Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Program Opieki nad Zabytkami

Gminy Liw

na lata 2017-2020

Liw, marzec 2017 r. 1

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Spis tre ści 1. Wst ęp 4 2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami 5 3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce 5 4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 14 4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 14 4.1.1. Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami na lata 2014 – 2017 14 4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury i jej Uzupełnienie na lata 2004 - 2020 16 4.1.3. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego do roku 2020 20 4.1.4. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 20 4.2. Strategiczne cele polityki województwa i powiatu w zakresie opieki nad zabytkami 21 4.2.1. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do roku 2030 21 4.2.2. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego 2014 23 4.2.3. Wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2012 – 2015 27 4.2.4. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata 2014 – 2020 29 4.2.5. Strategia Rozwoju Powiatu Węgrowskiego na lata 2016 – 2020 30 4.2.6. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu W ęgrowskiego obejmuj ący lata 2012 - 2015 z perspektyw ą na lata 2016 – 2019 31 5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego 32 5.1. Strategiczne cela polityki gminy w zakresie opieki nad zabytkami 32 5.1.1. Strategia rozwoju i promocji turystyki w W ęgrowie i gminie Liw na lata 2007 – 2015 32 5.1.2. Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Liw na lata 2014 – 2020 33 5.1.3. Program ochrony środowiska dla Gminy Liw na lata 2016 – 2019 z perspektyw ą na lata 2020 – 2023 34 5.1.4. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Liw 36 5.1.3. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Liw obejmuj ący farm ę wiatrow ą „Jartypory” w obr ębie miejscowo ści Jartypory 37 5.1.6. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Liw I etap obejmuj ący tras ę ruroci ągów do transportu ropy naftowej 38 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Liw 39 5.2.1. Archeologia 39 5.2.2. Osadnictwo 40 5.2.3. Zabytkowe układy dro żne 42 5.2.4. Układy urbanistyczne 43 5.2.5. Układy ruralistyczne 45 5.2.6. Architektura sakralna 46 5.2.7. Architektura obronna 48 5.2.8. Zało żenia rezydencjonalne 49 5.2.9. Budownictwo 51 5.2.10. Cmentarze i miejsca pami ęci poza cmentarzami 53 5.2.11. Kapliczki, figury i krzy że przydro żne 55 5.3. Zabytki obj ęte prawnymi formami ochrony 57 5.3.1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków 57 5.3.2. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków 58

Liw, marzec 2017 r. 2

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

5.3.3. Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków 60 5.3.4. Obiekty uznane za pomniki historii i parki kulturowe 60 5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków 62 5.5. Obiekty prawnie chronione i wpisane do rejestru pomników przyrody 63 5.6. Zabytki o najwy ższym znaczeniu dla gminy 64 6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro żeń 66 7. Zało żenia programowe 70 7.1. Priorytety w zakresie opieki nad zabytkami gminy Liw 70 7.2. Kierunki działa ń w zakresie opieki nad zabytkami 70 8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami 74 9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami 76 10. Źródła finansowania programu opieki nad zabytkami 77 Spis tabel 80 Materiały na których oparto opracowanie 80 Zał ączniki 82

Liw, marzec 2017 r. 3

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

1. Wst ęp Gmina Liw poło żona jest w środkowo-wschodniej cz ęś ci powiatu w ęgrowskiego, le żą cego we wschodniej cz ęś ci województwa mazowieckiego. Powierzchnia gminy zajmuje 170 km 2. Gmina Liw poło żona jest w obszarze funkcjonalnym „Zielone Płuca Polski”, Nadbu żańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu, Siedlecko-Węgrowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz w obszarze „Natura 2000”. Gmina Liw kontynuuje tradycje dawnej ziemi liwskiej, wydzielonej w XIV wieku z dzielnicy czerskiej Ksi ęstwa Mazowieckiego. Głównym o środkiem ziemi był gród kasztela ński w Liwie. Pełnił on jednocze śnie funkcj ę bastionu strzeg ącego przepraw na rzece Liwiec, oddzielaj ącej pa ństwo Piastów mazowieckich od ziem Wielkiego Ksi ęstwa Litewskiego. Gmina Liw jest atrakcyjnym obszarem dla lokalizacji baz turystycznych i agroturystycznych. Poło żenie wi ększej cz ęś ci gminy w dolinie rzeki Liwiec, stwarza wy śmienite warunki do rekreacji i pozytywnie wpływa na dalszy rozwoju zagospodarowania rekreacyjnego. Walory przyrodnicze w poł ączeniu z zachowanymi obiektami o walorach kulturowych daj ą du że mo żliwo ści rozwoju turystyki, a przede wszystkim agroturystyki. Program opieki nad zabytkami gminy Liw jest kompendium podstawowej wiedzy nt. dziedzictwa kulturowego, cytuje, streszcza i omawia dokumenty programowe ochrony zasobów i dziedzictwa kulturowego na poziomie krajowym, wojewódzkim i powiatowym, a tak że wewn ętrzne sporz ądzone na poziomie gminy. Opracowana jest w nim charakterystyka zasobów dziedzictwa kulturowego gminy oraz wskazane obiekty obj ęte prawnymi formami ochrony i obiekty uj ęte w gminnej ewidencji zabytków. Program zawiera ocen ę stanu dziedzictwa kulturowego gminy oraz analiz ę SWOT, która pozwala na okre ślenie podstawowych priorytetów programu opieki nad zabytkami oraz kierunków działa ń i zada ń realizowanych w ramach przyj ętych priorytetów. Omówione jest te ż instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami oraz źródła jego finansowania. Gminny program opieki nad zabytkami gminy Liw na lata 2017 - 2020 jest dokumentem o charakterze uzupełniaj ącym w stosunku do innych aktów planowania w gminie. Dokumenty te, uchwalane przez Rad ę Gminy w formie uchwały, okre ślaj ą polityk ę administracyjn ą w zakresie podejmowanych działa ń dotycz ących inicjowania, wspierania i koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego, a tak że upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Program opieki nad zabytkami jest podstaw ą współpracy mi ędzy samorz ądem gminy, wła ścicielami zabytków i Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Współpraca ta powinna przynie ść korzy ści lokalnej społeczno ści oraz zachowa ć dziedzictwo kulturowe, które przekazały nam poprzednie pokolenia.

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami.

Liw, marzec 2017 r. 4

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Zgodnie z ustaw ą z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (t. j. Dz. U. z 2016r., poz. 446 z pó źn. zm.) Gminy w zakresie zada ń własnych realizuj ą sprawy dotycz ące ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (art. 7 ust. 1 pkt. 9). Obowi ązek sporz ądzenia gminnego programu opieki nad zabytkami nakłada na gmin ę art. 87 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446, z pó ź. zm.)

Ustawa reguluje zasady ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, definiuje poj ęcie zabytku, okre śla formy ochrony, kompetencje organów ochrony zabytków (w tym administracji rz ądowej i samorz ądowej), formy finansowania opieki nad zabytkami i ich ewidencjonowania i inne. Celem opracowania Programu opieki nad zabytkami gminy Liw zgodnie z zapisami ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami jest: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania gminy, 2) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej, 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania, 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego, 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami, 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków, 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami.

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce.

Zabytki zostały obj ęte ochron ą zadeklarowan ą jako konstytucyjny obowi ązek pa ństwa i ka żdego obywatela (Konstytucja RP art. 5, art. 6 ust. 1 i art. 86). Głównym aktem prawnym reguluj ącym przedmiot, zakres i formy opieki nad zabytkami jest Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t.j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446, z pó ź. zm.)

Liw, marzec 2017 r. 5

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Definicja zabytku (art.3) Zabytkiem jest nieruchomo ść lub rzecz ruchoma, ich cz ęś ci lub zespoły, będące dziełem człowieka lub zwi ązane z jego działalno ści ą i stanowi ące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie le ży w interesie społecznym ze wzgl ędu na posiadan ą warto ść historyczn ą, artystyczn ą lub naukow ą.

Ochrona zabytków (art. 4) Ochrona zabytków polega, w szczególno ści, na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działa ń maj ących na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagro żeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę; 5) kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.

Opieka nad zabytkami (art. 5) Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego wła ściciela lub posiadacza polega, w szczególno ści, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Obiekty podlegaj ące ochronie (art. 6.1 i 6.2) 1. Ochronie i opiece podlegaj ą, bez wzgl ędu na stan zachowania: 1) zabytki nieruchome b ędące, w szczególno ści: • krajobrazami kulturowymi, • układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, • dziełami architektury i budownictwa, • dziełami budownictwa obronnego, • obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, • cmentarzami, Liw, marzec 2017 r. 6

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, • miejscami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji; 2) zabytki ruchome b ędące, w szczególno ści: • dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u żytkowej, • kolekcjami stanowi ącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporz ądkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, • numizmatami oraz pami ątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, piecz ęciami, odznakami, medalami i orderami, • wytworami techniki, a zwłaszcza urz ądzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narz ędziami świadcz ącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentuj ącymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, • materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012 r. poz. 642 i 908 oraz z 2013 r. poz. 829), • instrumentami muzycznymi, • wytworami sztuki ludowej i r ękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, • przedmiotami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji; 3) zabytki archeologiczne b ędące, w szczególno ści: • pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, • cmentarzyskami, • kurhanami, • reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej. 2. Ochronie mog ą podlega ć nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej.

Formy i sposób ochrony zabytków (art. 7) Formami ochrony zabytków s ą: 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego. Rejestr zabytków dla zabytków znajduj ących si ę na terenie województwa mazowieckiego prowadzi mazowiecki wojewódzki konserwator zabytków (art. 8).

Liw, marzec 2017 r. 7

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Rejestr zabytków nieruchomych (art. 9) 1. Do rejestru wpisuje si ę zabytek nieruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urz ędu b ądź na wniosek wła ściciela zabytku nieruchomego lub u żytkownika wieczystego gruntu, na którym znajduje się zabytek nieruchomy. 2. W trybie okre ślonym w ust. 1, do rejestru mo że by ć równie ż wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a tak że nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku. Wpis do rejestru historycznego układu urbanistycznego, ruralistycznego lub historycznego zespołu budowlanego nie wył ącza mo żliwo ści wydania decyzji o wpisie do rejestru wchodz ących w skład tych układów lub zespołu zabytków nieruchomych. 3. Wpisanie zabytku nieruchomego do rejestru ujawnia si ę w ksi ędze wieczystej danej nieruchomo ści na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, na podstawie decyzji o wpisie do rejestru tego zabytku. 4. Decyzja o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru, na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków, stanowi podstaw ę wpisu w katastrze nieruchomo ści. 5. Na wniosek wojewódzkiego konserwatora zabytków informacj ę o wpisie zabytku nieruchomego do rejestru ogłasza si ę w wojewódzkim dzienniku urz ędowym.

Rejestr zabytków ruchomych (art. 10) 1. Do rejestru wpisuje si ę zabytek ruchomy na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków na wniosek wła ściciela tego zabytku. 2. Wojewódzki konserwator zabytków mo że wyda ć z urz ędu decyzj ę o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic ę albo wywiezienia za granic ę zabytku o wyj ątkowej warto ści historycznej, artystycznej lub naukowej. Do rejestru nie wpisuje si ę zabytku wpisanego do inwentarza muzeum lub wchodz ącego w skład narodowego zasobu bibliotecznego (art. 11).

Rejestr zabytków archeologicznych Zabytkiem archeologicznym, zgodnie z art. 3 pkt. 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, jest zabytek nieruchomy, b ędący powierzchniow ą, podziemn ą lub podwodn ą pozostało ści ą egzystencji i działalno ści człowieka, zło żon ą z nawarstwie ń kulturowych i znajduj ących si ę w nich wytworów b ądź ich śladów albo zabytek ruchomy, b ędący tym wytworem. Zabytek archeologiczny wpisuje si ę do rejestru w takim samym trybie jak zabytek nieruchomy, omówiony wy żej.

Liw, marzec 2017 r. 8

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Ochrona zabytków w planach zagospodarowania przestrzennego (art. 18). 1. Ochron ę zabytków i opiek ę nad zabytkami uwzgl ędnia si ę przy sporz ądzaniu i aktualizacji koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, strategii rozwoju województw, planów zagospodarowania przestrzennego województw, planu zagospodarowania przestrzennego morskich wód wewn ętrznych, morza terytorialnego i wył ącznej strefy ekonomicznej, analiz i studiów z zakresu zagospodarowania przestrzennego powiatu, strategii rozwoju gmin, studiów uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego albo decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego (art. 18.1). 2. W koncepcji, strategiach, analizach, planach i studiach, o których mowa w ust. 1, w szczególno ści: 1) uwzgl ędnia si ę krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) okre śla si ę rozwi ązania niezb ędne do zapobiegania zagro żeniom dla zabytków, zapewnienia im ochrony przy realizacji inwestycji oraz przywracania zabytków do jak najlepszego stanu; 3) ustala si ę przeznaczenie i zasady zagospodarowania terenu uwzgl ędniaj ące opiek ę nad zabytkami. W studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego uwzgl ędnia si ę, w szczególno ści ochron ę (art. 19.1): 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków; 3) parków kulturowych. W decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska użytku publicznego uwzgl ędnia si ę w szczególno ści ochron ę (art. 19.1a): 1) zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru i ich otoczenia; 2) innych zabytków nieruchomych, znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków. W przypadku gdy gmina posiada gminny program opieki nad zabytkami, ustalenia tego programu uwzgl ędnia si ę w studium i planie, o których mowa w ust. 1(art. 19.2) W studium i planie, o których mowa w ust. 1, ustala si ę, w zale żno ści od potrzeb, strefy ochrony konserwatorskiej obejmuj ące obszary, na których obowi ązuj ą okre ślone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, maj ące na celu ochron ę znajduj ących si ę na tym obszarze zabytków (art. 19.3).

Liw, marzec 2017 r. 9

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Projekty i zmiany planu zagospodarowania przestrzennego województwa oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego podlegaj ą uzgodnieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie kształtowania zabudowy i zagospodarowania terenu (art. 20). Ewidencja zabytków jest podstaw ą do sporz ądzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy (art. 21). Ustawa nakłada na Gmin ę szereg praw i obowi ązków w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, s ą to m.in.: • prawo utworzenia przez Rad ę Gminy (po uprzednim zasi ęgni ęciu opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków) parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej (art.16) • uwzgl ędnianie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przy sporz ądzaniu i aktualizacji studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego oraz strategii rozwoju gminy (art.18) • obowi ązek prowadzenia przez Wójta Gminy gminnej ewidencji zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków z terenu gminy, objętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków (art. 22 ust.4) • sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego jednostka samorz ądu terytorialnego posiada tytuł prawny wykonywane w ramach zada ń własnych (art. 71) • prawo ubiegania się przez gmin ę dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane wykonywane przy zabytku b ędącego własno ści ą tej jednostki (art. 73) • prawo udzielania przez Rad ę Gminy, dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (art. 81) • sporz ądzanie przez Wójta Gminy i przyjmowanie przez Rad ę Gminy na okres 4 lat gminnego programu opieki nad zabytkami, z którego co dwa lata Wójt Gminy przedstawia sprawozdanie Radzie Gminy (art. 87). Organy ochrony zabytków W my śl art. 89 Ustawy o ochronie i opiece nad zabytkami, organami ochrony zabytków s ą: 1) minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytków;

Liw, marzec 2017 r. 10

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

2) wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewódzki konserwator zabytków. Zgodnie z art. 90 Ustawy, Generalny Konserwator Zabytków jest sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urz ędzie obsługuj ącym ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. Do zada ń wykonywanych przez Generalnego Konserwatora Zabytków nale ży, w szczególno ści: 1) opracowywanie krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2) realizacja zada ń wynikaj ących z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz z koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju; 3) podejmowanie działa ń zwi ązanych z wspieraniem rozwoju regionalnego i realizacj ą kontraktów wojewódzkich w sprawach opieki nad zabytkami; 4) prowadzenie krajowej ewidencji zabytków i krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granic ę niezgodnie z prawem; 5) wydawanie decyzji, postanowie ń i za świadcze ń w sprawach okre ślonych w ustawie oraz w przepisach odr ębnych; 6) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie przestrzegania oraz stosowania przepisów dotycz ących ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 7) sprawowanie nadzoru nad działalno ści ą wojewódzkich konserwatorów zabytków; 8) promowanie bada ń naukowych w zakresie konserwacji zabytków; 9) organizowanie szkole ń dla słu żb konserwatorskich; 10) organizowanie konkursów promuj ących opiek ę nad zabytkami, w tym przyznawanie wyró żnie ń, nagród pieni ęż nych lub rzeczowych; 11) opiniowanie wniosków o nadanie odznaki „Za opiek ę nad zabytkami”; 12) współpraca z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków; 13) organizowanie szkole ń w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 14) podejmowanie działa ń dotycz ących troski o zabytki zwi ązane z histori ą Polski, pozostaj ące poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 91.4., Ustawy, do zada ń wykonywanych przez wojewódzkiego konserwatora zabytków nale ży w szczególno ści: 1) realizacja zada ń wynikaj ących z krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 2) sporz ądzanie, w ramach przyznanych środków bud żetowych, planów finansowania ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 3) prowadzenie rejestru i wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie; 4) wydawanie, zgodnie z wła ściwo ści ą, decyzji, postanowie ń i za świadcze ń w sprawach okre ślonych w ustawie oraz w przepisach odr ębnych;

Liw, marzec 2017 r. 11

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

5) sprawowanie nadzoru nad prawidłowo ści ą prowadzonych bada ń konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robót budowlanych i innych działa ń przy zabytkach oraz bada ń archeologicznych; 6) organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; 7) opracowywanie wojewódzkich planów ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja działa ń przy realizacji tych planów; 8) upowszechnianie wiedzy o zabytkach; 9) współpraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytków.

Rozporz ądzenia Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

1) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielenia dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków (t. j. Dz. U. z 2014 r., poz. 399), 2) Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 30 czerwca 2010 r. w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania dofinansowania realizacji zada ń z zakresu kultury, trybu składania wniosków oraz przekazywania środków z Funduszu Promocji Kultury (Dz. U. z 2010, Nr 118, poz. 797), 3) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 5 sierpnia 2004 r. w sprawie organizacji i sposobu ochrony zabytków na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych (Dz. U. z 2004, Nr 212, poz. 2153), 4) Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 14 pa ździernika 2015 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, bada ń konserwatorskich, bada ń architektonicznych i innych działa ń przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz bada ń archeologicznych i poszukiwa ń zabytków (Dz. U. z 2015 r., poz. 1789), 5) Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granic ę niezgodnie z prawem (Dz. U. z 2011r., Nr 113, poz. 661), 6) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 10 maja 2004 r. w sprawie rzeczoznawców Ministra Kultury w zakresie opieki nad zabytkami (Dz. U. z 2004, Nr 124, poz. 1302), 7) Rozporz ądzenie Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 18 kwietnia 2011r. w sprawie wywozu zabytków za granic ę (Dz. U. z 2011r., Nr 89, poz. 510); 8) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 9 kwietnia 2004 r. w sprawie organizacji wojewódzkich urz ędów ochrony zabytków (Dz. U. z 2004, Nr 75, poz. 706),

Liw, marzec 2017 r. 12

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

9) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 1 kwietnia 2004 r. w sprawie nagród za odkrycie lub znalezienie zabytków archeologicznych (Dz. U. z 2004 r., Nr 71, poz. 650), 10) Rozporz ądzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 10 stycznia 2014 r. w sprawie dotacji na badania archeologiczne (Dz. U. z 2014 r., poz. 110), 11) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 9 lutego 2004 roku w sprawie wzoru znaku informacyjnego umieszczanego na zabytkach nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków (Dz. U. z 2004 r. , Nr 30, poz. 259), 12) Rozporz ądzenie Ministra Kultury z dnia 12 maja 2004 r. w sprawie odznaki "Za opiek ę nad zabytkami" (Dz. U. z 2004 r., Nr 124, poz. 1304, ze zm.).

Pozostałe akty prawne reguluj ące kwestie ochrony zabytków Wśród pozostałych aktów prawnych reguluj ących kwestie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami wymieni ć nale ży:

1. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz. 446, ze zm.) 2. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t. j. Dz. U. z 2016, poz. 778 z pó źn. zm.) 3. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz.2255) 4. Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz. 672 z pó źn. zm.) 5. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody ( Dz. U. z 2015 r., poz. 1651, z pó źn. zm.) 6. Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (t. j. Dz. U. z 2016r., poz. 2147) 7. Ustawa z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej (t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 406 z pó źn. zm.) 8. Ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalno ści po żytku publicznego i wolontariacie (Dz. U. z 2014 r., poz. 1118 z pó źn. zm.) 9. Ustawa z dnia 21 listopada 1996 r. o muzeach (t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 987, z pó źn. zm.) 10. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (t. j. Dz. U. z 2012 r., poz. 642, z pó źn. zm.). 11. Ustawa z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach (t. j. Dz. U. z 2011 r., nr 123, poz. 698 z pó źn. zm.). 12. Ustawa z dnia 9 pa ździernika 2015 r., o rewitalizacji (Dz. U. z 2015 r. poz. 1777)

Liw, marzec 2017 r. 13

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego.

4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

4.1.1. Krajowy Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017. W/w Program został przyj ęty uchwał ą Rady Ministrów w dniu 24 czerwca 2014 r. Jednym z celów Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017, jest ujednolicenie polityki konserwatorskiej w wymiarze ogólnokrajowym, co ułatwi skoordynowanie działań wielu podmiotów skoncentrowanych na ochronie zabytków, tj.: organów konserwatorskich, instytucji kultury i osób prywatnych zaanga żowanych w społeczn ą opiek ę nad zabytkami. Istotnym rozwi ązaniem, porz ądkuj ącym zagadnienia przedstawione w dokumencie i uwzgl ędnionym na ka żdym etapie prac, s ą tematy wiod ące, których problematyka została poruszona w co najmniej dwóch obszarach diagnozy oraz dwóch celach szczegółowych. Są to: a. podniesienie sprawno ści i skuteczno ści działa ń organów ochrony zabytków, w tym jako ści merytorycznej decyzji administracyjnych (szkolenia, standaryzacja działa ń, itp.), b. porz ądkowanie rejestru zabytków oraz stworzenie wiarygodnej metodologicznie diagnozy stanu zachowania zabytków nieruchomych (ksi ęgi rejestru A i C), c. zwi ększenie uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowanie przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i propagowanie postaw współodpowiedzialno ści społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy, itp.), d. wdro żenie procesów kształtowania postawy krajobrazowej wśród organów ochrony zabytków, e. zwi ększenie zaanga żowania samorz ądów, ze szczególnym uwzgl ędnieniem gmin, w ochron ę i opiek ę nad zabytkami oraz wzmocnienie zaanga żowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych (ich stanowienie jest władcz ą kompetencj ą rad gmin) jako skutecznej formy ochrony zabytków. Postulowane zmiany obecnie funkcjonuj ącego systemu organizacyjnego ochrony zabytków w Polsce powinny zmierza ć w pierwszym rz ędzie do zapewnienia spójnego organizacyjno-finansowego i merytorycznego nadzoru na słu żbami konserwatorskimi, skupionymi w r ęku Generalnego Konserwatora Zabytków działaj ącego w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami jest tego rodzaju dokumentem strategicznym, w obszarze ochrony zabytków, przyj ętym przez Rad ę Ministrów.

Liw, marzec 2017 r. 14

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Głównym celem programu jest wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Będzie on realizowany za po średnictwem celów szczegółowych: 1) Wspieranie rozwi ąza ń systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce: • porz ądkowanie rejestru zabytków nieruchomych; • przygotowanie ratyfikacji „Konwencji UNESCO ds. ochrony dziedzictwa podwodnego”; • wypracowanie jednolitych standardów działa ń konserwatorskich w odniesieniu do wybranych typów i kategorii zabytków nieruchomych; • wzmocnienie ochrony krajobrazu kulturowego; • opracowanie diagnozy prawnej ochrony zabytków ruchomych; • przygotowanie kompleksowego raportu o stanie zachowania zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków; • realizacja bada ń w ramach programu Archeologiczne Zdj ęcie Polski (AZP) na obszarach szczególnie istotnych ze wzgl ędu na zagro żenia dla dziedzictwa archeologicznego. 2) Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków (chodzi o osi ągni ęcie wi ększego efektu ni ż wynika to z sumy podj ętych działa ń): • zwi ększenie efektywno ści zarz ądzania i ochrony zabytków przez wdra żanie infrastruktury informacji przestrzennej o zabytkach; • wypracowanie standardów pozwalaj ących na lepszy przepływ informacji mi ędzy organami ochrony zabytków a społeczno ściami żyj ącymi w ich s ąsiedztwie; • podniesienie jako ści procesów decyzyjnych w organach ochrony zabytków; • merytoryczne wsparcie samorz ądu terytorialnego w ochronie zabytków. 3) Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze i edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji: • przygotowanie ratyfikacji „Konwencji ramowej Rady Europy w sprawie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla społecze ństwa”, Faro 2005; • budowanie świadomo ści społecznej dotycz ącej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania to żsamo ści narodowej i społeczno ści lokalnych; • promocja dziedzictwa za po średnictwem Internetu; • zwi ększenie i ułatwienie dost ępu do zasobu dziedzictwa.

Wdra żanie programu zakłada ścisł ą współprac ę Generalnego Konserwatora Zabytków (działaj ącego w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego), wojewódzkich konserwatorów zabytków, urz ędu obsługuj ącego ministra kultury i dziedzictwa narodowego, urz ędów wojewódzkich oraz Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Narodowego Instytutu

Liw, marzec 2017 r. 15

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, Narodowego Muzeum Morskiego – instytucji wdra żaj ących program. Program opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zbie żny z zapisami Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017. Znajduje to odzwierciedlenie w wytyczonym celu szczegółowym: Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze i edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji, realizowanym przez: • budowanie świadomo ści społecznej dotycz ącej funkcji dziedzictwa kulturowego jako podstawy kształtowania to żsamo ści narodowej i społeczno ści lokalnych; • promocja dziedzictwa za po średnictwem Internetu; • zwi ększenie i ułatwienie dost ępu do zasobu dziedzictwa.

4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury i jej Uzupełnienie na lata 2004 - 2020.

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013 została przyj ęta przez Rad ę Ministrów 21 wrze śnia 2004 r., jej przedłu żenie czyli „Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 przyj ęto w 2005 roku. Powy ższe dokumenty nale ży rozpatrywa ć ł ącznie. Słu żą one wdro żeniu Narodowego Program Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego.” W pierwszej kolejno ści zostanie omówiony dokument zasadniczy, tj. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013, a następnie, jej przedłu żenie czyli „Uzupełnienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2013, obejmuje wszystkie sfery i zagadnienia zwi ązane z funkcjonowaniem kultury. W ramach prac nad Dokumentem okre ślono now ą misj ę, któr ą w ramach przedstawionych zało żeń do strategii, wypełnia ć powinny instytucje zarz ądzaj ące, po średnicz ące, finansuj ące, współpracuj ące oraz wnioskodawcy. Misj ą t ą jest: Zrównowa żony rozwój kultury jako najwy ższej warto ści przenoszonej ponad pokoleniami, okre ślaj ącej całokształt historycznego i cywilizacyjnego dorobku Polski, warto ści warunkuj ącej to żsamo ść narodow ą i zapewniaj ącej ci ągło ść tradycji i rozwój regionów. Omawiany dokument w śród najwa żniejszych celów strategicznych pa ństwa w zakresie ochrony zabytków wymienia: • przygotowanie skutecznego systemu prawno-finansowego wspierania ochrony i opieki nad zabytkami, • podj ęcie prac nad kompleksowym systemem edukacji na rzecz dziedzictwa, • poszukiwanie instrumentów wzmacniaj ących efekty działalno ści słu żby konserwatorskiej, • ograniczenie uznaniowo ści konserwatorów poprzez nało żenie na nich odpowiedzialno ści za niezgodne z prawem post ępowanie. Liw, marzec 2017 r. 16

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Zało żenia do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zostały okre ślone nast ępuj ąco: • Pa ństwo powinno realizowa ć zadania z zakresu kultury poprzez działania Ministra Kultury oraz działania jednostek samorz ądu terytorialnego. • Wydatki publiczne na kultur ę w Polsce powinny wzrosn ąć . • Minister Kultury realizuje zadania własne poprzez narodowe programy kultury, narodowe instytucje kultury, placówki badawczo-rozwojowe, wyspecjalizowane instytucje oraz zlecanie zada ń instytucjom samorz ądowym i pozarz ądowym. • Bud żet Ministra Kultury powinien by ć adekwatny do nowych działa ń. Ze wzgl ędu na ograniczenia bud żetu pa ństwa winno poszukiwa ć si ę pozabud żetowych środków finansuj ących kultur ę. W tym celu proponuje si ę uzupełnienie istniej ącego modelu finansowania kultury o rozwi ązania stosowane w Europie, tworz ące fundusze celowe dla realizacji polityk w poszczególnych obszarach kultury. • Pa ństwo, w tym Minister Kultury, powinno by ć partnerem dla jednostek samorz ądu terytorialnego i wspólnie z nimi kształtowa ć kultur ę w regionach. • Samorz ądy terytorialne powinny zyska ć wi ększ ą motywacj ę w kształtowaniu instytucjonalnego zaplecza dla rozwoju kultury, w tym do wypełniania zało żonych w lokalnych strategiach rozwoju celów w sferze kultury, a rola pa ństwa powinna sprowadza ć si ę do bada ń naukowych i monitorowania tej sfery oraz do skutecznego zapobiegania sytuacjom kryzysowym. Jednocze śnie Minister Kultury powinien posiada ć odpowiednie środki na sprawowanie mecenatu nad działalno ści ą instytucji kultury oraz instrumenty o charakterze motywuj ącym, za pomoc ą których mo żliwa będzie realizacja polityki kulturalnej pa ństwa w regionach. • Zwi ększy ć powinna si ę społeczna partycypacja w sferze odpowiedzialno ści za kultur ę, m.in. poprzez uspołecznienie decyzji podejmowanych w sferze kultury w regionach. Wzrosn ąć powinna równie ż rola organizacji pozarz ądowych, poprzez równouprawnienie w dost ępie do środków publicznych na zadania w sferze kultury. • Unowocze śnienie procesu zarz ądzania sfer ą kultury i usług kulturalnych. • Wszystkie zaplanowane działania zaprogramowane w strategii powinny by ć dost ępne dla mniejszo ści narodowych oraz instytucji prowadzonych przez te społeczności w celu piel ęgnowania ró żnorodno ści kulturowej i ich tradycji jako dorobku polskiej kultury. • Rosn ące znaczenie powi ązania kultury z rozwojem gospodarczym i dochodami regionów jest podstaw ą dla podj ęcia działa ń w kształtowaniu zintegrowanych produktów turystycznych, wykorzystuj ących (i działaj ących na ich rzecz) elementy dziedzictwa kulturowego, aktywno ść instytucji kultury oraz skoncentrowane wokół tych instytucji przemysły kultury. Strategicznymi obszarami w okresie programowania s ą:

Liw, marzec 2017 r. 17

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• promocja czytelnictwa i wsparcie sektora ksi ąż ek i wydawnictw, • ochrona dziedzictwa kulturowego, w tym szczególnie ochrona i rewaloryzacja zabytków, • rozwój szkolnictwa artystycznego, w tym rozbudowa i modernizacja infrastruktury oraz unowocze śnianie programów edukacji artystycznej i dostosowanie ich do rynku pracy, • wzmocnienie efektywno ści działania i roli instytucji artystycznych w kreowaniu sfery kultury, w tym i promocji polskiej twórczo ści artystycznej, • stworzenie systemu wspierania współczesnej twórczości artystycznej, stworzenie instytucji zajmuj ących si ę jej dokumentowaniem, gromadzeniem i udost ępnianiem. • Zwi ększenie samodzielno ści instytucji kultury, tak że w znaczeniu ekonomicznym oraz wyposa żenie ich w odpowiednie narz ędzia finansowe, wpłynie pozytywnie na ich efektywno ść i konkurencyjno ść na rynku usług kulturalnych oraz na samodzielno ść programow ą. • Rol ą Ministra Kultury oraz jednostek samorz ądu terytorialnego jest motywowanie społeczno ści do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury, w tym do dobrowolnego udziału w finansowaniu instytucji i wydarze ń kulturalnych oraz twórców za pomoc ą stworzonych narz ędzi podatkowych. W tym celu Minister Kultury i samorz ądy powinny rozszerzy ć obowi ązki odpowiednich komórek swoich urz ędów w zakresie promocji społecznej odpowiedzialno ści obywateli za kultur ę (wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych zwi ązanych z mo żliwo ści ą pozyskania dodatkowych funduszy na kultur ę w regionach). • W związku z przyst ąpieniem Polski do Unii Europejskiej w równym stopniu zadaniem Ministra Kultury, jednostek samorz ądu terytorialnego i instytucji kultury staje si ę pozyskanie środków na kultur ę z funduszy strukturalnych oraz innych środków Unii Europejskiej. W tym celu Minister Kultury i jednostki samorz ądu i instytucji kultury powinny zapewni ć odpowiednie środki na wkład własny do projektów realizowanych w sferze kultury. Zało żenia do Narodowej Strategii Rozwoju Kultury zostały poddane publicznej dyskusji z udziałem przedstawicieli środowisk twórczych, jednostek samorz ądu terytorialnego i partnerów społecznych. Strategia została uzupełniona o wnioski z tej dyskusji i została przedstawiona do zatwierdzenia przez Radę Ministrów jako program działa ń na lata 2004–2013. Strategia zawiera działania instytucjonalne, organizacyjne, prawne, finansowe i kontrolne, wraz ze wskazaniem jednostek odpowiedzialnych za realizacj ę tych zada ń oraz potrzeb finansowych Ministra Kultury do realizacji strategii i źródła ewentualnego pochodzenia pozostałych środków.

