ROCZNIK LIWSKI Tom V
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Zamek Liw. Stowarzyszenie Kulturalne Ziemi Liwskiej Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie ROCZNIK LIWSKI Tom V LIW 2011 Kolegium Redakcyjne Roman Postek, Artur Rogalski, Mirosław Roguski (red. naczelny) Rada Redakcyjna Henryk Drozd, Urszula Głowacka – Maksymiuk, Andrzej Koss, Zbigniew Rostkowski, Tadeusz Sambor- ski, Marek Wagner, Grzegorz Welik Projekt szaty graficznej Artur Rogalski Roman Postek Wydawcy: Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie Stowarzyszenie Zamek Liw. Stowarzyszenie Kulturalne Ziemi Liwskiej. © Copyright by Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie ISSN 1895 – 748X Na okładce Otto Warpechowski (1917-1945) Druk i oprawa Drukarnia NOWATOR Siedlce, ul. Warszawska 1, tel. 25 632 40 94 www. nowator. com Bartosz Paprocki: Herby Rycerstwa Polskiego, 1594 r. SPIS TREŚCI ARTYKUŁY I ŹRÓDŁA Tomasz Jaszczołt Własność możnowładcza, średnio- i drobnoszlachecka na obszarze tzw. „podlaskiej” części powiatu węgrowskiego do poł. XVI wieku. ................................. 9 Piotr Szczurowski Późnośredniowieczne osadnictwo rycerskie w ziemi liwskiej na przykładzie Szczurowa, Żaboklik i Czapli. .....................................................................33 Piotr Andrzej Dmochowski Czy Dmochowscy i Dmowscy byli wspólnego pochodzenia? ...........................................47 Mirosław Roguski Marszałkowie i asesorzy sejmikowi ziemi liwskiej w czasach stanisławowskich (1764 – 1794) ..........................................................................55 Bogusław Niemirka Przypadki Jana Stanisława Krasnodębskiego, posła liwskiego. ........................................85 Piotr Woźniak Pozytyw z 1791 r. w Wyszkowie nad Liwcem –jedyne istniejące dziś organy Józefa Janiczka z Kalisza. ................................................109 Andrzej Chojnacki Cywilna i wojskowa elita władzy departamentu siedleckiego po upadku Napoleona I. Pobyt Aleksandra I – cara Rosji w Węgrowie i Sokołowie ......................119 BIOGRAFIE Włodzimierz Bieguński Biogram Franciszka Chorina (1800-1880) .........................................................................129 Michał Zasłona Otto Warpechowski – życie i działalność ............................................................................135 Roman Postek Kazimierz Zajączkowski (1854 -1904)Węgrowski budowniczy kościołów ..................145 RECENZJE I KOMUNIKATY Joanna Zasłona, Beata Polit Nadzór archeologiczny na Rynku w Węgrowie (powiat węgrowski, województwo mazowieckie) – wstępny raport ..............................155 Michał Zasłona Monety odnalezione podczas rewitalizacji Rynku Mariackiego w Węgrowie .............159 Dawid Kołodyński X Ogólnopolski Turniej Rycerski „O Pierścień Księżnej Anny” na Zamku w Liwie (20-21.08.2011) – turnieje liwskie od 2001 r. (to już dziesięć lat…) ......163 Rafał Dmowski Węgrowskie perełki – kilka uwag na marginesie publikacji Romana Postka i Małgorzaty Piórkowskiej .......................................................................167 Pożegnania Profesor dr hab. Arkadiusz Kołodziejczyk (1957–2011) Szkic do życiorysu wybitnego badacza historii Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza ........175 KALENDARIUM Kalendarium wydarzeń w Muzeum Zbrojowni na Zamku w Liwie, 2010- 2011 ..............................................................................................185 Artykuły I ŹródłA „Rocznik Liwski” t. V: 2010/2011 Tomasz Jaszczołt Własność możnowładcza, średnio- i drobnoszlachecka na obszarze tzw. „podlaskiej” części powiatu węgrowskiego do poł. XVI wieku Obecny powiat węgrowski w swoich granicach zawiera części trzech dawnych jednostek administracyjnych, swoich odpowiedników z okresu I Rzeczypospolitej. Z dawnego woje- wództwa mazowieckiego są to części jednopowiatowej ziemi liwskiej i powiatu kamieńczy- kowskiego ziemi nurskiej. Natomiast z dawnego województwa podlaskiego weszła zachodnia część dawnej ziemi drohickiej z samym Węgrowem na czele. Osadnictwo i własność ziemska w XV w. w części tzw. „mazowieckiej” powiatu węgrowskiego były w ograniczonym zakresie przedmiotem badań1. Gorzej jest z tzw. „podlaską” częścią powiatu węgrowskiego, która jest rozpoznana słabiej. Stąd też w niniejszym artykule podjęto próbę przedstawienia stanu własności od możnowładczej do drobnoszlacheckiej na tych terenach do lat 40-tych XV wieku. Należy podkreślić, że własność prywatna dominowała na tym obszarze. Nie było tu większej własności książęcej (potem królewskiej) i duchownej (poza niewielkimi dobrami uposażeniowymi kościołów). Poniżej zostaną opisane kolejne dobra i ich właściciele, oraz pokrótce wsie drobnoszlacheckie, których, co interesujące, było niewiele w tej części ziemi drohickiej, w przeciwieństwie do innych parafii. I. Dobra możnowładcze Włość węgrowska Węgrów, położony nad rzeką Liwiec, u ujścia potoku zwanego Wągrem, w XV w. stał się drugim, obok Sokołowa, ośrodkiem miejskim w lewobrzeżnej części ziemi drohic- kiej. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z 1414 r. i dotyczy fundacji kościoła. Fundatorem był Piotr Pilikowic herbu Rogala, wojewoda czerski, bliski współpracownik księcia Janusza Starszego2. To zapewne od tego władcy Piotr Pilik otrzymał Węgrów, chociaż nie jest wykluczone, że donatorem tych dóbr mógł być już wielki książę litewski Witold, w oto- czeniu którego Piotr Pilik także się pojawiał3. Dokument fundacyjny kościoła w Węgrowie 1 L. Zalewski, Ziemia liwska, Warszawa 2002; J. Suproniuk, Osadnictwo ziemi liwskiej w XV i XVI w. w świetle źródeł pisanych, „Rocznik Liwski”, t. 3/2009, s. 21 - 86. 2 Biogram Piotra Pilika zob. Polski Słownik Biograficzny (dalej: PSB), t. XXVI, Kraków 1981, s. 279. (Ostatnio została opublikowana fotografia jego pieczęci przywieszonej w 1422 r. do dokumentu traktatu mełneńskiego; Dokumenty strony polsko - litewskiej pokoju mełneńskiego z 1422 r., wyd. P. Nowak i P. Pokora, Poznań, 2004, s. 36, nr 20 3 Vitoldiana. Codex privilegiorum Vitoldi magni ducis Lithuaniae 1386-1430, Warszawa - Poznań 1986, s. 72; Piotr Pilik świadczył wówczas na dokumencie Witolda dla Wojciecha Moniwida z 1407 r. 10 Tomasz Jaszczołt jest najstarszym i jedynym świadectwem posiadania tej miejscowości przez Piotra Pilika4. Został on wystawiony w Węgrowie w niedzielę zwaną Ad te levavi Domine (pierwsza niedziela Adwentu), czyli 2 grudnia, w obecności Grzegorza, biskupa włodzimierskiego, Pomścibora z Chamska, podkomorzego ciechanowskiego5 