jego pędzla wyszły obraz Matka Boża Królowa skał, skamielin, bursztynów, motyli dziennych Polski (1998), wiszący obecnie w mławskim i nocnych, a także ptaki (m.in. orzeł bielik) oraz kościele pod tym wezwaniem, oraz dwa tryp- ssaki, zamieszkujące dawną Puszczę Mławską tyki zatytułowane Drzwi do Mławy, znajdują- i dolinę rzeki Wkry wraz z jej dopływami. ce się od 2004 r. w mławskim ratuszu. Artysta stworzył także galerię portretów zasłużonych Muzeum Juszkiewiczów mławian. 06-500 Mława, ul. Żwirki 32a Wizyta możliwa po telefonicznym uzgodnieniu Galeria 13 tel. 23 654 33 47 06-500 Mława, ul. Żwirki 26 Muzeum to powstało w 1994 r. z inicjaty- Została założona w 2000 r. przez mław- wy prof. Ryszarda Juszkiewicza, ówczesnego skiego artystę i animatora kultury Janusza

Powiat mławski 127 Dębskiego. Zobaczyć tu można obrazy, zdjęcia, prace artystów ziemi mławskiej. Galeria ma a także bogate zbiory filatelistyczne właścicie- nietypową jak na tego rodzaju instytucję loka- la galerii. Odbywają się tu wystawy cykliczne, lizację, mieści się bowiem w przychodni lekar- na których prezentowane są między innymi skiej, dzięki czemu odwiedza ją wielu gości. Szlaki turystyczne i wycieczkowe

Szlak walk wrześniowych 1939 r. (szlak pieszy: znaki czerwone) Wędrówkę rozpoczynamy w pobliżu mław- skiego ratusza, gdzie do dzisiaj widać zmiany, jakie zaszły wskutek zniszczenia północnej i południowej pierzei rynku w 1939 r., a na- stępnie zabudowy, począwszy od końca lat 50.,

do wsi Uniszki Zawadzkie skręcamy w lewo i wzdłuż trasy E-77 docieramy do Mauzoleum Żołnierzy Września, poświęconego obrońcom z 20 Dywizji Piechoty Armii „Modlin”. Tu również widoczne są schrony bojowe stojące wzdłuż dawnej drogi prowadzącej z Mławy do Nidzicy (Niborka). Obok wspomnianego mauzoleum znajdują się Pomnik Piechura, a także dość obszerny parking. Następnie udajemy się wzdłuż trasy E-77 ku skrajowi lasu, gdzie skręcamy w prawo w kierunku miejscowości Krajewo (2 km). Dalej szlak wiedzie wzdłuż linii schronów bojowych, w kierunku wsi Zimnocha (4 km). Tuż przy drodze wiodącej budynkami o charakterze mieszkalno-usługo- z Piekiełka do Mławy znajduje się bezimien- wym. Z rynku udajemy się w kierunku wschod- na mogiła z krzyżem wykonanym z lastryko. nim do Nowej Wsi (2 km). Po drodze mijamy Wzdłuż rzeki Mławki dochodzimy do miej- cmentarz parafialny św. Wawrzyńca, gdzie znaj- scowości o tej samej nazwie i dalej zmierza- duje się kwatera, w której spoczywają żołnierze my w kierunku zachodnim do Zalewu Ruda polegli w bitwie mławskiej. Przy przystanku (3 km). Na jego południowym brzegu znajduje PKS w Nowej Wsi skręcamy w lewo, w drogę się pięć schronów bojowych. Po ich obejrzeniu prowadzącą w kierunku Windyk. Dochodzimy dochodzimy do drogi wiodącej z Lewiczyna do miejscowości Sławogóra Stara (4 km). Na do Mławy. Nieopodal znajduje się schron na skraju lasu znajduje się pomnik poświęcony górze Chochołatka. Dalej udajemy się lasem pamięci 54 poległych obrońców ziemi mław- w kierunku szosy z Mławy do Żuromina i prze- skiej. Idąc dalej drogą do Windyk, docieramy cinając ją, idziemy w kierunku Łomi (5 km). do skraju lasu, gdzie skręcamy w lewo. Wzdłuż We wsi znajduje się budynek szkoły; stoi on linii umocnień obronnych dochodzimy do dro- w miejscu, gdzie w pierwszych dniach wrze- gi z Windyk do Uniszek Zawadzkich (4 km). śnia 1939 r. zorganizowano jeden ze szpitali Po drodze mijamy dwa schrony po prawej i le- polowych dla rannych żołnierzy walczących wej stronie, stojące w pobliżu drogi. Po dojściu pod Mławą. Z Łomi zmierzamy w kierunku

128 Tradycja Mazowsza gdzie zachował się zabytkowy kościół z XVIII w. Możliwa jest trasa alternatywna – znacznie dłuższa, ale o mniejszym natężeniu ruchu – przez Strzałkowo, Konopki, Żmijewo, Szydło- wo, Szydłówek, Windyki i Uniszki Zawadzkie. Z Kuklina jedziemy drogą przez Wieczfnię Kościelną do miejscowości Grzebsk (12 km), gdzie znajduje się drewniany kościół parafialny pw. św. Leonarda (z początku XVIII w.), z pięknymi gotyckimi rzeźbami wewnątrz. Nie- opodal dawnego grodziska stoi drewniana kapli- Mławy (3 km). Po dojściu do szosy ze Szreń- ca poświęcona św. Leonardowi (poł. XVIII w.). ska do Mławy możemy skręcić w prawo, aby po ok. 0,5 km dojść do dawnej żwirowni, zwanej Kalkówką, gdzie 17 stycznia 1945 r. Niemcy dokonali zbiorowego mordu na 364 Polakach z mławskiego więzienia. Wracamy w kierunku miasta, przecinając linię kolejową Warsza- wa–Gdańsk. Przy ul. Żwirki w centrum Mławy można obejrzeć kamienny obelisk poświęco- ny żołnierzom września, ufundowany przez mławskich rzemieślników. Idąc dalej prosto w kierunku Żuromina, mijamy przy al. Mar- szałka Piłsudskiego budynek stojący w miejscu dawnego Maneżu (obecnie Zespół Szkół nr 3), w którym przetrzymywano jeńców polskich Szlakiem grodów i miasteczek ziemi walczących w wojnie obronnej 1939 r. Z tego mławskiej (szlak samochodowy) miejsca ul. Napoleońską i Cmentarną docho- Naszą wędrówkę rozpoczynamy w Grzebsku, dzimy do cmentarza parafialnego na Wólce, jednej z najstarszych miejscowości powia- gdzie znajdują się kolejne groby żołnierzy wrze- tu mławskiego. Można tu dotrzeć drogami śnia. Tu kończymy naszą wyprawę. z Mławy, Nidzicy, Przasnysza lub Ciechano- wa. W miejscowości tej znajdują się wczes- Szlak drewnianej architektury sakralnej nośredniowieczne grodzisko, datowane na (szlak rowerowy) X–XII w., kaplica św. Leonarda, stojąca na Trasę rowerową rozpoczynamy w miejsco- dawnym podgrodziu, oraz drewniany kościół wości Strzegowo, gdzie w pobliżu rzeki Wkry parafialny z XVIII w. Z Grzebska wyruszamy znajduje się kościół pw. św. Anny (XVIII w.). do Mławy (21 km), mijając po drodze, tuż za Stąd udajemy się drogą przez Pokrytki i Nie- miejscowością Uniszki Zawadzkie, Mauzo- dzbórz do Drogiszki (10 km). Na skraju miej- leum Żołnierzy Września oraz Pomnik Pie- scowości, w lesie stoi kościół pw. Świętego Krzy- chura. W Mławie, która otrzymała prawa miej- ża (XVII w.), jedno z lokalnych sanktuariów die- skie w 1429 r., znajduje się kilka barokowych cezji płockiej. Stąd udajemy się do wsi Dąbrowa zabytków architektury murowanej (ratusz, (6 km), przecinając po drodze ruchliwą trasę kościół św. Wawrzyńca). Są także drewniany E-77. W Dąbrowie zobaczyć można drewniany spichlerz z XVIII w., zabytkowe kamienice se- kościół parafialny z przełomu XVIII i XIX w. Dalej cesyjne z przełomu XIX i XX w., pochodzące drogą przez Kowalewko jedziemy do miejscowo- z tego okresu budynki użyteczności publicz- ści Żurominek Kapitulny (9 km), gdzie zatrzy- nej (hala targowa, budynek dawnej Komory mujemy się przy drewnianym kościele pw. św. Celnej na Wólce); można tu także obejrzeć Stanisława z poł. XVIII w. Następnie drogą E-77 ciekawe kolekcje muzealne (Muzeum Ziemi zmierzamy do miejscowości Kuklin (23 km), Zawkrzeńskiej i Muzeum Juszkiewiczów).