Liw, marzec 2017 r. 18

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Działania podejmowane w ramach Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004- 2020 prowadzi ć powinny do nast ępuj ących efektów: • Zmniejszenie dysproporcji w dost ępie do kultury w regionach. • Zwi ększenie udziału kultury w PKB • Zwi ększenie liczby MSP oraz liczby zatrudnionych w przemysłach kultury • Radykalna poprawa podstawowej infrastruktury kultury i stanu zabytków • Stworzenie markowych produktów turystyki kulturowej • Wykształcenie wi ęzi pomi ędzy kultur ą, edukacj ą i nauk ą w kształtowaniu kapitału społecznego. Cele Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 obejmuj ą: Cel strategiczny – nadrz ędny: zrównowa żenie rozwoju kultury w regionach. Cele cz ąsteczkowe – uzupełniaj ące: w śród dwunastu celów wymieniono w punkcie czwartym: Zachowanie dziedzictwa kulturowego i aktywna ochrona zabytków. Cele cz ąstkowe realizowane b ędą w ramach pi ęciu obszarów priorytetowych, jednym z nich jest dziedzictwo kulturowe. Cele operacyjne Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020 okre śla 11 programów operacyjnych Ministra Kultury. Programy operacyjne stanowi ą uszczegółowienie i rozszerzenie Narodowych Programów Kultury. W śród nich na pozycji dziewi ątej wymieniono: Ochron ę i Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego. Program realizowany jest w ramach dwóch komplementarnych priorytetów: rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych oraz rozwój i konserwacja kolekcji muzealnych. Podstawowym celem priorytetu pierwszego jest poprawa stanu zachowania zabytków, zwi ększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki, poprawa warunków instytucjonalnych, prawnych i organizacyjnych w zakresie ochrony zabytków i ich dokumentacji, wreszcie zabezpieczenie zabytków, muzealiów i archiwaliów przed skutkami kl ęsk żywiołowych, kradzie żami i nielegalnym wywozem za granic ę. Priorytet drugi programu koncentruje si ę natomiast na zadaniach zwi ązanych z zakupami dzieł sztuki i kolekcji dla instytucji muzealnych, zakupami starodruków i archiwaliów, konserwacji i digitalizacji muzealiów, archiwaliów, starodruków, ksi ęgozbiorów oraz zbiorów filmowych, wspieraniu rozwoju muzealnych pracowni konserwatorskich oraz nowych technik konserwacji zabytków ruchomych. Program jest zgodny z Narodowym Programem Kultury: Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego oraz Rozwój instytucji artystycznych i stanowi ich uszczegółowienie w zakresie dofinansowania zada ń ze środków Ministra Kultury. Program opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zgodny z okre ślonym na lata 2004 – 2020 programem, operacyjnym Ministra Kultury: Ochrona i Zachowanie Dziedzictwa Kulturowego, który realizowany jest w ramach priorytetu: rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych. Podstawowym celem priorytetu jest Liw, marzec 2017 r. 19

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 poprawa stanu zachowania zabytków, zwi ększenie narodowego zasobu dziedzictwa kulturowego, kompleksowa rewaloryzacja zabytków, zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki.

4.1.3. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020.

Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020, została przyj ęta przez Rad ę Ministrów dnia 26 marca 2013 r. Głównym celem Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego jest wzmocnienie udziału kapitału społecznego w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju. Głównemu celowi przyporz ądkowano cztery cele szczegółowe. Czwarty z tych celów, to jest „Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego”, priorytet 4.1. „Wzmocnienie roli kultury w budowaniu spójno ści społecznej”, dotyczy ochrony dziedzictwa kulturowego. W śród kierunków działa ń wymienia si ę:

• tworzenie warunków wzmacniania to żsamo ści i uczestnictwa w kulturze na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym, • ochron ę dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz krajobrazu, • digitalizacj ę, cyfrow ą rekonstrukcj ę i udost ępnianie dóbr kultury. W Strategii podnosi si ę równie ż kwesti ę aktywnego udziału społecze ństwa w ochronie zabytków i opiece nad nimi. Program opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zbie żny z zapisami Strategii Rozwoju Kapitału Społecznego do 2020. Znajduje to odzwierciedlenie przede wszystkim w sformułowanym działaniu: ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz krajobrazu.

4.1.4. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r.

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r., została przyj ęta Uchwał Nr 125/2014 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r., b ędzie wdra żana poprzez realizacj ę celów szczegółowych. W szczególno ści wa żne s ą zadania wskazane w celu 4 i celu 6 Koncepcji - w odniesieniu do Krajowego Programu Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2013- 2016. Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspieraj ących osi ągni ęcie i utrzymanie wysokiej jako ści środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski. Kierunki działania: 4.1. Integracja działa ń w zakresie funkcjonowania spójnej sieci ekologicznej kraju jako podstawa ochrony najcenniejszych zasobów przyrodniczych krajobrazowych. 4.3. Wprowadzenie gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami europejskiej konwencji krajobrazowej.

Liw, marzec 2017 r. 20

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego. Zakres: Uwzgl ędnienie zagadnienia ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w procesach rozwoju regionów. Program opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zgodny z Koncepcj ą Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r. w zakresie: uwzgl ędniania zagadnie ń ochrony krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w procesach rozwoju regionów - realizowanym w Celu 6. Przywrócenie i utrwalanie ładu przestrzennego.

4.2. Strategiczne cele polityki województwa i powiatu w zakresie opieki nad zabytkami.

4.2.1. Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku 2030.

Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2030 roku, Innowacyjne Mazowsze, została przyj ęta Uchwał ą nr 158/13 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 28 pa ździernika 2013 r. Strategia jest dokumentem, którego zapisy powinny mie ć wpływ na kształt przyszłego rozwoju przez okre ślenie długookresowych procesów rozwojowych w regionie. Przez strategi ę rozumie si ę wybór takiej drogi rozwoju i wynikaj ących z niej działań, aby osi ągn ąć w maksymalnym stopniu realizacj ę celu, uznanego w danej strategii za nadrz ędny (główny). Strategia uwzgl ędnia tak że hierarchizacj ę poszczególnych działań i problemów według stopnia ich wa żno ści, co ma znaczenie w przypadku ich kolizji. Okre śla te ż priorytety, co warunkuje skuteczno ść wykorzystania posiadanych środków i zasobów. Wskazanie najwa żniejszych problemów daje podstaw ę do wykorzystania ustale ń strategii jako narz ędzia koordynacji działań samorz ądu województwa i ich integracji wokół realizacji najwa żniejszych dla regionu celów. Istot ą strategii jest wskazanie celów rozwojowych, których realizacja zapewni utrzymanie trwałego rozwoju. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku dotyczy wszystkich uczestników życia społeczno-gospodarczego regionu. Wskazuje działania, które nale ży realizowa ć, aby osi ągn ąć przyj ęte cele rozwojowe. Cele rozwojowe podporz ądkowane s ą wizji województwa: Mazowsze to region spójny terytorialnie, innowacyjny z wysokim wzrostem gospodarczym i bardzo dobrymi warunkami życia jego mieszka ńców. Z uwagi na du że zróżnicowanie przestrzenne rozwoju województwa mazowieckiego, konieczne jest prowadzenie polityki zmniejszaj ącej te dysproporcje. Nadrz ędnym (głównym) celem Strategii jest: Z mniejszenie dysproporcji rozwoju w województwie mazowieckim, wzrost znaczenia Obszaru Metropolitalnego Warszawy w Europie. Osi ągni ęcie tego celu będzie mo żliwe poprzez przyspieszenie wzrostu gospodarczego, generowanego przez rozwój produkcji i przemysłu ukierunkowanego na eksport, szczególnie w bran ży średniozaawansowanych i zaawansowanych technologii.

Liw, marzec 2017 r. 21

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Cel główny wynikaj ący z wizji województwa jest mo żliwy do osi ągni ęcia poprzez realizacj ę działań priorytetowego celu strategicznego, wzmacnianego działaniami podporz ądkowanymi celom strategicznym oraz ramowym celom strategicznym. Wyodr ębniono sze ść obszarów tematycznych: gospodarka, ze szczególnym uwzgl ędnieniem przemysłu i produkcji (priorytetowy cel strategiczny), przestrze ń i transport, społecze ństwo, środowisko i energetyka oraz kultura i dziedzictwo. W dalszej cz ęś ci dokumentu omówiono diagnoz ę sytuacji społeczno-gospodarczej i potencjał województwa mazowieckiego, wyodr ębniaj ąc kultur ę i dziedzictwo. Zawarto informacje o ró żnych grupach zabytków a nast ępnie dokonano analizy SWOT, w której wśród mocnych stron wymieniono: • bogate zasoby dziedzictwa kulturowego, m.in. zamki, pałace, dwory, zabytki militarne i miejsca pami ęci narodowej • bogate i ró żnorodne tradycje kulturowe • liczne podmioty prowadz ące działalno ść kulturaln ą, w tym instytucje krajowe • du ży ruch turystyczny w skali kraju, w tym zwłaszcza w Warszawie • liczne imprezy kulturalne • wysoka w stosunku do krajowej aktywno ść społeczna w zakresie opieki i ochrony warto ści kulturowych. Wśród słabych stron wymieniono m. in.: • niskie poczucie to żsamo ści regionalnej • zły stan techniczny obiektów zabytkowych • niewystarczaj ący poziom informacji i promocji turystycznej regionu • niski poziom cyfryzacji zabytków i utrudniony dost ęp do materiałów i baz danych z tego zakresu • niewystarczaj ąca i nierównomiernie rozmieszczona baza turystyczna. Wśród szans wymieniono, m.in.: • wzrost znaczenia turystyki w gospodarce krajowej i tworzeniu PKB • rozszerzenie edukacji społecznej zwi ązanej z ochron ą i opiek ą nad zabytkami • wprowadzanie i upowszechnianie nowych technologii informacyjnych w dziedzinie kultury i turystyki • zwi ększenie zainteresowania turystyk ą w regionie w wyniku organizacji wydarze ń kulturalnych i sportowych o charakterze mi ędzynarodowym. Wśród zagro żeń wymieniono, m. in.: • niewystarczaj ący poziom finansowania kultury • brak skutecznych ram prawnych w zakresie rewitalizacji oraz ochrony i opieki nad zabytkami • brak współpracy władz na ró żnych poziomach administracji w zakresie ochrony i promocji dziedzictwa kulturowego

Liw, marzec 2017 r. 22

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• słaba promocja kultury w kraju i zagranic ą. W dalszej cz ęś ci Strategii stwierdzono, że osi ągni ęcie celu ramowego, jakim jest: Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jako ści życia, będzie wymaga ć realizacji działań w kierunku: • Wykorzystania walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego do zwi ększenia atrakcyjno ści turystycznej regionu; • Kreowania miast jako centrów aktywno ści kulturalnej; • Wspierania rozwoju przemysłu kreatywnego; • Wykorzystania dziedzictwa kulturowego w działalności gospodarczej; • Upowszechnianie kultury i twórczo ści. W uszczegółowionych kierunkach działa ń, w ramach upowszechniania kultury i twórczo ści, podkre ślono, że wskazana jest cyfryzacja zasobów dziedzictwa kulturowego w celu ich standaryzacji i zwi ększenia dost ępno ści. Skuteczno ść wdra żania i realizacji celów okre ślonych w Strategii rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku będzie podlegała monitorowaniu i ewaluacji. Monitorowanie i ewaluacja wska źników realizacji Strategii ma na celu weryfikacj ę skuteczno ści działalno ści Samorz ądu Województwa Mazowieckiego. Za monitorowanie odpowiedzialne b ędzie Mazowieckie Biuro Planowania Regionalnego w Warszawie. Co najmniej raz w roku wydawany b ędzie raport z realizacji Strategii, zawieraj ący ocen ę działalno ści Samorz ądu Województwa Mazowieckiego w zakresie realizacji Strategii. Program opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zbie żny z jednym z sze ściu obszarów tematycznych, jakim jest: Kultura i dziedzictwo oraz celem ramowym: Wykorzystanie potencjału kultury i dziedzictwa kulturowego oraz walorów środowiska przyrodniczego dla rozwoju gospodarczego regionu i poprawy jako ści życia, który b ędzie wymaga ć realizacji działań w kierunku: • Wykorzystania walorów środowiska przyrodniczego oraz potencjału dziedzictwa kulturowego do zwi ększenia atrakcyjno ści turystycznej regionu; • Wykorzystania dziedzictwa kulturowego w działalności gospodarczej; • Upowszechnianie kultury i twórczo ści.

4.2.2 Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego 2014.

Projekt aktualizacji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego przyj ął Zarz ąd Województwa Mazowieckiego w dniu 11 czerwca 2013 r. Natomiast Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego został przyj ęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego Uchwał ą 180/14 w dniu 7 lipca 2014 r. Okre śla on podstawowe elementy układu przestrzennego, ich zró żnicowanie i wzajemne

Liw, marzec 2017 r. 23

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 relacje. Formułuje kierunki polityki przestrzennej, które wraz z uwarunkowaniami przestrzennymi uwzgl ędnia si ę w programach rozwoju i programach operacyjnych województwa. Plan jest elementem regionalnego planowania strategicznego; jego ustalenia stanowi ą transpozycj ę na układ przestrzenny ustale ń Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego . W systemie planowania przestrzennego pełni on funkcj ę koordynacyjn ą mi ędzy planowaniem krajowym, a planowaniem miejscowym.

Celem Planu jest okre ślenie polityki przestrzennej dla województwa mazowieckiego, polegaj ącej na: • rozmieszczeniu w przestrzeni inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym zgodnie z kierunkami polityki przestrzennej w oparciu o cele i zasady zagospodarowania przestrzennego województwa; • ukierunkowaniu działa ń dotycz ących rozwoju gospodarczego, post ępu cywilizacyjnego, kultury i ochrony środowiska, poprzez uwzgl ędnianie uwarunkowa ń, szans i zagro żeń wynikaj ących ze zró żnicowanych cech przestrzeni województwa; • wpływaniu na zachowania przestrzenne podmiotów gospodaruj ących w przestrzeni, tak aby były one zgodne z ogólnymi celami rozwoju województwa. Plan przyjmuje ustrojow ą zasad ę zrównowa żonego rozwoju województwa, rozumianego jako taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym nast ępuje proces integrowania działa ń politycznych, gospodarczych i społecznych z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwało ści podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania podstawowych potrzeb zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokole ń. Mi ędzy innymi w śród wielu zasad przyj ęto: zasad ę komplementarno ści ochrony warto ści przyrodniczych, kulturowych i krajobrazu polegająca na tworzeniu pasm przyrodniczo-kulturowych. W dokumencie stwierdzono, że ochrona dziedzictwa kulturowego jest cz ęś ci ą procesu kształtowania zrównowa żonego rozwoju, ładu przestrzennego w województwie i to żsamo ści kulturowej. Ustalenia Zintegrowanej polityki opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego i dóbr kultury współczesnej obejmuj ą: • zarz ądzanie zasobami dziedzictwa, ochron ę i eksponowanie przestrzennych świadectw dziedzictwa, zwłaszcza najbardziej warto ściowych zespołów i obiektów słu żą cych identyfikacji i promocji przestrzeni kulturowej regionu; • kształtowanie walorów krajobrazowych województwa oraz ochron ę przestrzeni posiadaj ących unikatowe lub specyficzne dla regionu walory krajobrazowe; • zachowanie ró żnorodno ści kulturowej województwa, kształtowanie to żsamo ści regionalnej i historycznej oraz zapewnienie dost ępno ści do zasobów dziedzictwa zgodnie z zasadami zrównowa żonego rozwoju. W zakresie polityki opieki i ochrony dziedzictwa kulturowego i dóbr kultury współczesnej

Liw, marzec 2017 r. 24

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Plan ustala: 1) Zachowanie ci ągło ści dziedzictwa kulturowego regionu mi.in. poprzez: • ochron ę i przywracanie warto ści dziedzictwa materialnego o wyrazistej to żsamo ści, w tym rewitalizacj ę i rewaloryzacj ę zdegradowanych obiektów i obszarów historycznych, a zwłaszcza architektury drewnianej, dworskiej, poprzemysłowej, obiektów budownictwa obronnego; • eksponowanie w strukturze przestrzennej najcenniejszych zasobów dziedzictwa regionu; • kształtowanie i ochron ę systemu krajobrazów kulturowych zachowuj ących to żsamo ść kulturow ą i walory tradycyjnego krajobrazu; • ochron ę i kształtowanie struktur przestrzennych historycznych miast i wsi poprzez ochron ę panoram i eksponowanie w sylwetach miejscowo ści dominant architektonicznych oraz kształtowanie przestrzeni publicznych w nawi ązaniu do tradycji miejsca; • rewitalizacj ę i zabezpieczenie obiektów i układów przestrzennych; • ochron ę dziedzictwa archeologicznego; • ochron ę miejsc zwi ązanych z walkami narodowo-wyzwole ńczymi; • ochron ę i rozbudow ę muzeów; • zachowanie ró żnorodno ści kulturowej regionu: piel ęgnowanie tradycji i lokalnego folkloru w powi ązaniu z zasobami dziedzictwa materialnego, identyfikacj ę oraz rozwój tradycyjnych form działalno ści gospodarczej, upowszechnianie „gin ących zawodów”; ochron ę miejsc kultu religijnego; • popularyzacj ę i zwi ększanie dost ępno ści do zasobów dziedzictwa, w tym wprowadzanie nowych form zwiedzania zabytków, wykorzystanie nowych technologii (digitalizacja zasobów); • identyfikacj ę dóbr kultury współczesnej o charakterze ponadlokalnym i ich ochron ę poprzez ustalenia planów miejscowych. 2) Umiej ętne zarz ądzanie zasobami dziedzictwa kulturowego, m.in. poprzez : • kształtowanie pasm przyrodniczo-kulturowych, wykorzystanie sieci miast historycznych oraz atrakcji krajobrazowo-architektonicznych dla wyznaczania szlaków turystyki kulturowej; • kreowanie produktów turystyki kulturowej w oparciu o tradycje historyczne, w tym kultury i sztuki ludowej, tradycje ziemia ńskie, tradycje rycerskie, religijne; • tworzenie szlaków kulturowych wielkich artystów (znanych osobisto ści) Mazowsza np. malarzy, rze źbiarzy, pisarzy; • adaptacj ę obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych;

Liw, marzec 2017 r. 25

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• zagospodarowanie i udost ępnianie stanowisk archeologicznych posiadaj ących czyteln ą form ę krajobrazow ą w celach dydaktycznych, naukowych i turystycznych; • tworzenie płaszczyzn współpracy mi ędzyregionalnej w zakresie zachowania i wykorzystania zasobów dziedzictwa kulturowego (tradycji historycznych, śladów osadnictwa, dziedzictwa kultury ludowej) dla rozwoju produktów turystyki kulturowej. 3) Kształtowanie to żsamo ści regionalnej i budowanie klimatu społecznej akceptacji dla ochrony zasobów dziedzictwa kulturowego m.in. poprzez: • kreowanie o środków budowania to żsamo ści kulturowej regionu; • stymulowanie partycypacji społecznej w podejmowaniu działa ń dotycz ących zarz ądzania dziedzictwem kulturowym i słu żą cych ochronie obiektów zabytkowych oraz promowanie najlepszych przykładów takich działa ń; • propagowanie korzy ści płyn ących z dziedzictwa i krajobrazu kulturowego oraz zachowania typowych dla regionu form budownictwa tradycyjnego; • wspieranie działalno ści stowarzysze ń działaj ących w obszarze ochrony dziedzictwa kulturowego regionu. W ustaleniach dotycz ące środowiska przyrodniczego, ochrony krajobrazu i środowiska kulturowego, w zakresie dziedzictwa kulturowego i jego ochrony – wyznaczone zostały nast ępuj ące główne kierunki działa ń: • wyodr ębnienie w Planie obszarów „ochrony krajobrazów kulturowych”; • okre ślenie potencjału rozwojowego zwi ązanego z zachowaniem warto ściowych elementów środowiska kulturowego (obiektów, struktur przestrzennych, krajobrazów kulturowych) oraz wskazanie przestrzeni mog ących pełni ć funkcje symboliczne i identyfikacyjne; • wzmacnianie i eksponowanie funkcji symbolicznych o znaczeniu krajowym i mi ędzynarodowym oraz rewitalizacja i adaptacja historycznych i zabytkowych obiektów głównie na cele kulturowe; • zachowywanie tradycyjnych wzorców zabudowy; • ochrona i rewaloryzacja zachowanych obiektów zabytkowych i zespołów ruralistycznych. W dalszej cz ęś ci dokumentu stwierdzono, że podstawowym zagro żeniem historycznych centrów miast i wsi jest nadmierna presja urbanistyczna oraz sposób zagospodarowania i kształtowanie nowej zabudowy w sposób obcy dla tradycji i to żsamo ści miejsc. Podstaw ę procesu budowania to żsamo ści regionalnej w województwie stanowi ró żnorodno ść kulturowa regionu i wzmocnienie to żsamo ści lokalnych, religijnych, etnicznych. Wa żnym działaniem staje si ę kreowanie sieci o środków osadzonych w środowiskach lokalnych.

Liw, marzec 2017 r. 26

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Problematyka zwi ązana z ochron ą dziedzictw kulturowego zawarta w Programie opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zbie żna z wieloma ustaleniami planu zagospodarowania przestrzennego Województwa Mazowieckiego, m. in. z przedstawionymi ni żej: • ochron ę i przywracanie warto ści dziedzictwa materialnego o wyrazistej to żsamo ści, w tym rewitalizacj ę i rewaloryzacj ę zdegradowanych obiektów i obszarów historycznych, a zwłaszcza architektury drewnianej, dworskiej, obiektów budownictwa obronnego; • eksponowanie w strukturze przestrzennej najcenniejszych zasobów dziedzictwa regionu • ochron ę dziedzictwa archeologicznego; • adaptacj ę obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych; • kreowanie o środków budowania to żsamo ści kulturowej regionu.

4.2.3. Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015.

Wojewódzki Program Opieki nad Zabytkami na lata 2012-2015 został opracowany przez Zespół powołany przez Marszałka Województwa Mazowieckiego Zarz ądzeniami nr 43/11 i 98/11. Dokument przyj ął Sejmik Województwa Mazowieckiego uchwał ą nr 42/12 z dnia 12.03.2012 r. Zało żeniem strategicznym programu jest: Zachowanie regionalnej przestrzeni kulturowej i kultywowanie tradycji jako podstawy budowania to żsamo ści kulturowej regionu i kształtowania postaw społecznych w sferze opieki nad zabytkami oraz wykorzystania dziedzictwa dla rozwoju regionu. W ramach programu okre ślono cztery cele operacyjne, oraz szereg konkretnych zada ń przypisanych poszczególnym działaniom. Cele operacyjne i kierunki działa ń: 1) Ochrona i zachowanie materialnego i niematerialnego dziedzictwa regionu • ochrona zabytków ruchomych, • ochrona zabytków nieruchomych, • ochrona zabytków archeologicznych, • ochrona, dokumentacja i popularyzacja zasobów o szczególnej warto ści decyduj ących o specyfice regionu (najcenniejszych i charakterystycznych), • ochrona i kreowanie krajobrazów kulturowych zachowuj ących to żsamo ść kulturow ą i walory krajobrazowe, w tym komponowanych ci ągów zieleni, • kształtowanie i ochrona przestrzeni historycznych miast i wsi, • rewitalizacja historycznych o środków życia kulturalnego,

Liw, marzec 2017 r. 27

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• piel ęgnowanie tradycji i lokalnego folkloru w powi ązaniu z zasobami dziedzictwa materialnego, • popularyzacja i zwi ększanie dost ępno ści do zasobów dziedzictwa 2) Kształtowanie to żsamo ści regionalnej. • utrwalanie i kształtowanie świadomo ści mieszka ńców o historii i zasobach dziedzictwa kulturowego, w tym regionalnego i lokalnego oraz budowanie i piel ęgnowanie wra żliwo ści na bogactwo przestrzeni kulturowej, • kształtowanie regionalnej dumy w oparciu o zabytki architektury i budownictwa, • krajobraz kulturowy, wydarzenia historyczne oraz działalno ść wybitnych osób, • wykorzystanie pami ęci historycznej i zasobów dziedzictwa do integracji mieszka ńców i stymulowania rozwoju - tworzenie przestrzennych ci ągów inicjatyw, • kreowanie o środków budowania to żsamo ści kulturowej regionu (w ramach pasm turystyczno-kulturowych), • promocja walorów kulturowych regionu. 3) Wzrost społecznej akceptacji dla zasobów dziedzictwa kulturowego regionu. • stymulowanie działa ń słu żą cych ochronie obiektów zabytkowych i promowanie najlepszych przykładów takich działa ń, • edukacja społecze ństwa w zakresie praw i obowi ązków dotycz ących opieki nad zabytkami, • stymulowanie i intensyfikacja współpracy pomi ędzy sektorem publicznym, prywatnym i pozarz ądowym w działaniach na rzecz edukacji, promocji, podniesienia świadomo ści o zasobach i potrzebie zachowania dziedzictwa regionu. 4) Efektywne zarz ądzanie zasobami dziedzictwa kulturowego regionu oraz kreowanie pasm turystyczno-kulturowych. • wspieranie podmiotów posiadaj ących w swoich zasobach znaczn ą liczb ę za bytków w działaniach słu żą cych efektywnemu zarz ądzaniu obiektami zabytkowymi, • stymulowanie wykorzystania dziedzictwa kulturowego w obszarze przemysłów kultury i czasu wolnego, • kształtowanie pasm turystyczno-kulturowych, • kreowanie produktów turystyki kulturowej w parciu o tradycje historyczne, • wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju lokalnego i regionalnego poprzez organizacj ę wydarze ń kulturalno-historycznych w miejscach zabytkowych, • adaptacja obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych, • propagowanie korzy ści płyn ących z wykorzystania dziedzictwa i krajobrazu kulturowego dla rozwoju regionalnego i lokalnego.

Liw, marzec 2017 r. 28

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Program opieki nad zabytkami gminy Liw Lacka na lata 2017 – 2020, ści śle nawi ązuje do zało żenia strategicznego programu oraz celów operacyjnych i zada ń Wojewódzkiego programu opieki nad zabytkami na lata 2012-2015. Zostały tu wymienione takie zadania, jak: • ochrona zabytków nieruchomych, • ochrona zabytków archeologicznych, • ochrona i kreowanie krajobrazów kulturowych zachowuj ących to żsamo ść kulturow ą i walory krajobrazowe, w tym komponowanych ci ągów zieleni, • rewitalizacja historycznych o środków życia kulturalnego, • popularyzacja i zwi ększanie dost ępno ści do zasobów dziedzictwa • wykorzystanie dziedzictwa kulturowego dla rozwoju lokalnego i regionalnego poprzez organizacj ę wydarze ń kulturalno-historycznych w miejscach zabytkowych, • adaptacja obiektów zabytkowych dla współczesnych funkcji kulturalnych, turystycznych i edukacyjnych.

4.2.4. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata 2014 – 2020.

Niniejszy dokument został opracowany na podstawie pakietu legislacyjnego dla polityki spójno ści na lata 2014-2020, przedstawionego przez Komisj ę Europejsk ą w 2011 r. oraz dokumentów europejskich i krajowych o charakterze strategicznym (Strategia Europa 2020, Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju Polska 2030, Strategia Rozwoju Kraju Polska 2020 wraz z 9 strategiami horyzontalnymi). Podstaw ą do wyznaczenia obszarów wsparcia dla dwufunduszowego Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Mazowieckiego na lata 2014 - 2020 jest przede wszystkim Strategia Rozwoju Województwa Mazowieckiego do 2030 r. Innowacyjne Mazowsze, a tak że ustalenia przyj ęte w projekcie aktualizacji Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego. RPO WM 2014-2020, którego głównym celem jest inteligentny, zrównowa żony rozwój zwi ększaj ący spójno ść społeczn ą i terytorialn ą przy wykorzystaniu potencjału mazowieckiego rynku pracy, stanowi narz ędzie realizacji polityki rozwoju prowadzonej przez Samorz ąd Województwa Mazowieckiego. Dokument uwzgl ędnia cele tematyczne zdefiniowane przez Komisj ę Europejsk ą oraz odpowiada na zidentyfikowane wyzwania regionu w zakresie stymulowania rozwoju społecznego i gospodarczego, w powi ązaniu z celami nakre ślonymi przez Strategi ę Europa 2020.

Omawiaj ąc sfer ę kultury, w dokumencie stwierdza si ę, że na Mazowszu znajduj ą si ę obszary uznane za pomniki historii oraz wpisane na List ę Światowego Dziedzictwa UNESCO. W regionie ulokowane s ą 24 miasta historyczne oraz wiele interesuj ących zamków (14), pałaców (155) i dworów (345). Ogółem w rejestrze zabytków nieruchomych

Liw, marzec 2017 r. 29

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 znajduje si ę 6757 obiektów (trzecie miejsce w Polsce), jednak że jego szczegółowa weryfikacja wykazała, że 124 z nich ju ż nie istnieje, 118 jest zagro żonych, a 29 utraciło swoj ą warto ść . Wa żnym atutem Mazowsza jest Warszawa, naturalnie generuj ąca ruch turystyczny, który dzi ęki bogatej ofercie kulturalnej jest dystrybuowany na cały region. Jednak dysproporcje w rozwoju gospodarczym mi ędzy Warszaw ą a reszt ą województwa znajduj ą odzwierciedlenie w zró żnicowanym stopniu rozwoju infrastruktury turystycznej i kulturowej. W skali kraju województwo przoduje co do liczby instytucji kultury: 116 muzeów, 37 teatrów i instytucji muzycznych, 57 galerii i salonów sztuki, 256 o środków kultury, 986 bibliotek, 59 kin stałych. Jednocze śnie z uwagi na fakt, i ż jest to region o najwi ększej liczbie ludno ści, imponuj ący współczynnik instytucji kultury w przeliczeniu na 1 mieszkańca, charakteryzuje si ę nisk ą dost ępno ści ą do ró żnych form kultury i sytuuje Mazowsze daleko za innymi województwami. Dost ęp do instytucji kultury i prezentowanej przez nie oferty rozło żony jest w województwie nierównomiernie. Sektor kultury oraz sektor turystyki nie s ą dominuj ącymi rynkami zatrudnienia w skali województwa (3,4 % pracuj ących ogółem - pi ąta pozycja w kraju). W 2010 roku w regionie zarejestrowanych było około 10 tysi ęcy przedsi ębiorstw z obszaru kultury, rozrywki i rekreacji, czyli blisko 13% liczby przedsi ębiorstw w kraju oraz 11% przedsi ębiorstw zwi ązanych z turystyk ą (usługi noclegowe i gastronomiczne) i ok. 20% wszystkich biur podró ży w Polsce. Niemniej, licznie wyst ępuj ące dobra kulturowe, stanowi ą istotny potencjał dla dalszego gospodarczego rozwoju regionu. W dokumencie sformułowano cel tematyczny: • zachowanie i ochrona środowiska naturalnego oraz promowanie efektywnego gospodarowania zasobami. W celu tym wyodr ębniono priorytet inwestycyjny: • zachowanie, ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego. Program opieki nad zabytkami Gminy Liw na lata 2017 – 2020, jest zgodny z Regionalnym Programem Operacyjnym Województwa Mazowieckiego na lata 2014 – 2020, w zakresie priorytetu inwestycyjnego: zachowanie, ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego.

4.2.5. Strategia Rozwoju Powiatu Węgrowskiego na lata 2016 – 2020.

W/w Strategia została przyj ęta Uchwał ą Nr XII/116/2015 Rady Powiatu Węgrowskiego z dnia 30 grudnia 2015 r. Strategia rozwoju powiatu w ęgrowskiego na lata 2016-2020 jest podstawowym dokumentem, okre ślaj ącym obszary, cele i kierunki interwencji polityki rozwoju prowadzonej przez Powiat. Strategia swym zakresem obejmuje potrzeby i oczekiwania całej wspólnoty powiatowej, promuj ąc współprac ę pomi ędzy samorz ądem Powiatu, samorz ądami gmin,

Liw, marzec 2017 r. 30

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 sektorem gospodarczym, organizacjami pozarz ądowymi i innymi instytucjami, które maj ą istotny wpływ na realizacj ę celów i kierunków interwencji w niej zawartych. W wyodr ębnionym Obszarze II. Turystyka i dziedzictwo kulturowe obok walorów przyrodniczo-krajobrazowych omówiono wyst ępuj ące na terenie powiatu zabytki, w tym z obszaru gminy Liw. Wymieniono m.in. zabytki z takich miejscowo ści jak:, Liw, Starawie ś, Jartypory. W cz ęś ci programuj ąco - strategicznej dokonano analizy SWOT, m.in. dla Obszaru II. Turystyka i dziedzictwo kulturowe. W obszarze tym wśród słabych stron wymieniono: • niskie nakłady na ochron ę zabytków oraz zły ich stan, • niskie środki finansowe na renowacj ę zabytków. W Strategii Rozwoju Powiatu W ęgrowskiego sformułowano kilka celów operacyjnych, z których trzy dotycz ą sfery dziedzictwa kulturowego: 1. Cel operacyjny 2.1. Budowa spójnej oferty turystycznej i kulturowej powiatu węgrowskiego. b) wydarzenia kulturowe (kultywowanie tradycji rycerskich, gin ące zawody, zabytki architektury, architektura drewniana, itp.) 2. Cel operacyjny 2.2 Rozwój infrastruktury turystycznej i kulturowej d) ochrona i modernizacja zabytkowych kapliczek oraz zabytkowych nagrobków osób zasłu żonych dla lokalnej społeczno ści. 3. Cel operacyjny 2.3 Ochrona krajobrazu kulturowego i dziedzictwa. c) wspieranie działa ń w zakresie rewitalizacji obiektów. Strategia post ępowania: Wa żnym działaniem w tym zakresie jest inwestowanie mieszka ńców we własne zasoby zabytkowe i kulturowe, wł ączaj ąc je do obiegu turystycznego w postaci punktów gastronomicznych, galerii, wystaw i innych atrakcji, dlatego realizacja działa ń w tym zakresie powinna mie ć charakter efektywnego i racjonalnego zarz ądzania kultur ą, zasobami dziedzictwa kulturowego oraz przyrodniczego. Oznacza to podejmowanie przedsi ęwzi ęć , których celem b ędzie nie kompleksowa ochrona i zachowanie zasobów dziedzictwa kulturowego. Działania te powinny umo żliwi ć pełne wykorzystanie walorów przyrodniczych i kulturowych Powiatu.