oraz Pretora (z Korczewa), wojewody (starosty) drohickiego. Nowy kościół w Węgrowie, określonym wówczas jeszcze jako wieś (villa) został ufundowany Przez Piotra Pilika ku czci Najświętszej Marii Panny oraz świętych Piotra, Pawła i Andrzeja apostołów i św. Katarzyny, męczen- nicy i dziewicy. Sam dokument został szerzej przedstawiony i wydrukowany w pełnej treści w poprzednim numerze „Rocznika Liwskiego”, stąd nie będziemy go szerzej omawiali6. Jak wynika z dokumentu fundacyjnego włość węgrowska oprócz samego Węgrowa składała się także ze wsi Ruchna i Jartypory. Dobra te już w tym czasie objęte były prawem chełmińskim. Wieś Szaruty powstała później po wykarczowaniu wymienionej w dokumencie dąbrowy. Piotr Pilik zmarł bezpotomnie w 1434 lub 1435 r. Węgrów wrócił wtedy zapewne do domeny hospodarskiej, nie posiadamy bowiem pewnych informacji o jego właścicielach aż do 1454 roku. Jedynie o wsi Jartypory wiemy, że w 1436 r. należała do Pawła i Jana, którzy kupili od Falisława z Polikowa jego dziedzictwo w ziemi liwskiej. Być może Jartypory zosta- ły oddzielone na krótko od dóbr węgrowskich. W 1479 r. występował Jan wójt z Jartypor7. Nie wiadomo dokładnie z kim należy wiązać informację z 1434 r. o Wojciechu z Węgrowa (Albertus de Vangrowo), który sprzedał 2 włóki w książęcej wsi Krypy koło Liwa, rodzonym braciom Piotrowi i Janowi z Kryp8. Posiadamy nieco informacji o mieszkańcach samego Węgrowa, który zapewne jeszcze za czasów Piotra Pilika otrzymał prawo miejskie chełmińskie. W 1436 r. w Węgrowie został spisany dokument sprzedaży przez Jana z Mokobód wójtostwa w Wyszkowie. Dokument ten został spisany w obecności Jana Prebora (?) z Węgrowa, Jakuba mieszczanina stam- tąd, Mikołaja Czornaka rajcy (consule) stamtąd. Sam dokument spisał Jan zwany „Maliay”, mieszczanin z Węgrowa9. Pojawienie się tych osób świadczy za tym, że w tym czasie Węgrów posiadał już wspomniane prawo miejskie. 4 Jak na razie jedyną kopię z podaniem pełnej treści dokumentu udało się odnaleźć w Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej: AGAD), AR, dz. VIII, nr 601, s.1 - 2. 5 W kopii figuruje zapis(…) nobili D(omi)no Styborio succamerario Czechonoviensi…; podkomorzym ciecha- nowskim był w tym czasie Pomścibor z Chamska h. Bolesta; o jego osobie zob.: PSB, t. XXVII, s. 395-396; jego pieczęć także wisi w traktacie mełneńskim z 1422, zob. Dokumenty strony polsko-litewskiej…, s. 59. Najpewniej podczas kopiowania dokumentu nastąpiło zniekształcenie jego imienia z „Pomstyborio” na „D[omi]no Styborio”. 6 T. Jaszczołt, Dokument Piotra Pilika, wojewody czerskiego z 1414 r. dla koscioła w Węgrowie, najstarsza fundacja szlachecka na Podlasiu, „Rocznik Liwski” t. IV – 2008-2009, s. 71 - 80. 7 AGAD, MK 3, k. 187v; AGAD, Castr. Droh., s. II, nr 1, k. 310v 8 AGAD, MK 3, k. 129v. 9 Biblioteka Polskiej Akademii Nauk (dalej: BPAN) Kraków, 8823, z. V, k. 7, z. VII, k. 12; Archiwum Państwowe (dalej: AP) Kraków, Zbiór Zygmunta Glogera (dalej: ZZG) 32, s. 76-77 Własność możnowładcza, średnio- i drobnoszlachecka... 11 W 1454 r., to jako dziedzic Węgrowa został wspomniany Stanisław z Ołomońca, który wystawił kolejny dokument dla tutejszego kościoła, dodający mu 1 włókę ziemi na fundowany przez Stanisława ołtarz, ponadto pleban ze swoimi wikariuszami