Powiat mławski 129 Szosą na Sierpc jedziemy w kierunku Szreń- ska (25 km). Po drodze, tuż za miastem, znajduje się dawna żwirownia Kalkówka, z dobrze widocznym z drogi mauzoleum ku czci więź- niów rozstrzelanych przez Niemców w dniu 17 stycznia 1945 r. Nieco dalej, we wsi Bogu- rzyn, ok. 4 km na zachód od kościoła, znajduje się grodzisko wczesnośredniowieczne, datowane na XI w., zwane przez miejscowych „Okopem”. W samym Szreńsku, najstarszym z dawnych miast ziemi zawkrzeńskiej, które otrzymało prawa miejskie w 1383 r., zacho- „Zamkiem”. Z Radzanowa udajemy się przez wały się pozostałości grodu (XI–XII w.) i śred- Strzegowo do Niedzborza (24 km), miej- niowiecznego zamku, a także kościół gotycki scowości, która prawa miejskie otrzymała z 1. poł. XVI w. Ze Szreńska jedziemy do Ra- w 1503 r., a utraciła w 1869 r. Znajduje się dzanowa (11 km). W tym dawnym miastecz- tu murowany kościół z 2. poł. XIX w. Z Nie- ku ziemi zawkrzeńskiej, które otrzymało pra- dzborza wracamy do Mławy przez Stupsk wa miejskie około 1400 r., możemy zobaczyć (24 km). Po drodze w miejscowościach Stupsk kościół parafialny pw. św. Franciszka i syna- oraz Wola Szydłowska warto obejrzeć zacho- gogę żydowską z początku XX w. Na północ- wane pozostałości grodzisk wczesnośrednio- ny zachód od kościoła pozostałości grodziska wiecznych. Pierwsze z nich datowane jest na z XIII–XV w., zwane przez miejscową ludność XI–XII w., natomiast drugie na IX–XII w. Imprezy regionalne

Rekonstrukcja bitwy polsko-bolszewic- na błoniach poklasztornych, której towarzy- kiej w Ratowie (czerwiec) szą inne wydarzenia. Uroczystości ratowskie Impreza organizowana jest co roku w ra- z roku na rok cieszą się coraz większym zain- mach Dni Świętego Antoniego koło sanktu- teresowaniem i stają się imprezą nie tylko po- arium św. Antoniego w Ratowie. Obchody wiatową, lecz także ponadregionalną. rozpoczyna zazwyczaj krótka pielgrzymka z Radzanowa do Ratowa w dzień świętego pa- Dni Strzegowa (czerwiec) trona (13 czerwca) oraz uroczysta msza świę- ta odprawiana w ratowskim sanktuarium. Następnie odbywa się rekonstrukcja bitwy

Organizowane są przez władze gminy Strze- gów oraz Gminny Ośrodek Kultury. Odbywa- ją się w Centrum Kulturowo-Historycznym

130 Tradycja Mazowsza „Kantor Młyński” oraz na pobliskich tere- każdego roku punktem kulminacyjnym świę- nach rekreacyjno-spacerowych, położonych ta jest występ znanej gwiazdy, organizowany nad Wkrą. Impreza cieszy się dużą popu- w sobotę wieczorem na terenie Miejskiego larnością i charakteryzuje się bogatą ofertą Ośrodka Sportu i Rekreacji. Gwiazdy, które muzyczną i artystyczną. Jest też okazją do odwiedziły Mławę, to między innymi: Mary- prezentacji dorobku kultury ludowej regionu la Rodowicz, zespoły Kombi, Babsztyl, Feel, północnomazowieckiego. Sztywny Pal Azji, Najlepszy Przekaz w Mie- ście, Bajm z Beatą Kozidrak, a także Lou Bega Dni Mławy (lipiec) i inni. Część imprez odbywa się również Związane są z rocznicą nadania Mławie praw w centrum miasta, a zwłaszcza na scenie miejskich, co wydarzyło się 13 lipca 1429 r. w parku miejskim. i dlatego organizowane są co roku w weekend najbliższy tej dacie. Obchody obejmują impre- Dni Szreńska (lipiec) zy muzyczne, różnego rodzaju pokazy, zawody Uroczystości organizowane są w lipcu jako sportowe oraz Jarmark Wojciechowy. Niemal święto całej gminy Szreńsk. Program imprezy obejmuje występy młodzieżowej orkiestry dę- tej, koncerty zespołów muzycznych, prezen- tacje artystyczne dzieci i młodzieży, zawody sportowe, a także zabawę taneczną i wspólną biesiadę mieszkańców gminy i przybyłych gości.