4.2.6. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu W ęgrowskiego, obejmuj ący lata 2012- 2015 z perspektyw ą na lata 2016 - 2019.

Pierwszy Program Ochrony Środowiska dla Powiatu W ęgrowskiego, obejmuj ący lata 2004 - 2011 uchwalony został przez Rad ę Powiatu W ęgrowskiego Uchwał ą Nr XVI/112//2004 z dnia 23.06.2004 r. W 2007 roku wykonano „Raport z realizacji Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu W ęgrowskiego lata 2004 – 2006. Niniejszy Program sporz ądzony jest na lata 2012-2015 z uwzgl ędnieniem czterech kolejnych 2016 - 2019.

Liw, marzec 2017 r. 31

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Celem sporz ądzenia Programu jest realizacja wyznaczonych zada ń na lata 2012 – 2015 z perspektyw ą na lata 2016 - 2019, ustalenie nowych priorytetów i kierunków działa ń zwi ązanych z tematyk ą ochrony środowiska. Jego realizacja za ś ma doprowadzi ć do poprawy stanu środowiska, wspomóc w efektywnym nim zarz ądzaniu oraz zapewni ć skuteczne mechanizmy chroni ące środowisko naturalne przed degradacj ą, zgodnie z zało żeniami i priorytetami polityki ekologicznej pa ństwa. Nadrz ędnym, długoterminowym celem Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Węgrowskiego jest: „Poprawa stanu środowiska naturalnego poprzez ograniczenie negatywnego wpływu działalno ści człowieka i racjonalne korzystanie z zasobów przyrody”. Program składa si ę z trzech zasadniczych cz ęś ci. W pierwszej dokonano szczegółow ą analiz ę, która zawiera opis aktualnego stanu powiatu w zakresie ochrony środowiska oraz okre ślono jego podstawowe problemy, w drugiej przedstawiono strategi ę podejmowanych działa ń, w trzeciej za ś wskazano źródła finansowania projektów obejmuj ących ochron ę środowiska. W dokumencie omówiono liczne obszary i obiekty przyrodniczo cenne, obj ęte ochron ą prawn ą. Ł ączna powierzchnia wszystkich form ochrony przyrody wynosi 46 375,9 ha, zajmuj ąc na terenie tego powiatu 38 % jego powierzchni. Najwi ększy teren, bo a ż 77 % chronionego obszaru zajmuje Nadbu żański Park Krajobrazowy. Siedlecko - Węgrowski Obszar Chronionego Krajobrazu stanowi 22,4 %. W powiecie w ęgrowskim wydzielono 6 rezerwatów przyrody oraz liczne u żytki ekologiczne Liczba pomników przyrody na terenie powiatu wynosi 197 szt. Dodatkowo Powiat w ęgrowski poło żony jest na obszarze funkcjonalnym „Zielone Płuca Polski”. W obszarze terytorialnego zasi ęgu powiatu węgrowskiego znajduj ą si ę sze ść obszarów Natura 2000.

5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Strategiczne cele polityki gminy w zakresie opieki nad zabytkami

5.1.1. Strategia rozwoju i promocji turystyki w W ęgrowie i gminie Liw do 2015 r.

Strategia rozwoju turystyki w W ęgrowie i gminie Liw jest dokumentem o charakterze lokalnym. Dotyczy ona przede wszystkim obszarów i zagadnie ń, które mog ą podlega ć skutecznej interwencji publicznej na poziomie gminnym, b ądź te ż wymagaj ą współpracy ró żnych miejscowych podmiotów. Zakres rzeczowy strategii obejmuje: • analiz ę potencjału turystycznego W ęgrowa i gminy Liw wraz z jego podstawami środowiskowymi oraz uwarunkowaniami społeczno-gospodarczymi (cz ęść II dokumentu);

Liw, marzec 2017 r. 32

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• wła ściw ą strategi ę rozwoju i promocji turystyki, zawieraj ącą m.in. cele, zadania operacyjne i projekty wykonawcze; opis produktów turystycznych wraz z rynkami docelowymi; a tak że kierunki promocji turystycznej W ęgrowa i gminy Liw (cz ęść III dokumentu); • podsumowanie, w którym przedstawiono w syntetycznej formie wnioski ko ńcowe oraz rekomendacje wykonawcze dla władz obu gmin (cz ęść IV dokumentu). Zakres przestrzenny Strategii rozwoju turystyki w W ęgrowie i gminie Liw obj ął obie gminy w ich granicach administracyjnych. Horyzont czasowy wykonania zada ń strategicznych oraz osi ągni ęcia zało żonych celów został okre ślony do 2015 r., to jest do zako ńczenia realizacji projektów w ramach okresu programowania bud żetowego Unii Europejskiej, przewidzianego na lata 2007-2013, a zatem Strategia straciła sw ą aktualno ść .

5.1.2. Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Liw na lata 2014 – 2020

Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Liw na lata 2014 – 2020 r., została przyj ęta Uchwał ą Nr XXX/236/2014 Rady Gminy w Liwie z dnia 29 kwietnia 2014 r. Strategia pozwala na racjonalizacj ę lokalnej polityki społecznej poprzez okre ślenie misji oraz wyznaczenie celów strategicznych i działa ń, których wdro żenie powinno przyczyni ć si ę do rozwi ązania wyst ępuj ących problemów społecznych. W pocz ątkowej cz ęś ci strategii uj ęto podstawowe informacje na temat gminy oraz diagnoz ę sytuacji społecznej w gminie, która została przygotowana w oparciu o dane pozyskane z instytucji i organizacji działaj ących w gminie b ądź obejmuj ących zasi ęgiem działania jej mieszka ńców. Diagnoza została przeprowadzona w nast ępuj ących obszarach: Komunikacja i transport; Demografia; Gospodarka; Rynek pracy; Zasoby mieszkaniowe; Bezdomno ść ; Edukacja i wychowanie; Kultura; Sport i rekreacja; Zdrowie; Niepełnosprawno ść , Uzale żnienia i przemoc w rodzinie; Przest ępczo ść ; Pomoc społeczna i Organizacje pozarz ądowe. Odno śnie obszaru kultury podkre ślono wielk ą rol ę w działalno ści kulturalnej Muzeum Zbrojowni na Zamku w Liwie. „Muzeum b ędące placówk ą ponadlokaln ą mie ści si ę na Zamku – zespole zabytkowych budowli zło żonych z murowanego dworu barokowego, gotyckiej wie ży bramnej i zachowanych fragmentów murów obronnych zamku wzniesionego w pocz ątkach XV wieku. Muzeum organizuje wystawy malarstwa i grafiki (w mieszcz ącej si ę w wie ży bramnej galerii „Wie ża”), koncerty muzyki klasycznej i popularnej (w sali rycerskiej) oraz cykliczne imprezy plenerowe, w tym plenery malarskie. Z kolei na podzamczu organizowane s ą festyny archeologiczne – imprezy edukacyjno-artystyczne, których celem jest prezentacja historii i archeologii w formie przyst ępnej i ciekawej dla młodego odbiorcy. Uczestnicy festynu poznaj ą ró żne aspekty życia w dawnych czasach, m.in. poprzez pokazy walk, prezentacje ró żnych typów uzbrojenia, scenki rodzajowe, pokazy rzemiosła oraz

Liw, marzec 2017 r. 33

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 warsztaty interaktywne (warsztaty garncarskie, dziegciarstwo, rybactwo, produkcja papieru czerpanego, tkactwo, kowalstwo, bursztyniarstwo, mincerstwo). Tematyka festynów jest ró żnorodna. W ró żnych latach odbyły si ę festyny pn. „Rzym, czyli korzenie Europy”, „W mundurze Napoleona”, „Sagi Wikingów”, „Potop szwedzki”, „Z Liwa pod Grunwald, 1410- 2010”, „Hej, kto Polak na bagnety!” czy „Powrót do źródeł – Rzym staro żytny”. Zamek liwski jest tak że siedzib ą Bractwa Rycerskiego Ziemi Mazowieckiej i Podlaskiej, które wraz z Muzeum jest organizatorem Turnieju Rycerskiego „O Pier ście ń Ksi ęż nej Anny”. Bior ą w nim udział przedstawiciele bractw rycerskich z Polski i z zagranicy. Program imprezy jest urozmaicony; składaj ą si ę na niego m.in.: konkurs bojowy – pojedynki, walki zespołowe pi ęcioosobowych dru żyn, tzw. bohurt, turniej łuczniczy i kuszniczy, zapasy, wielobój rycerski, pokazy rycerzy konnych, a tak że koncerty, konkursy stroju średniowiecznego i pokazy ta ńca ognia. Najwi ększ ą atrakcj ą turniejów s ą inscenizacje bitew nawi ązuj ące do historii Zamku w Liwie, w których bierze jednocze śnie udział nawet 100 rycerzy. Z my ślą o widzach inscenizacji, których liczba w ci ągu dwóch dni imprezy si ęga 10.000 osób, organizowany jest tak że jarmark średniowieczny z rekwizytami średniowiecznymi (bro ń, stroje, biżuteria). W Liwie odbywa si ę równie ż zlot motocyklowy „Gryf Party”, którego organizatorem jest Klub Motocyklowy „Gryf z Siedlec”. Impreza ta przyci ąga u żytkowników, ale tak że sympatyków motocykli. Podczas zlotu odbywaj ą si ę m.in. parady z pochodniami, rajdy krajoznawcze „Szlakiem Doliny Liwca”, wystawy zabytków motoryzacji, pokazy rycerskie i pirotechniczne oraz koncerty muzyki. Mo żliwe jest tak że zwiedzanie zamku z przewodnikiem oraz nabycie gad żetów i odzie ży motocyklowej”. W dalszej cz ęś ci Strategii nie podejmowano zagadnie ń zwi ązanych z dziedzictwem kulturowym, a skupiono si ę na dogł ębnym opracowaniu kwestii w nast ępuj ących obszarach: 1. Bezrobocie, ubóstwo i bezdomno ść , 2. Rodzina, dzieci i młodzie ż, 3. Uzale żnienia i przemoc w rodzinie, 4. Staro ść i niepełnosprawno ść , 5. Kapitał społeczny i aktywno ść obywatelska.

5.1.3. Program Ochrony Środowiska dla Gminy Liw na lata 2016 – 2019 z perspektyw ą na lata 2020 – 2023.

Program Ochrony Środowiska dla Gminy Liw na lata 2016 – 2019 z perspektyw ą na lata 2020 – 2023, zgodnie z ustaw ą Prawo ochrony środowiska, okre śla cele i priorytety ekologiczne, poziomy celów długoterminowych, rodzaj działa ń proekologicznych wraz z ich harmonogramem, jak równie ż środki finansowe niezb ędne do osi ągni ęcia wyznaczonych celów. Dokument stanowi ć ma podstaw ę prawidłowej koordynacji działa ń na rzecz ochrony środowiska realizowanych na terenie Gminy Liw. Realizacja zało żeń Programu prowadzi ć będzie do polepszenia stanu środowiska na terenie Gminy przy jednoczesnym wypełnianiu postulatów koncepcji rozwoju zrównowa żonego, tj. umo żliwi ć ma Gminie długotrwały rozwój

Liw, marzec 2017 r. 34

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 przy uwzgl ędnianiu na równi z priorytetami ekonomicznymi i społecznymi - priorytetów środowiskowych. Realizacja poszczególnych celów środowiskowych, jak i przedstawionego celu nadrz ędnego b ędzie jednoznacznie weryfikowalna przy zastosowaniu zaproponowanych w Programie wska źników monitoringu. Dokument jest aktualizacj ą Programu Ochrony Środowiska dla Gminy Liw na lata 2004-2011. Nawi ązuje równie ż bezpo średnio do Programu Ochrony Środowiska dla Powiatu Węgrowskiego na lata 2012- 2015 z perspektyw ą na lata 2016-2019 oraz do Programu Ochrony Środowiska Województwa Mazowieckiego na lata 2011-2014 z uwzgl ędnieniem perspektywy do 2018 roku. Du żo miejsca w dokumencie po świecono turystyce. Stwierdzono, że Gmina Liw jest gmin ą atrakcyjn ą turystycznie ze wzgl ędu na bogate walory przyrodnicze i ukształtowanie powierzchni terenu, jak równie ż z powodu lokalnych atrakcji. Przez Gmin ę przebiega kilka interesuj ących szlaków turystycznych: • Szlak Rowerowy Natura - docelowym obiektem szlaku jest Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie. W sezonie letnim odbywa si ę tam wiele cyklicznych imprez, np. festyny archeologiczne, turnieje rycerskie czy zloty motocyklowe. • Szlak Doliny Liwca – jednym z punktów jest Liw z Zamkiem strzeg ącym niegdy ś granic mi ędzy Mazowszem a Podlasiem. Najpi ękniejsze krajobrazy i zakola doliny Liwca ogl ąda ć mo żna z Sowiej Góry. Cz ęść północna szlaku swój pocz ątek ma w Starejwsi, gdzie znajduje si ę zespół Pałacowo-Parkowy z XVII w. • Wielki Go ściniec Litewski - to trakt, który ł ączył dwie stolice Rzeczypospolitej Obojga Narodów: Warszaw ę i Wilno. Jedn ą z atrakcji tego długiego szlaku jest Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie. Aby odtworzy ć Wielki Go ściniec Litewski w formie szlaku turystycznego została zawi ązana Lokalna Organizacja Turystyczna „Wielki Go ściniec Litewski” skupiaj ąca zainteresowane podmioty. W ich planach jest oznaczenie trasy znakami turystycznymi. Zabytki wpisane do rejestru przez Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków znajduj ące si ę w Gminie Liw to: • Ko ściół rzymskokatolicki w Starejwsi • Zespół pałacowo - parkowy w Starejwsi • Ko ściół rzymskokatolicki w miejscowo ści Jarnice • Ko ściół rzymskokatolicki w miejscowo ści Liw • Zamek w miejscowo ści Liw • Zespół zabytków w miejscowo ści Liw (otoczenie zamku) • Ruchna (park) • Ruchna (dawna szkoła, obecnie przedszkole) • Zespół ko ścioła parafialnego w miejscowo ści Wyszków, tj. ko ściół i dwie wie że – dzwonnice • Kapliczka Św. Floriana w Wyszkowie • Kapliczka Św. Notburgi w Wyszkowie • Kapliczka Św. Jana Nepomucena w Wyszkowie. Mimo i ż przez teren Gminy przebiega kilka szlaków turystycznych, baza noclegowa nie jest zbytnio rozwini ęta. Na terenie Gminy Liw znajduje si ę kilkana ście obiektów noclegowych, głównie s ą to pokoje b ądź gospodarstwa agroturystyczne. Świadczy to o tym, że Gmina jest odwiedzana przez turystów głównie przejazdem, weekendowo, lub aby wypocz ąć na łonie natury, z dala od wielkomiejskiego szumu. Obiekty w Gminie nastawione

Liw, marzec 2017 r. 35

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 są na wypoczynek w ciszy, bez zgiełku towarzysz ącego miejscowo ściom typowo turystycznym.

5.1.4. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Liw.

W/w Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Liw, zostało przyj ęte Uchwał ą Nr VII/54/2011 Rady Gminy Liw z dnia 29 sierpnia 2011 r. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego Gminy Liw przedstawia uwarunkowania kulturowe w zakresie rozwoju przestrzennego gminy, jak równie ż stanowi podstawowy dokument reguluj ący procedur ę planistyczn ą w stosunku do obiektów wpisanych do rejestru zabytków województwa mazowieckiego, jak równie ż tych znajduj ących si ę w ewidencji wojewódzkiego konserwatora zabytków oraz Gminnej ewidencji Zabytków Gminy Liw. W kierunkach i zasadach ochrony warto ści kulturowych i krajobrazowych, wyznaczono nast ępuj ące strefy ochrony konserwatorskiej: Strefa "A"- pełnej ochrony historycznej struktury przestrzennej, obejmuje: Ko ściół parafialny pw. św. Leonarda w Liwie; Ko ściół parafialny pw. Św. Michała Archanioła w Starejwsi; Zespół ko ścioła parafialnego w Wyszkowie; Ko ściół par pw. św. Jakuba w Jarnicach; Kapliczka przydro żna z figur ą Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej w Jarnicach; Zespół zamku w Liwie; Kapliczka przydro żna z figur ą św. Notburgi w Wyszkowie; Kapliczka przydro żna z figur ą św. Jana Nepomucena w Wyszkowie. Wszelkie działania inwestycyjne w strefie „A” nale ży prowadzi ć w oparciu o przepisy szczególne. Strefa "B" - ochrony zachowanych elementów zabytkowych, obejmuje: Układ urbanistyczny miejscowo ści Liw; Układy ruralistyczne miejscowo ści: Jarnice, Jartypory, Ruchna, Starawie ś, Wyszków; Cmentarz parafialny w Wyszkowie; Zało żenie stawów w Starejwsi; Zespół folwarczny z gorzelni ą w Popielowie; Zespół dworski w Zaj ącu; Park pofolwarczny w Zaj ącu;.Strefa ta powinna podlega ć postulowanym rygorom: - wymaga si ę zachowania zasadniczych elementów historycznego rozplanowania, tj. utrzymania istniej ącej sieci dróg, alei, szpalerów osi widokowych i kompozycyjnych, - wymaga si ę zachowania pierwotnych podziałów parcelacyjnych, - zakazuje się wytyczania nowych publicznych ci ągów komunikacyjnych, - wszelkie działania inwestycyjne w tej strefie wymagaj ą opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Strefa „K” - ochrony krajobrazu, obejmuje: Teren pomi ędzy Liwem a Jarnicami; Teren przy parku pałacowym w Ruchnie; Teren przy parku pałacowym w Starejwsi. W strefie tej postuluje si ę: - zachowanie istniej ącego warto ściowego drzewostanu, - utrzymanie istniej ącego u żytkowania, - nie wprowadzanie zwartych nasadzeń wysok ą ro ślinno ści ą, - nie

Liw, marzec 2017 r. 36

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 lokalizowanie obiektów kubaturowych, - wszelkie działania inwestycyjne w tej strefie wymagaj ą opinii Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Strefa „E” – ochrony ekspozycji obiektu zabytkowego, obejmuje: Widok z drogi Węgrów - Liw w kierunku południowo-zachodnim na zamek w Liwie; Widok z drogi Warszawa - Dobre - Liw w kierunku wschodnim na zamek w Liwie. Strefa ta podlega nast ępuj ącym rygorom: - wprowadza si ę zakaz zwartych nasadze ń wysok ą ro ślinno ści ą, - zakazuje si ę wznoszenia wysokich obiektów kubaturowych, - wszelkie działania inwestycyjne w tej strefie wymagaj ą akceptacji wojewódzkiego konserwatora zabytków. Strefa „W” - ścisłej ochrony zabytków archeologicznych, obejmuje: Osada z okresu wpływów rzymskich w Jarnicach, nr rej. zab A-239/995 z dn.15.01.1973 r.; Cmentarzysko szkieletowe w obstawach kamiennych w Popowie, nr rej. zab A-848 z dn. 22.01.1970 r.; Cmentarzysko kurhanowe w Kucyku, nr rej zab. A-207/872 z dnia 30.11.1970 r.; Kurhan z okresu wpływów rzymskich w Liwie, AZP 54-75/56. Strefa ta podlega nast ępuj ącym rygorom: - wprowadza si ę zakaz prowadzenia prac inwestycyjnych zwi ązanych z naruszeniem powierzchni ziemi na gł ęboko ść przekraczaj ącą 30 cm. Strefa „OW” - po średniej ochrony zabytków archeologicznych obejmuje wszystkie stanowiska archeologiczne uj ęte w wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków, wymienione w cz ęś ci „Uwarunkowania” Strefa ta podlega nast ępuj ącym rygorom: - wszelkie prace inwestycyjne zwi ązane z naruszeniem powierzchni ziemi na gł ęboko ść przekraczaj ącą 30 cm nale ży prowadzi ć po wykonaniu archeologicznych bada ń wyprzedzaj ących lub pod nadzorem archeologicznym, po uzgodnieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Prace te nale ży finansowa ć zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami szczególnymi

5.1.5. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Liw obejmuj ący farm ę wiatrow ą „Jartypory” w obr ębie miejscowo ści Jartypory

W/w Miejscowy Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Liw obejmuj ący farm ę wiatrow ą „Jartypory” w obr ębie miejscowo ści Jartypory, został przyj ęty Uchwał ą Nr XV/120/12 Rady Gminy w Liwie z dnia 25 lipca 2012 r.

W rozdziale 3. Ustalenia w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków § 8, znalazł si ę zapis odnosz ący si ę do ochrony dziedzictwa kulturowego: 1. Obejmuje si ę ochron ą konserwatorsk ą stanowisko archeologiczne w granicach okre ślonych na rysunku planu oraz oznaczone symbolem „OW”. 2. Wszelkie prace inwestycyjne w granicach terenu o którym mowa w ust. 1 naruszaj ące powierzchni ę ziemi na gł ęboko ści poni żej 30 cm, nale ży prowadzi ć pod nadzorem archeologicznym, zgodnie z przepisami odr ębnymi. 3. Na pozostałym terenie obj ętym planem, w przypadku odkrycia podczas prac budowlanych lub robót ziemnych przedmiotów, co do których istnieje przypuszczenie, że s ą

Liw, marzec 2017 r. 37

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 one zabytkami, inwestor i wykonawca s ą zobowi ązani wstrzyma ć wszelkie prace budowlane i zawiadomi ć Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

5.1.6. Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Liw I etap obejmuj ący tras ę ruroci ągów do transportu ropy naftowej

W/w Miejscowy Plan zagospodarowania przestrzennego gminy Liw obejmuj ący tras ę ruroci ągów do transportu ropy naftowej zlokalizowany w obrębie miejscowo ści: Połazie, Zawady, Liw, Krypy, i Ruchna oraz stacji pomp ST2 Zawady we wsi Liw i stacji zasuw we wsi Krypy wraz z ustaleniem strefy bezpiecze ństwa, został przyj ęty Uchwał ą Nr XIII/83/03 Rady Gminy Liw z dnia 28 listopada 2003 r.

W rozdziale II, ust. 7. dokumentu zapisano, że przypadku stwierdzenia reliktów archeologicznych podczas budowy nale ży przerwa ć prowadzenie robót budowlanych i dalsze działania uzgodni ć z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, ponadto: 1) na terenach o których mowa w ust. 1 i oznaczonych na rysunku planu symbolami: TR5, TR7 i TR8, ustala si ę nast ępuj ące granice stref obserwacji archeologicznych: a) na terenie TR5 - wschodnia cz ęść tego terenu rozci ągaj ąca si ę od granicy geodezyjnej pomi ędzy działkami o numerach ewidencyjnych 743 i 744 do linii rozgraniczaj ącej drogi symbolu 2KDZ, b) na terenie TR7 - w cało ści ten teren, c) na terenie TR8 – zachodnia cz ęść tego terenu rozci ąga si ę do linii rozgraniczaj ącej drogi o symbolu IKDL, do granicy poło żonej w odległo ści 200 m mierzonej w kierunku wschodnim po osi projektowanego ruroci ągu (oznaczonego symbolem RP), przebiegaj ącej prostopadle do osi projektowanego ruroci ągu. 2) w granicach stref obserwacji archeologicznych obowi ązuj ą nast ępuj ące warunki zabudowy i zagospodarowania terenu: a) przed uzyskaniem pozwolenia na budow ę tras ę ruroci ągu nale ży uzgodni ć z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, b) wszelkie roboty budowlane i ziemne zwi ązane z naruszaniem ziemi poni żej 30 cm od współczesnej powierzchni u żytkowej, nale ży realizowa ć pod nadzorem archeologicznym c) w przypadku odkrycia reliktów dawnego osadnictwa, roboty budowlane nale ży wstrzyma ć do czasu wydania przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wła ściwego zarz ądzenia. Je żeli w ci ągu trzech dni roboczych od dnia zgłoszenia, wła ściwe zarz ądzenie nie zostanie wydane, roboty budowlane mo żna wznowi ć na dotychczasowych warunkach.

Liw, marzec 2017 r. 38

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy Liw

5.2.1. Archeologia

Na terenie gminy Liw spotykamy liczne ślady bytowania przedstawicieli ró żnych kultur i epok. Odkryte zostały tu osady, cmentarzyska, obozowiska, znaleziska lu źne, skarby. Na zakładanie osad najcz ęś ciej wybierano wydmy le żą ce nad rzekami lub małymi strumieniami. Do najciekawszych nale ży kompleks stanowisk staro żytnych w okolicach Jarnic, Jartypor, Liwa, Ruchny, Kucyka i Witanek. Najstarsze ślady osadnictwa na tym terenie datowane s ą na starsz ą epok ę kamienia, tj. na ok. 10 ty ś. p. n. e. Ludno ść w tym okresie w ędrowała za stadami reniferów, pozostawiaj ąc za sob ą krótkotrwale zamieszkiwane obozowiska. Ślady pobytu grup paleolitycznych łowców odkryte zostały na stan. 55-76/57 w Witankach, 54-75/64 w Liwie, oraz dwóch innych w Borzychach i Jarnicach. Okres neolitu reprezentuje kilkana ście stanowisk, co świadczy o znacznym wzro ście zaludnienia tych ziem. Najwi ęcej stanowisk z tego okresu odkryto w Jarnicach, Witankach, Starejwsi i Ruchnie. We wczesnej fazie epoki br ązu omawiany obszar zasiedlony został przez plemiona kultury trzcinieckiej. Ślady osadnictwa tej kultury zarejestrowano w Ruchnie na stanowisku 54-76/51. W pó źnym okresie epoki br ązu na interesuj ącym nas obszarze powstaj ą pierwsze osady kultury łu życkiej. Ślady pobytu jej ludno ści odnaleziono w okolicach Ruchny, gdzie zanotowano 2 stanowiska łu życkie: stan. 53-76/50 i 53-76/37; w Jartyporach stan. 53-76/43; oraz Krypach stan. 53-75/7. Na przełomie starszej epoki żelaza i okresu late ńskiego z kultury łu życkiej wyłoniła si ę tzw. kultura grobów kloszowych. Jej stanowiska zanotowano w Jartyporach i Ruchnie. Ślady otwartego osadnictwa wczesno średniowiecznego odkryto na kilkudziesi ęciu stanowiskach archeologicznych. Ich pozostało ści zarejestrowano m. in. w Kucyku, Witankch, Jarnicach, Wyszkowie, Liwe i To ńczy. Oprócz osad otwartych na terenie gminy zlokalizowane s ą dwa grodziska, w Liwie oraz Jarnicach (stanowisko Okop 54-75/31). Ośrodek administracyjny i militarny na zamku w Liwie sprzyjał w pó źnym średniowieczu dalszemu rozwojowi osadnictwa - w pó źnym średniowieczu w granicach gminy funkcjonowały ju ż co najmniej 53 osiedla skupione głównie wokół Liwa ale te ż Jarnic i Ruchny. Podczas prowadzonych w ostatnim czasie prac wykopaliskowych odkryto w Jartyporach cmentarzysko z V-III w. Przed Chrystusem. Fragmenty charakterystycznych naczy ń glinianych - popielnic i przykrywaj ących je wielkich „kloszy’’ – pochodz ą z tego okresu. W jamach wielu grobów z przełomu er napotkano na ułamki starszych glinianych naczy ń, by ć mo że wła śnie wówczas zniszczonych lub zagarni ętych razem z piaskiem z powierzchni wydmy. Wi ększo ść z nich to pochówki ciałopalne, zwykle jamowe. Szczątki ludzkie, zebrane ze stosu pogrzebowego, zsypywano razem z ego resztkami wprost do

Liw, marzec 2017 r. 39

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 wykopanej w ziemi jamy. Oprócz ko ści w grobach znaleziono pozostało ści ubiorów, w jakich zmarli byli spalani i fragmenty potłuczonych i przepalonych naczy ń glinianych. Odkryto te ż ułamki br ązowych sprz ączek i oku ć pasów, ułamki zapinek, stopione paciorki z kolorowego szkła, ułamki grzebieni z płytek rogowych, ł ączonych nitami z br ązu, prz ęś liki z gliny lub piaskowca. W kilku grobach znaleziono inne, rzadziej spotykane zabytki – ułamki szklanych naczy ń i żetonów do gry, przywiezionych z odległych terenów Cesarstwa Rzymskiego. Zgodnie z panuj ącymi w tym czasie regułami do grobów nie składano broni i narz ędzi, a wyroby z żelaza nale żały do wyj ątków. W Jartyporach odkryto te ż kilka grobów, w których zmarłych pochowano w innym obrz ądku – nie spalone ciała pogrzebano w gł ębokich, prostok ątnych jamach i zasypano pó źniej czystym piaskiem. Rewelacyjnym znaleziskiem jest wyci śni ęta w formie misa gliniana, tzw. „terra sigillata”, z wytłoczonym w kartuszu imieniem rzymskiego garncarza Statutusa, którego warsztat działał w Tabernae, we wschodniej Galii (obecnie Rheinzabern w Nadrenii), w 2 poł. II w. n. e. Jest to pierwsze naczynie z jego pracowni, zidentyfikowane poza granicami Imperium. Według opinii prowadz ących prace wykopaliskowe archeologów z Pa ństwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie, jartyporskie cmentarzysko w ówczesnym czasie nale żało do najwi ększych nie tylko w dolinie Liwca, ale na całym Mazowszu i Podlasiu. Warto te ż wspomnie ć o niezwykłym znalezisku, jakim jest skarb odkryty podczas niedawnych prac przy przebudowie drogi w Liwie. W garnku o szklistej, zielono-br ązowej polewie ukrytych było ponad 340 monet. Prawie wszystkie datowane na 2 poł. XVII wieku. Wśród nich wyró żniaj ą si ę monety z czasów króla Jana Kazimierza z roku 1660. Du żo jest pierwszych polskich srebrnych tynfów, zwanych od imienia toru ńskiego mincerza Andrzeja Tynfa. Wybijano je w trudnych dla Rzeczypospolitej Obojga Narodów czasach, po potopie szwedzkim. Miały obni żon ą zawarto ść srebra i napis po łacinie: „Warto ść tej monecie nadaje ocalenie ojczyzny, która warta jest wi ęcej od metalu”. Znaczna ilo ść artefaktów ze skarbu, to monety z podobizn ą m ęż czyzny z głow ą pełn ą loków i podpisem Fryderyka Wilhelma. S ą to orty i szóstaki bite przez pruskiego elektora, lennika Rzeczypospolitej, który w 2 poł. XVII wieku uniezale żnił si ę od Polski.

5.2.2. Osadnictwo

Tereny obecnej gminy Liw poło żone s ą w granicach historycznego Mazowsza oraz Podlasia i dlatego rozwój osadnictwa omówiony został na wymienionych krainach. Mazowsze Wschodnie i Podlasie było długo terenem typowo puszcza ńskim. Na wielu mapach historycznych wida ć, że teren obecnej gminy Liw oraz okolice porastały pot ęż ne kompleksy le śne. Jeszcze na mapie Kwatermistrzostwa z około 1839 r. widzimy, że poszczególne miejscowo ści obecnej gminy funkcjonowały jako osady le śne.

Liw, marzec 2017 r. 40

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Od wieku IX a ż po połow ę wieku XI rozwijało si ę na tych ziemiach osadnictwo mazowieckie. Przeludnione szlacht ą za ściankow ą Mazowsze Stare i Polne pr ędko stało si ę terenem emigracji ludno ści na s ąsiednie obszary, a przede wszystkim na północno- wschodnie Mazowsze, le żą ce po prawej stronie Wisły, zwane Mazowszem Le śnym. Rozci ągały si ę tu bezludne puszcze, które stopniowo zostawały zaludniane. Liw prawdopodobnie powstał w zaraniu naszych dziejów w wieku XI lub mo że nawet w X. Pierwsza wzmianka w pi śmiennictwie o Liwie pochodzi z 1304 roku. Poło żony na lewym brzegu rzeki Liwiec graniczył z Podlasiem. Na Podlasie zapuszczało si ę w celach rabunkowych plemi ę Jad źwingów, zamieszkałe na wschód od Wielkich Jezior Mazurskich (dzisiejsza Litwa), które nie miało własnej pa ństwowo ści. Prowadziło koczowniczy tryb życia, napadało na terytoria przyległe i grabiło je. Obowiązkiem ludu mieszkaj ącego w stra żnicach przygranicznych była obrona kraju przed Jad źwingami. Jedn ą z takich stra żnic Ksi ęstwa Mazowieckiego był Liw. W XI wieku rozpocz ęła si ę równie ż kolonizacja ruska, id ąca głównie wzdłu ż szlaków wodnych, m.in. od południa wzdłu ż Bugu, co potwierdzaj ą liczne wczesno średniowieczne stanowiska archeologiczne, odkryte m.in. na tym terenie. W okresie, kiedy tereny te s ą we władaniu Litwy (1323 - 1569) rozwin ęło si ę osadnictwo - zarówno mazowieckie, jak i ruskie, obejmuj ąc tereny ł ącz ące si ę z olbrzymimi obszarami le śnymi Puszczy Białej. Mimo panowania litewskiego na tereny te przybywała głównie drobna szlachta z Mazowsza zakładaj ąc wiele wsi drobnoszlacheckich, cho ć tereny te kolonizowała równie ż chłopska ludno ść ruska. W tym czasie ju ż istniał Liw, który w dokumencie Bolesława II, ksi ęcia mazowieckiego i czerskiego z 1304 roku, wymieniany jest jako wi ększa miejscowo ść w tym regionie. Zgodnie uznaje si ę, że od XIV wieku Liw stał si ę jednym z wa żniejszych o środków, sk ąd mieszka ńcy Mazowsza przenikali na opuszczone przez Jad źwingów tereny Podlasia. Kolejna fala kolonizacyjna przyszła z gł ębi Mazowsza w 2 połowie XIV wieku, nasilaj ąc si ę po podpisaniu unii polsko-litewskiej w Krewie w 1385 r. Kolonizatorami tych terenów było przede wszystkim drobne rycerstwo, stanowi ące zacz ątek pó źniejszej szlachty zagrodowej. W XV wieku kolonizacja obejmowała całe połacie ziem wschodniego Mazowsza. W tym czasie znane s ą ju ż takie miejscowo ści jak: Połazie – 1414 r.; Zawady – 1414 r.; Popielów (Popowo) 1436 r.; W XV i XVI wieku powszechnie wyst ępowały folwarki, genetycznie zwi ązane z osadami, które w przewa żaj ącej liczbie były rycerskimi, drobnymi gospodarstwami rolnymi. Obok pól uprawnych obejmowały ogrody owocowe, warzywne, hodowl ę bydła, koni, itp.. Z chwil ą, gdy rozpocz ęła si ę kolonizacja tych terenów, ludno ść osiadła na obszarze starego osadnictwa opuszczała swe dotychczasowe siedziby i przenosiła si ę na nowe miejsca, gwarantuj ące tzw. wolnizn ę, a po jej upływie znacznie ni ższe czynsze i dziesi ęcin ę pieni ęż ną. Do zakładania nowych, wzgl ędnie powi ększania dotychczasowych folwarków przyczyniało si ę stale post ępuj ące rozdrobnienie własno ści szlacheckiej, nieraz podział wło ści mi ędzy kilku wła ścicieli. Masowe powstawanie nowych

Liw, marzec 2017 r. 41

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 folwarków czy powi ększanie starych, rozpocz ęło si ę po pokoju toru ńskim w 1466 r, po otwarciu drogi do Gda ńska, kiedy to wzrosły znacznie ceny na zbo ża.

5.2.3. Zabytkowe układy dro żne

Mimo swego peryferyjnego poło żenia obszar obecnej gminy nie był całkowicie pozbawiony wielkich szlaków handlowych. Sie ć dróg l ądowych w owym czasie mo żna podzielić na dwie kategorie: go ści ńce i drogi lokalne. Drogi lokalne słu żyły komunikacji w obr ębie ka żdej miejscowo ści a dalej stanowiły poł ączenie z młynem i s ąsiednimi wsiami, z ko ściołem, z najbli ższ ą miejscowo ści ą. Drogi te bywały ogólnie dost ępne, ale te ż mogły by ć przez wła ścicieli dóbr przez które przechodziły zamykane dla obcych. Na go ści ńcach czyli drogach publicznych dost ępnych dla wszystkich odbywał si ę ruch o szerszym zasi ęgu. Łączyły one mi ędzy sob ą o środki handlu i administracji, a wi ęc miejscowo ści będące miejscami targów i jarmarków, o środkami wi ększych dóbr, stolicami województw, ziem, powiatów, siedzibami biskupstw i archidiakonatów. Przebieg dróg wszelkiego rodzaju charakteryzuje długotrwała niezmienno ść , ze wzgl ędu na fakt i ż sie ć osadnicza zmienia si ę bardzo powoli. W rezultacie mo żna przyj ąć , że stan dróg z XVI w. w ogromnej mierze odpowiada stanowi z XVIII czy XIX stulecia. Pewne zmiany wprowadzone zostały w sie ć dróg publicznych w zwi ązku z rozwojem poczty w XVIII i XIX w. Wyodr ębniono wtedy osobn ą kategori ę dróg pocztowych, a gdzieniegdzie zacz ęto tak że prostowa ć niektóre odcinki go ści ńców. Najstarszym najwa żniejszym szlakiem z regionu obecnej gminy Liw, funkcjonuj ącym ju ż w średniowieczu, był mi ędzynarodowy trakt ł ącz ący Wielkopolsk ę i Mazowsze z Rosj ą i Litw ą. Spo śród mazowieckich dróg, szlak ten okre ślany był jako klasy pierwszej. Przebiegał od Warszawy przez takie miejscowo ści jak: Okuniew, Pustelnik, Stanisławów, Dobre, Zakrzew, Pniewnik, Roguszyn, Liw, W ęgrów, Drohiczyn, Grodno. Oddziaływanie tego szlaku na rozwój osadnictwa i handlu na omawianym terenie było bardzo znacz ące, o czym świadcz ą co najmniej średniowieczne rodowody miejscowo ści z terenu gminy. W ko ńcu XVIII wieku, w zwi ązku z rozwojem Białegostoku, popularna stała si ę droga z Warszawy do Wilna prowadz ąca na pewnym odcinku przez teren gminy, mianowicie przebiegała przez takie miejscowo ści, jak: Stanisławów, Dobre, Roguszyn, Liw, W ęgrów, Sokołów, Krzemie ń, Pobikry, Bra ńsk, Bielsk. Drugi znacz ący szlak handlowy prowadził przez Szaruty, W ęgrów, Starawie ś, Borzychy z terenów obecnej Lubelszczyzny na Wyszków, Gda ńsk. Nabrał on wi ększego znaczenia pó źniej, w okresie intensywniejszego transportu zbo ża i drewna do Gda ńska. Do wa żnych w przeszło ści dróg przebiegaj ących przez teren gminy nale żała droga z Węgrowa przez Miedzn ą, Wrotnów, Kosów, Ceranów, Nur i dalej na wschód. Jej znaczenie było bardzo du że bowiem ł ączyła dwa szlaki mi ędzynarodowe, jeden wspomniany wy żej:

Liw, marzec 2017 r. 42

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Warszawa - Stanisławów - Liw- Węgrów - Drohiczyn i dalej na wschód, oraz drugi: Serock - Brok - Nur - Bra ńsk i dalej na wschód. Równie ż spore znaczenie posiadał drugi średniowieczny szlak, jaki przebiegał przez teren gminy, wiod ący od Liwa do Kamie ńczyka. Zaliczany on był do traktów drugiej klasy na Mazowszu. Przechodził przez takie miejscowo ści jak: Liw, Zawady, Żelazów, Korytnic ę, Kąty, Myszadł ę, Jadów i dalej przez Strachów, Świniotop lub Łochów, Gwizdały, Nadkole. Nale ży podkre śli ć, że jego ranga była du ża, gdy ż w Kamie ńczyku ł ączył si ę z niezwykle wa żnym szlakiem od Warszawy na Wschód, wiod ącym m.in. przez Radzymin, Kamie ńczyk, Bra ńszczyk, Ostrów Mazowieck ą, Zambrów, Tykocin, Knyszyn. W XVIII i XIX wieku funkcjonował szlak od W ęgrowa, przez tereny po południowej stronie Jartyporów, do Z ąbkowa, Suchodołu, To ńczy ku przeprawie na rzece Bug w Krzemieniu. Przełomowe znaczenie w rozwoju drogownictwa, miało wytyczenie w latach 20- tych XIX wieku, arterii warszawsko-brzeskiej o randze mi ędzynarodowej, przebiegaj ącej przez Siedlce. Szlak ten, zwany pó źniej głównym traktem podlaskim, zdominował okoliczne drogi. Przez to ranga starego traktu na Wschód, przez Stanisławów, Dobre, Roguszyn, Liw, Węgrów, bardzo mocno zmalała.

5.2.4. Układy urbanistyczne

Układ przestrzenny Liwa wyró żnia si ę od innych miejscowo ści gminy, poniewa ż posiada charakterystyczne rozplanowanie o cechach układu miejskiego. Pocz ątki Liwa nie są dostatecznie rozpoznane, według źródeł historycznych Prawa miejskie dla Liwa nadał ksi ążę mazowiecki Ziemowit III w roku 1350. Nadanie przez kolejnych ksi ążą t przywilejów i swobód oraz poło żenie na szlaku Kraków – Wilno, a pó źniej Warszawa – Wilno spowodowały zaludnienie i rozwój miasta. W połowie XV w., miasto si ę spaliło. Ksi ążę Bolesław IV zało żył wi ęc nowe miasto – Nowy Liw. Poniewa ż spaleniu uległy dokumenty jego poprzedników stwierdzaj ące nadane miastu przywileje, Bolesław IV nadał nowe przywileje i obdarzył jego mieszka ńców wieloma swobodami. Było to w roku 1446. Od tego czasu istniały obok siebie dwa autonomiczne organizmy miejskie o niezale żnej administracji: Stary Liw i Nowy Liw. Wiek XV i XVI był okresem prosperity dla obu Liwów. Kwitł handel i rzemiosło. Szczególn ą opiek ą ksi ążą t mazowieckich cieszyła si ę świ ątynia liwska p.w. św. Jana Chrzciciela. Po bezdzietnej śmierci ostatniego z ksi ążą t mazowieckich w r. 1526 Mazowsze przył ączono do Korony. Liw rozwijał si ę nadal. Królowie polscy o śmiokrotnie w latach 1526 – 1562 potwierdzali obu miastom liwskim oraz ko ściołowi dawne przywileje i nadawali nowe. Stary i Nowy Liw liczyły wówczas 2000 mieszka ńców. Nazwy niektórych ulic pozostały niezmienione do dzi ś, np. Kozia czy Senatorska. Nadmieni ć nale ży, że miasto Liw trzykrotnie nawiedził król Stefan Batory. Ulica prowadz ąca do zamku otrzymała nazw ę Stefana

Liw, marzec 2017 r. 43

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Batorego. Rozwój i znaczenie w okresie Odrodzenia i Reformacji zawdzi ęczało miasto dogodnemu poło żeniu na wa żnym szlaku handlowym, ł ącz ącym Litw ę z Koron ą. Liw Stary i Nowy liczył w XVI w. ł ącznie ok. 2 tys. mieszka ńców. W 1564 r. Stary Liw miał 211 domów i 170 rzemie ślników, a Nowy – 130 domów i 102 rzemie ślników. W obu miastach było wówczas m.in. 104 piwowarów, 24 piekarzy, 7 rze źników, 27 szewców, 2 mieczników. W drugiej połowie XVI wieku zaznacza si ę słabszy rozwój Liwa na rzecz pobliskiego Węgrowa, z którego mo żnowładcy Kiszkowie i Radziwiłłowie starali si ę uczyni ć o środek nowej idei religijnej. Zatrzymało to rozwój obu Liwów na przełomie XVI i XVII w. Wiek XVII jeszcze gorzej przysłu żył si ę Liwowi: w 1657 r. nast ąpił najazd szwedzki oraz ksi ęcia Siedmiogrodu Jerzego II Rakoczego i kozaków. Po żar ko ścioła św. Jana Chrzciciela i budynków prepozyturalnych w r. 1700, który zniszczył na zawsze obie te budowle. Wkrótce po tym nast ąpił ponowny najazd Szwedów w r. 1703. Zniszczyli wtedy zamek i wiele domów w mie ście. W rok pó źniej Stary i Nowy Liw poł ączyły si ę w jedno miasto. Dawn ą granic ę tych miast upami ętnia do dzi ś struga płyn ą z zachodu na wschód do Liwca. Liw w okresie świetno ści posiadał trzy ko ścioły. Głównym był ko ściół św. Jana Chrzciciela wybudowany przez ksi ęcia mazowieckiego Ziemowita III w 1350 r. Nie sposób ustali ć kiedy przestał istnie ć. W tym samym miejscu w Rynku, przy drodze prowadz ącej do zamku, zbudowano w latach 1616 – 1629 drugi drewniany ko ściół pod tym samym wezwaniem. Był to ko ściół prepozyturalny czyli nadrz ędny od którego pozostałe były zale żne. Spłon ął doszcz ętnie we wspomnianym roku 1700. Dzi ś upami ętnia to miejsce drewniany krzy ż przy skrzy żowaniu ulic Nowomiejskiej i Batorego oraz rozpołowiona dawna kamienna kropielnica na wod ę świ ęcon ą obok krzy ża. Drugim był ko ściół szpitalny św. Ducha zbudowany w 1535 r. przy strudze w Liwie Nowym. Spłon ął podczas najazdu szwedzkiego w r. 1657. Dzi ś stoi w tym miejscu klasycystyczna kapliczka pw. św. Marka. Na przedmie ściu Liwa, mi ędzy obecnym ko ściołem a cmentarzem grzebalnym, w 1493 r. Wzniesiono drewnian ą kaplic ę św. Leonarda Opata, która równie ż spłon ęła podczas najazdu szwedzkiego w r. 1657. Na jej miejscu w 1760 r. Starosta liwski Józef Karczewski zbudował drewniany ko ściółek pod tym samym wezwaniem. Konsekrował go biskup Kacper Cieciszewski, który wcze śniej był prepozytem w Liwie. Przy tym ko ściółku wybudowano drewniana plebani ę i tu koncentrowało si ę teraz życie parafialne. Po wybudowaniu w Liwie obecnej świ ątyni, drewniany ko ściół św. Leonarda w r. 1916 został przewieziony do wsi K ąty w parafii Korytnica. Pocz ątek XVIII w. był bardzo nieprzychylny miastu. Niemal rok po roku przychodziły kataklizmy: epidemia “wielkiego powietrza” dziesi ątkuj ąca ludno ść , wielkie mrozy, które niszczyły zasiewy i drzewa, plaga szara ńczy , susza, zaraza w śród trzody chlewnej, bydła i ptactwa domowego a wi ęc głód, choroby, dro żyzna, liczne zgony. Wielu gospodarzy stało si ę autentycznymi żebrakami. W r. 1777 w mie ście mieszkało 426 osób i był to najni ższy stan zaludnienia w całej historii miasta. Zniszczenia były tak wielkie, że nawet nowe nadania

Liw, marzec 2017 r. 44

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Sejmu i królów Augusta III i Stanisława Augusta Poniatowskiego nie podniosły miasta Liwa z ruin. Upadł handel i rzemiosło, a zajmowano si ę głównie rolnictwem. Kropk ę nad “i” postawił ostatni zabór Polski w r. 1795. Liw znalazł si ę w zaborze austriackim do 1807 r. Zaborca wprowadził nowy podział administracyjny, przestała istnie ć Ziemia Liwska – jedna z dziesi ęciu Ziem, z których składało si ę byłe Ksi ęstwo Mazowieckie. Po Powstaniu Styczniowym 1863 r., w wyniku represji carskich odebrano prawa miejskie w roku 1867, wł ączaj ąc wie ś Liw do gminy Ruchna w powiecie w ęgrowskim. Układ przestrzenny jaki zachował si ę w Liwie, nale ży do w pełni wykształconych układów miejskich. Zasadniczym elementem układu przestrzennego miejscowo ści jest prostok ątny plac rynkowy, którego wydłu żona forma zgodna jest z przebiegiem głównego historycznego traktu. Do dnia dzisiejszego zachowała si ę regularna siatka przecinaj ących si ę ulic, dziel ąca dawne miasto na czytelne kwartały. Zabudowa występuje przy wszystkich ulicach stwarzaj ąc wyra źne bloki odzwierciedlaj ące dawny układ przestrzenny miasta.

5.2.5. Układy ruralistyczne

W XV wieku udokumentowane jest zakładanie nowych osad na prawie niemieckim, o czym świadczy instytucja sołtysów, zwi ązana ści śle z osadnictwem na tym prawie. Nowe prawo zmieniało zasadniczo zewn ętrzny wygl ąd wcze śniejszych wiosek. Wprowadzało gospodark ę uporz ądkowan ą, trójpolow ą wraz z nowym podziałem gruntów pod zabudow ę i upraw ę roln ą. W miejsce dotychczasowej chaotycznej zabudowy i pojedynczo uprawnych polan le śnych, wytyczono główn ą ulic ę, a przylegaj ącą do niej z obu stron ziemi ę dzielono pod sadyby i ogrody. O żywiony ruch osadniczy rozwin ął si ę w XVI w. za panowania króla Zygmunta Starego i Bony, która miała tutaj wielkie obszary ziemi. W 2 poł. XVII w. osadnictwo na omawianym terenie uległo gruntownej przebudowie w zwi ązku z tzw. „pomiar ą włóczn ą”. Całe terytorium wsi dzielono na trzy pola równej wielko ści, stosownie do trójpolowego gospodarstwa. Ka żde pole dzielono na równoległe pasy (tzw. rezy), każdy chłop otrzymywał sw ą rez ę w ka żdym z trzech pól. Zabudowania stawiano w odst ępach po obu stronach ulicy – szeregówka. Reform ę t ę przeprowadzono na całej Litwie i Podlasiu. „Pomiara włóczna” zniwelowała na tym terenie ró żnice mi ędzy dawn ą wsi ą powstał ą samorzutnie a wsi ą na prawie niemieckim i stworzyła nowy typ wsi, który bez wi ększych zmian dotrwał do XIX w. Układy ruralistyczne na terenie gminy Liw s ą zró żnicowane, zdecydowanie przewa ża typ ulicówki. Taka wie ś zło żona jest z dwu szeregów zwarto stoj ących domów, tworz ących wraz z zabudowaniami i ogrodami regularny prostok ąt. Droga b ędąca główn ą arteri ą komunikacyjn ą przebiega przez środek wsi. Pierwotny układ gruntów był szachownicowy a domy ci ągn ęły si ę nie przez cały obszar, lecz skupione były w pobli żu środka wsi. Ten typ wsi reprezentuj ą: Popielów, Szaruty.

Liw, marzec 2017 r. 45

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Cz ęsto spotykamy te ż rz ędówk ę – wie ś o bardzo regularnej zabudowie, ró żnej długo ści, wynosz ącej od 0,5 do kilku km. Domy stoj ą najcz ęś ciej po jednej stronie drogi, w pewnej od siebie odległo ści. Pierwotnie wie ś zwi ązana z układem łanowym i niwowym, bardzo rozpowszechniona w dawnym Królestwie Kongresowym. Ten typ wsi reprezentuj ą: Ruchna, Śnice. Istniej ą te ż wsie wielodro żnicówki pochodzenia samorzutnego o nieregularnym układzie zabudowy, dostosowanym do terenu. Pierwotny układ gruntów był niwowy. Zabudowane zazwyczaj wzdłu ż kilku ró żnie usytuowanych wzgl ędem siebie ulic, np.: Jarnice, Starawie ś, Wyszków. Wyst ępuje te ż forma przej ściowa mi ędzy wsi ą wielodro żną a ulicówk ą – widlica. Składa si ę najcz ęś ciej z dwóch prawie równoległych ulic poł ączonych przecznicami w kształcie drabiny, cz ęsto przybiera kształt wideł. Do tego typu zalicza si ę równie ż wsie zło żone z dwóch przecinaj ących si ę ulic. Ten typ reprezentuj ą: Połazie, Zawady. Odnajdujemy te ż na tym terenie – przysiółki. W nich to mała grupa domów poło żona jest samotnie. Je żeli budynki nie s ą ustawione wzdłu ż jednej uliczki lub dokoła placu, taki typ nazywamy przysiółkiem bezkształtnym. Przysiółki m.in. reprezentuj ą: Butlerów, Ossolin. Na terenie gminy, wyst ępuje popularny typ – szeregówka. Posiada wygl ąd regularnego osiedla w wyniku tzw. „pomiary włócznej”, która wyznaczała dla poszczególnych gospodarzy wydłu żone parcele lokowane wzdłu ż wytyczonej prostej drogi. Ten typ wsi reprezentuj ą: Jartypory. Do rzadko spotykanych typów nale ży wie ś – samotnicza. Wie ś taka posiada zabudow ę bardzo rozlu źnion ą, usytuowan ą w wi ększej odległo ści od drogi. Typow ą zabudow ę samotnicz ą reprezentuje Kolonia Janówki.

5.2.6. Architektura sakralna

Historia pierwotnego ko ścioła w Liwie pw. Św. Jana Chrzciciela si ęga prawdopodobnie przełomu XIII wieku. Udokumentowane jest istnienie drewnianego ko ścioła, wzniesionego przez ksi ęcia mazowieckiego Ziemowita III w 1350 r. W latach 1616-1629 zbudowano drugi, drewniany ko ściół pod tym samym wezwaniem. Spłon ął on w 1700 r., a miejsce jego lokalizacji upami ętnia drewniany krzy ż przy skrzy żowaniu ulic Nowomiejskiej i Batorego oraz rozpołowiona kropielnica na wod ę świ ęcon ą. Istniał te ż w Nowym Liwie drewniany ko ściół szpitalny św. Ducha, zbudowany w 1535 r. nad graniczn ą strug ą. Dzi ś w tym miejscu wznosi si ę murowana kapliczka pw. św. Marka. W 1760 r. starosta liwski, Józef Karczewski, zbudował drewniany ko ściół św. Leonarda Opata, który przeniesiony został do wsi K ąty. Na jego miejscu wzniesiono, w latach 1905-1907, obecny murowany ko ściół istniej ący do dzi ś. Nale ży wspomnie ć, że w śród pasterzy liwskich byli m.in. ks. Jan Piekarski, kaznodzieja królewski i kanonik wile ński; ks. Paweł Ghissa (Giza) sacelan królewski i spowiednik królowej

Liw, marzec 2017 r. 46

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Konstancji, żony Zygmunta III oraz wielu dostojników koronowanych; ks. Kacper Kazimierz Cieciszewski, pó źniejszy biskup łucko-żytomierski i metropolita mohylowski; ks. Jan Paweł Woronicz, kanonik katedralny kijowski, pó źniejszy biskup krakowski, arcybiskup metropolita warszawski, prymas Królestwa Polskiego, wielki kaznodzieja i poeta. W dniu 25 maja 1829 r. koronował on w Warszawie cara Mikołaja I na króla Polski. Obecny ko ściół zbudowano staraniem ówczesnego wikariusza i późniejszego proboszcza Parafii Liw ks. Karola Rafała Leszczy ńskiego, według projektu arch. Józefa Piusa Dzieko ńskiego. Ko ściół reprezentuje styl neogotycki. Wzniesiony został na planie krzy ża z dwoma wysokimi wie żami od frontu. Wej ście uj ęte ozdobnym portalem, nad którym arkada z ceglanym maswerkiem. Fasada ko ścioła ozdobiona jest białymi tynkowanymi blendami, które harmonijnie rozbijaj ą monotoni ę kolorystyczn ą ceglanych ścian. Wn ętrze ko ścioła nale ży do typu halowego, tj. nawa główna i boczne s ą jednakowej wysoko ści. Sklepienia naw pokryte s ą żebrami w układzie gwia ździstym. W wyposa żeniu świ ątyni relikty z dawnego drewnianego ko ścioła, m.in. marmurowa chrzcielnica z 1646 r. oraz ołtarze boczne: św. Leonarda i Matki Boskiej Ró żańcowej z ko ńca XVII w. W otoczeniu ko ścioła kilkana ście zabytkowych drzew. Pod drzewami umieszczono, na niskich słupkach, odlane z metalu tabliczki, zawieraj ące wierszowane sentencje, autorstwa ks. Karola Leszczy ńskiego, o korzy ściach i potrzebie ochrony drzew oraz przyrody.

Równie ż neogotycki ko ściół parafialny p.w. św. Michała Archanioła zlokalizowany jest w Starejwsi. Zbudowany z fundacji Sergiusza i Marii Golicynów w latach 1866-1869, wg projektu arch. Bolesława Podczaszy ńskiego, na miejscu drewnianego z pocz. XVIII w. W pracach dekoracyjnych wn ętrza świ ątyni brał udział architekt, Ludwik Franciszek Martini. W ko ściele na uwag ę zasługuje neogotycki wystrój wn ętrza z 2 poł. XIX w., ołtarze, stalle, tron biskupi, prospekt organowy, konfesjonały, chrzcielnica z marmuru kieleckiego oraz wspaniałe dzieła malarskie, autorstwa Józefa Buchbindera. W prezbiterium, po stronie zakrystii, stalla Cieleckich, a w środkowym kwiatonie baldachimu umieszczony jest herb – Zaremba, dziedzica z Paplina.

Interesuj ący zespół sakralny ko ścioła parafialnego p. w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego z dwoma wysokimi, wolnostoj ącymi wie żami – dzwonnicami, ustawionymi po bokach ko ścioła, w naro żnikach cmentarza przyko ścielnego znajduje si ę w centrum Wyszkowa. Parafia erygowana w 1446 r. Obecny ko ściół wzniesiony w 1788 r. z fundacji Aleksandra Macieja Ossoli ńskiego, miecznika wielkiego litewskiego, na miejscu wcze śniejszego, z 1676 roku. Zespół ko ścioła tworzy tzw. zało żenie dwuwie żowo- przestrzenne. Charakterystyczn ą cech ą tych zało żeń jest bezpo średnie, regularne i osiowe powi ązanie z wn ętrzem placu przyko ścielnego. Monumentalny ko ściół, b ędący głównym akcentem architektonicznym, wytycza główn ą o ś kompozycyjn ą zało żenia i podporz ądkowuj ąc sobie dwie dzwonnice z bram ą mi ędzy nimi, wi ąż e si ę w jednolit ą

Liw, marzec 2017 r. 47

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 kompozycj ę przestrzenn ą. Tego typu zało żenie, jako jedno z pierwszych w kraju, zrealizowano w W ęgrowie po 1703 r. i st ąd rozprzestrzeniło si ę na Podlasie. Ko ściół wraz z wysokimi wie żami-dzwonnicami widoczny jest z odległo ści kilku kilometrów i wywiera wielkie wra żenie. Jednak że wn ętrze jest kameralne, zadziwiaj ące jednolito ści ą wyposa żenia. Interesuj ące s ą murowane ołtarze, chrzcielnica i ambona, organy, stalle, konfesjonały, czy meble w zakrystii. Mo żna te ż podziwia ć dzieła malarskie. S ą w śród nich XVIII- wieczne kopie obrazów włoskich, oraz dzieła Szymona Czechowicza, Franciszka Smuglewicza i Józefata Łukaszewicza. W podziemiach jednej z bocznych wie ż ko ścioła pochowany jest fundator - Aleksander Ossoli ński. Skromny wiejski, zabytkowy ko ściół filialny poło żony jest w Jarnicach. Parafia w Jarnicach istniała w XVI i XVII w., pó źniej upadła. Obecny ko ściół zbudowany został w niedalekim Budziszynie w 2 poł. XVIII w. (1783 r.?) i przeniesiony do Jarnic po 1819 roku. Wzniesiony z drewna z zastosowaniem konstrukcji zr ębowej, z zewn ątrz oszalowany i usztywniony lisicami. Ko ściół salowy na rzucie prostok ąta, zamkni ęty trójbocznie od zachodu. Od wschodu dobudowana kruchta na planie zbli żonym do kwadratu. Bryła ko ścioła zwarta, nakryta dachem trójpołaciowym z czworoboczną sygnaturk ą na kalenicy po środku. Nad krucht ą ni ższy dach dwuspadowy.

5.2.7. Architektura obronna.

Wyró żniaj ącym si ę obiektem w śród zabytków z terenu gminy Liw jest gotycki zamek ksi ążą t mazowieckich. Charakteryzuje go równoległe i symetryczne usytuowanie budynków mieszkalnych oraz wie ży bramnej, na osi pomi ędzy nimi. Budowla ta, dzi ęki swym rozwi ązaniom architektonicznym, nawi ązuje do szczególnie modnego w środkowej Europie u schyłku średniowiecza typu zamku – rezydencji. Zamek wzniesiony został na przełomie XIV i XV w. Budow ę prowadził, na pocz ątku XV w., murator ksi ążą t mazowieckich Mikołaj (Niclos), budowniczy zamku w Ciechanowie (1429 r.). W skład liwskiego zamku wchodziły: wie ża bramna z pot ęż nymi skarpami, dom du ży, dom mniejszy i spichlerz. Obiekt nale ży do grupy nizinnych zamków ksi ążą t mazowieckich, o do ść bogatym programie budowlanym. Wznoszono je na regularnych, zbli żonych do kwadratu planach, gdzie jeden bok zajmował pi ętrowy budynek mieszkalny, zwykle o sklepieniach wspartych na środkowych słupach (Warszawa, Czersk). Te typowe elementy mazowieckich zamków ksi ążę cych wskazuj ą na zwi ązki z najpó źniejsz ą faz ą rozwojow ą budownictwa krzy żackiego, co mi ędzy innymi było wynikiem przeniesienia si ę wielu muratorów, po upadku pa ństwa zakonnego w XV w., na ziemie s ąsiednie. Zamek w Liwie był wielokrotnie modernizowany, m.in. w XVI w., kiedy stanowił własno ść królewsk ą, a jego rozbudowy dokonała królowa Bona. Prace budowlane polegały na podwy ższeniu baszty i modernizacji murów obwodowych. Prawdopodobnie przyczyn ą

Liw, marzec 2017 r. 48

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 tego przedsi ęwzi ęcia był konflikt Bony z pot ęż nym rodem litewskim Radziwiłłów, u którego podstawy le żało nie akceptowane przez królow ą mał żeństwo syna, Zygmunta II Augusta z Barbar ą Radziwiłłówn ą. Bona mogła obawia ć si ę Radziwiłłów, których przedstawicielka, Anna z Radziwiłłów Kiszkowa, kuzynka Barbary Radziwiłłówny, była wła ścicielk ą oddalonego o 4 km W ęgrowa, le żą cego ju ż poza granicami pa ństwa polskiego. Zamek został powa żnie zniszczony przez Szwedów w 1657, a nast ępnie w 1703 r. Najazd Szwedów spowodował zniszczenia tak ogromne, i ż obiekt popadł w ruin ę. Na cz ęś ci fundamentów zrujnowanego zamku, wzniósł w 1782 r. starosta liwski, Tadeusz Grabianka, własnym kosztem, murowan ą kancelari ę starostwa liwskiego w stylu dworkowym. W połowie XIX w. wybuchł w dworku po żar, który doszcz ętnie go zniszczył, a maj ące tam sw ą siedzib ę urz ędy przeniesione zostały do miasta Liwa. W okresie II wojny światowej ruiny zamku ocalił od całkowitej zagłady młody archeolog amator, Otto Warpechowski, któremu udało si ę przekona ć starost ę niemieckiego, że na zamku przebywali Krzy żacy. Zamek został nawet cz ęś ciowo odbudowany. Po wojnie, w latach 1957-1961, z inicjatywy społecznych opiekunów zabytków: Stanisława Leszczy ńskiego, Jana Klemma i Mariana Jakubika, odremontowano baszt ę i dworek, a w 1963 r. otwarto Muzeum Zbrojowni ę. Wśród zbiorów znajduje si ę stara historyczna bro ń polska oraz w Polsce u żywana, a tak że wszelkiego rodzaju militaria. Du żą warto ść zabytkow ą przedstawia kolekcja broni skałkowej, kapiszonowej i odtylcowo-iglicowej z XVII-XX w., reprezentuj ąca wyroby polskie, francuskie, rosyjskie, niemieckie. W Muzeum znajduje si ę równie ż bogata kolekcja broni my śliwskiej, cz ęsto wytwornie zdobionej ko ści ą słoniow ą, srebrem i złotem, jak np. strzelby arabskie z XVIII i XIX w. Na du żą uwag ę zasługuje zbiór broni siecznej i sztychowej oraz kolczugi, misiurki, hełmy, halabardy, partyzany itp. Szczególn ą warto ść zabytkow ą i artystyczn ą posiada galeria portretów sarmackich i malarstwa batalistycznego.

5.2.8. Zało żenia rezydencjonalne

Najbardziej okazałe zało żenie rezydencjonalne znajduje si ę w Starejwsi. W XV w. osada wzmiankowana pod nazw ą Jakimowicze. Obecna nazwa Starawie ś od XVI w., cho ć przej ściowo funkcjonowała jako Krasnydwór (pocz. XVIII w.). W 1593 r. stała si ę własno ści ą Radziwiłłów, a w 2 poł. XVII w. Krasi ńskich. Kolejnymi wła ścicielami zostaj ą: Ossoli ńscy, Jezierscy, Golicynowie. W 1879 r. maj ątek wraz z pałacem przechodzi ponownie w r ęce Krasi ńskich, od których przejmuje go w 1905 r. Aleksander Gerlicz. W 1912 r. nast ępuje powrót Radziwiłłów do ich dawnej rezydencji. Przebywaj ą tu do 1945 r. W czasie wojny pałac uległ powa żnym uszkodzeniom. Odbudowany dopiero w latach pi ęć dziesi ątych, staraniem m.in. Społecznych Opiekunów Zabytków z W ęgrowa. Od 1979 r. w zespole pałacowo- parkowym mie ści si ę o środek szkoleniowo-wypoczynkowy NBP.