Powiat mławski 131 154 155

156 157

154, 155, 156, 157, 158, 159 Widowiskowa inscenizacja historyczna bitwy pod Mławą

Rekonstrukcja bitwy pod Mławą (ostatni jej trwania. W 2013 r. gościem honorowym weekend sierpnia) mławskiej rekonstrukcji był prezydent RP Organizowana od 2008 r. inscenizacja hi- Bronisław Komorowski. Pierwszego dnia (pią- storyczna jest obecnie jedną z największych tek wieczorem) na mławskim Starym Rynku, tego rodzaju rekonstrukcji militarnych w Eu- w pobliżu historycznego ratusza, odbywa się ropie, bazujących na oryginalnych umocnie- Apel Pamięci oraz inscenizacja nalotu bom- niach wojskowych. Każdego roku bierze w niej bowego na Mławę (teatr żywy na ulicy). Nato- udział około 200–300 rekonstruktorów, a licz- miast drugiego dnia, w sobotę po południu, na ba oglądających sięga kilkudziesięciu tysięcy. polu bitwy w Uniszkach Zawadzkich prezen- W przygotowaniach bierze udział około 1000 towane jest widowisko historyczne – rekon- osób, które zajmują się samą inscenizacją, strukcja bitwy mławskiej. a także logistyką i bezpieczeństwem w czasie

158 159

132 Tradycja Mazowsza Dożynki powiatowe (wrzesień) przez Miejski Dom Kultury w Mławie. Jest Organizowana są przez władze powia- to impreza ponadregionalna, w której biorą tu mławskiego wraz z władzami gminnymi udział zespoły młodzieżowe grające muzykę (każdego roku dożynki odbywają się w innej rockową. Na festiwal składają się przesłu- gminie). Poza uroczystościami religijnymi chania konkursowe, uroczysta gala wręcze- towarzyszą im imprezy muzyczne i sportowe, nia nagród dla zwycięzców, koncert laure- występy artystyczne oraz kiermasze. atów oraz występ zaproszonej gwiazdy (grupy muzycznej). Ogólnopolski Festiwal Muzyki Młodzie- żowej „ROCKowania” (listopad) To jedna z najpopularniejszych imprez muzycznych w powiecie, organizowana od 2003 r.

160 161

160, 161 Mławskie rockowania

Powiat mławski 133 Zespoły kultywujące tradycje powiatu

Janusz Prusinowski Kompania Kapela została powołana do życia przez wybitnego skrzypka, lirnika i śpiewaka Ja- nusza Prusinowskiego, rodem z Mławy, aby grać polską muzykę ludową zgodnie z naj- lepszymi wiejskimi kanonami wykonawczy- mi. Dotyczy to również tradycyjnej muzyki powiatu mławskiego, która szczególnie bli- ska jest liderowi grupy. W swojej twórczości nawiązuje on między innymi do osiągnięć 163 i dokonań działającego w Mławie jeszcze w latach 80. minionego wieku zespołu Kon- 163 Witek Broda

Kapela Brodów Zespół założony przez mławianina Witka Brodę w 1992 r. Muzycy stawiają sobie za cel wykonywanie i przypominanie polskiej muzyki ludowej obszarów dawnej Rzeczpospolitej w tym również muzyki religijnej. Członkowie grupy używają typowych instrumentów ludo- 162 wych, jak lira korbowa, cymbały, basetla, fidel płocka i skrzypce. Wśród osiągnięć artysty jest między innymi utrwalenie muzyki funeralnej 162 Janusz Prusinowski powiatu mławskiego, odtworzonej na podstawie śpiewów w czasie tzw. pustych nocy z terenu parafii Lipowiec Kościelny. tro, którego nazwa związana była z tańcem ludowym z tego terenu. Wraz z żoną Kają Janusz Prusinowski prowadzi teatr-widowisko Słuchaj Uchem, skierowane do głów- nie do dzieci i młodzieży. Na terenie Mławy i powiatu organizuje warsztaty muzyczne, których celem jest kultywowanie ludowej muzyki północnego Mazowsza. Artysta jest także inspiratorem i Dyrektorem Artystycz- nym Festiwalu „Wszystkie Mazurki Świata”, 164 którego pierwsza edycja odbyła się w 2010 r. w Warszawie. Impreza przyciąga artystów i uczestników z całego świata oraz stanowi 164 Kadr z filmu dokumentalnego Witka Brody niezwykłe zjawisko kulturowe (więcej infor- pt. Puste noce macji nt. Wszystkich Mazurków Świata na stronie www.festivalmazurki.pl).

134 Tradycja Mazowsza 165 166

165, 166 Zespół „Mławiacy” na scenie

Ludowy Zespół Artystyczny „Mławiacy” jest przez Annę Chocholską. W jego szeregach Zespół został powołany do życia w 1961 r. tańczyło już prawie 200 osób. Zespół działa przez Antoniego Chmielewskiego. Jego kie- w dwóch grupach: krakowskiej i łowickiej, rownikiem, choreografem i instruktorem od upowszechniając między innymi tańce ludo- początku istnienia jest Lidia Halina Rzepliń- we Mazowsza. ska. Członkowie zespołu wykonują tańce ludowe, między innymi związane z kulturą pół- Zespół Ludowy „Dąbkowiacy” nocnego Mazowsza. Zespół założony w 2008 r. przez Emilię Miłoszewską w miejscowości Dąbek (gm. Zespół Tańca Ludowego „Lipowiacy” Stupsk) liczy niecałe 20 osób. W repertuarze Zespół ten, stworzony w 1993 r. przez ma dawne pieśni ludowe oraz kościelne, wy- ks. Jana Piotrowskiego, ówczesnego probosz- konywane przy różnych okazjach. cza parafii Lipowiec Kościelny, prowadzony

Powiat mławski 135 Potrawy regionalne

Wiele różnych potraw znanych w regionie Bugaj (babka ziemniaczana) mławskim wywodzi się z typowej kuchni ma- Składniki 1,5 kg ziemniaków, 250 g wędzo- zowieckiej. Są jednak i takie, które zarówno nego boczku, 4 małe cebule, 2 jajka, 5 ząbków pod względem popularności, jak i sposobu czosnku, 3 łyżki mąki, odrobina majeranku, przyrządzania, czy wreszcie nazwy związa- pieprz i sól. ne są bezpośrednio z okolicami Mławy oraz dawną ziemią zawkrzeńską. Do nich należą między innymi znana potrawa wigilijna, spo- żywana także w piątki, zwana pitosem (zupa śledziowa), a także bugaj (babka ziemniaczana), rosół z zielonych gąsek, które dość licznie występują w miejscowych lasach, a także gęś po mławsku.

Pitos (zupa śledziowa) Składniki 1 kg płatów śledziowych, 7 ma- Sposób przyrządzania Umyte ziemniaki łych cebul, 400 ml śmietany (12%), 2 litry obieramy i trzemy na tarce. Następnie od- wody, 3 łyżki octu (10%), 3 listki laurowe, ziele sączamy wodę i dodajemy drobno posieka- angielskie (6–10 ziarenek), pieprz czarny mie- ną cebulę, podsmażoną wraz z pokrojonym lony (1/4 łyżki), cukier (6 łyżek). w kostkę boczkiem. Później dosypujemy mąkę oraz wbijamy jajka. Całość mieszamy z maje- rankiem i zgniecionym czosnkiem, przypra- wiamy do smaku pieprzem i solą. Tak przygo- towaną masę przekładamy do blachy wysma- rowanej tłuszczem i wkładamy do piekarnika na ok. 1,5 godziny. Pieczemy w temperaturze 170–180°C. Potrawę można podawać z twaro- giem lub gęstą śmietaną.