Liw, marzec 2017 r. 49

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Pochodz ący z XVI w. pałac był kilkakrotnie przebudowywany. Na podstawie dokumentów, pochodz ących z 1619 r. wiadomo, i ż rezydencja miała charakter obronny, otoczona była wielostopniow ą palisad ą z basztami oraz fos ą. Powa żnej przebudowy dokonano w latach 1655-1661, z fundacji Bogusława Radziwiłła, koniuszego wielkiego litewskiego. Pałac otrzymał dwie wie że w naro żach od frontu. Został wyposa żony w potrójny system fortyfikacji, podwójn ą palisad ę z fos ą. Najwi ększe przeobra żenia w architekturze pałacu zaszły w latach 40-XIX stulecia, gdy był on własno ści ą ksi ęcia Sergiusza Golicyna. Powierzył on modernizacj ę rezydencji architektowi, Ludwikowi Franciszkowi Martiniemu, realizowan ą w latach 1840-1843. Przebudowano wówczas pałac w modnej manierze neogotyku i nadano mu kształt angielskiego zamczyska z okresu el żbieta ńskiego. Pałac jest budynkiem trzykondygnacyjnym, wymurowanym z cegły na planie w kształcie odwróconej litery „T”. Zewn ętrzne ściany pałacu s ą zwie ńczone krenela żem z nadwieszonymi o śmiobocznymi wie życzkami w naro żach. Okna prostok ątne, zwie ńczone profilowanymi obramieniami, na pierwszym pi ętrze posiadaj ą podział maswerkowy. W naro żu pd.-wsch. dostawiona jest wie ża z krenela żem. Na elewacji frontowej umieszczono herby kolejnych wła ścicieli rezydencji. Od strony ogrodu zaprojektowano o śmioboczny taras wsparty na arkadach filarowych. Niezwykle dekoracyjnego architektonicznego wystroju wn ętrz dokonano w latach 1859-1862, wg projektu arch. Bolesława Podczaszy ńskiego. Wokół pałacu rozci ąga si ę park, z dominuj ącą kompozycj ą o charakterze krajobrazowym, zało żony w XVII i przekształcony w 2 poł. XIX w. Obecnie zajmuje powierzchni ę 29 ha, posiada cz ęść regularn ą z okresu baroku oraz dziewi ętnastowieczn ą, krajobrazowo-le śną, z układem stawów przy granicy wsch. Cz ęść regularna zwi ązana jest ści śle z pałacem, oparta na osi głównej pałacu. Na osi tej umieszczono pami ątkow ą figur ę Matki Boskiej, wykonan ą z piaskowca. W dziewi ętnastowieczny układ parkowy wkomponowane zostały dawne fortyfikacje ziemne, których pozostało ści ą jest fosa przy pd.-wsch. granicy oraz fragmenty fosy i wałów ziemnych równoległych do podłu żnej osi pałacu, stanowi ących zamkni ęcie cz ęś ci regularnej od strony pn.-zach. Geometryczny układ regularnego czworoboku, obejmuj ącego rozległ ą polan ę na osi pałacu od strony elewacji parkowej, podkre ślono szpalerami lipowymi. Na wsch. od zało żenia regularnego usytuowana jest cz ęść o swobodnym układzie, z pojedynczymi egzemplarzami drzew i du żymi trawiastymi polanami, przechodz ącymi nast ępnie w cz ęść parkowo-le śną. W celu odwodnienia terenu cały park le śny poprzecinany jest rowami melioracyjnymi. Kieruj ą si ę one ku granicy wsch., gdzie w obni żeniu terenu po dawnych stawach rybnych z okresu radziwiłłowskiego wykonane zostały dwa du że stawy rekreacyjne, powstałe ze spi ętrzenia wody na strumieniu, przepływaj ącym korytem dawnej fosy. W cz ęś ci centralnej, przypałacowej, gatunkiem zdecydowanie dominuj ącym jest wi ąz szypułkowy. W nast ępnej kolejno ści wyst ępuj ą: lipy drobnolistne, graby, d ęby. Najstarsze drzewa rosn ą na pozostało ściach po dawnych fortyfikacjach ziemnych. W cz ęś ci le śnej

Liw, marzec 2017 r. 50

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 najcz ęś ciej spotykanym gatunkiem jest świerk. Powszechnie wyst ępuje bez czarny i koralowy. W obni żeniach terenu dominuje olcha. Okazałe zało żenie pałacowe istniało niegdy ś w Ruchnie. Z zespołu tego pozostały do dnia dzisiejszego: kuchnia, czworaki, gospodarcze budynki folwarczne oraz park. Zespół poło żony jest w północnej cz ęś ci wsi. Współwła ścicielami maj ątku Ruchna w 1 poł. XIX w. było rodze ństwo Łubie ńskich: Ewa z Łubie ńskich Popiel; Aniela z Łubie ńskich Krasi ńska; Władysław Łubie ński i Stanisław Łubie ński. W 1854 r. maj ątek o warto ści 800 tys. zł. polskich prawem własno ści odziedziczył Stanisław Łubie ński w spadku po matce swej Annie z Klickich Łubie ńskiej. W 1932 r. po śmierci Stanisława Łubie ńskiego maj ątek odziedziczył jego syn Jerzy Łubie ński. Pałac z oran żeri ą spłon ął w 1945 r. Wokół pałacu rozci ągał si ę obszerny park, zachowany do dnia dzisiejszego w dość dobrym stanie. Park został zaprojektowany w stylu angielskim, przez znanego architekta krajobrazu Waleriana Kronenberga, pod koniec XIX w. W znacznej mierze w parku zachowały si ę elementy pierwotnej kompozycji, m.in. główna o ś widokowa, na której umieszczono: figurk ę Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej, polany, ci ąg czterech stawów poł ączonych ze sob ą szeregowo. Zachował si ę liczny starodrzew rosn ący w szpalerze kasztanowcowym, alei kasztanowcowo-jesionowej, jak i w lu źnych skupinach. W śród starodrzewu dominuj ą drzewa li ściaste: jesion wyniosły, lipa drobnolistna, kasztanowiec biały, klon pospolity. Z iglaków wyst ępuj ą: sosna czarna, sosna pospolita i świerk wyniosły. W zachodniej cz ęś ci wsi Jartypory zlokalizowany jest dwór drewniany z poł. XIX w., obecnie przeznaczony na szkoł ę. Wzniesiony na planie prostok ąta, dwutraktowy, z sieni ą i gankami na osi. Park dworski zachował si ę w stanie szcz ątkowym. Na uwag ę zasługuje fragment alei grabowej od strony północnej. Na południowo-zachodnim skraju miejscowo ści Zaj ąc poło żony jest dwór, datowany na przełom XIX i XX w. Zbudowany z drewna z zastosowaniem konstrukcji zr ębowej, otynkowany. Wzniesiony na planie prostok ąta, dwutraktowy, z gankiem na osi od strony południowo-wschodniej. Okna dwuskrzydłowe, sze ściopolowe. Drzwi dwuskrzydłowe filungowe, w górnej cz ęś ci przeszklone. Nakryty dachem czterospadowym. W otoczeniu pozostało ści parku z wyst ępuj ącymi lipami drobnolistnymi, brzozami brodawkowatymi, robiniami akacjowymi.

5.2.9. Budownictwo

Wśród obiektów zainteresowania konserwatorskiego na terenie gminy Liw, zdecydowanie przewa żaj ą obiekty drewniane. Obiekty murowane stanowi ą pojedyncze przykłady, np.: dom nr 7 w Ruchnie, dom nr 82 w Wyszkowie, dom nr 21/22 Zaj ącu. Tych najstarszych pochodz ących z ko ńca XIX i pocz ątku XX wieku zachowało si ę niewiele.

Liw, marzec 2017 r. 51

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Przewa żaj ąca wi ększo ść budynków zainteresowania konserwatorskiego, datowana jest na pierwsze trzydziestolecie XX wieku. W zabudowie zagród wiejskich na terenie gminy Liw, typowe rozwi ązanie sprowadza si ę do zało żenia składaj ącego si ę z trzech podstawowych budynków: domu mieszkalnego, budynku inwentarskiego i stodoły. W obiektach wchodz ących w skład siedliska, wyst ępuje głównie konstrukcja zr ębowa. Podstaw ę konstrukcji stanowi podwalina łączona na obłap lub na nakładk ę z zamkiem, posadowiona na kamieniach polnych lub ceglanej podmurówce. Od góry konstrukcj ę zr ębu spinaj ą oczepy zwi ązane na nakładk ę z zamkiem oraz zaci ęte w oczepie belki stropowe uło żone w poprzek budynku. Wi ęź ba dachowa konstrukcji krokwiowo-jętkowej, krokwie zaczopowane w opasce, oczepie lub belkach stropowych. W wielu budynkach wyst ępuje zewn ętrzny szalunek. Deski szalunku z reguły przybijane s ą w układzie pionowym. Konstrukcja sumikowo-łątkowa do wznoszenia zr ębu jest niezmiernie rzadko spotykana, m.in. w konstrukcji obory w zagrodzie przy ul. Nowomiejskiej 72 w Liwie. Ten rodzaj rozwi ązania konstrukcyjnego cz ęsto stosowano do osadzenia okien i drzwi, zwłaszcza w okresie mi ędzywojennym. Na terenie gminy Liw, przewa żaj ą domy szerokofrontowe, dwutraktowe, w których pomieszczenia tworz ą dwa ci ągi wn ętrz rozplanowanych równolegle do osi wzdłu żnej budynku. Wn ętrzami tymi zwykle s ą dwie lub trzy izby, komora i sie ń. Rozplanowanie wn ętrz domów wyst ępuj ących na terenie gminy dzielimy zasadniczo na dwie grupy: - z do środkowym układem pomieszcze ń, gdzie urz ądzenia ogniowo - grzewcze s ą usytuowane w centrum budynku a pomieszczenia wn ętrza rozmieszczone s ą wokół tych urz ądze ń, np.: dom w Borzychach przy ul. Wiejskiej 16, domy nr 42 i nr 85 w Jartyporach, domy w Liwie przy ul. Nowomiejskiej 12 i 14, dom nr 14 w Pierzchałach, dom nr 36 w Ruchnie, dom nr 36 w Wiankach, dom nr 23 w Zawadach. - z osiowym układem pomieszcze ń, gdzie pomieszczenia usytuowane s ą symetrycznie po obu stronach budynku, np.: domy w Liwie przy ul. Długiej 5; ul. Ko ścielnej 6; ul. Nowomiejskiej 10, 28, 32, 41, 72; ul. Senatorskiej 14; dom nr 40 w Połaziu, dom nr 40 w Popielowie, dom nr 26 w Ruchnie. Na terenie gminy , zasadniczo spotykamy dwa typy dachów, mianowicie: - dwuspadowe, najcz ęś ciej spotykane, np.: dom nr 69 w Jartporach, dom w Starejwsi przy ul. Ogrodowej 11, dom nr 20 w To ńczy, dom nr 25 w Witankach. - naczółkowe, np.: dawny Urz ąd Gminy w Borzychach przy ul. Podlaskiej 111, domy nr nr 28, 51, 109 w Jarnicach, dom w Starejwsi przy ul. Ogrodowej 9, dom nr 46 w Zawdach. Do bardzo rzadko spotykanych typów dachów na terenie gminy Liw nale ży dach czterospadowy, np.: dwór w Zaj ącu, dawna karczma w Borzychach przy ul. Podlaskiej 81. W wielu domach datowanych od pocz ątku XX wieku do lat 40-tych naszego stulecia, wyst ępuj ą dekoracyjnie opracowane szczyty, listwy podokapowe, szalunek naro żników,

Liw, marzec 2017 r. 52

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 nadokienniki, ganki itp. Ten rodzaj budownictwa reprezentuj ą przede wszystkim: dom w Liwie przy ul. Nowomiejskiej 83, dom nr 15 w Pierzchałach, domy nr 40 i nr 43 w Popielowie, dom nr 46 w Wyszkowie.

5.2.10. Cmentarze i miejsca pami ęci poza cmentarzami

Cmentarz parafialny w Liwie został zało żony w 1 poł. XIX w., ksi ęgi cmentarne przechowywane w kancelarii parafialnej, prowadzone są od 1895 roku. Cmentarz poło żony jest w południowo-zachodniej cz ęś ci miejscowo ści, 200 m na zachód od ko ścioła parafialnego. Usytuowany, przy drodze do Warszawy przez Stanisławów. Zało żony na planie nieregularnego czworoboku, powi ększony współcze śnie w kierunku północnym. Ogrodzony parkanem z du żych łupanych kamieni polnych z bram ą od strony wschodniej. Słupki bramne murowane z cegły i otynkowane, skrzydła bramy i furtek z kutego żelaza. Zasadniczym elementem rozplanowania jest aleja główna wiod ąca od bramy głównej w kierunku zachodnim. Cmentarz podzielony jest na regularne kwatery poprzez alejki przecinaj ące alej ę główn ą pod k ątem prostym i ł ącz ące si ę z alej ą równoległ ą do głównej od strony północnej. Star ą cz ęść cmentarza porasta liczny starodrzew, przewa żaj ą lipy drobnolistne i wyst ępuj ą te ż robinie akacjowe, klony, żywotniki. Na cmentarzu zlokalizowane s ą cenne pomniki nagrobne. Wyj ątkowe miejsce zajmuje pomnik z piaskowca przedstawiaj ący krzy ż na postumencie, który po świ ęcony jest czterem ksi ęż om: trzem proboszczom i czwartemu ziomkowi, rezydentowi w Liwie. Ka żda z czterech stron pomnika została dedykowana jednemu z kapłanów; zawiera inskrypcje zło żone z 1670 liter oraz napis na podstawie. Informuje on, że jest to grób symboliczny upami ętniaj ący miejsca pochówków owych kapłanów przy dawnym drewnianym ko ściele św. Leonarda, przeznaczonym do rozbiórki. Pomnik ten wystawił ksi ądz Leszczy ński w r. 1912. Pomnik z piaskowca z przedstawieniem Chrystusa D źwigaj ącego Krzy ż wystawił ksi ądz Karol Leszczy ński swemu poprzednikowi ks. Michałowi Bartnickiemu, który pasterzował w Liwie 46 lat. Obok tego nagrobka wzniesiony został przez parafian, równie ż z piaskowca pomnik ks. Leszczy ńskiemu, z przedstawieniem anioła. Na cmentarzu znajduj ą si ę te ż metalowe nagrobki Józefy Ko ści ńskiej i Józia Kuleszy wpisane do rejestru zabytków pod Nr B-163 z dnia 23.06.1984 r. oraz ks. Michała Bartnickiego, ks. Karola Leszczy ńskiego, cenotaf czterech ksi ęż y, Scholastyki i Andrzeja Borowych, Stanisława Szczepa ńskiego, Grzegorza i Eleonory Jaszewskich, wpisane do rejestru zabytków decyzj ą Nr 634/2011 z dnia 06.06.2011 r. W południowej cz ęś ci miejscowo ści Starawie ś, poło żony jest cmentarz parafialny z wieloma nagrobkami, o du żych warto ściach historycznych i artystycznych oraz z cennym starodrzewem. Cmentarz został zało żony w 1 poł. XIX w. Posiada kształt prostok ąta. Ogrodzony murem z du żych łupanych kamieni polnych z bram ą główn ą od strony wschodniej. W północnej cz ęś ci cmentarza usytuowana jest neogotycka grobowa kaplica

Liw, marzec 2017 r. 53

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Krasi ńskich z 1881 r., w podziemiach której, pochowana jest hr. Józefa z Gawro ńskich Krasi ńska (1856-1879) i jej córka Maria Paulina (1879-1895). Po południowej stronie od bramy głównej, zlokalizowane s ą dwa nagrobki - płyty murowane, ogrodzone żelaznymi pr ętami – rodziny Cieleckich. Na cmentarzu pochowana jest Antonina Marianna Józefa Cielecka, zm. w 1848 r., córka Konstantego i Aleksandry ze Skar żyńskich Cieleckich oraz Władysław Agrypin Marya Józef Cielecki, zm. w 1848 r., syn wy żej wspomnianych rodziców. Jest te ż grób Emilii Zaremba Cieleckiej z d. Moldenhawer, dziedziczki Paplina z pomnikiem z ciosów kamiennych. Po lewej stronie głównego wej ścia mogiła żołnierzy polskich, poległych w wojnie z bolszewikami w 1920 r., nakryta płyt ą piaskowcow ą z płasko rze źbionym orłem i wyryt ą inskrypcj ą: „Bohaterom 1920 r., poległym w obronie ojczyzny w 10-letni ą rocznic ę odzyskania niepodległo ści. Wdzi ęczni rodacy 1918-1928”. Na cmentarzu znajduj ą si ę te ż zbiorowe mogiły 86 żołnierzy Wojska Polskiego z 33 i 41 dywizji piechoty, poległych okolicach Starejwsi, w dniach 9-10 wrze śnia 1939 r. Obok grób 29 mieszka ńców okolicznych wsi, zamordowanych przez Niemców 10 wrze śnia 1939 r. Do rejestru zabytków pod Nr B- 165 z dnia 23.05.1984 r., zostały wpisane żeliwne nagrobki: ks. Franciszka Konstantego Jabło ńskiego i ks. Tomasza Wi ęckowskiego. Skromny cmentarz filialny w Jarnicach, poło żony jest w zachodniej cz ęś ci miejscowo ści. Zało żony został na pocz. XIX w. Rozplanowany na rzucie prostok ąta ze ści ętym naro żnikiem od strony wschodniej. W centrum cmentarza na osi alei głównej usytuowany jest drewniany ko ściół filialny pw. św. Jakuba, a w cz ęś ci wschodniej drewniana dzwonnica. Przy ko ściele od strony zachodniej znajduje si ę mogiła poległych powsta ńców 1863 roku, upami ętniona du żym głazem zwie ńczonym żeliwnym krzy żem. Do rejestru zabytków pod Nr B – 55 z dn. 29.12.2004 r., zostały wpisane nagrobki: Ludwika Zalewskiego oraz Tadzia Morawskiego. Cmentarz parafialny w Wyszkowie poło żony jest we wschodniej cz ęś ci miejscowo ści. Zało żony na pocz. XIX w. Ksi ęga pochówków przechowywana w kancelarii parafialnej, prowadzona jest od 1920 r. Cmentarz posiada kształt nieregularny, podział na kwatery jest nieczytelny. Ogrodzony jest parkanem z du żych łupanych kamieni polnych z główn ą bram ą w naro żniku południowo-zachodnim. Słupki bramne wymurowane z cegły, skrzydła bramy oraz bocznych furt kute z żelaza. Groby sytuowane s ą przewa żnie jednorz ędowo, zwrócone frontami w kierunku zachodnim. Na uwag ę zasługuj ą cenne nagrobki Jana Chrzanowskiego i Teofila Starusiewicza, wpisane do rej zabytków pod Nr B-180 z dn. 18.05.1988 r., oraz ks. Andrzeja Zawadzkiego, Antoniny z Pomorskich Szalewskiej, Julianny z Zakrzewskich Złotowskiej, wpisane do rej. zab. Nr - B 228 z dn. 11.01.2010 r.

Upami ętnione miejsca znajduj ą si ę te ż poza cmentarzami. Znamiennym przykładem jest pomnik wzniesiony w latach 30-XX w., po świ ęcony Marszałkowi Józefowi Piłsudskiemu, zlokalizowany w Wyszkowie. Usytuowany został przy skrzy żowaniu dróg w centrum

Liw, marzec 2017 r. 54

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 miejscowo ści. Posiada form ę obelisku o ściankach z szarego granitu, a od frontu zrekonstruowany medalion z popiersiem Józefa Piłsudskiego. Został zdewastowany w latach powojennych i pieczołowicie odrestaurowany w 2004 roku. Jest wpisany do rejestru zabytków: nr B-42 z dnia 22.11.2004 r. W Wyszkowie znajduje si ę te ż pomnik po świ ęcony Tadeuszowi Ko ściuszce z 1918 roku. Podstaw ę pomnika stanowi okazały kopiec ziemny wzmocniony ażurowymi płytami betonowymi. Pomnik zbudowany jest z granitu i posiada form ę krzy ża. W północno-zachodniej cz ęś ci Liwa, w zbiorowej mogile zostali pochowani powsta ńcy listopadowi 1831 roku. W ostatnim czasie na mogile zostały przeprowadzone badania archeologiczne potwierdzaj ące pochówek żołnierzy poległych w bitwie pod Liwem. W trakcie bada ń odkryto wiele elementów z mundurów, jak: guziki, sprz ączki, ładownice z nabojami i in. Szcz ątki żołnierzy zostały uroczy ście przeniesione do nowo urz ądzonej w pobli żu mogiły z pomnikiem, usytuowanej przy południowej stronie drogi do Korytnicy. Pomnik po świ ęcony Papie żowi Janowi Pawłowi II wzniesiono w Borzychach. Podstaw ę pomnika wykonano z dwóch du żych granitowych kamieni polnych, na których ustawiono łupek z czerwonego granitu w formie obelisku. Na nim, w górnej cz ęś ci umieszczono mosi ęż ny medalion z wizerunkiem Papie ża. Równie ż pomnik po świ ęcony Papie żowi Janowi Pawłowi II wzniesiono w 2006 r. w Ruchnie. Usytuowany jest przy drodze do Ruchenki. Form ę pomnika stanowi ą dwa du że granitowe głazy polne, poł ączone ze sob ą w pionie. Na górnym zamocowano odlane w br ązie popiersie Papie ża, natomiast na dolnym zamieszczono inskrypcj ę. Na uwag ę zasługuje pi ęknie zagospodarowane otoczenie pomnika z nasadzeniami żywotników zachodnich. Nietypowy pomnik po świ ęcony lotnikom polskim, znajduje si ę w Starejwsi. Ulokowany jest przy szkole przy ul. W ęgrowskiej. Wzniesiony w kształcie skrzydła bojowego samolotu odrzutowego zwróconego ku górze. W dolnej cz ęś ci umieszczono stylizowanego orła, otoczonego skrzydłami husarskimi.

5.2.11. Kapliczki, figury i krzy że przydro żne

Na terenie gminy licznie spotykamy zabytkowe kapliczki, figury i krzy że przydro żne, datowane od XVIII wieku, po czasy współczesne. Bardzo cz ęsto były wznoszone przy alejach i drogach dojazdowych do rezydencji pałacowych i dworskich; na skrzy żowaniach dróg; w przydomowych ogródkach. Do rzadziej spotykanych w tej grupie obiektów nale ży kubaturowa kapliczka przydro żna w Wiankach, usytuowana na skrzy żowaniu dróg w centrum miejscowo ści. Do najcenniejszych nale żą trzy kapliczki arkadowe w Wyszkowie. Przy mo ście na rzece Liwiec, usytuowana jest kapliczka z 2 poł. XVIII w. Murowana, trójboczna o wkl ęsłych

Liw, marzec 2017 r. 55

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 bokach, otynkowana. W cz ęś ci dolnej szerszy cokół oddzielony gzymsem od kondygnacji górnej. Kondygnacja górna otwarta trzema arkadami o naro żach uj ętych pilastrami ze spływami wolutowymi. Nasad ę obiega profilowany gzyms podokapowy, zgierowany na pilastrach. Przykryta daszkiem namiotowym, dachówkowym. W zwie ńczeniu kuty z żelaza krzy ż równoramienny. Wewn ątrz kamienna rze źba św. Jana Nepomucena. Na zachodnim skraju Wyszkowa, ustawiona jest nast ępna kapliczka z ko ńca XVIII w. Murowana, czworoboczna, otynkowana. W przyziemiu szersza podmurówka o zaokr ąglonych kraw ędziach. Dolna cz ęść z prostok ątnymi płycinami, oddzielona od górnej kondygnacji gzymsem w postaci półwałka. Kondygnacja górna otwarta trzema arkadami o łuku koszowym. Nasad ę obiega profilowany gzyms podokapowy. Przykryta daszkiem namiotowym, dachówkowym. W zwie ńczeniu kuty z żelaza krzy ż łaci ński. Wewn ątrz osiemnastowieczna, drewniana rze źba św. Floriana. Na południowo-wschodnim skraju miejscowo ści znajduje się jeszcze jedna zabytkowa kapliczka, z 2 poł. XVIII w. Murowana, trójboczna o wkl ęsłych bokach, otynkowana. W cz ęś ci dolnej szerszy cokół ustawiony na kolistej podmurówce, oddzielony gzymsem od kondygnacji górnej. Kondygnacja górna otwarta trzema arkadami o naro żach uj ętych pilastrami, ze spływami wolutowymi. Nasad ę obiega profilowany gzyms podokapowy. Przykryta daszkiem namiotowym, dachówkowym. W zwie ńczeniu kuty z żelaza krzy ż o trójlistnych zako ńczeniach. Wewn ątrz osiemnastowieczna, drewniana rze źba św. Notburgi. Powszechnie na terenie gminy wyst ępuj ą skromniejsze, murowane kapliczki w postaci słupów na rzucie kwadratu lub prostok ąta, z mał ą wn ęką, w której umieszcza si ę rze źbę lub obraz z przedstawieniem postaci boskiej lub świ ętego. Kapliczki te cz ęsto zdobione s ą szczycikami, gzymsami, płycinami o ró żnych formach i nakrywane daszkami wie ńczonymi krzy żami wykutymi z metalu. Kapliczki w formie słupów spotykamy m.in. w miejscowo ściach: Jartypory, Pierzchały, Popielów, Starawie ś, Śnice, Szaruty, Zaj ąc. Liczn ą grup ę stanowi ą tez figury przydro żne. Na rozwidleniu dróg w Liwie, przed ko ściołem, na usypanym kopcu, ustawiona jest kapliczka z polichromowan ą, kamienn ą figur ą Matki Boskiej z Dzieci ątkiem, b ędąca wotum dzi ękczynnym. Upami ętnia rozerwanie si ę w tym miejscu niemieckiego szrapnela podczas I wojny światowej. Rozpryskuj ące si ę na wszystkie strony odłamki tego pocisku nie ugodziły ani stoj ącego w pobli żu ksi ędza proboszcza Karola Leszczy ńskiego, ani towarzysz ących jemu osób. Na północnym skraju wsi, w miejscu dawnego rozwidleniu dróg do Kałuszyna, Korytnicy i W ęgrowa, znajduje si ę dzi ś rondo z kapliczk ą słupow ą z figur ą św. Jana Nepomucena z 1901 r., ufundowan ą przez Katarzyn ę i Adama Grudzi ńskich. Przed ko ściołem w Wyszkowie, na osi zało żenia dwuwie żowo-przestrzennego, ustawiono kamienn ą, polichromowan ą figur ę Chrystusa, podkre ślaj ącą osiowo ść sakralnego układu przestrzennego. Przed pałacem w Starejwsi kapliczka słupowa z figur ą Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej, datowana na przełom XIX i XX w. Słup murowany, czworoboczny, z szerszym cokołem u dołu i otoczony gzymsem u

Liw, marzec 2017 r. 56

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 góry. W zwie ńczeniu polichromowana figura Matki Boskiej na półkuli, depcz ącej w ęż a. Przy głównym trakcie przez wie ś Jarnice, naprzeciwko do ść obszernego placu, znajduje si ę kapliczka z figur ą Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej. Cało ść zało żenia ogrodzona jest murem z łupanych kamieni polnych, a na osi metalowa brama, osadzona na ceglanych filarach, z umieszczon ą dat ą: 1909 r. Zdecydowanie najcz ęś ciej spotyka si ę na terenie gminy Liw, krzyże przydro żne. Posiadaj ą one ró żne formy i przy wznoszeniu ich stosowano ró żne materiały. Przede wszystkim ich podstawy wykonywane s ą z granitu, a krzy że z kutego żelaza lub żeliwa, jak np. krzy że w Borzychach, Liwie, Połaziu, Śnicach, Szarutach, Wiankach. Do rzadko spotykanych krzy ży wykonanych w cało ści z żeliwa nale ży okazały krzy ż Ruchnie. Podstawa wielostopniowa z profilowanymi gzymsami, w której krzy ż a żurowy z przedstawieniami figuratywnymi i trójlistnymi zako ńczeniami ramion. Ogrodzony żeliwnym, dekoracyjnym płotkiem. Do unikatowych ju ż dzi ś obiektów nale żą krzy że drewniane, które jednak na terenie gminy Liw nie posiadaj ą bogatej ornamentyki. Najcz ęś ciej spotykamy proste krzy że, z poszerzon ą belk ą pionow ą w cz ęś ci dolnej, tworz ąc w ten sposób form ę wyodr ębnionego cokołu. Tego typu krzy ż z 1926 roku, spotykamy w miejscowo ści Śnice.

5.3. Zabytki obj ęte prawnymi formami ochrony

5.3.1. Zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytków

W rejestrze zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego znajduje się 17 obiektów zabytkowych z terenu gminy Liw.

Wykaz zabytków uj ętych w rejestrze zabytków został przedstawiony w tabeli nr 1.

Tabela nr 1

Lp . Miejscowo ść Obiekt, materiał i datowanie Nr i data rejestru

1. Jarnice Ko ściół pw. św. Jakuba, drewn., 1783 r. A - 137/621 z dn. 04.04.1962 r. 2. Jarnice Kapliczka z figur ą Matki Boskiej Niepokalanie B-153 z dn. Pocz ętej, kamie ń, 1909 r. 31.12.2007 r.

3. Liw Ko ściół parafialny pw. św. Leonarda mur., 1905- A-326 z dn. 1907 r. 29.12.1983 r.

4. Liw Zamek, ob. Muzeum Regionalne, mur., przed A - 38/204 z dn. 1429 r., podwy ższenie murów pocz. XVI w. i 1549 17.11.1959 r. - 1570 r., zniszczenia 1657 i 1703, restaur. 1943 - 1944 r., odbud., 1957 - 1961 r.

Liw, marzec 2017 r. 57

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

5. Liw Kancelaria starostwa w zespole zamku na A - 38/204 z dn. miejscu domu mniejszego, mur., 1782 r., 17.11.1959 r. zniszczona w poł. XIX w., odbud. 1961 r.

6. Ruchna Dawna szkoła, ob. przedszkole, mur., pocz. XX w. A-712 z dn. 28.08.2006 r. 7. Ruchna Park z zespołu pałacowego, 1895 r., proj. A-289 z dn. Walerian Kronenberg. 04.08.1981 r.

8. Starawie ś Ko ściół par., pw. św. Michała Archanioła, mur., A-327 z dn. 1866 – 1871. 20.12.1983 r.

9. Starawie ś Pałac, mur., 1655; 1661; przebud. 1843, odbud. A - 49/252 z dn. 1975 – 1980 r. 26.03.1960 r.

10. Starawie ś Oficyna I z zespołu pałacowego, mur., ok. 1860 r. A - 49/252 z dn. 26.03.1960 r. 11. Starawie ś Oficyna II z zespołu pałacowego, mur., ok. 1860 r. A - 49/252 z dn. 26.03.1960 r. 12. Starawie ś Lodownia z zespołu pałacowego, mur., ok. poł. A - 49/252 z dn. XIX w. 26.03.1960 r.

13. Starawie ś Brama z kordegard ą z zespołu pałacowego, A - 49/252 z dn. mur., 1843 r. 26.03.1960 r.

14. Starawie ś Park z zespołu pałacowego, poł. XIX w. A - 49/252 z dn. 26.03.1960 r. 15. Wyszków Ko ściół par. pw. Podwy ższenia Krzy ża Św., mur., A - 89/429 z dn. 1788 r. 22.03.1962 r.

16. Wyszków Wie ża-dzwonnica I w zespole ko ścioła A - 89/429 z dn. parafialnego, mur., 1788 r. 22.03.1962 r.

17. Wyszków Wie ża-dzwonnica II w zespole ko ścioła A - 89/429 z dn. parafialnego, mur., 1788 r. 22.03.1962 r.

5.3.2. Zabytki ruchome wpisane do rejestru zabytków

W rejestrze zabytków ruchomych województwa mazowieckiego znajduj ą si ę obiekty zabytkowe z terenu gminy Liw, stanowi ące wyposa żenie ko ścioła parafialnego pw. Św. Jakuba w Jarnicach; ko ścioła par. pw. Św. Leonarda w Liwie; ko ścioła par., pw. Św. Michała Archanioła w Starejwsi; ko ścioła par. pw. Podwy ższenia Krzy ża św. w Wyszkowie. Ponadto w tej grupie zabytków wpisanych do rejestru znajdują si ę kapliczki i figury przydro żne, pomniki oraz nagrobki.

Wykaz obiektów uj ętych w rejestrze zabytków został przedstawiony w tabeli nr 2.

Liw, marzec 2017 r. 58

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Tabela nr 2

Lp . Miejscowo ść Obiekt, miejsce przechowywania i Nr i data rejestru datowanie 1. Jarnice Wyposa żenie ko ścioła pw. św. Jakuba, B - 36/136 z dn. 11 poz., XVIII – 2 poł. XIX w. 03.09.1970 r.

2. Jarnice Kapliczka z figur ą Matki Boskiej Niepokalanie B-153 z dn. Pocz ętej, kamie ń, 1909 r. 31.12.2007r.

3. Jarnice Nagrobki na cmentarzu parafialnym, B-55, z dn. 2 poz., XIX/XX w. 29.12.2004 r.

4. Liw Wyposa żenie ko ścioła pw. św. Leonarda B - 42/142 z dn. 16 poz., XVI – 1 poł. XX w. 04.09.1970 r.

5. Liw Nagrobki na cmentarzu parafialnym, B – 163, z dn. 2 poz., XIX/XX w. 23.05.1984 r. 6. Liw Nagrobki na cmentarzu parafialnym, B –634/2011, z dn. 6 poz., XIX/XX w. 06.06.2011 r.

7. Starawie ś Wyposa żenie ko ścioła parafialnego pw. św. B - 50/150 z dn. Michała Archanioła, 28 poz., XVIII – XX w. 05.09.1970 r.

8. Starawie ś Wyposa żenie plebani przy ko ściele B - 51/151 z dn. parafialnym pw. św. Michała Archanioła, 05.09.1970 r. 6 poz., XIX w.

9. Starawie ś Nagrobki na cmentarzu parafialnym, B – 165, z dn. 2 poz., XIX/XX w. 23.05.1984 r. 10. Wyszków Wyposa żenie ko ścioła parafialnego pw. B – 174, z dn. Podwy ższenia Krzy ża Św., 48 poz., XVII – 15.12.1986 r. XIX w.

11. Wyszków Nagrobki na cmentarzu parafialnym, B – 180, z dn. 2 poz., XIX/XX w. 18.05.1988 r.

12. Wyszków Nagrobki na cmentarzu parafialnym, B-228, z dn. 3 poz. XIX/XX w. 11.01.2010 r.

13. Wyszków Kapliczka przydro żna z figur ą św. Notburgi, B-147 z dn. mur., 2 poł. XVIII w. 25.10.2007 r.

14. Wyszków Kapliczka przydro żna z figur ą św. Jana B-145 z dn. Nepomucena, mur., 2 poł. XVIII w. 22.10.2007 r.

15. Wyszków Pomnik Józefa Piłsudskiego, kamie ń, 1935 r. B-42 z dn. 22.11.2004 r. 16. Wyszków Kapliczka przydro żna z figur ą św. Floriana, B-390 z dn. mur., 2 poł. XVIII w. 14.04.2015 r.

Liw, marzec 2017 r. 59

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

5.3.3. Zabytki archeologiczne wpisane do rejestru zabytków

W rejestrze zabytków archeologicznych województwa mazowieckiego znajduj ą si ę 3 stanowiska z terenu gminy Liw. W poprzednich wykazach podawano jeszcze jedno stanowisko wpisane do rejestru: cmentarzysko szkieletowe w Borku Popowskim, które faktycznie poło żone jest w obr ębie miejscowo ści Turna, tj. poza obszarem gminy Liw. Wykaz stanowisk uj ętych w rejestrze zabytków został przedstawiony w tabeli nr 3.

Tabela nr 3 Wykaz obiektów archeologicznych z terenu gminy Liw wpisanych do rejestru zabytków województwa mazowieckiego. Lp Miejscowo ść Rodzaj Lokaliza - Chronologia Nr rej. zab. Data stanowiska cja AZP wpisu 1. Jarnice Osada 54 – 75/22 Okres A-239/995 15.01.1973 wpływów rzymskich 2. Kucyk Cmentarzysk 55 – 76/53 Wczesne A-207/872 30.11.1970 o kurhanowe średniowiecze 3. Ludwinów Osada 52 – 75/3 Okres A- 237/990 10.01.1973 (Zabrudnie) pó źnolate ński i rzymski

5.3.4. Obiekty uznane za pomniki historii i parki kulturowe

Na terenie gminy Liw nie figuruj ą obiekty uznane jako pomniki historii. Obecnie trwaj ą prace maj ące na celu utworzenia na terenie gminy Liw parku kulturowo - historycznego przy Zamku Ksi ążą t Mazowieckich w Liwie. Planowany Park Kulturowo - Historyczny przy Zamku Ksi ążą t Mazowieckich w Liwie b ędzie zajmował obszar wokół zamku oraz teren wokół niego wpisany do rejestru zabytków ze wzgl ędu na swoje walory historyczne i krajobrazowe. Stworzenie parku przy istniej ącym zabytku architektury umo żliwi rozwój jego działania w kontek ście funkcji turystycznych . Udogodnienia przeznaczone s ą dla turystyki wszelkiego rodzaju (pole namiotowe i prysznice z sanitariatami) oraz dla coraz mocniej rozwijaj ącej si ę na Liwcu turystyki wodnej (pomost, wiata, pole namiotowe, itp.) Park kulturowy pozwoli na rozszerzenie działalno ści dydaktycznej muzeum poprzez adaptacj ę pomieszcze ń `w odremontowanej piwnicy gotyckiej na lekcje muzealne, warsztaty plastyczne, teatralne itp. oraz organizacj ę imprez plenerowych.

Liw, marzec 2017 r. 60

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

W ramach tych działa ń przewidywane s ą nast ępuj ące działania: I. Gotycka wie ża bramna - odtworzenie cz ęś ci ganku wraz z furt ą, oraz latryny średniowiecznej na czwartej kondygnacji wie ży, - budowa pomostu ł ącz ącego z wie żą taras na piwnicy po gotyckim Domu Du żym, - cz ęś ciowa rekonstrukcja mostu zwodzonego, - wykonanie bramy w wie ży z przej ściem na most zwodzony z wie ży przez furtk ę w bramie. Nowa ekspozycja stała w salach wie ży I. kondygnacja wie ży - ekran, na którym mo żna b ędzie wy świetla ć film z ekspozycji zamku (film lub, do wyboru, pokaz slajdów) propozycja skierowana głównie do osób niepełnosprawnych; szafa z dokumentami sadowymi Ziemi Liwskiej (atrapy ksi ąg); wej ście do lochów. II. kondygnacja. Ekspozycja archeologiczna uzupełniona makiet ą - rekonstrukcj ą zamku oraz planszami obrazuj ącymi histori ę Liwa; odtworzenie cz ęś ci zbrojowni według lustracji (hakownice, kusze); rekonstrukcja okiennic żelaznych w oknach. III. kondygnacja – ekspozycja prezentuj ąca z historyczn ą Ziemi ę Liwsk ą (plansze z reprodukcjami map, dokumenty, przegl ądarka komputerowa archiwaliów) oraz 2 manekiny w mundurach z XVII w. obsługuj ące hakownic ę forteczn ą ustawion ą w oknie (scenka walk „potopu” szwedzkiego), Remont i zabezpieczenie murów kurtynowych pozostałych z zamku gotyckiego. II. Piwnice po domu wielkim (du żym) - wymiana stropu - osuszenie oraz izolacja ścian i fundamentów (pozioma i pionow ą), - uło żenie nowego pokrycia stropu piwnicy oraz wymurowanie ścian i sklepie ń w piwnicy - utworzenie tarasu na piwnicy - adaptacja cz ęś ci tarasu na scen ę teatraln ą i koncertow ą - winda dla niepełnosprawnych, b) wn ętrza piwnicy - remont i nowa aran żacja wn ętrza ( piwnica słu żyłaby głównie wystawom czasowym i działaniom edukacyjnym). III. Podzamcze Utworzenie pola namiotowego otoczonego stylizowanym płotem drewnianym (palisad ą), z bram ą od strony zamku i furtk ą od strony szosy oraz budynkiem mieszcz ącym prysznice i sanitariaty, w tym dla osób niepełnosprawnych. Przez podzamcze poprowadzony zostanie pomost długo ści odtwarzaj ący dawny układ przestrzenny zamku i tzw. przygródka składaj ącego si ę z kilkunastu obiektów na

Liw, marzec 2017 r. 61

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 palach. Stwarza to mo żliwo ść odtworzenia w przyszło ści przygródka (całego lub w znacznej cz ęś ci) jako atrakcyjnie wizualnego zespołu architektonicznego przeznaczonego na cele dydaktyczne, rekreacyjne i turystyczne. Wa żna dla rozwoju turystyki kajakowej w dorzeczu Liwca jest organizacja przystani wodnej na terenie Muzeum przylegaj ącym do Liwca. Obok pływaj ącego pomostu zlokalizowana b ędzie drewniana wiata chroni ąca przed deszczem. Spodziewane efekty projektu to: 1. Stworzenie atrakcyjnego wizualnie zespołu nawi ązuj ącego do dawnego układu przestrzennego zamku obronnego ksi ążą t mazowieckich w Liwie. 2. Zwi ększenie powierzchni ekspozycyjnej i stworzenie nowych ekspozycji stałych, zapoznaj ących zwiedzaj ących ze zbyt mało znanymi dziejami tej cz ęś ci Mazowsza (Ziemi Liwskiej). 2. Utworzenie przestrzeni do działalno ści edukacyjno-popularyzatorskiej dla młodzie ży i dorosłych. 3. Stworzenie stałej bazy do kontynuacji działa ń plenerowych - masowych imprez kulturalno- artystycznych oraz plenerów malarskich słu żą cych edukacji historycznej oraz promuj ących Mazowsze w kraju i za granic ą, przede wszystkim festynu smaków i turnieju rycerskiego, 4. Zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej i rekreacyjnej regionu w oparciu o walory środowiska przyrodniczego i pomnika dziedzictwa kulturalnego, jakim jest zamek w Liwie. 5. Wynikaj ące z powy ższego o żywienie ruchu turystycznego na szlakach, do których wł ączony został zamek: Wielki Go ściniec Litewski, Szlak Ksi ążą t Mazowieckich, Szlak Doliny Liwca. 6. Zwi ększenie ilo ści turystów odwiedzaj ących zarówno muzeum zbrojowni ę jak te ż imprezy organizowane na jego terenie przynosz ące w efekcie wzrost wpływów finansowych.

5.4. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków.

W gminie Liw Wójt prowadzi gminn ą ewidencj ę zabytków w formie zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy.

W gminnej ewidencji zabytków powinny by ć uj ęte: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajduj ące si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków. Gminna ewidencja zabytków obejmuje 365 obiektów, w tym 207 stanowisk archeologicznych. Wykaz zabytków uj ętych w gminnej ewidencji zabytków został przedstawiony w zał ącznikach: nr 1; 2 i 3 do Programu opieki nad zabytkami gminy Liw na lata 2017 – 2020.

Liw, marzec 2017 r. 62

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

5.5. Obiekty prawnie chronione i wpisane do rejestru pomników przyrody

Na terenie gminy Liw znajduje si ę kilka obszarów chronionych zajmuj ących 8 505 ha, co stanowi 50,3% powierzchni gminy. Do obszarów prawnie chronionych zalicza si ę:

1) Rezerwat przyrody Kantor Stary (95,4 ha), zlokalizowany na południe od miejscowo ści Ruchenka w obr ębie Le śnictwa Ruchna. „Jest to rezerwat fitocenotyczny, gdzie ochronie podlegaj ą lasy sosnowo-jesionowo-dębowe tworz ące zbiorowiska gr ądów wysokich, typowych i niskich. Osobliwo ści ą rezerwatu jest wyst ępowanie kilka gatunków storczyków i wawrzynka wilcze łyko oraz licznych gatunków ptaków, m.in. krogulca i brod źca samotnego. Rezerwat, poło żony w blisko tysi ąchektarowym uroczysku jest równie ż ostoj ą dla jeleni, dzików i saren”.

2) Nadbu żański Park Krajobrazowy (805 ha), którego cz ęść znajduje si ę w północnej cz ęś ci gminy. W granicach gminy Liw znajduje si ę tak że 805 ha otuliny tego parku. Cech ą charakterystyczn ą Nadbu żańskiego Parku Krajobrazowego jest du że zró żnicowanie krajobrazu. Za najwi ększy jego walor uznawana jest meandruj ąca dolina Bugu wraz z licznymi starorzeczami, wyspami, łachami i stromymi skarpami na brzegach;

3) Siedlecko-Węgrowski Obszar Chronionego Krajobrazu (7 700 ha), zajmuj ący niemal połow ę powierzchni gminy, rozci ągaj ący si ę na południe od W ęgrowa i miejscowo ści Liw. Charakteryzuje si ę on bogactwem gatunków ro ślinnych, zwłaszcza w zakresie ro ślin naczyniowych;

4) Natura 2000 – obecnie Dolina Liwca na całej swej długo ści, na podstawie tzw. Dyrektywy Ptasiej, zaliczana jest do europejskiej sieci ochrony przyrody Natura 2000. Na obszarze tym wyst ępuj ą zespoły l ęgowe ptaków obj ętych ochron ą całkowit ą i cz ęś ciow ą, a tak że gatunki zaliczane do rzadkich.

Na terenie Gminy Liw dotychczas wyznaczono tylko jeden u żytek ekologiczny, który obejmuje śródle śne bagno poło żone we wschodniej cz ęś ci uroczyska Ruchna, na gruntach Lasów Pa ństwowych le śnictwa Ruchna w oddz. 239 d (działka geodezyjna nr 318). Zajmuje on powierzchni ę 2,68 ha.

Na terenie Gminy znajduj ą si ę dwa pomnik przyrody znajduj ące si ę w rejestrze pomników przyrody powiatu w ęgrowskiego, które przedstawiono w tabeli nr 4.

Liw, marzec 2017 r. 63

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Tabela nr 4

Wykaz pomników przyrody z terenu gminy Liw

Lp. Akt prawny obowi ązuj ący Lokalizacja Obiekt Obwód Wys. poddany ochronie 1. Rozporz ądzenie Nr 7 Nadle śnictwo Łochów, Dąb 480 cm 28 m Wojewody Mazowieckiego z Le śnictwo W ęgrów - szypułkowy dnia 02 marca 2009 r. w Uroczysko Miedzanka sprawie ustanowienia oddz.163 j pomników przyrody poło żonych na terenie powiatu węgrowskiego (DUWM.2009.36.861)

2. Rozporz ądzenie Nr 7 Starawie ś Dąb 330 cm 29 m Wojewody Mazowieckiego z Działka nr ewid. 836 szypułkowy dnia 02 marca 2009 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody poło żonych na terenie powiatu w ęgrowskiego (DUWM.2009.36.862)

5.6. Zabytki o najwy ższym znaczeniu dla gminy

Najcenniejszym zabytkiem na terenie gminy Liw jest średniowieczny zamek w Liwie. Posiada rang ę krajow ą i jest jedynym obiektem tego typu na obszarze Wschodniego Mazowsza. Budowla ta, dzi ęki swym rozwi ązaniom architektonicznym, nawi ązuje do szczególnie modnego w środkowej Europie u schyłku średniowiecza typu zamku – rezydencji. Mieszcz ące si ę w zamku Muzeum organizuje wystawy malarstwa i grafiki, koncerty muzyki klasycznej i popularnej oraz cykliczne imprezy plenerowe, w tym plenery malarskie. Z kolei na podzamczu organizowane s ą festyny archeologiczne – imprezy edukacyjno-artystyczne. Zamek liwski jest tak że siedzib ą Bractwa Rycerskiego Ziemi Mazowieckiej i Podlaskiej, które wraz z Muzeum jest organizatorem Turnieju Rycerskiego „O Pier ście ń Ksi ęż nej Anny”. Bior ą w nim udział przedstawiciele bractw rycerskich z Polski i z zagranicy. Najwi ększ ą atrakcj ą turniejów s ą inscenizacje bitew nawi ązuj ące do historii Zamku w Liwie, w których bierze jednocze śnie udział nawet 100 rycerzy. Z my ślą o widzach inscenizacji, których liczba w ci ągu dwóch dni imprezy si ęga 10.000 osób, organizowany jest tak że jarmark średniowieczny z rekwizytami średniowiecznymi (bro ń, stroje, bi żuteria).

Do niezmiernie cennych obiektów nale ży zespół pałacowy w Starejwsi. Pochodz ący z XVI w. pałac był kilkakrotnie przebudowywany. Rezydencja miała charakter obronny,

Liw, marzec 2017 r. 64

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 otoczona była wielostopniow ą palisad ą z basztami oraz fos ą. Powa żnej przebudowy dokonano w latach 1655-1661, z fundacji Bogusława Radziwiłła, koniuszego wielkiego litewskiego. Pałac otrzymał dwie wie że w naro żach od frontu. Został wyposa żony w potrójny system fortyfikacji, podwójn ą palisad ę z fos ą. Najwi ększe przeobra żenia w architekturze pałacu zaszły w latach 40-XIX stulecia, gdy był on własno ści ą księcia Sergiusza Golicyna. Powierzył on modernizacj ę rezydencji architektowi, Ludwikowi Franciszkowi Martiniemu, realizowan ą w latach 1840-1843. Przebudowano wówczas pałac w modnej manierze neogotyku i nadano mu kształt angielskiego zamczyska z okresu el żbieta ńskiego. Niestety ten cenny zespół nie jest publicznie dost ępny. Wprawdzie został wyremontowany przez NBP ale z pieni ędzy podatników i powinien by ć w cz ęś ci udost ępniony turystom lub chocia ż umo żliwi ć spacer po parku, by móc obejrze ć pałac z ka żdej strony. Wśród zabytków sakralnych na szczególne wyró żnienie zasługuje ko ściół parafialny w Wyszkowie. Został wzniesiony w 1788 r. z fundacji Aleksandra Macieja Ossoli ńskiego, miecznika wielkiego litewskiego. Zespół ko ścioła tworzy tzw. zało żenie dwuwie żowo- przestrzenne, rzadko spotykane w kraju. Charakterystyczn ą cech ą tych zało żeń jest bezpo średnie, regularne i osiowe powi ązanie z wn ętrzem placu przyko ścielnego. Monumentalny ko ściół, b ędący głównym akcentem architektonicznym, wytycza główn ą o ś kompozycyjn ą założenia i podporz ądkowuj ąc sobie dwie dzwonnice z bram ą mi ędzy nimi, wi ąż e si ę w jednolit ą kompozycj ę przestrzenn ą. Tego typu zało żenie, jako jedno z pierwszych w kraju, zrealizowano w W ęgrowie po 1703 r. i st ąd rozprzestrzeniło si ę na Podlasie. Znacz ące miejsce w krajobrazie kulturowym gminy Liw zajmuje ko ściół parafialny w Liwie. Zbudowany został staraniem ks. Karola Rafała Leszczy ńskiego, według projektu arch. Józefa Piusa Dzieko ńskiego. Ko ściół reprezentuje styl neogotycki. Wn ętrze ko ścioła nale ży do typu halowego, tj. nawa główna i boczne s ą jednakowej wysoko ści. Sklepienia naw pokryte s ą żebrami w układzie gwia ździstym. W wyposa żeniu świ ątyni relikty z dawnego drewnianego ko ścioła, m.in. marmurowa chrzcielnica z 1646 r. oraz ołtarze boczne: św. Leonarda i Matki Boskiej Ró żańcowej z ko ńca XVII w. Wielk ą ciekawostk ą jest to, że w otoczeniu ko ścioła, przy zabytkowych drzewach umieszczono na niskich słupkach, odlane z metalu tabliczki, zawieraj ące wierszowane sentencje, autorstwa ks. Karola Leszczy ńskiego, o korzy ściach i potrzebie ochrony drzew oraz przyrody, tak aktualne dzisiaj. Indywidualne, nowatorskie rozwi ązania architektoniczne spotykamy w ko ściele parafialnym w Starejwsi. Zbudowany z fundacji Sergiusza i Marii Golicynów w latach 1866- 1869, wg projektu arch. Bolesława Podczaszy ńskiego. W pracach dekoracyjnych wn ętrza świ ątyni brał udział architekt, Ludwik Franciszek Martini. W ko ściele na uwag ę zasługuje neogotycki wystrój wn ętrza z 2 poł. XIX w., oraz wspaniałe dzieła malarskie, autorstwa Józefa Buchbindera.

Liw, marzec 2017 r. 65

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Unikatowym obiektem jest ju ż dzisiaj drewniany ko ściół filialny w Jarnicach. Zbudowany został w niedalekim Budziszynie w 2 poł. XVIII w. (1783 r.?) i przeniesiony do Jarnic po 1819 roku. Wzniesiony z drewna z zastosowaniem konstrukcji zr ębowej, zamkni ęty trójbocznie od zachodu. Bryła ko ścioła zwarta, nakryta dachem trójpołaciowym z czworoboczn ą sygnaturk ą na kalenicy po środku. Wokół ko ścioła usytuowane s ą cenne dziewi ętnastowieczne nagrobki o znacznych warto ściach historycznych oraz mogiła powsta ńców 1863 roku. Na terenie gminy Liw zlokalizowany jest zespół trzech kapliczek, posiadaj ących rang ę ponadregionaln ą. Do zespołu nale żą trzy kapliczki z figurami: św. Jana Nepomucena, św. Notburgi i św. Floriana w Wyszkowie. Charakteryzuj ą si ę wyszukan ą form ą architektoniczn ą , a tak że umieszczonymi w nich figurami o świetnych proporcjach i misternie dopracowanych szczegółach, świadcz ących o profesjonalizmie i wysokim poziomie wykonawczym snycerza. Ogromn ą warto ść kulturow ą posiada stanowisko archeologiczne - cmentarzysko z V- III w. p.n.e. w Jartyprach, wyró żniaj ące si ę sw ą wielko ści ą na Mazowszu i Podlasiu. Odkryto tu fragmenty charakterystycznych naczy ń glinianych - popielnic i przykrywaj ących je wielkich „kloszy’’. Oprócz ko ści w grobach znaleziono pozostało ści ubiorów, ułamki br ązowych sprz ączek i oku ć pasów, ułamki zapinek, stopione paciorki z kolorowego szkła, ułamki grzebieni z płytek rogowych, ł ączonych nitami z br ązu, prz ęś liki z gliny lub piaskowca. W kilku grobach znaleziono inne, rzadziej spotykane zabytki – ułamki szklanych naczy ń i żetonów do gry, przywiezionych z odległych terenów Cesarstwa Rzymskiego. Rewelacyjnym znaleziskiem jest wyci śni ęta w formie misa gliniana, tzw. „terra sigillata”, z wytłoczonym w kartuszu imieniem rzymskiego garncarza Statutusa, którego warsztat działał w Tabernae, we wschodniej Galii (obecnie Rheinzabern w Nadrenii), w 2 poł. II w. n. e. Jest to pierwsze naczynie z jego pracowni, zidentyfikowane poza granicami Imperium.

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro żeń

Na terenie gminy Liw znajduje si ę 20 obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego, w tym 3 stanowiska archeologiczne. W wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków gminy Liw uj ętych zostało 365 obiektów z terenu gminy Liw, w tym 207 stanowisk archeologicznych. Zabytki wpisane do rejestru nie budz ą zastrze żeń. Pewnych prac rekonstrukcyjnych wymaga Zamek w Liwie. Zostały one zaplanowane w ramach tworzenia Parku Kulturowo Historycznego. W dobrym stanie zachowania znajduj ą si ę zespoły ko ścielne, jedynie dolne partie dzwonnic w Wyszkowie wymagaj ą niewielkich napraw tynku i powłoki malarskiej. Nadzwyczaj w świetnym stanie jest drewniany ko ściół filialny i dzwonnica w Jarnicach, co jest zasług ą dbaj ących o nie mieszka ńców Jarnic, świadomych wielkiej warto ści kulturowej swojej świ ątyni. Równie ż mieszka ńcy Jarnic sfinansowali prace konserwatorski w szerokim

Liw, marzec 2017 r. 66

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 zakresie, przeprowadzone przy bardzo interesuj ącej kapliczce przydro żnej z figur ą Matki Boskiej w Jarnicach. Ogólnie stwierdzaj ąc, mo żna oceni ć, że kapliczki przydro żne s ą w dobrym stanie. W ostatnim czasie zostały przej ęte od wła ścicieli i wyremontowane przez PTTK Odział w W ęgrowie, dwie najcenniejsze kapliczki z figurami św. Jana Nepomucena i św. Notburgi w Wyszkowie. Na dzie ń dzisiejszy pilnych prac remontowo-konserwatorskich wymaga kapliczka z figur ą św. Floriana w Wyszkowie. Dzi ęki zaanga żowaniu i staraniom Wójta Gminy Liw, kapliczka ta zostanie w roku 2017 poddana pracom restauratorskim w pełnym zakresie. Spo śród pomników utrzymywanych nale życie, jedynie troch ę zaniedbany jest pomnik Tadeusza Ko ściuszki w Wyszkowie i wypadałoby, aby w 2017 r., t. j. w setn ą rocznic ę śmierci naszego Wielkiego Naczelnika, został odrestaurowany. Źle przedstawia si ę stan zachowania dawnych zespołów folwarcznych. Tylko cz ęś ciowo s ą wykorzystywane zabudowania inwentarskie w zespole w Ruchnie, b ędącego własno ści ą Agencji Rolnej Skarbu Pa ństwa. Kilka obiektów ulega szybko post ępuj ącej destrukcji i nie s ą podejmowane żadne prace restauratorskie czy chocia żby zabezpieczaj ące. Podobnie rzecz si ę ma z budynkami z zespołów gorzelni w Jartyporach i Popielowie. Nabyli je prywatni wła ściciele i nie podejmuj ą żadnych działa ń w celu ich zagospodarowania i zabezpieczenia. W ostatnich latach poprawił si ę znacznie stan cmentarzy parafialnych. Wyci ęto na nich zaro śla i chaszcze, poprawiono nawierzchnie alejek, cz ęś ciowo wyremontowano kamienne ogrodzenia, przeprowadzono prace konserwatorskie kilku nagrobków na cmentarzu w Liwie i Wyszkowie. Pozostało jeszcze kilkana ście nagrobków o znacznych warto ściach kulturowych, które nale ży odrestaurowa ć. Analiza szans i zagro żeń wynikaj ących ze stanu dziedzictwa kulturowego została przedstawiona w tabeli nr 5.

Tabela nr 5 Analiza SWOT

Szanse i zagro żenia w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego Gminy Liw

MOCNE STRONY SŁABE STRONY - poło żenie w obr ębie Zielonych Płuc Polski, - niewystarczaj ąca promocja walorów Nadbu żańskiego Obszaru Chronionego kulturowych i wykorzystanie dóbr kultury Krajobrazu, Siedlecko-Węgrowskiego dla rozwoju turystyki i agroturystyki, Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz w - niewystarczaj ąca informacja na temat obszarze „Natura 2000”, istniej ących zabytków na terenie gminy,

Liw, marzec 2017 r. 67

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

- niski stopie ń zanieczyszczenia środowiska, - niedostateczna liczba publikacji na - brak uci ąż liwego przemysłu, temat dziedzictwa kulturowego gminy, - korzystne poł ączenia komunikacyjne gminy - brak wypracowanych programów opieki z du żymi miastami, nad zabytkami z terenu gminy, - bogata historia i tradycja gminy oraz - niewystarczaj ąca świadomo ść znaczne warto ści niematerialne, społeczna o konieczno ści nale żytej - różnorodno ść obiektów zabytkowych, opieki nad zabytkami, - bogactwo dziedzictwa archeologicznego, - duży koszt rewaloryzacji zabytków i brak - obszary atrakcyjne przyrodniczo oraz środków na finansowania tego rodzaju krajobrazowo, m.in. ze wzgl ędu na zada ń, nieuregulowan ą rzek ę Liwiec i jej naturaln ą - słaba promocja oraz edukacja dotycz ąca dolin ę, walorów środowiska kulturowego, - dobre warunki do rozwoju turystyki - niska świadomo ść społeczna o prawnych krajoznawczej i specjalistycznej: zobowi ązaniach wła ścicieli do nale żytego wodnej, rowerowej i konnej, utrzymania obiektów zabytkowych, - funkcjonuj ące szlaki turystyczne piesze, - brak wiedzy na temat źródeł i sposobów rowerowe i wodne, pozyskiwania środków na odnow ę - posiadanie gminnej ewidencji zabytków, zabytków w śród wła ścicieli, - działaj ące Muzeum Zbrojownia na Zamku - niska aktywno ść ludzi młodych w w Liwie, działaniach upowszechniaj ących kultur ę - organizacja festynów i imprez lokaln ą, ponadlokalnych, - trudno ści finansowe wła ścicieli zabytków, - kultywowanie twórczo ści ludowej, - niewielkie zrozumienie społeczne - wzrastaj ący poziom wiedzy i promowanie problemów ochrony dziedzictwa tradycji i regionalizmu, kulturowego. - aktywno ść władz samorz ądowych i silna promocja gminy jako o środka turystycznego.

SZANSE ZAGRO ŻENIA

- korzystne warunki dla rozwoju turystyki - niedostateczne środki publiczne na prace ze wzgl ędu na walory przyrodnicze i remontowo-konserwatorskie obiektów zasób warto ści dziedzictwa i krajobrazu zabytkowych , kulturowego, - niski poziom świadomo ści społecznej - rosn ące zapotrzebowanie na turystyk ę na odno śnie walorów obiektów zabytkowych i

Liw, marzec 2017 r. 68

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

obszarach poło żonych niedaleko ich znaczenia dla rozwoju gminy, aglomeracji miejskich (Warszawa, Siedlce, - niewystarczaj ące zaanga żowanie Węgrów, Sokołów Podlaski), młodszych pokole ń w kultywowaniu - wzrost zainteresowania aktywnym tradycji, wypoczynkiem i agroturystyk ą, - brak profesjonalnej i ci ągłej informacji o - budowa baz turystycznych w oparciu o zabytkach, obiekty i obszary historyczne, - brak oznakowania obiektów zabytkowych - wzbogacenie tras turystycznych i - degradacja krajobrazu kulturowego szlaków o miejsca i obiekty zabytkowe, poprzez wprowadzanie nowej zabudowy - uwzgl ędnienie potrzeb ochrony nie nawi ązuj ącej do tradycji regionu, zabytków w dokumentach strategicznych i - trudny dost ęp do zewn ętrznych źródeł programowych gminy oraz w planowaniu i finansowania opieki nad zabytkami a zagospodarowaniu przestrzennym, zwłaszcza du ża konkurencja o uzyskanie - system rozwi ąza ń prawnych środków z Unii Europejskiej, zapewniaj ących bardziej skuteczn ą - wzrost kosztów prac remontowo- ochron ę zabytków (np. ustanowienie konserwatorskich zabytków, parków kulturowych), - niewystarczaj ące środki finansowe w - możliwo ść pozyskiwania środków bud żecie gminy, finansowych na ochron ę zabytków z - pogarszaj ący si ę stan zachowania kilku ró żnych źródeł, zabytków spowodowany niewła ściwym - działalno ść w regionie Lokalnej Grupy użytkowaniem, Działania „B ądźmy Razem” oraz Lokalnej - niewystarczaj ąca edukacja młodzie ży o Organizacji Turystycznej „Wielki Go ściniec dziedzictwie kulturowym regionu, Litewski”, - obci ąż enie gminy nowymi zadaniami bez - budzenie świadomo ści kulturowo- zabezpieczenia środków finansowych. historycznej mieszka ńców gminy (monta ż tablic informacyjnych przy zabytkach, tworzenie ście żek edukacyjnych, szlaków turystycznych pieszych i rowerowych), - rozwój inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych w zakresie ochrony dziedzictwa kulturowego, - promocja walorów krajobrazu kulturowego gminy.

Liw, marzec 2017 r. 69

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

7. Zało żenia programowe

7.1. Priorytety w zakresie opieki nad zabytkami Gminy Liw

Na podstawie analizy szans i zagro żeń wyst ępuj ących w otoczeniu oraz mocnych i słabych stron Gminy w odniesieniu do dziedzictwa kulturowego, okre ślono nast ępuj ące priorytety działa ń w zakresie opieki nad zabytkami. 1. Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego gminy, jako element rozwoju gospodarczo-społecznego gminy 2. Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja słu żą ca budowaniu to żsamo ści lokalnej 3. Zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej gminy w oparciu o dziedzictwo kulturowe oraz warto ści krajobrazowe i przyrodnicze

7.2. Kierunki działa ń w zakresie opieki nad zabytkami

Opieka nad zabytkami stanowi jeden z obszarów działania dla władz lokalnych. Jako kierunki działa ń realizacji Programu opieki nad zabytkami Gminy Liw w ramach przyj ętych priorytetów uznano: 1. Zintegrowana ochrona dziedzictwa kulturowego i środowiska przyrodniczego. 2. Zahamowanie procesu degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania. 3. Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych zwi ązane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym. 4. Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym. 5. Poprawa jako ści infrastruktury słu żą cej funkcjonowaniu i rozwojowi turystyki i rekreacji z uwzgl ędnieniem najciekawszych obiektów zabytkowych gminy. 6. Upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie kulturowym i przyrodniczym gminy oraz rozszerzenie systemu informacji turystycznej.

Priorytet I:

Ochrona i świadome kształtowanie krajobrazu kulturowego gminy, jako element rozwoju gospodarczo-społecznego gminy

Kierunki działania Zadania

Zintegrowana ochrona - opracowanie planów odnowy miejscowo ści oraz dziedzictwa kulturowego i miejscowych planów, szczególnie dla obszarów o du żym środowiska przyrodniczego nasyceniu stanowiskami archeologicznymi,

Liw, marzec 2017 r. 70

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

- dbało ść o wł ączanie zagadnie ń ochrony zabytków przy opracowywaniu miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, - konsekwentne egzekwowanie zapisów dotycz ących działalno ści inwestycyjnej na obszarach obj ętych ochron ą zaproponowan ą w studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, - respektowanie zlokalizowanych stanowisk archeologicznych oraz stref ochrony archeologicznej przy sporz ądzaniu dokumentów planistycznych, - ochrona panoram oraz przedpoli widokowych zespołów zabytkowych oraz miejscowo ści o warto ściach kulturowych, - realizowanie nowej zabudowy w harmonii z historyczn ą kompozycj ą układu przestrzennego, gabarytami oraz form ą architektoniczn ą tworz ącej go zabudowy.