Gęś po mławsku Sposób przyrządzania Płaty śledziowe mo- Składniki 1 gęś, 1 kg jabłek (najlepiej kwaś- czymy ok. 1–2 godzin, po czym je osuszamy nych), 2 duże marynowane gruszki (mogą być i kroimy na kawałki. W tym czasie gotujemy z kompotu), 50 g żurawiny, 5 ząbków czosnku, wodę z liściem laurowym i zielem angielskim. 1 łyżka miodu, majeranek, pieprz, sól, olej. Kroimy cebulę w plasterki. Kiedy woda bę- dzie wrzała, wrzucamy do niej na ok. 5 min do niej pokrojoną cebulę. Wywar odstawimy do ostygnięcia. Następnie przygotowujemy śmietanę, do której dodajemy ocet, a także cukier i pieprz do smaku. Całość mieszamy i wlewamy do ostygniętego wywaru. Następ- nie wkładamy pokrojone śledzie i całość wsta- wiamy na 2–3 godziny do lodówki. Pitos po- daje się zazwyczaj z gotowanymi ziemniakami lub ziemniakami w mundurkach.

136 Tradycja Mazowsza Sposób przyrządzania Wymytą gęś osusza- Zupa z zielonych gąsek (rosół) my i następnie nacieramy zaprawą z oleju, ma- Składniki 250 g świeżych zielonych gąsek, jeranku, zgniecionego czosnku, soli i pieprzu. 1 litr bulionu rosołowego, liść laurowy, ziele Najlepiej, gdyby mięso leżało w zaprawie ok. angielskie, pieprz i sól, 1 marchewka, posieka- 12–24 godzin. Następnie do środka gęsi wkła- na natka pietruszki (1 łyżka), masło (1 łyżka), damy pokrojone i pozbawione pestek jabłka, 1 mała cebula. po czym gęś zaszywamy. Tak przygotowane Sposób przyrządzania Gąski dokładnie mięso wkładamy do piekarnika i pieczemy ok. myjemy i kroimy na podłużne paski, mniejsze 3 godzin w temperaturze 170–180°C. W trak- pozostawiamy w całości. Cebulę szatkujemy cie pieczenia polewamy gęś resztą wcześniej i podsmażamy na maśle. Podgrzewamy bu- przygotowanej zaprawy oraz sosem, który lion, dodajemy zioła, pokrojoną marchewkę wypłynął w czasie pieczenia. Gęś jest gotowa, oraz podsmażoną cebulę. Grzyby dusimy na kiedy po nakłuciu będzie z niej wypływał sos maśle, przyprawiając je do smaku pieprzem koloru różowego. Warstwa wierzchnia winna i solą. Po 15 minutach gotowania dodajemy być przypieczona. Gęś podajemy na talerzu do zupy pokrojone grzyby i gotujemy wszyst- z żurawiną lub borówkami umieszczonymi ko przez ok. 10 minut. Na końcu posypujemy w połówce gruszki, a także z gotowanymi zupę natką pietruszki. ziemniakami, kluskami śląskimi lub pieczo- nymi jabłkami.

Powiat mławski 137 Welcome to Mława County

Mława County is one of the oldest districts activities in northern Mazovia connected with of the historical Mazovian Duchy. As a typical the January Uprising (1863-1864), preseded by border line region it specially distinguishes it- political and religious manifestations in 1861. self among the counties of northern Mazovia. Frontier lands of Mława County were also the Over the ages important trade routes crossed scene of violent confrontations during World there and various political, economic, cultural War I, the Polish-Bolshevik war of 1920 and and religious influences clashed and coexist- the defensive war in 1939. The soldiers’ graves ed. Such border zone phenomena determined have been preserved at many cemeteries. the chief occurences in this county’s history, Rich historic tradition of the county is ev- defining its importance and trends of itsde- idenced by numerous monuments of which velopment, attracting successive groups of set- the most are now found in Mława. They in- tlers and colonists, and also shaping life-styles clude, among others, pieces of 18th century of its inhabitants. architecture (i.g. the church dedicated to St. Mława County is situated on the Mazovian Laurence, the town hall and apartment-hous- Plain in north-western part of the Mazovian es at Stary Rynek (the old market-place)), as Voivodeship. It occupies 1182 square kilo- well as the wooden granary called “Lelewelów- meters of land and is presently inhabited by ka” – the only remainder of the previous Mła- 74000 permanent residents who go to make wa starosty. Guests’ and tourists’ attention is 1,5% of the voivodeship’s populace. Its econ- also drawn to Secession houses of late 1800s omy is strongly dominated by agriculture and early1900s. One of the greatest touristic (mainly poultry-farming) and food processing attractions are the remnants of 1939 military industry. Worth noting is also the electronic fortifications called ‘the Mława position’ situ- industry concentrated chiefly in the county’s ated in the northern town outskirts. Well pre- capital (LG Electronics and enterprises manu- served are also several wooden 18th century facturing sub-assemblies), as well as building churches and chapels (Grzebsk, Kuklin, Strze- contractors, footwear production and various gowo, Żurominek Kapitulny), the 17th centu- services. ry Holy Cross chapel at Drogiszka celebrated Mława County was established as a separate for its miracles, and the church at Dąbrowa administrative unit in 1420s, comprising the built in late 1700s and early 1800s. The old- lands which had belonged to the Piast dynasty est brick and mortar edifices in the county as early as in the 10th -12th centuries. These include: late Gothic churches at Dzierzgów facts are evidenced by the existence of castles and Szreńsk (16th century), Baroque church at mentioned in the so called ‘Counterfeit of Lipowiec Kościelny (18th century) with older Mogilno’ (Szreńsk, Stupsk, Grzebsk, Osielsk) late Gothic foundation plate of 1532, as well and also the physical remnants of early medi- as the church and cloister dedicated to St. An- aeval castles at, among others, the sites of Un- thony of Padua (middle 18th century). Among ierzyż, Wola Szydłowska and Bogurzyn. In the the old houses of worship deserving attention Middle Ages as many as four localities of the is the synagogue building at Radzanów con- present Mława County gained civic rights (Sz- structed in late 1800s and early 1900s, one of reńsk – in 1383, Radzanów – ca 1400, Mława very few such objects preserved in northern – in 1429, and Niedzbórz – in 1503). Mława Mazovia. Worth mentioning are also the 16th has retained its municipal status while all the century castle ruins at Szreńsk and numerous other mentioned towns lost it in 1869. A beau- brick manor-houses, such as those at Piegłów tiful episode of the county’s history were the (18th/19th century), Dąbek and Bogurzyn