Zahamowanie procesu - podejmowanie stara ń o uzyskanie środków zewn ętrznych degradacji zabytków i na rewaloryzacj ę zabytków, doprowadzenie do poprawy - rewaloryzacja obszarów i obiektów zabytkowych stanu ich zachowania - zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed po żarem, zniszczeniem i kradzie żą ( monta ż instalacji przeciwpo żarowej i alarmowej, zabezpiecze ń przeciw włamaniom, ewidencjonowanie zabytków ruchomych), - przekazywanie wła ścicielom zabytków informacji o wszelkich możliwo ściach dofinansowania prac remontowo- konserwatorskich przy zabytkach, - doradztwo w przygotowaniu wniosków o dofinansowanie prac przy zabytku, - stosowanie zach ęt prawnych i finansowych oraz pomocy publicznej dla inwestorów, wła ścicieli i u żytkowników obiektów zabytkowych, - współpraca z wojewódzkim konserwatorem zabytków w zakresie zagro żeń dla dziedzictwa archeologicznego wynikaj ących z działalno ści inwestycyjnej b ądź osób dziko penetruj ących stanowiska wykrywaczami metali.

Liw, marzec 2017 r. 71

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Priorytet II: Badanie i dokumentacja dziedzictwa kulturowego oraz promocja i edukacja słu żą ca budowaniu to żsamo ści lokalnej

Kierunki działania Zadania Specjalistyczne - prowadzenie monitoringu i weryfikacji oraz aktualizacji rozpoznanie badawcze gminnej ewidencji zabytków, poszczególnych obiektów, - uzupełnianie informacji w kartach adresowych zabytków, zespołów oraz obszarów - wykonywanie prac studialnych (studia historyczno- zabytkowych zwi ązane z urbanistyczne, studia krajobrazowe, badania historyczno- przygotowywanym lub architektoniczne, katalogi typów zabudowy regionalnej i realizowanym procesem detalu architektonicznego), inwestycyjnym - wspieranie bada ń naukowych dotycz ących obiektów zabytkowych oraz historii regionu. Edukacja i popularyzacja - wprowadzenie i upowszechnienie tematyki ochrony wiedzy o regionalnym dziedzictwa kulturowego do systemu edukacji przedszkolnej dziedzictwie kulturowym i i szkolnej poprzez organizacj ę zaj ęć na temat zabytków, ich promocja walorów roli oraz warto ści z punktu widzenia historii i współczesno ści krajobrazowych gminy celem kształtowania regionalnej to żsamo ści kulturowej, - organizowanie imprez plenerowych promuj ących zabytki poło żone na terenie gminy, - rozwijanie działalno ści wystawienniczej powi ązanej z zabytkami gminy i ich histori ą, - organizowanie i wspieranie realizacji konkursów, wystaw i innych działa ń edukacyjnych, - aktualizacja internetowej bazy danych o obiektach posiadaj ących warto ść zabytkow ą znajduj ących si ę na terenie gminy, - wykorzystanie imprez masowych organizowanych w gminie oraz innych okazji budz ących zainteresowanie mediów do promocji dziedzictwa kulturowego, - wspieranie działa ń instytucji kultury, organizacji pozarz ądowych i stowarzysze ń zwi ązanych z ochron ą dziedzictwa kulturowego.

Liw, marzec 2017 r. 72

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Priorytet III:

Zwiększenie atrakcyjno ści turystycznej gminy w oparciu o dziedzictwo kulturowe oraz warto ści krajobrazowe i przyrodnicze

Kierunki działania Zadania Poprawa jako ści - Stworzenie korzystnych warunków dla działalno ści infrastruktury słu żą cej prywatnych inwestorów bran ży hotelarsko-gastronomicznej funkcjonowaniu i rozwojowi oraz turystycznej, turystyki i rekreacji z - dbanie o efektowny wygl ąd i odpowiedni ą aran żacj ę uwzgl ędnieniem przestrzeni publicznej w otoczeniu obiektów zabytkowych, najciekawszych obiektów - wspieranie działalno ści gospodarstw agroturystycznych w zabytkowych gminy obiektach budownictwa drewnianego oferuj ących wypoczynek i rozrywk ę oparte na miejscowych tradycjach, - tworzenie zaplecza turystycznego miejscowo ści (pensjonaty, zajazdy, bary, restauracje, kawiarnie) - utrzymanie istniej ących ście żek rowerowych i szlaków turystycznych, - wytyczenie nowych szlaków turystycznych pieszych, rowerowych, konnych, tras i ście żek dydaktycznych wykorzystuj ących walory dziedzictwa kulturowego gminy. Upowszechnianie wiedzy o - stworzenie systemu informacji wizualnej w formie tablic dziedzictwie kulturowym i informacyjnych dot. najwa żniejszych obiektów historycznych przyrodniczym gminy oraz i przyrodniczych znajduj ących si ę na terenie gminy, rozszerzenie systemu - opracowanie tablic informacyjnych dotycz ących. szlaków informacji turystycznej turystycznych, ście żek dydaktycznych i tras rowerowych wyznaczonych na terenie gminy, - udost ępnienie informacji o zabytkach gminy w Internecie, - współpraca z mediami lokalnymi w dziedzinie promocji walorów i zasobów dziedzictwa kulturowego, - wydawanie i wspieranie publikacji: przewodników turystycznych, folderów, informatorów i innych wydawnictw na temat dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego gminy.

Liw, marzec 2017 r. 73

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

8. Instrumentarium realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami

W celu realizacji niniejszego programu opieki nad zabytkami gminy Liw, wykorzystane zostan ą nast ępuj ące kategorie instrumentów:

1) instrumentów prawnych, dzi ęki którym realizacja zada ń przez Wójta Gminy Liw z zakresu dotycz ącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywa ć si ę b ędzie w oparciu o przepisy: • Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446, ze zm.) • Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. – Prawo ochrony środowiska (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz. 672, ze zm.) • Ustawy z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz. U. z 2016, poz. 778, ze zm.) • Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. z 2015 r., poz. 1651 ze zm.) • Ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomo ściami (t. j. Dz. U. z 2016 poz. 2147) • Ustawy z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz. 2255) • Dokumentów wydawanych przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, wynikaj ących z przepisów ustawowych.

2) instrumentów finansowych, dzi ęki którym realizacja zada ń przez Wójta Gminy Liw z zakresu dotycz ącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywa ć si ę b ędzie poprzez:

• korzystanie z przepisów ustawy z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym ( Dz. U. 2016, poz. 617) zwalniaj ącej od podatku rolnego: grunty wpisane do rejestru zabytków, pod warunkiem ich zagospodarowania i utrzymania zgodnie z przepisami o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, (Art. 12, ust.1, pkt.11) • korzystanie z przepisów ustawy z dnia 12 stycznia 1991 r. o podatkach i opłatach lokalnych (Dz. U. 2016, poz. 716) zwalniaj ącej z podatku od nieruchomo ści: budynki i grunty wpisane indywidualnie do rejestru zabytków, pod warunkiem ich utrzymania i konserwacji zgodnie z przepisami o ochronie zabytków, z wyj ątkiem cz ęś ci zaj ętych na prowadzenie działalno ści gospodarczej, w oparciu o ustaw ę z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (t. j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446, ze zm.). • korzystanie z przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadku i darowizn (Dz. U. z 2015 r, poz. 86) ustalaj ącej: zwolnione od podatku jest nabycie spadku zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, je żeli nabywca jest zaliczany do I lub II grupy spadkowej oraz zabezpiecza je i konserwuje zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami. Zwolnienie od podatku przysługuje te ż

Liw, marzec 2017 r. 74

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

w przypadku nabycia spadku zabytków ruchomych i kolekcji wpisanych do rejestru zabytków. • rozwa żenie wprowadzenia ulg podatkowych dla wła ścicieli obiektów znajduj ących si ę w gminnej ewidencji zabytków, warunkowane wła ściwym utrzymywaniem tych obiektów • finansowanie prac konserwatorskich i remontowych przy obiektach zabytkowych będących własno ści ą gminy • korzystanie z programów uwzgl ędniaj ących finansowanie z funduszy europejskich • rozwa żenie uchwalania dotacji dla wła ścicieli i posiadaczy obiektów uj ętych w gminnej ewidencji zabytków na realizacj ę prac remontowo-konserwatorskich. • korzystanie z formy współpracy mi ędzy podmiotami publicznymi a sektorem prywatnym, w ramach „Partnerstwa publiczno-prywatnego” (PPP), poprzez dzielenie ryzyka, wspólne korzystanie ze specjalistycznej wiedzy sektora prywatnego lub dodatkowego źródła kapitału. Zastosowanie formuły PPP umo żliwia podział kosztów i ryzyka pomi ędzy partnera publicznego i prywatnego, ułatwia realizacj ę spraw administracyjno-proceduralnych. Dzi ęki szerszej ofercie zwrotnych instrumentów finansowych (m.in. po życzek, por ęcze ń) b ędzie mo żna wesprze ć wi ęcej projektów realizowanych przez małe i średnie przedsi ębiorstwa. Nadal finansowane b ędą inwestycje w ochron ę środowiska i energetyk ę, tak że projekty m.in. z dziedziny kultury, zatrudnienia, edukacji czy przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu. Wsparcie otrzymaj ą projekty zwi ązane z kompleksow ą rewitalizacj ą (w tym rewitalizacj ą społeczn ą), ekologicznym transportem, gospodark ą niskoemisyjn ą.

3) instrumentów koordynacji, dzi ęki którym realizacja zada ń przez Wójta Gminy Liw z zakresu dotycz ącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywa ć si ę b ędzie poprzez:

• realizacj ę projektów i programów dotycz ących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich i powiatowych strategiach, programach ochrony środowiska; • współpraca z organizacjami i zwi ązkami wyznaniowymi w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami; • współprac ę z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków, Wojewódzkim Urz ędem Ochrony Zabytków – Delegatura w Siedlcach w odniesieniu do wszelkich działa ń podejmowanych przez samorz ąd gminy Liw dotycz ących zagadnie ń z zakresu szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego istniej ącego na obszarze gminy.

Liw, marzec 2017 r. 75

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

4) instrumentów społecznych, dzi ęki którym realizacja zada ń przez Wójta Gminy Liw z zakresu dotycz ącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywa ć si ę b ędzie poprzez:

• działania edukacyjne promocyjne • współdziałanie z organizacjami społecznymi • działania prowadz ące do tworzenia miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami

5) instrumentów kontrolnych, dzi ęki którym realizacja zada ń przez Wójta Gminy Liw z zakresu dotycz ącego ochrony dziedzictwa kulturowego odbywa ć si ę b ędzie poprzez:

• bie żą cą aktualizacj ę gminnej ewidencji zabytków • monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Zgodnie z Ustaw ą o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Wójt ma obowi ązek sporz ądzania, co dwa lata sprawozda ń z realizacji gminnego programu opieki nad zabytkami i przedstawiania go do akceptacji przez Rad ę Gminy. Wykonanie sprawozdania powinna poprzedzi ć ocena poziomu realizacji gminnego programu uwzgl ędniaj ąca:

• wykonanie zada ń przyj ętych do realizacji w okresie obowi ązywania gminnego programu opieki nad zabytkami, • efektywno ść ich wykonania. W celu efektywnego monitorowania przyj ęto wska źniki słu żą ce ocenie wdra żania Programu opieki nad zabytkami gminy Liw: • Liczba obiektów poddanych odbudowie, rewaloryzacji lub konserwacji. • Liczba obiektów, w których zało żono instalacje zabezpieczaj ące przed po żarem i kradzie żą . • Liczba zweryfikowanych kart gminnej ewidencji zabytków. • Liczba wykonanych opracowa ń studialnych i dokumentacyjnych. • Liczba obiektów uj ętych w internetowej bazie danych. • Liczba zaj ęć w przedszkolach i szkołach przeprowadzonych na temat zabytków. • Liczba uczestników lub konkursów, wystaw i innych działa ń dotycz ących dziedzictwa i tradycji. • Liczba konferencji i sesji po świ ęconych dziedzictwu kulturowemu. • Liczba imprez wykorzystanych do promocji dziedzictwa kulturowego. • Liczba audycji radiowo-telewizyjnych i materiałów prasowych popularyzuj ących dziedzictwo kulturowe. • Liczba spektakli, koncertów i widowisk typu światło i dźwi ęk, w których jako sceneri ę wykorzystano obiekty zabytkowe. Liw, marzec 2017 r. 76

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• Liczba obiektów w otoczeniu których stworzono odpowiedni ą aran żacj ę przestrzeni publicznej. • Liczba tablic i plansz informacyjnych dotycz ących najwa żniejszych obiektów historycznych i przyrodniczych z terenu gminy. • Liczba tablic informacyjnych dotycz ących ście żek dydaktycznych i tras rowerowych. • Liczba przewodników, folderów i innych wydawnictw na temat dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego.

10. Źródła finansowania realizacji Programu

Zasady finansowania opieki nad zabytkami, zostały okre ślone w zapisach art. 71 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. W zakresie sprawowania opieki nad zabytkami osoba fizyczna lub jednostka organizacyjna posiadaj ąca tytuł prawny do zabytku wynikaj ący z prawa własno ści u żytkowania wieczystego, trwałego zarz ądu, ograniczonego prawa rzeczowego albo stosunku zobowi ązaniowego finansuje prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy tym zabytku. Sprawowanie opieki nad zabytkami, w tym finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku, do którego tytuł prawny posiada jednostka samorz ądu terytorialnego, jest zadaniem własnym tej jednostki. Zgodnie z zapisem art. 73 osoba fizyczna, jednostka samorz ądu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna b ędąca posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru zabytków albo posiadaj ąca taki zabytek w trwałym zarz ądzie mo że ubiega ć si ę o dotacje celow ą z bud żetu pa ństwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku. Natomiast wła ściciele zabytków nie wpisanych do rejestru mog ą skorzysta ć z dotacji np. na remonty czy prace konserwatorskie w ramach funduszy lub programów zwi ązanych z obecn ą funkcj ą budynków i miejsc, realizuj ąc projekty bezpo średnio nie zwi ązane z ochron ą zabytków. Dotyczy to głównie placówek o światowych (szkoły, przedszkola, biblioteki) lub zwi ązanych z turystyk ą i ulokowanych w obiektach zabytkowych. Środki przeznaczone na ochron ę zabytków pochodzi ć mog ą z bud żetów jednostek samorz ądów terytorialnych, środków prywatnych, bud żetu pa ństwa lub funduszy europejskich. O dofinansowanie prac obiektów zabytkowych poło żonych na terenie gminy Liw mo żna ubiega ć si ę z nast ępuj ących źródeł:

Źródła krajowe: • Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Dziedzictwo kulturowe – Ochrona Zabytków ((Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl )

Liw, marzec 2017 r. 77

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Dziedzictwo kulturowe – Wspieranie działa ń muzealnych (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Dziedzictwo kulturowe – Kultura ludowa i tradycja (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Dziedzictwo kulturowe – Ochrona dziedzictwa kulturowego za granic ą (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Dziedzictwo kulturowe – Ochrona zabytków archeologicznych (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Dziedzictwo kulturowe – Miejsca Pami ęci Narodowej (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Program Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego: Kultura Cyfrowa (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mkidn.gov.pl ) • Dotacje Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mwkz.pl ) • Dotacje Województwa Mazowieckiego (Informacja dostępna jest na stronie internetowej: www.mazovia.pl ) • Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.wfosigw.pl ) • Ministerstwo Spraw Wewn ętrznych i Administracji – Fundusz Ko ścielny (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: https://mswia.gov.pl/pl/wyznania-i- mniejszosci/fundusz-koscielny ) • Fundusz Termomodernizacji i Remontów, obsługiwany przez Bank Gospodarstwa Krajowego (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mir.gov.pl i www.bgk.com.pl ) oraz https://www.bgk.pl/osoby-fizyczne/fundusz-termomodernizacji-i- remontow/ Źródła zagraniczne: - Źródła unijne w ramach funduszy strukturalnych: • Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.mazovia.eu oraz http://www.funduszeeuropejskie.gov.pl)

Liw, marzec 2017 r. 78

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

• Lokalna Grupa Działania „B ądźmy Razem”, (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.lgdbadzmyrazem.pl/ • Lokalna Organizacja Turystyczna „Wielki Go ściniec Litewski”, (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: wielkigoscinieclitewski.pl/ • Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: https://www.pois.gov.pl oraz www.nfosigw.gov.pl) • Program Polska Cyfrowa (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej: www.polskacyfrowa.gov.pl oraz www.funduszeeuropejskie.gov.pl) - Źródła poza unijne: • Norweski Mechanizm Finansowy oraz Mechanizm Finansowy Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Informacja dost ępna jest na stronie internetowej : www.eog.gov.pl )

Liw, marzec 2017 r. 79

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Spis tabel: 1. Wykaz obiektów z terenu gminy Liw wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych województwa mazowieckiego. 2. Wykaz obiektów z terenu gminy Liw wpisanych do rejestru zabytków ruchomych województwa mazowieckiego. 3. Wykaz obiektów archeologicznych z terenu gminy Liw wpisanych do rejestru zabytków województwa mazowieckiego. 4. Wykaz pomników przyrody z terenu gminy Liw. 5. Analiza SWOT

Materiały na których oparto opracowanie

Dokumenty:

1. Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami ( t. j. Dz. U. z 2014 r., poz. 1446, ze zm.) 2. Ustawa z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz. 446 ze zm.) 3. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (t. j. Dz. U. z 2016, poz. 448 ze zm.) 4. Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. – Prawo budowlane (t. j. Dz. U. z 2016 r., poz. 2255) 5. Krajowy program ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 2014 – 2017. 6. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004-2013. 7. Uzupełnienie Narodowej strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 - 2020. 8. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego do roku 2020 9. Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do roku 2030. 10. Plan zagospodarowania przestrzennego województwa mazowieckiego 2014. 11. Wojewódzki program opieki nad zabytkami na lata 2012-2015. 12. Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata 2014 – 2020. 13. Strategia Rozwoju Powiatu Węgrowskiego na lata 2016 - 2020. 14. Program Ochrony Środowiska dla Powiatu W ęgrowskiego obejmuj ący lata 2012 - 2015 z perspektyw ą na lata 2016 – 2019 15. Strategia rozwoju i promocji turystyki w W ęgrowie i gminie Liw na lata 2007 – 2015. 16. Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Liw na lata 2014 – 2020. 17. Program ochrony środowiska dla Gminy Liw na lata 2016 – 2019 z perspektyw ą na lata 2020 – 2023.

Liw, marzec 2017 r. 80

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

20. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Liw.

Podstawowa literatura:

1. Aleksandrowicz P., Diecezja siedlecka czyli podlaska (1818-1968), Siedlce 1971. 2. Bruckner A., Encyklopedia Staropolska, Warszawa 1990 ( reprint ). 3. Chudzi ński T., Mazowsze południowo – wschodnie. Podlasie zachodnie. Przewodnik turystyczny, Warszawa 1966. 4. Galicka I., Sygiety ńska H., Najcenniejsze zabytki województwa siedleckiego. Szkice Podlaskie, Siedlce 1986. 5. Glinka T., Kami ński M., Piasecki M., Przygoda K., Walenciak A., Podlasie. Przewodnik, Warszawa 1997 6. Gloger Z., Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej Polsce, Warszawa 1909 7. Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, Warszawa 1972, t. III 8. Grodzka D., Kozaczy ńska B., Ostas C., Kapliczki, figury i krzy że przydro żne w powiecie w ęgrowskim, W ęgrów 2004. 9. Herz L., W ędrówki Mazowieckie I, Pruszków 2001 10. Jakubik M., Zamek w Liwie, Warszawa 1986. 11. Jarosiński A., Szkice Nadbu żańskiego Podlasia, Warszawa 1925. 12. Katalog Zabytków sztuki w Polsce, powiat węgrowski, tom X, z. 26, Warszawa 1964. 13. Kołodziejczyk A., Swat T., W ęgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944, Węgrów 1991. 14. Kopówka E., Kopówka K., Ostas C., Bojownikom o niepodległo ść . Cze ść ! Miejsca pami ęci zwi ązane z odzyskaniem niepodległo ści w 1918 r., wojn ą polsko – bolszewick ą 1920r. i Marszałkiem Józefem Piłsudskim na południowo – zachodnim Podlasiu i wschodnim Mazowszu, Siedlce 2001 15. Niewiarowska-Bogucka K., Mecenat rodziny Ossolińskich w XVIII i XIX wieku na Podlasiu, Warszawa 2004. 16. Ostas C., Zabytki architektury i budownictwa w województwie siedleckim – krótka charakterystyka, [w:] Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, woj. siedleckie, t.36, Warszawa 1988. 17. Ostas C., Zabytki W ęgrowa i okolic, [w:] Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944, W ęgrów 1991. 18. Pietrzak M., Dwory, folwarki, pałace zachodniego Podlasia, Sokołów Podlaski 1996. 19. Rostkowski Z., ks., Kalendarium parafii i ko ścioła w Starejwsi, Białystok-Drohiczyn 2001. 20. Rostkowski Z. ks., Ludwik Franciszek Martini (1818 – 1895), budowniczy w dobrach Starowiejskich. Drohiczyn 2003. 21. Zalewski L., Ziemia liwska, Warszawa 2002.

Liw, marzec 2017 r. 81

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Zał ączniki:

1. Zał ącznik Nr 1. Wykaz zało żeń przestrzennych, obiektów architektury i budownictwa, kapliczek, miejsc pami ęci, uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Liw. 2. Zał ącznik Nr 2. Wykaz stanowisk archeologicznych, uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Liw według alfabetycznego układu miejscowo ści. 3. Zał ącznik Nr 3. Wykaz stanowisk archeologicznych, uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków Gminy Liw według kolejnych numerów identyfikacyjnych.

Opracowanie: mgr Iza Szklarz

Liw, marzec 2017 r. 82

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Zał ącznik Nr 1 Do Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Wykaz zało żeń przestrzennych, obiektów architektury i budownictwa, kapliczek, miejsc pami ęci - uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Liw.

Wykaz zawiera: nazw ę miejscowo ści; liczb ę porz ądkow ą (identyfikator w GEZ); rodzaj obiektu; adres obiektu; materiał; czas powstania; numer rejestru zabytków.

Borzychy 1. Pomnik Papie ża Jana Pawła II, granit, 2007 r. ul. Podlaska 2. Dawny Urz ąd Gminy nr 111, drewn., XIX/XX w. 3. Dawna karczma nr 81, drewn., pocz. XX w. 4. Dom nr 48, drewn., l. 20-XX w. ul. Wiejska 5. Dom nr 7, drewn. l. 30-XX w. 6. Dom nr 16, , drewn. pocz. XX w.

Jarnice 7. Układ przestrzenny miejscowo ści, XV – XIX w. 8. Ko ściół pw. św. Jakuba, drewn., 1783 r., przeniesiony z Budzieszyna po 1818 r., nr rej. zab. 137/621 z dn. 04.04.1962 r. 9. Dzwonnica w zespole ko ścioła pw. św. Jakuba, drewn., ok. poł. XIX w. 10. Cmentarz parafialny, XVIII w. 11. Kapliczka z figur ą Matki Boskiej Niepokalanie Pocz ętej, kamie ń, 1909 r., nr rej. zab. B-153 z dn. 31.12.2007 r. 12. Dawna zlewnia mleka, ob. sklep nr 43, mur., 1 poł. XX w. 13. Dom nr 28, drewn., l. 20-XX w. 14. Dom nr 51 (dawny nr 180) drewn., pocz. XX w. 15. Dom nr 62 drewn., l. 20-XX w. 16. Dom nr 109 drewn., l. 20-XX w. 17. Dom nr 113 drewn., l. 20-XX w.

Jartypory 18. Układ przestrzenny miejscowo ści, XV – XIX w. 19. Dwór, ob. szkoła, drewn., poł. XIX w. 20. Dom nr 42, drewn., pocz. XX w. 21. Dom nr 69, mur., pocz. XX w. 22. Dom nr 85, drewn., l. 20-XX w. 23. Dom nr 90, drewn., pocz. XX w. 24. Dom nr 155, drewn., XIX/XX w.

Liw, marzec 2017 r. 83

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

25. Gorzelnia, mur. k. XIX w. 26. Magazyn spirytusu w zespole gorzelni, mur., k. XIX w. 27. Kapliczka przydro żna na skrzy żowaniu dróg, mur., l. 50-XX w. 28. Kapliczka przydro żna na posesji 134, mur., pocz. XX w.

Krypy 29. Dom nr 19, drewn., pocz. XX w.

Liw 30. Układ urbanistyczny, XIV - XIX w. 31. Ko ściół parafialny pw. św. Leonarda, mur., 1905-1907 r., nr rej. zab. A-326 z dn. 29.12.1983 r. 32. Szpaler pami ątkowych drzew przy ko ściele pw. św. Leonarda, pocz. XX w. 33. Plebania w zespole ko ścioła, mur., pocz. XX w. 34. Kapliczka z figur ą MB przed frontem ko ścioła pw. św. Leonarda, kamie ń, 1918r. 35. Cmentarz parafialny, pocz. XIX w. 36. Mogiła Powsta ńców Styczniowych, 1863 r. 37. Zamek, ob. Muzeum Regionalne, mur., przed 1429 r., podwy ższenie murów pocz. XVI w. i 1549 - 1570 r., zniszczenia 1657 i 1703, restaur. 1943 - 1944 r., odbud., 1957 - 1961 r., nr rej. zab. 38/204 z dn. 17.11.1959 r. 38. Kancelaria starostwa w zespole zamku na miejscu domu mniejszego, mur., 1782 r., zniszczona w poł. XIX w., odbud. 1961 r. , nr rej. zab. 38/204 z dn. 17.11.1959 r. ul. Długa 39. Dom nr 3, drewn., 2 poł. XIX w. 40. Dom nr 5, drewn., 2 poł. XIX w. ul. Ko ścielna 41. Dom nr 7, drewn., l. pocz. XX w. 42. Dom nr 17, drewn., l. 30- XX w. ul. Kozia 43. Dom nr 1, drewn., l. 20-XX w. ul. Nowomiejska 44. Kapliczka z figur ą św. Jana Nepomucena, mur., piaskowiec, 1901 r. 45. Kapliczka pw. św. Marka, mur., 46. Dom nr 10, drewn., pocz. XX w. 47. Dom nr 12, drewn., pocz. XX w. 48. Dom nr 14, drewn., l. 20-XX w. 49. Dom nr 20, drewn., pocz. XX w. 50. Dom nr 25, drewn., l. 20-XX w. 51. Dom nr 27, drewn., l. 20-XX w. 52. Dom nr 28, drewn., l. 20-XX w. 53. Obora nr 28, drewn., pocz. XX w. 54. Dom nr(dawny 21) 31, drewn., l. 20-XX w. 55. Dom nr 32, drewn., pocz. XX w. 56. Dom nr 33, drewn., pocz. XX w. 57. Dom nr (dawny 30) 36, drewn., pocz. XX w. 58. Dom nr (dawny 32) 38, drewn., pocz. XX w. 59. Dom nr 41, drewn., l. 30-XX w. 60. Dom nr 61, drewn., l. 20-XX w. 61. Dom nr 69, drewn., 2 poł. XIX w. 62. Dom nr 70, drewn., 2 poł. XIX w. 63. Dom nr 72, drewn., 2 poł. XIX w. 64. Obora nr 72, drewn., 2 poł. XIX w. Liw, marzec 2017 r. 84

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

65. Dom nr 83, drewn., l. 30-XX w. 66. Dom nr (dawny 67) 93, drewn., l. 20-XX w. ul. Ogrodowa 67. Dom nr 2 drewn., 2 poł. XIX w. 68. Dom nr 3 drewn., 2 poł. XIX w. ul. Senatorska 69. Dom nr 1, drewn., XIX/XX w. 70. Dom nr 14, drewn., ok. 1910 r.

Pierzchały 71. Dom nr 15 drewn., l. 20-XX w. 72. Kapliczka przydro żna, mur., 1 poł. XX w.

Połazie 73. Dom nr 40, drewn., l. 20-XX w.

Popielów 74. Gorzelnia z zespołu folwarcznego, mur., k. XIX w. 75. Rz ądcówka z zespołu folwarcznego, mur., k. XIX w. 76. Czworak z zespołu folwarcznego, mur., k. XIX w. 77. Budynek gospodarczy z zespołu folwarcznego, mur., k. XIX w. 78. Dom nr 14, drewn., l918 r. 79. Dom nr 37, drewn., l. 20-XX w. 80. Dom nr 40, drewn., pocz. XX w. 81. Dom nr 43, drewn., l. 20-XX w. 82. Dom nr 48, drewn., l. 20-XX w. 83. Kapliczka przydro żna na posesji 46, mur., pocz. XX w.

Ruchna 84. Układ przestrzenny miejscowo ści, XVI – XIX w. 85. Dawna szkoła, ob. przedszkole, mur., pocz. XX w., nr rej. zab. A-712 z dn. 28.08.2006 r. 86. Czworak z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 87. Ośmiorak z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 88. Kuchnia z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 89. Bukieciarnia z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 90. Obora I z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 91. Obora II z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 92. Stodoła I z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 93. Stodoła II z zespołu pałacowego, mur. k. XIX w. 94. Spichlerz z zespołu pałacowego, mur., k. XIX w. 95. Park z zespołu pałacowego, 1895 r., proj. Walerian Kronenberg., nr rej. zab. A-289 z dn. 04.08.1981 r. 96. Pomnik Papie ża Jana Pawła II, przy drodze do Ruchenki, kamie ń, 2006 r. 97. Dom nr 7, mur., l. 30-XX w. 98. Dom nr 8, drewn., l. 20-XX w. 99. Dom nr 26, drewn., XIX/XX w. 100. Dom nr 33, drewn., XIX/XX w. 101. Dom nr 36, drewn., pocz. XX w.

Starawie ś 102. Układ przestrzenny miejscowo ści, XVI - XIX w. Liw, marzec 2017 r. 85

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

103. Ko ściół par., pw. św. Michała Archanioła, mur., 1866 – 1871., nr rej. zab. A-327 z dn. 20.12.1983 r. 104. Organistówka z zespołu ko ścioła pw. św. Michała Archanioła, drewn. 1878 r. 105. Cmentarz parafialny, 1 poł. XIX w. 106. Kaplica grobowa Krasi ńskich na cmentarzu par., 2 poł. XIX w. 107. Pałac, mur., 1655; 1661; przebud. 1843, odbud. 1975 – 1980 r., nr rej. zab. A-49/252 z dn. 26.03.1960 r. 108. Oficyna I z zespołu pałacowego, mur., ok. 1860 r. , nr rej. zab. A-49/252 z dn. 26.03.1960 r. 109. Oficyna II z zespołu pałacowego, mur., ok. 1860 r. , nr rej. zab. A-49/252 z dn. 26.03.1960 r. 110. Lodownia z zespołu pałacowego, mur., ok. poł. XIX w. , nr rej. zab. A-49/252 z dn. 26.03.1960 r. 111. Brama z kordegard ą z zespołu pałacowego, mur., 1843 r. , nr rej. zab. A-49/252 z dn. 26.03.1960 r. 112. Park z zespołu pałacowego, poł. XIX w. , nr rej. zab. A-49/252 z dn. 26.03.1960 r. 113. Kapliczka z figur ą MB przy wje ździe do pałacu, piaskowiec, pocz. XX w. 114. Zało żenie stawów na południowych terenach od miejscowo ści, XIX w. ul. Cmentarna 115. Kapliczka na posesji nr 4, mur., 1891 r. ul. Ko ścielna 116. Dom nr 1, ob. Poczta i sklep, mur., 2 poł. XIX w. 117. Dom nr 15, drewn., XIX/XX w. ul. Ogrodowa 118. Dom nr 9, drewn., 1 poł. XX w. 119. Dom nr 11, drewn., l. 30-XX w. ul. W ęgrowska 120. Dom przy skrzy żowaniu z drog ą do Kolonii Janówki, mur., XIX/XX w. 121. Dom nr 8, drewn., pocz. XX w. 122. Kapliczka przydro żna na posesji nr 42, mur., pocz. XX w. 123. Pomnik Lotnika przy Szkole, metal, l. 80-XX w.

Szaruty 124. Dom nr 20, drewn., l. 20-XX w. 125. Kapliczka przydro żna na posesji nr 48, mur., pocz. XX w.

Śnice 126. Kapliczka przydro żna na posesji nr 9, mur., pocz. XX w.

To ńcza 127. Dom nr 20, drewn., l. 30-XX w.

Witanki 128. Kapliczka przydro żna, mur., 1931 r. 129. Dom nr 25, drewn., l. 20-XX w. 130. Dom nr 36, drewn., pocz. XX w.