138 Tradycja Mazowsza (19th century). Very special character have the Christmas, Easter and carnival periods, such remainders of Mława Narrow-Gauge Railway as walking with a rooster (‘kuras’) on Easter built in 1915. Other interesting objects in- Monday. Old musical tradition of the county clude the 1939 military fortifications known is sustained by many folkloristic ensembles. as ‘Mława position’ and traces of the German Great treasure of Mława County are the firing and testing range at Nosarzewo Borowe eminent persons born and brought up in (Truppenübungsplatz Mielau) used in years this region. Some of them were outstanding 1940-1944. scientists (Stanisław Grzepski, Władysław Not much have been preserved to our pres- Smoleński, Tadeusz Korzybski), artists and ent time of the old folklore of Mława County. writers (Tekla Baranowska née Bądarzewska, Particular attention is due to the Baroque de- Wojciech Piechowski, Józef Opatoszu, Zu- votional rite of Lenten psalms (Gorzkie żale), zanna Morawska), priests known in Mazovia sung in churches during the Lent period. In and outside it (Rev. Stanisław Ciołek, Rev. northern Mazovia it was celebrated for the Wawrzyniec Stanisław Benik, Bp. Jan Kanty first time in 1713 in Mława. Beside that, until Dąbrowski, Rev. Władysław Skierkowski, fa- quite recent time the parishioners of Lipowiec ther Barnard Kryszkiewicz), politicians and Kościelny cultivated the custom of ‘empty social activists (Stanisław Grad of Szreńsk, nights’ consisting in keeping vigil at the death- Stanisław Strzegowski, Feliks Szreński, Anna bed of a departed person and intoning funeral Tomaszewicz-Dobrska, Józef Longin Os- songs originating sometimes in 17th and 18th taszewski, Wiktor Alter), as well as heroes centuries. Particularly elaborate were the nup- of fights for independence (Tomasz Solecki, tial customs and rites (‘Gody’), the remnants Antoni Załęski „Torf”, Wacław Grabowski of which are still alive today, however with- „Puszczyk”). They are now honored by many out accompanying songs and folk couplets. In localities of northern Mazovia, and their middle 1900s some inhabitants of the coun- names are given to streets, schools, libraries ty cultivated also certain customs related to and institutions.

Powiat mławski 139 Illustrations Titles 1. View of the river Wkra at Strzegowo 22. Caravaca cross from a former cholera 2. Map of Mława County cemetery in Mława 3. Mława County on the map of Mazovian 23. Three witches being burnt on a stake (anon- Voivodeship imous woodprint of the 17th century) 4. View from the outskirts of Lipowiec 24. Former St. Adalbert hospital by Niborska Kościelny Street in Mława 5. Corn fields near Szreńsk 25. Drawing of the Mława town hall in the 6. Sandy road near Lipowiec 2nd half of 19th century 7. Winter in the Mława forest 26. Former railway station of the Vistula Rail- 8. River Mławka in winter road Line (‘Kolej Nadwiślańska’) at Wólka 9. Winter view of a forest clearing at Nie- Mławska (late 1800s) działki 27. General Zygmunt Padlewski (1836–1863) 10. Overview of Mława – hero of the January Uprising in northern 11. Small lake at Podkrajewo near Mława Mazovia; he fought also within the Mła- 12. Map of Mława County from the „Illustrat- wa County of that time ed Geographic Atlas of the Kingdom of 28. Houses in the eastern frontage of the old Poland” by Józef Michał Bazewicz (1907) Market Place in Mława, with a Secession 13. Fragment of the Map of Poland display- building called „Pod Cycem” in the fore- ing Mazovia, drawn in 1570 by Andrzej front Pograbka 29. Patriotic and religious manifestation on 14. Clay vessels of Łużyce culture from the Mława Market Place (10th December the Mława Museum of Zawkrze (‘Be- 1905) yond Wkra’) Land (Muzeum Ziemi Za- 30. Prussian soldiers in Mława during the wkrzeńskiej) exhibition World War I (July 1915) 15. Erratic boulder at Przychód near Szreńsk, on 31. View of the Mława Market Place south- which – according to a folk legend – St. Adal- ern frontage after the famous battle in the bert is supposed to have sat to take a rest town region (1939) 16. Seal of Stanisław Grad of Szreńsk with 32. The centre of Mława destroyed in Sep- the coat of arms Dołęga seen in its centre tember 1939 (German air photo) (early 1400s) 33. Dislodgement of the Jewish inhabitants 17. Letter by Jakub Świnka of Chojnów to the of Mława (1940) Ostróda commander of Teutonic Knights 34. Wooden houses in the centre of Mława Wolfram von Sausenheim (1432) devastated during the war 18. Letter by Duke Janusz of Mazovia to the 35. Mausoleum of the victims of German Great Master of Teutonic Knights Henrik occupation at Kalkówka in Mława von Richtenberg, concerning the border 36. Department store built in modernistic assembly in Mława (1475) style, opened in 1962 19. Former Russian-Prussian frontier at 37. LG Electronics plants in Mława Pepłówek near the old route from Mława 38. „Sunday in the Country” („Niedziela na to Nidzica (early 1900s) wsi”) by Wojciech Piechowski (1905) 20. Mława municipal seal of middle 1500s 39. „Portrait of a Noble Lady” („Portret 21. Former evangelical church in Mława built szlachcianki”) by an unknown painter in 1870 – Museum of Zawkrze (‘Beyond Wkra’)