Wyszków 131. Układ przestrzenny miejscowo ści, XVI – XX w. 132. Ko ściół par. pw. Podwy ższenia Krzy ża Św., mur., 1788 r., nr rej. zab. A-89/429 z dn. 22.03.1962 r. Liw, marzec 2017 r. 86

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

133. Wie ża-dzwonnica I w zespole ko ścioła parafialnego, mur., 1788 r. , nr rej. zab. A-89/429 z dn. 22.03.1962 r. 134. Wie ża-dzwonnica II w zespole ko ścioła parafialnego, mur., 1788 r. , nr rej. zab. A-89/429 z dn. 22.03.1962 r. 135. Kostnica I w zespole ko ścioła parafialnego., mur., k. XVIII w. 136. Kostnica II w zespole ko ścioła parafialnego., mur., k. XVIII w. 137. Ogrodzenie w zespole ko ścioła parafialnego., mur., k. XVIII w. 138. Cmentarz przyko ścielny z nagrobkiem Aleksandra Ossoli ńskiego, 1824 r. 139. Figura Chrystusa Gorej ące Serce przed ko ściołem parafialnym, kamie ń, pocz. XX w. 140. Organistówka nr 47 w zespole ko ścioła parafialnego., drewn., l. 20-XX w. 141. Cmentarz parafialny, 1 poł. XIX w. 142. Dom nr 46, drewn., l. 20-XX w. 143. Dom nr (55?), przy skrzy żowaniu dróg na działce ew. nr 407/1, drewn., l. 20-XX w. 144. Dom nr 82, mur., 2 poł. XIX w. 145. Kapliczka przydro żna z figur ą św. Notburgi, mur., drewn., 2 poł. XVIII w., nr rej. zab. B-147 z dn. 25.10.2007 r. 146. Kapliczka przydro żna z figur ą św. Jana Nepomucena, mur., kamień, 2 poł. XVIII w. nr rej. zab. B-145 z dn. 22.10.2007 r. 147. Kapliczka przydro żna z figur ą św. Floriana, mur., drewn., 2 poł. XVIII w., rej. zab. B- 390 z dn. 14.04.2015 r. 148. Pomnik Józefa Piłsudskiego, kamie ń, 1935 r., nr rej. zab. B-42 z dn. 22.11.2004 r. 149. Kopiec z pomnikiem Tadeusza Ko ściuszki, ziemia, granit, 1918 r.

Zaj ąc 150. Szkoła Powszechna, ob. podstawowa, drewn., 1933 r., rozbud. l. 50-XX w. 151. Dwór, drewn., XIX/XX w. 152. Pozostało ści parku w zespole dworskim, XIX/XX w. 153. Park pofolwarczny z alej ą dojazdow ą, XIX/XX w. 154. Dom nr 10, drewn., l. 20-XX w. 155. Dom nr 21/22, mur., pocz. XX w.

Zawady 156. Dom nr 23, drewn., . 20-XX w. 157. Dom nr 29, drewn., l. 30-XX w. 158. Dom nr 46, drewn., l. 20-XX w.

Liw, marzec 2017 r. 87

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Zał ącznik Nr 2 Do Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Wykaz stanowisk archeologicznych uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Liw według alfabetycznego układu miejscowo ści

Wykaz zawiera: nazw ę miejscowo ści; numer obszaru AZP z numerem stanowiska; rodzaj stanowiska, chronologi ę, numer rejestru zabytków.

Miejscowo ść Nr AZP Rodzaj stanowiska Chronologia Borzychy 52-75/9 punkt osadniczy epoka br ązu 51-75/1 punkt osadniczy epoka kamienia 52-75/10 ślad osadnictwa okres nowo żytny 52-75/23 obozowisko paleolit 51-75/2 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 52-75/11 osada pó źny okres late ński/okres wpływów rzymskich 52-75/6 osada wczesne średniowiecze Jarnice 54-76/24 osada epoka br ązu 54-76/25 punkt osadniczy epoka br ązu 54-76/26 osada epoka br ązu 54-76/28 osada epoka br ązu 54-75/70 osada epoka br ązu 54-75/49 osada neolit 54-75/73 ślad osadnictwa neolit 54-75/71 ślad osadnictwa neolit 54-75/13 punkt osadniczy neolit 54-76/34 punkt osadniczy neolit 54-76/32 punkt osadniczy neolit 54-75/50 osada neolit 54-75/72 cm. ciałopalny nieokre ślona 54-75/31 cmentarzysko okres late ński 54-75/51 cmentarzysko okres late ński 54-76/25 osada okres late ński 54-75/25 osada okres late ński 54-75/31 osada okres late ński 54-75/14 osada okres nowo żytny 54-75/12 osada okres nowo żytny 54-75/52 osada okres wpływów rzymskich 54-75/75 osada okres wpływów rzymskich 54-75/53 skarb okres wpływów rzymskich 54-75/25 osada okres wpływów rzymskich 54-75/29 osada okres wpływów rzymskich 54-76/34 osada okres wpływów rzymskich 54-75/22 osada okres wpływów rzymskich Nr rej. zab. A-239/995 Liw, marzec 2017 r. 88

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

54-75/69 obozowisko paleolit 54-75/28 osada pó źne średniowiecze 54-75/18 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/30 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/29 osada pó źne średniowiecze 54-75/28 osada pó źne średniowiecze 54-76/22 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-76/27 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/17 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-76/30 osada pó źne średniowiecze 54-75/16 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-76/29 osada pó źne średniowiecze 54-75/13 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/19 osada staro żytno ść 54-75/20 punkt osadniczy staro żytno ść 54-76/23 punkt osadniczy staro żytno ść 54-75/23 osada staro żytno ść 54-75/74 punkt osadniczy wczesna epoka br ązu 54-75/27 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 54-75/54 osada wczesne średniowiecze 54-75/31 osada wczesne średniowiecze 54-75/55 znalezisko lu źne wczesne średniowiecze 54-75/31 grodzisko wczesne średniowiecze 54-75/24 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 54-75/26 osada wczesne średniowiecze Jartypory 52-76/6 punkt osadniczy okres nowo żytny 52-76/5 osada okres nowo żytny 53-76/43 cmentarzysko okres wpływów rzymskich 52-76/7 osada pó źne średniowiecze 52-76/6 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 52-76/33 osada staro żytno ść Krypy 53-75/8 osada epoka br ązu 53-75/7 osada epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 53-75/7 punkt osadniczy epoka kamienia/epoka br ązu 53-75/8 punkt osadniczy okres nowo żytny 53-75/9 osada okres wpływów rzymskich 53-75/7 osada okres wpływów rzymskich 53-75/7 ślad osadnictwa paleolit schyłkowy 53-75/10 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 53-75/8 osada pó źne średniowiecze 53-75/6 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 53-75/7 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Kucyk 55-76/58 cmentarzysko? neolit/epoka br ązu 55-76/37 punkt osadniczy okres late ński 55-76/38 osada okres wpływów rzymskich 55-76/41 punkt osadniczy staro żytno ść 55-76/42 punkt osadniczy staro żytno ść Liw, marzec 2017 r. 89

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

55-76/36 punkt osadniczy staro żytno ść 55-76/39 osada staro żytno ść 55-76/33 punkt osadniczy średniowiecze 55-76/42 punkt osadniczy wczesna epoka żelaza 55-76/41 punkt osadniczy wczesna epoka żelaza 55-76/34 osada wczesna epoka żelaza 55-76/42 osada wczesne średniowiecze 55-76/53 cmentarzysko kurhanowe wczesne średniowiecze Nr rej. zab. A-207/872 55-76/43 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/41 osada wczesne średniowiecze 55-76/40 osada wczesne średniowiecze 55-76/35 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/32 punkt osadniczy wczesne średniowiecze? Liw 54-75/48 osada epoka br ązu 54-75/46 osada epoka br ązu 53-75/12 punkt osadniczy epoka br ązu 54-75/60 ślad osadnictwa epoka br ązu 54-75/48 osada epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 53-75/19 punkt osadniczy epoka kamienia 54-75/3 punkt osadniczy mezolit 54-75/39 osada neolit 54-75/46 znalezisko lu źne nieokre ślona 54-75/66 lu źne nieokre ślona 54-75/61 ślad osadnictwa okres nowo żytny 53-75/64 osada okres nowo żytny 53-75/5 punkt osadniczy okres nowo żytny 54-75/4 osada okres nowo żytny 53-75/3 punkt osadniczy okres nowo żytny 54-75/60 osada okres nowo żytny 53-75/2 punkt osadniczy okres nowo żytny 54-75/62 ślad osadnictwa okres nowo żytny 54-75/63 osada okres nowo żytny 53-75/65 osada okres nowo żytny 53-75/66 ślad osadnictwa okres nowo żytny 53-75/19 osada okres nowo żytny 54-75/48 skarb okres wpływów rzymskich 53-75/9 osada okres wpływów rzymskich 54-75/47 skarb okres wpływów rzymskich 54-75/64 obozowisko paleolit 54-75/67 miasto historyczne pó źne średniowiecze 53-75/4 osada pó źne średniowiecze 53-75/66 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 53-75/64 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 54-75/40 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/38 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/2 osada pó źne średniowiecze 53-75/16 osada pó źne średniowiecze 53-75/14 osada pó źne średniowiecze 54-75/65 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze Liw, marzec 2017 r. 90

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

54-75/1 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 53-75/11 cmentarzysko pó źne średniowiecze 53-75/13 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/62 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 54-75/60 ślad osadnictwa staro żytno ść 53-75/67 ślad osadnictwa staro żytno ść 54-75/63 ślad osadnictwa staro żytno ść 53-75/65 ślad osadnictwa staro żytno ść 54-75/61 ślad osadnictwa staro żytno ść 53-75/66 ślad osadnictwa staro żytno ść 54-75/56 cmentarzysko wczesna epoka żelaza 54-75/4 osada wczesne średniowiecze 54-75/45 grodzisko wczesne średniowiecze 54-75/37 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Ludwinów 52-75/18 punkt osadniczy nieokre ślona 52-75/21 punkt osadniczy nieokre ślona 52-75/3 osada okres wpływów rzymskich w rejestrze jako Zabrudnie Nr rej. zab. A-237/990 52-75/19 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 52-75/17 osada okres wpływów rzymskich 52-75/12 osada okres wpływów rzymskich 52-75/2 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 52-75/2 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 52-75/4 grób kloszowy wczesna epoka żelaza 52-75/5 cmentarzysko wczesne średniowiecze 52-75/2 cmentarzysko wczesne średniowiecze Ossolin 55-76/51 punkt osadniczy średniowiecze Pierzchały 54-75/68 punkt osadniczy epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 55-76/30 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-75/15 osada pó źne średniowiecze 54-75/21 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 55-76/30 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/31 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Połazie 53-75/15 punkt osadniczy okres nowo żytny 54-75/59 osada okres nowo żytny 54-75/58 osada okres nowo żytny 54-75/36 osada okres wpływów rzymskich 54-75/5 osada pó źne średniowiecze 54-75/58 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 54-75/59 ślad osadnictwa staro żytno ść 54-75/58 ślad osadnictwa staro żytno ść 54-75/59 osada wczesna epoka żelaza Popielów 53-75/20 cmentarzysko okres late ński/okres wpływów rzymskich 53-75/21 cmentarzysko okres wpływów rzymskich Liw, marzec 2017 r. 91

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

53-75/68 cmentarzysko wczesne średniowiecze Popów 53-75/22 znalezisko lu źne nieokre ślona Ruchenka 54-76/1 cmentarzysko epoka br ązu 54-76/36 cmentarzysko epoka br ązu 54-76/13 ślad osadnictwa neolit 54-76/11 osada okres nowo żytny 54-76/10 osada okres nowo żytny 54-76/7 punkt osadniczy okres nowo żytny 54-76/8 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-76/12 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 54-76/14 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-76/11 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 54-76/35 cmentarzysko wczesna epoka żelaza 54-76/11 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 54-76/1 cmentarzysko wczesny okres late ński Ruchna 53-76/49 osada epoka br ązu 53-76/37 punkt osadniczy epoka br ązu 53-76/50 punkt osadniczy epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 53-76/37 osada epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 54-76/17 punkt osadniczy neolit 65-76/17 punkt osadniczy neolit 54-76/15 osada okres nowo żytny 53-76/49 osada okres nowo żytny 65-76/15 osada okres nowo żytny 53-76/37 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 53-76/53 osada okres wpływów rzymskich 53-76/49 osada okres wpływów rzymskich 53-76/50 osada okres wpływów rzymskich 53-76/36 osada okres wpływów rzymskich 53-76/51 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 54-76/9 osada pó źne średniowiecze 54-76/16 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 65-76/9 osada pó źne średniowiecze 65-76/16 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 53-76/55 osada staro żytno ść 65-76/19 osada staro żytno ść 53-76/53 osada staro żytno ść 53-76/50 osada staro żytno ść 53-76/54 osada staro żytno ść 53-76/51 punkt osadniczy wczesna epoka br ązu 53-76/37 punkt osadniczy wczesna epoka żelaza 53-76/52 osada wczesna epoka żelaza 53-76/37 osada wczesna epoka żelaza 53-76/51 osada wczesna epoka żelaza Starawie ś 52-75/15 punkt osadniczy epoka br ązu 52-75/20 punkt osadniczy epoka br ązu Liw, marzec 2017 r. 92

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

51-75/14 punkt osadniczy epoka br ązu 51-75/15 punkt osadniczy epoka br ązu 52-75/1 punkt osadniczy epoka kamienia 52-75/22 punkt osadniczy neolit 51-75/12 punkt osadniczy neolit 52-75/22 punkt osadniczy nieokre ślona 52-75/20 punkt osadniczy nieokre ślona 52-75/20 punkt osadniczy okres nowo żytny 51-75/11 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 51-75/12 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 52-75/22 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 52-75/20 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 52-75/15 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 51-75/12 osada pó źne średniowiecze 51-75/13 osada wczesne średniowiecze Szaruty 54-76/33 punkt osadniczy neolit 54-76/5 osada okres late ński 54-76/6 punkt osadniczy staro żytno ść 54-76/4 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Śnice 55-76/12 punkt osadniczy epoka kamienia 55-76/46 osada wczesne średniowiecze 55-76/47 osada wczesne średniowiecze To ńcza 52-75/14 osada epoka br ązu 52-75/13 punkt osadniczy epoka br ązu 51-75/16 punkt osadniczy epoka br ązu 52-75/16 punkt osadniczy epoka kamienia 51-75/18 punkt osadniczy neolit 52-76/25 osada okres nowo żytny 52-75/16 osada okres wpływów rzymskich 51-75/16 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 52-75/13 osada okres wpływów rzymskich 51-75/20 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 51-75/19 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 51-75/17 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 51-75/16 osada wczesne średniowiecze Witanki 55-76/58 punkt osadniczy epoka br ązu 55-76/55 punkt osadniczy epoka br ązu 55-76/59 osada epoka br ązu 55-76/55 osada epoka br ązu 55-76/45 punkt osadniczy epoka br ązu 55-76/63 obozowisko neolit 55-76/60 osada neolit 55-76/61 ślad osadnictwa neolit/epoka br ązu 55-76/26 osada okres wpływów rzymskich 55-76/26 osada okres wpływów rzymskich 55-76/27 osada okres wpływów rzymskich 55-76/57 obozowisko paleolit 55-76/50 punkt osadniczy staro żytno ść Liw, marzec 2017 r. 93

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

55-76/44 punkt osadniczy średniowiecze/nowo żytno ść 55-76/58 osada wczesna epoka żelaza 55-76/49 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/25 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/22 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/26 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/27 osada wczesne średniowiecze 55-76/48 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Witanki Kolonia 55-76/56 osada okres late ński Wyszków 55-76/62 obozowisko epoka kamienia 55-76/52 cmentarzysko nieokre ślona 54-76/31 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 55-76/54 punkt osadniczy okres rzymski 55-76/52 grodzisko wczesne średniowiecze 55-76/28 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 55-76/29 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Zaj ąc 54-76/18 osada okres wpływów rzymskich 65-76/18 osada okres wpływów rzymskich Zawady 53-75/17 punkt osadniczy epoka kamienia 53-75/1 punkt osadniczy okres nowo żytny 53-75/18 osada okres nowo żytny 53-75/17 punkt osadniczy okres nowo żytny 53-75/17 osada okres wpływów rzymskich

Liw, marzec 2017 r. 94

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Zał ącznik Nr 3 Do Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

Wykaz stanowisk archeologicznych uj ętych w Gminnej Ewidencji Zabytków gminy Liw według kolejnych numerów ewidencyjnych w GEZ nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia 161 Borzychy 51-75/1 punkt osadniczy epoka kamienia 162 Starawie ś 51-75/11 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 163 Starawie ś 51-75/12 punkt osadniczy neolit Starawie ś 51-75/12 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich Starawie ś 51-75/12 osada pó źne średniowiecze

164 Starawie ś 51-75/13 osada wczesne średniowiecze 165 Starawie ś 51-75/14 punkt osadniczy epoka br ązu 166 Starawie ś 51-75/15 punkt osadniczy epoka br ązu 167 To ńcza 51-75/16 osada wczesne średniowiecze To ńcza 51-75/16 punkt osadniczy epoka br ązu To ńcza 51-75/16 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 168 To ńcza 51-75/17 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 169 To ńcza 51-75/18 punkt osadniczy neolit 170 To ńcza 51-75/19 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 171 Borzychy 51-75/2 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 172 To ńcza 51-75/20 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 173 Starawie ś 52-75/1 punkt osadniczy epoka kamienia 174 Borzychy 52-75/10 ślad osadnictwa okres nowo żytny 175 Borzychy 52-75/11 osada pó źny okres late ński/okres wpływów rzymskich 176 Ludwinów 52-75/12 osada okres wpływów rzymskich 177 To ńcza 52-75/13 punkt osadniczy epoka br ązu To ńcza 52-75/13 osada okres wpływów rzymskich 178 To ńcza 52-75/14 osada epoka br ązu 179 Starawie ś 52-75/15 punkt osadniczy pó źne średniowiecze Starawie ś 52-75/15 punkt osadniczy epoka br ązu 180 To ńcza 52-75/16 punkt osadniczy epoka kamienia To ńcza 52-75/16 osada okres wpływów rzymskich 181 Ludwinów 52-75/17 osada okres wpływów rzymskich 182 Ludwinów 52-75/18 punkt osadniczy nieokre ślona 183 Ludwinów 52-75/19 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich 184 Ludwinów 52-75/2 punkt osadniczy pó źne średniowiecze punkt osadniczy pó źne średniowiecze cmentarzysko wczesne średniowiecze 185 Starawie ś 52-75/20 punkt osadniczy pó źne średniowiecze punkt osadniczy epoka br ązu punkt osadniczy okres nowo żytny punkt osadniczy nieokre ślona 186 Ludwinów 52-75/21 punkt osadniczy nieokre ślona 187 Starawie ś 52-75/22 punkt osadniczy nieokre ślona punkt osadniczy pó źne średniowiecze Liw, marzec 2017 r. 95

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia punkt osadniczy neolit 188 Borzychy 52-75/23 obozowisko paleolit 189 Ludwinów 52-75/3 osada okres wpływów rzymskich 190 Ludwinów 52-75/4 grób kloszowy wczesna epoka żelaza 191 Ludwinów 52-75/5 cmentarzysko wczesne średniowiecze 192 Borzychy 52-75/6 osada wczesne średniowiecze 193 Borzychy 52-75/9 punkt osadniczy epoka br ązu 194 To ńcza 52-76/25 osada okres nowo żytny 195 Jartypory 52-76/33 osada staro żytno ść 196 Jartypory 52-76/5 osada okres nowo żytny 197 Jartypory 52-76/6 punkt osadniczy okres nowo żytny Jartypory 52-76/6 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 198 Jartypory 52-76/7 osada pó źne średniowiecze 199 Zawady 53-75/1 punkt osadniczy okres nowo żytny 200 Krypy 53-75/10 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 201 Liw 53-75/11 cmentarzysko pó źne średniowiecze 202 Liw 53-75/12 punkt osadniczy epoka br ązu 203 Liw 53-75/13 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 204 Liw 53-75/14 osada pó źne średniowiecze 205 Połazie 53-75/15 punkt osadniczy okres nowo żytny 206 Liw 53-75/16 osada pó źne średniowiecze 207 Zawady 53-75/17 punkt osadniczy epoka kamienia Zawady 53-75/17 osada okres wpływów rzymskich Zawady 53-75/17 punkt osadniczy okres nowo żytny 208 Zawady 53-75/18 osada okres nowo żytny 209 Liw 53-75/19 punkt osadniczy epoka kamienia Liw 53-75/19 osada okres nowo żytny 210 Liw 53-75/2 punkt osadniczy okres nowo żytny 211 Popielów 53-75/20 cmentarzysko okres late ński/okres wpływów rzymskich 212 Popielów 53-75/21 cmentarzysko okres wpływów rzymskich 213 Popów 53-75/22 znalezisko lu źne nieokre ślona 214 Liw 53-75/3 punkt osadniczy okres nowo żytny 215 Liw 53-75/4 osada pó źne średniowiecze 216 Liw 53-75/5 punkt osadniczy okres nowo żytny 217 Krypy 53-75/6 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 218 Liw 53-75/64 osada okres nowo żytny Liw 53-75/64 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 219 Liw 53-75/65 ślad osadnictwa staro żytno ść Liw 53-75/65 osada okres nowo żytny 220 Liw 53-75/66 ślad osadnictwa staro żytno ść Liw 53-75/66 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze Liw 53-75/66 ślad osadnictwa okres nowo żytny 221 Liw 53-75/67 ślad osadnictwa staro żytno ść 222 Popielów 53-75/68 cmentarzysko wczesne średniowiecze 223 Krypy 53-75/7 osada epoka br ązu/wczesna epoka żelaza Krypy 53-75/7 osada okres wpływów rzymskich Krypy 53-75/7 ślad osadnictwa paleolit schyłkowy

Liw, marzec 2017 r. 96

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia Krypy 53-75/7 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Krypy 53-75/7 punkt osadniczy epoka kamienia/epoka br ązu 224 Krypy 53-75/8 osada pó źne średniowiecze Krypy 53-75/8 punkt osadniczy okres nowo żytny Krypy 53-75/8 osada epoka br ązu 225 Liw(Krypy) 53-75/9 osada okres wpływów rzymskich 226 Ruchna 53-76/36 osada okres wpływów rzymskich 227 Ruchna 53-76/37 punkt osadniczy wczesna epoka żelaza Ruchna 53-76/37 punkt osadniczy epoka br ązu Ruchna 53-76/37 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich Ruchna 53-76/37 osada epoka br ązu/wczesna epoka żelaza Ruchna 53-76/37 osada wczesna epoka żelaza 228 Jartypory 53-76/43 cmentarzysko okres wpływów rzymskich 229 Ruchna 53-76/49 osada epoka br ązu Ruchna 53-76/49 osada okres wpływów rzymskich Ruchna 53-76/49 osada okres nowo żytny 230 Ruchna 53-76/50 osada staro żytno ść Ruchna 53-76/50 osada okres wpływów rzymskich Ruchna 53-76/50 punkt osadniczy epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 231 Ruchna 53-76/51 punkt osadniczy okres wpływów rzymskich Ruchna 53-76/51 osada wczesna epoka żelaza Ruchna 53-76/51 punkt osadniczy wczesna epoka br ązu 232 Ruchna 53-76/52 osada wczesna epoka żelaza 233 Ruchna 53-76/53 osada staro żytno ść Ruchna 53-76/53 osada okres wpływów rzymskich 234 Ruchna 53-76/54 osada staro żytno ść 235 Ruchna 53-76/55 osada staro żytno ść 236 Liw 54-75/1 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 237 Jarnice 54-75/12 osada okres nowo żytny 238 Jarnice 54-75/13 punkt osadniczy neolit Jarnice 54-75/13 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 239 Jarnice 54-75/14 osada okres nowo żytny 240 Pierzchały 54-75/15 osada pó źne średniowiecze 241 Jarnice 54-75/16 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 242 Jarnice 54-75/17 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 243 Jarnice 54-75/18 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 244 Jarnice 54-75/19 osada staro żytno ść 245 Liw 54-75/2 osada pó źne średniowiecze 246 Jarnice 54-75/20 punkt osadniczy staro żytno ść 247 Pierzchały 54-75/21 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 248 Jarnice 54-75/22 osada okres wpływów rzymskich 249 Jarnice 54-75/23 osada staro żytno ść 250 Jarnice 54-75/24 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 251 Jarnice 54-75/25 osada okres wpływów rzymskich Jarnice 54-75/25 osada okres late ński 252 Jarnice 54-75/26 osada wczesne średniowiecze 253 Jarnice 54-75/27 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 254 Jarnice 54-75/28 osada pó źne średniowiecze Jarnice 54-75/28 osada pó źne średniowiecze

Liw, marzec 2017 r. 97

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia 255 Jarnice 54-75/29 osada pó źne średniowiecze Jarnice 54-75/29 osada okres wpływów rzymskich 256 Liw 54-75/3 punkt osadniczy mezolit 257 Jarnice 54-75/30 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 258 Jarnice 54-75/31 osada okres late ński Jarnice 54-75/31 grodzisko wczesne średniowiecze Jarnice 54-75/31 osada wczesne średniowiecze Jarnice 54-75/31 cmentarzysko okres late ński 259 Połazie 54-75/36 osada okres wpływów rzymskich 260 Liw 54-75/37 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 261 Liw 54-75/38 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 262 Liw 54-75/39 osada neolit 263 Liw 54-75/4 osada wczesne średniowiecze Liw 54-75/4 osada okres nowo żytny 264 Liw 54-75/40 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 265 Liw 54-75/45 grodzisko wczesne średniowiecze 266 Liw 54-75/46 osada epoka br ązu Liw 54-75/46 znalezisko lu źne nieokre ślona 267 Liw 54-75/47 skarb okres wpływów rzymskich 268 Liw 54-75/48 osada epoka br ązu/wczesna epoka żelaza Liw 54-75/48 skarb okres wpływów rzymskich Liw 54-75/48 osada epoka br ązu 269 Jarnice 54-75/49 osada neolit 270 Połazie 54-75/5 osada pó źne średniowiecze 271 Jarnice 54-75/50 osada neolit 272 Jarnice 54-75/51 cmentarzysko okres late ński 273 Jarnice 54-75/52 osada okres wpływów rzymskich 274 Jarnice 54-75/53 skarb okres wpływów rzymskich 275 Jarnice 54-75/54 osada wczesne średniowiecze 276 Jarnice 54-75/55 znalezisko lu źne wczesne średniowiecze 277 Liw 54-75/56 cmentarzysko epoka żelaza osada okres wpływów rzymskich 278 Połazie 54-75/58 osada okres nowo żytny Połazie 54-75/58 ślad osadnictwa staro żytno ść Połazie 54-75/58 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 279 Połazie 54-75/59 ślad osadnictwa staro żytno ść Połazie 54-75/59 osada okres nowo żytny Połazie 54-75/59 osada wczesna epoka żelaza 280 Liw 54-75/60 osada okres nowo żytny Liw 54-75/60 ślad osadnictwa staro żytno ść Liw 54-75/60 ślad osadnictwa epoka br ązu 281 Liw 54-75/61 ślad osadnictwa okres nowo żytny Liw 54-75/61 ślad osadnictwa staro żytno ść 282 Liw 54-75/62 ślad osadnictwa okres nowo żytny Liw 54-75/62 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 283 Liw 54-75/63 ślad osadnictwa staro żytno ść Liw 54-75/63 osada okres nowo żytny 284 Liw 54-75/64 obozowisko paleolit 285 Liw 54-75/65 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze

Liw, marzec 2017 r. 98

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020 nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia 286 Liw 54-75/66 lu źne nieokre ślona 287 Liw 54-75/67 miasto historyczne pó źne średniowiecze 288 Pierzchały 54-75/68 punkt osadniczy epoka br ązu/wczesna epoka żelaza 289 Jarnice 54-75/69 obozowisko paleolit 290 Jarnice 54-75/70 osada epoka br ązu 291 Jarnice 54-75/71 ślad osadnictwa neolit 292 Jarnice 54-75/72 cm ciał nieokre ślona 293 Jarnice 54-75/73 ślad osadnictwa neolit 294 Jarnice 54-75/74 punkt osadniczy wczesna epoka br ązu 295 Jarnice 54-75/75 osada okres wpływów rzymskich 296 Ruchenka 54-76/1 cmentarzysko wczesny okres late ński Ruchenka 54-76/1 cmentarzysko epoka br ązu 297 Ruchenka 54-76/10 osada okres nowo żytny 298 Ruchenka 54-76/11 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Ruchenka 54-76/11 osada okres nowo żytny Ruchenka 54-76/11 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 299 Ruchenka 54-76/12 ślad osadnictwa pó źne średniowiecze 300 Ruchenka 54-76/13 ślad osadnictwa neolit 301 Ruchenka 54-76/14 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 302 Ruchna 54-76/15 osada okres nowo żytny 303 Ruchna 54-76/16 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 304 Ruchna 54-76/17 punkt osadniczy neolit 305 Zaj ąc 54-76/18 osada okres wpływów rzymskich 306 Jarnice 54-76/22 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 307 Jarnice 54-76/23 punkt osadniczy staro żytno ść 308 Jarnice 54-76/24 osada epoka br ązu 309 Jarnice 54-76/25 punkt osadniczy epoka br ązu Jarnice 54-76/25 osada okres late ński 310 Jarnice 54-76/26 osada epoka br ązu 311 Jarnice 54-76/27 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 312 Jarnice 54-76/28 osada epoka br ązu 313 Jarnice 54-76/29 osada pó źne średniowiecze 314 Jarnice 54-76/30 osada pó źne średniowiecze 315 Wyszków 54-76/31 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 316 Jarnice 54-76/32 punkt osadniczy neolit 317 Szaruty 54-76/33 punkt osadniczy neolit 318 Jarnice 54-76/34 punkt osadniczy neolit Jarnice 54-76/34 osada okres wpływów rzymskich 319 Ruchenka 54-76/35 cmentarzysko wczesna epoka żelaza 320 Ruchenka 54-76/36 cmentarzysko epoka br ązu 321 Szaruty 54-76/4 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 322 Szaruty 54-76/5 osada okres late ński 323 Szaruty 54-76/6 punkt osadniczy staro żytno ść 324 Ruchenka 54-76/7 punkt osadniczy okres nowo żytny 325 Ruchenka 54-76/8 punkt osadniczy pó źne średniowiecze 326 Ruchna 54-76/9 osada pó źne średniowiecze

Liw, marzec 2017 r. 99

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia 327 Śnice 55-76/12 punkt osadniczy epoka kamienia 328 Witanki 55-76/22 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 329 Witanki 55-76/25 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 330 Witanki 55-76/26 osada okres wpływów rzymskich Witanki 55-76/26 punkt osadniczy wczesne średniowiecze Witanki 55-76/26 osada okres wpływów rzymskich 331 Witanki 55-76/27 osada wczesne średniowiecze Witanki 55-76/27 osada okres wpływów rzymskich 332 Wyszków 55-76/28 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 333 Wyszków 55-76/29 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 334 Pierzchały 55-76/30 punkt osadniczy pó źne średniowiecze Pierzchały 55-76/30 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 335 Pierzchały 55-76/31 punkt osadniczy wczesne średniowiecze/nowo żytno ść 336 Kucyk 55-76/32 punkt osadniczy wczesne średniowiecze? 337 Kucyk 55-76/33 punkt osadniczy średniowiecze 338 Kucyk 55-76/34 osada wczesna epoka żelaza 339 Kucyk 55-76/35 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 340 Kucyk 55-76/36 punkt osadniczy staro żytno ść 341 Kucyk 55-76/37 punkt osadniczy okres late ński 342 Kucyk 55-76/38 osada okres wpływów rzymskich 343 Kucyk 55-76/39 osada staro żytno ść 344 Kucyk 55-76/40 osada wczesne średniowiecze 345 Kucyk 55-76/41 punkt osadniczy staro żytno ść Kucyk 55-76/41 punkt osadniczy wczesna epoka żelaza Kucyk 55-76/41 osada wczesne średniowiecze 346 Kucyk 55-76/42 punkt osadniczy wczesna epoka żelaza Kucyk 55-76/42 osada wczesne średniowiecze Kucyk 55-76/42 punkt osadniczy staro żytno ść 347 Kucyk 55-76/43 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 348 Witanki 55-76/44 punkt osadniczy średniowiecze/nowo żytno ść 349 Witanki 55-76/45 punkt osadniczy epoka br ązu 350 Śnice 55-76/46 osada wczesne średniowiecze 351 Śnice 55-76/47 osada wczesne średniowiecze 352 Witanki 55-76/48 punkt osadniczy wczesne średniowiecze/ średniowiecze 353 Witanki 55-76/49 punkt osadniczy wczesne średniowiecze 354 Witanki 55-76/50 punkt osadniczy staro żytno ść 355 Ossolin 55-76/51 punkt osadniczy średniowiecze 356 Wyszków 55-76/52 cmentarzysko nieokre ślona 356 Wyszków 55-76/52 grodzisko wczesne średniowiecze 357 Kucyk 55-76/53 cmentarzysko wczesne średniowiecze kurhanowe 358 Wyszków 55-76/54 punkt osadniczy pó żnolate ński/owr. 359 Witanki 55-76/55 punkt osadniczy epoka br ązu Witanki 55-76/55 osada epoka br ązu 360 Witanki 55-76/56 osada okres late ński Kolonia

Liw, marzec 2017 r. 100

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Liw na lata 2017 - 2020

nr ewid miejscowo ść nr AZP funkcja chronologia 361 Witanki 55-76/57 obozowisko paleolit 362 Witanki 55-76/58 cmentarzysko neolit/epoka br ązu Witanki 55-76/58 punkt osadniczy epoka br ązu Witanki 55-76/58 osada wczesna epoka żelaza 363 Witanki 55-76/59 osada epoka br ązu 364 Witanki 55-76/60 osada neolit 365 Witanki 55-76/61 ślad osadnictwa neolit/epoka br ązu 366 Wyszków 55-76/62 obozowisko epoka kamienia 367 Witanki 55-76/63 obozowisko neolit

Liw, marzec 2017 r. 101