140 Tradycja Mazowsza Land (Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej) in 66. Monument – Manora at the former Jew- Mława ish cemetery in Mława (1998) 40, 41, 42. Farmers selling their products at 67. Remnants of a war cemetery at Pieńpole Mława Market Place on a film made by 68. War cemetery of 1915 at Nosarzewo the German occupant (1939/1940) Borowe 43. Some of the few remnants of the Ortho- 69. „Country Wedding” („Wesele wiejskie”) dox cemetery in Mława – painting by Franciszek Kostrzewski 44. Wooden chapel dedicated to St. Leonard (1865) at Grzebsk near Orzyc 70. Folk ceremony of ‘oczepiny’ (change of 45. Chapel situated by the former Płock toll- the bride’s head dress) bar in Mława (now moved to Bajkowa 71. „Country Funeral” („Pogrzeb na wsi”) Street) – painting by Wincenty Wodzinowski 46. Shrine at Studzieniec (near the Mława (1897) forest) 72. „Harvest ceremony” („Dożynki”) – paint- 47. Wayside shrine at Rochnia ing by Józef Balukiewicz (1855) from the 48. Wayside shrine at Kowalewo Museum of Zawkrze (‘Beyond Wkra’) 49. Shrine at Głużek Land (Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej) 50. Figure of Christ the Sorrowful at Nosarze- exhibition in Mława wo Borowe 73. Title page of the 1st edition of „Lenten 51. Wooden figure of St. John Nepomucene at Psalms” („Gorzkie żale”) by Rev. Stanisław Konopki near Dunajczyk Benik (1707) 52. Pagan deity of the 7th-8th centuries (Mu- 74. Folk regional dress of the Mława region seum of Zawkrze (‘Beyond Wkra’) Land („Tygodnik Ilustrowany” no. 232 of 1872) (Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej) in Mła- 75. Coat of arms cartouche of Stanisław Cio- wa) łek from the foundational information ta- 53. Locomotive of the former narrow-gauge ble of the church at Lipowiec Kościelny railway 76. Epitaph of Feliks Szreński from the par- 54. Building of the former narrow-gauge rail- ish church at Szreńsk way station – Mława-Wólka 77. Memorial plate of Rev. Wawrzyniec 55. Battle shelter in the field near Uniszki Za- Stanisław Benik from the church dedicat- wadzkie ed to the Holy Trinity in Mława 56, 57, 58, 59. Preserved ferro-concrete for- 78. Monument on the grave of Tekla Ba- tifications of 1939 at the so-called ‘Mława ranowska née Bądarzewska at the old position’ Powązki cemetery in Warsaw, founded by 60. Monument of an infantry soldier at her husband Uniszki Zawadzkie (1985) 79. Winter near Mława 61. Mausoleum of the ‘Soldiers of Septem- 80. Parish church dedicated to St. Dorothy at ber’ at Uniszki Zawadzkie (1964) Bogurzyn 62. Remnants of the former military test 81. Neo-classicistic manor-house at Bogu- range in the forest near Nosarzewo rzyn built in late 1800s Borowe 82. Late Baroque church at Bońkowo 63. Cross from a former Orthodox cemetery Kościelne dedicated to the Birth of Holy in Mława Virgin Mary (subordinate to the parish 64. Jewish cemetery in the forest near Strze- church at Dąbrowa) gowo 83. Fragment of the Neo-Renaissance man- 65. Overturned graveyard monument at the or-house of middle 1800s at Dąbek former evangelical cemetery in Mława 84. Wooden parish church at Dąbrowa ded- (one of the funeral architecture works of icated to St. Stanislaus, the Bishop and Józef Świtoń) Martyr

Powiat mławski 141 85. Church dedicated to the Holy Cross at 104. Synagogue in Mława and one of the Jew- Drogiszka – one of the pilgrimage sites in ish heders (schools) by the former Kozia the Płock diocese (Bożnicza) Street 86. Interior of the late Gothic church dedi- 105. Historical houses in the northern front- cated to the Assumption of Our Lady at age of the Market Place in Mława, almost Dzierzgowo entirely destroyed during the last war 87. Main façade of the parish church at 106. View of the cemetery hill and the Baroque Dzierzgowo church dedicated to St. Laurence, one of 88. Brass orchestra in front of the borough of- the oldest preserved temples in Mława fice building at Dzierzgowo 107. The present view of the Mława Old Mar- 89. Remnants of a medieval castle at Grzebsk ket Place near Orzyc 108. Mława Town Hall with the Holy Trinity 90. Parish church dedicated to St. Leonard at church at the background Grzebsk 109. Parish church dedicated to the Holy Trin- 91. Memorial plate commemorating the ity 300th anniversary of consecration of the 110. Monument of marshal Józef Piłsudski in parish church at Grzebsk the town park in Mława 92. Wooden church dedicated to St. Ann at 111. Sculpture in one of Mława’s parks depict- Kuklin (subordinated to the parish church ing Muława – legendary founder of the at Wieczfnia Kościelna) town 93. Parish church dedicated to St. Nicholas at 112. Fragment of the town park in Mława – one Lipowiec Kościelny of its most beautiful features 94. Late Gothic foundation table on the pres- 113. Secession style rent-house of early 1900s bytery wall of the parish church at Lipo- by Żeromskiego Street at No. 4 wiec Kościelny 114. View of the Orthodox church dedicated to 95. Neo-Renaissance early 20th century St. George with the former church alley manor-house at Krępa, immortalized on and park (early 1900s) the pages of Maria Dąbrowska’s „Noce 115. Covered market in Mława before the i dnie” („Nights and Days”) World War II 96. Monument of the soldiers serving in the 116. Entrance to the Mława covered market to- Nowogród Cavalry Brigade fighting in day 1939 at Kęczewo (1989) 117. Construction of a mound commemorat- 97. Town Hall in Mława after recent renova- ing the January insurgents (1963) tion (2015) 118. Kościuszko Mound at Mława-Wólka 98. Building of the former custom-house at 119. Common grave of the soldiers killed in Wólka Mławska (19th century) action in 1920 at the parochial cemetery 99. Building of the former cloister of the in Mława priests missionaries of St. Vincent a Paulo 120. Mausoleum at Kalkówka in Mława (19th century) 121. Parish church dedicated to St. Nicholas at 100. Building of the former Citizens’ Club by Niedzbórz the junction of Żeromskiego and 3rd May 122. Nobility manor-house of later 1700s at Streets (early 1900s) Piegłowo, thoroughly reconstructed in the 101. Past view of Niborska Street in Mława 19th century (early 1900s) 123. Neo-Baroque parish church at Radzanów 102. Orthodox church dedicated to St. George dedicated to St. Francis of Assissi presently surrounded by the town park 124. Synagogue at Radzanów – the only one (early 1900s) preserved in Mława County 103. Fragment of a no longer existing evangeli- 125. View of the cloister and church dedicated cal cemetery in Mława (World War I) to St. Anthony of Padua at Ratowo

142 Tradycja Mazowsza 126. Interior of the church at Ratowo with Ba- 148. Neo-Gothic parish church dedicated roque main altar of St. Anthony – one of to Our Lady of the Rosary at Wyszyny the pilgrimage sites in Płock diocese Kościelne 127. Monument in honour of the Rzęgnowo 149. Cemetery chapel with a figure of Our residents dislodged and murdered during Lady at Wyszyny Kościelne the last war 150. Neo-Gothic parish church dedicated to 128. Wooden church dedicated to St. St. John the Baptist at Żmijewo Kościelne Ann at Strzegowo 151. Wooden parish church dedicated to St. 129. Culture and History Centre „Kantor Stanislaus, the Bishop and Martyr at Żu- Młyński” at Strzegowo rominek Kapitulny 130. Parish church dedicated to St. Adalbert at 152. Figure of the Holiest Heart of Jesus in the Stupsk church cemetery at Żurominek 131. Late Gothic church dedicated to the Im- 153. Monument in honour of those killed and maculate Conception of Virgin Mary at saved during the last war at Żurominek Szreńsk Kapitulny 132. Interior of the Szreńsk parish church with 154, 155, 156, 157, 158, 159. Spectacular field Baroque main altar reconstruction of the historic battle of 133. Gothic 15th century Pietà in the Szreńsk Mława parish church 160, 161. Rock music in Mława 134. Ruins of the Szreńsk castle 162. Janusz Prusinowski 135. Memorial boulder with the Szreńsk he- 163. Witek Broda raldic arms in the site of no longer exist- 164. Picture from the documentary film „Emp- ing town hall ty Nights” by Witek Broda 136. Parish church dedicated to St. Maria Mag- 165, 166. Folk ensemble „Mławiacy” on stage dalene at Szydłów 137. Picture of St. Maria Magdalene from the main altar of the church at Szydłów, painted by Wojciech Piechowski (1879) 138. Modern landscape element near Szydłów 139. Parish church dedicated to St. Valentine at Unierzyż 140. Monument of Tomasz Kolbe (1929–1863) at Unierzyż cemetery 141. Interior of the church dedicated to St. Val- entive at Unierzyż 142. Stylized belfry of early 1900s by the parish church at Wiechfnia Kościelna 143. Parish church dedicated to St. Stanis- laus the Bishop and Martyr at Wieczfnia Kościelna 144. Old alley of the no longer existing manor park at Wiśniewo 145. Present-day view of Wiśniewo with char- acteristic wind power generator columns at the background 146. Nobility manor-house of late 1800s at Ko- siny Stare (borough of Wiśniewo) 147. Neo-Gothic parish church dedicated to St. Ann at Wojnówka

Powiat mławski 143 Indeks geograficzny

Bieżuń 18, 24, 25, 37 Piegłowo 102, 116, 142 Bogurzyn 15, 20, 36, 43, 54, 66, 72, 130, Przasnysz 10, 13, 20, 27, 36, 38, 41, 46, 49, 138, 141 54, 55, 70, 91, 92, 107, 129, 147 Bońkowo Kościelne 73, 141 Radzanów 14, 15, 18, 20, 21, 28, 33, 45, 54, Ciechanów 7, 10, 13, 14, 29, 38, 39, 41, 49, 58, 73, 103, 104, 105, 106, 124–127, 130, 54, 63, 69, 70, 75, 76, 77, 92, 118, 129, 138, 142 147, 148 Ratowo 14, 23, 25, 57, 104, 105, 106, 130, 142, 143, 148 Dąbek 17, 56, 74, 110, 135, 138, 141 Rzęgnowo 28, 39, 40, 78, 107, 143 Dąbrowa 14, 15, 56, 59, 73, 75, 129, 138, 141 Drogiszka 46, 76, 101, 129, 138, 142 Strzegowo 6, 14, 15, 20, 22, 23, 28, 33, 45, Działdowo 10, 13, 17, 18, 20, 21, 28, 38, 40, 46, 58, 59, 69, 75, 76, 99, 101, 108, 109, 67, 69, 70, 75 117, 125–127, 129, 130, 138–141, 143, 148 Dzierzgowo 13, 15, 21, 40, 43, 56, 66, 67, Stupsk 14, 15, 17, 43, 46, 56, 64, 74, 79, 110, 77, 78, 107, 125, 138, 142, 147 121, 122, 125, 130, 135, 138, 143, 148 Szreńsk 10, 12, 14–22, 25, 28, 33, 35, 36, 45, Grzebsk 15, 17, 20, 21, 22, 31, 42, 56, 57, 47, 49, 54, 56, 58, 59, 60, 75, 76, 111–114, 60, 79, 80, 129, 138, 141, 142 125, 127, 129, 130, 131, 138, 139, 140, 141, 143, 148 Iłowo 12, 14, 38, 49 Szydłowo 11, 14, 15, 23, 42, 46, 54, 58, 64, 102, 107, 115, 116, 125, 129 Janowo 18, 20, 31, 77, 107 Unierzyż 14, 15, 117, 138, 143 Kuczbork 16, 18, 20, 21, 26, 62 Wieczfnia Kościelna 11, 14, 15, 20, 31, 79, Kuklin 23, 81, 129, 138, 142 81, 107, 118, 125, 129, 142, 143, 147 Wiśniewo 14, 15, 72, 119, 120, 123, 125, Lipowiec Kościelny 10, 11, 12, 15, 21, 22, 30, 126, 143 50, 54, 59, 60, 82, 83, 125, 134, 135, 138, Wojnówka 15, 54, 57, 66, 120, 143 139, 140, 141, 142 Wyszyny Kościelne 15, 19, 23, 56, 119, 121, 143 Mława 7, 10–41, 43–52, 54–70, 72–75, 77– 82, 84–100, 102–106, 108–111, 115, 116, Żmijewo Kościelne 15, 56, 57, 122, 129, 143 118, 120, 121, 125, 127–134, 136, 138, Żuromin 13, 25, 87, 128, 129 139, 147, 148 Żurominek Kapitulny 15, 23, 59, 69, 123, 124, 128, 138, 143 Nidzica 10, 18, 20, 21, 40, 44, 57, 72, 77, 128, 129, 140 Niedzbórz 14, 15, 16, 54, 65, 76, 101, 129, 130, 142

Płock 13, 14, 16, 17, 20, 26, 31, 34, 54, 55, 59–61, 64–67, 75, 77, 80, 81, 83, 84, 88, 89, 94, 95, 103, 105, 106, 108, 110, 112, 114, 118, 121, 123, 129, 141, 142, 143, 147, 148

144 Tradycja Mazowsza Powiat mławski 145 Słowniczek pojęć

Bakałarz Mur pruski osoba posiadająca bakalaureat, najniższy sto- nazywany z niemiecka Fachwerk, jest to ro- pień uniwersytecki. W dawnej Polsce określa- dzaj ściany szkieletowej wypełnionej cegłą, no podobnie nauczycieli szkół parafialnych. niekiedy mylony z wypełnieniem gliniano -słomianym lub trzcinowym, czyli tzw. sza- Biskup koadiutor chulcem. biskup wyznaczony do pomocy biskupowi or- dynariuszowi, z góry wyznaczony do objęcia Odwach rządów po jego kanonicznym ustąpieniu lub pomieszczenie, w którym żołnierze lub straż- śmierci. nicy pełnili wartę.

Fortalicja Oprawa wdowia warowne miejsce lub budowla przeznaczo- średniowieczne określenie finansowego lub na do obrony, rozplanowaniem i rozmiarami materialnego zabezpieczenia żony na wypadek skromniejsza niż zamek obronny. śmierci męża.

Książęta niedzielni Postrzygalnia sukna książęta zarządzający wspólnym dziedzic- pomieszczenie, w którym dokonywano po- twem (niedziałem), bez podziału na poszcze- miaru i wykończania sukna, wnosząc w za- gólne części (dzielnice). mian opłaty na rzecz miasta.

Lazaret (koński) Spodnie kangarowe szpital polowy, organizowany dla rannych żoł- zwane też bryczesami, bez kantów, bufiaste nierzy lub koni (lazaret koński). w udach, obcisłe na łydkach, które ułatwiały jazdę na koniu. Lisice obustronne drewniane, pionowe kleszcze, któ- Zendrówka re miały za zadanie strzec belki w drewnia- rodzaj cegły nadmiernie wypalanej (do gra- nych konstrukcjach ścian przed wypaczaniem nic zeszklenia) celem uzyskania błyszczącej się pod wpływem czynników zewnętrznych. i ciemniejszej powierzchni, odróżniającej się od cegły normalnego koloru (tzw. wiśniówki). Lizena płaski, pionowy występ w murze zewnętrz- nym, stosowany w miejscach narażonych na działanie rozporu (sił rozpierających), umiesz- czany również jako element dekoracyjny.

146 Tradycja Mazowsza Wybrane pozycje bibliograficzne

Antoniewicz J. (red.), Studia i materiały do Grochowski A., Miecznik P., Nowakowski M., dziejów ziemi zawkrzeńskiej, t. 1, Warszawa Najciekawsze zabytki ziemi mławskiej, Mła- 1971. wa 2013.

Arent L. A., Muzeum Ziemi Zawkrzeńskiej. Grzybowski M. M., Ksiądz Władysław Skier- Historia, Mława 2008. kowski, etnograf Kurpiowszczyzny 1886– 1941, Myszyniec 2011. Błachowiak A., Stroje płockie w świetle źródeł z XIX w., „Rocznik Muzeum Mazowieckiego Grzybowski M. M. (opr.), Materiały do dzie- w Płocku” nr 3 (1972). jów ziemi płockiej. Z archiwaliów diecezjal- nych płockich XVIII wieku, t. 3, Płock 1984. Borkiewicz-Celińska A. (opr.), Słownik historyczno-geograficzny województwa płockiego Grzybowski M. M., Parafia Wniebowzięcia w średniowieczu, z. 1–4, Wrocław 1980–War- Najświętszej Marii Panny w Dzierzgowie szawa 2000. 1388–2007, Dzierzgowo 2007.

Braun K., Pod znakiem Jana, „Rocznik Mazo- Grzybowski M. M., Wieczfnia Kościelna. wiecki”, t. 17, Warszawa 2005. Dzieje parafii i gminy, Płock 2014.

Diecezja płocka 2004. Struktura administra- Grzymkowski A., Muzeum Ziemi Zawkrzeń- cyjno-personalna, Płock 2004. skiej. Archeologia, Mława 2007.

Dymek B., Dziedzictwo kulturowe Poborzan Gutry Cz., Zapisani w historii powiatu mław- z ziemi zawkrzeńskiej, [w:] B. Dymek (red.), skiego, „Notatki Płockie” 1963, nr 26. W mazowieckiej przestrzeni kulturowej. Pra- ce ofiarowane w 80. Rocznicę urodzin Profe- Juszkiewicz R., Bitwa pod Mławą 1939, Mła- sora Ryszarda Juszkiewicza, Warszawa 2007. wa [bez roku wydania].

Galicka I., Sygietyńska H. (opr.), Katalog za- Juszkiewicz R., Mławskie Mazowsze w walce bytków sztuki w Polsce, t. 10: Dawne wo- (1939–1945), Warszawa 1968. jewództwo warszawskie, z. 1: Ciechanów i okolice, Warszawa 1977; z. 9: Mława i okoli- Juszkiewicz R., Powstanie styczniowe na Pół- ce, Warszawa 1985; z. 18: Przasnysz i okolice, nocnym Mazowszu, Warszawa 1992. Warszawa 1980. Juszkiewicz R., Rok 1920 na Ziemi Mław- Grochowski A., Miecznik P., Nowakowski M., skiej, Mława 2010. Miejsca Pamięci Narodowej Mławy i Ziemi Mławskiej, Mława 2011. Kiszczak T., Pieśni ludowe z Mazowsza pół- nocnego, Warszawa 1986. Grochowski A., Miecznik P., Nowakowski M., Najciekawsze zabytki Mławy, Mława 2012. Kolberg O., Dzieła wszystkie, t. 27: Mazow- sze. Obraz etnograficzny, t. 4, Kraków 1888.

Powiat mławski 147 Kotowicz-Borowy I., Honor to nie tylko sło- Staszewski D., Mława. Opis historyczny, War- wo. Studium tożsamości kulturowej drob- szawa 1907. nej szlachty północnego Mazowsza, Pułtusk 2005. Stołowska-Fuz K., Ksiądz Władysław Skier- kowski w służbie Bogu i Ojczyźnie, Płock Kowalczyk E., Dzieje granicy mazowiecko- 2006. -krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą), Warsza- wa 2003. „Strzegowskie Zeszyty Historyczne” nr 1, Strzegowo 2010. Kunkel R. M., Architektura gotycka na Ma- zowszu, Warszawa 2006. Sucheni-Grabowska A., Szacherska S. M. (wyd.), Lustracje województwa płockiego Miałka-Kruszewska A., Wawrzyński Z., Zie- 1565–1789, Warszawa 1965. mia Zawkrzeńska i okolice. Przewodnik turystyczny, Mława 2000. Szczepański J., Społeczność żydowska Ma- zowsza w XIX–XX w., Pułtusk 2005. Miasto z duszą. Sentymentalny przewodnik po Mławie, Mława 2015. Zaborowski R., Grzemski Z. (opr.), Pozycja Mława 1939 r. Przewodnik po mławskiej linii Możejewski M., Z dekanatu mławskiego, obrony – schrony żelbetowe, Mława 2014. „Przegląd Katolicki”, 1873, nr 8. Zygner L. (red.), Powstanie styczniowe na Murawska H., Tkaniny ludowe na Mazowszu północnym Mazowszu. Tom studiów wyda- płockim, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego ny z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania w Płocku” nr 3 (1972). styczniowego, Ciechanów 2013.

Ostaszewski J., Z dziejów Mazowsza Mław- Zygner L., Luberadzka-Cobas M., Kościół skiego. Szkic historyczny, Mława 1934. Świętej Trójcy w Mławie 1713–2013, Mława 2013. Pacuski K., Dzieje Stopska/Stupska i okolicy na Zawkrzu w średniowieczu, [w:] R. Juszkie- Zygner L., Mława – miasto na pograniczu wicz R., Zygner L. (red.), Ziemia Zawkrzeń- mazowiecko-krzyżackim, [w:] Sajkowski ska, t. 18, Mława 2014. R., Zygner L. (red.), Mazowsze północne i jego sąsiedzi od średniowiecza do czasów współ- Piotrowski M., Szreńsk – miasto zapomniane czesnych, Ciechanów 2009. (Zarys dziejów), Warszawa 1986. Zygner L., Mława – miasto pogranicza, Cie- Postacie wpisane w dzieje Mławy i regionu, chanów 2002. z. 1, Mława 2014. Zygner L., Mławski kącik historyczny (cykl ar- Powiat mławski stolicą kultury Mazowsza tykułów drukowanych w latach 2010–2015 na 2013 [bez miejsca wydania], 2013. łamach tygodnika „Gazeta Mławska/Tygodnik Gazeta Mławska”). Sanktuarium świętego Antoniego Ratowo [bez miejsca i roku wydania]. Żmudziński J., Mazowsze ciechanowskie i mławskie. Przewodnik turystyczny, Warsza- Słownik geograficzny Królestwa Polskie- wa 1975. go i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1880–1902.

148 Tradycja Mazowsza