Walory Kulturowe Powiatu Węgrowskiego I Sposoby Ich Wykorzystania W Turystyce

Uniwersytet Warszawski Wydział Geografii i Studiów Regionalnych

Paulina Sulich Nr albumu: 361096

Walory kulturowe powiatu węgrowskiego i sposoby ich wykorzystania w turystyce

Praca licencjacka na kierunku geografia w zakresie geografii społeczno-ekonomicznej stosowanej

Praca wykonana pod kierunkiem dr Piotra Kociszewskiego w Instytucie Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej

Warszawa, lipiec 2017 Oświadczenie kierującego pracą

Oświadczam, że niniejsza praca została przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam, że spełnia ona warunki do przedstawienia jej w postępowaniu o nadanie tytułu zawodowego.

Data Podpis kierującego pracą

Oświadczenie autora (autorów) pracy

Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami.

Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni.

Oświadczam ponadto, że niniejsza wersja pracy jest identyczna z załączoną wersją elektroniczną.

Data Podpis autora pracy

Streszczenie

Celem niniejszej pracy jest charakterystyka walorów kulturowych powiatu węgrowskiego oraz ukazanie sposobów ich wykorzystania w turystyce. Składa się ona z czterech rozdziałów. Pierwszy rozdział to wyjaśnienie podstawowych pojęć użytych w pracy. W kolejnym rozdziale autorka dokonała charakterystyki badanego obszaru opisując jego położenie, podział administracyjny, a także przedstawiła krótki rys historyczny oraz sytuację społeczno- ekonomiczną. Rozdział trzeci to inwentaryzacja oraz charakterystyka walorów kulturowych powiatu węgrowskiego. Ostatni rozdział ukazuje sposoby wykorzystania walorów kulturowych powiatu w turystyce. Całość pracy wieńczy podsumowanie i wnioski.

Słowa kluczowe

turystyka, walory kulturowe, powiat węgrowski

Dziedzina pracy (kody wg programu Socrates-Erasmus)

07.1 GEOGRAFIA

Klasyfikacja tematyczna geografia społeczno-ekonomiczna stosowana

Tytuł pracy w języku angielskim Cultural values of wegrowski district and ways of using them in tourism

Spis treści Wstęp ...... 5 Rozdział 1. Znaczenie podstawowych pojęć użytych w pracy ...... 6 Rozdział 2. Charakterystyka powiatu węgrowskiego ...... 12 2.1. Położenie i podział administracyjny ...... 12 2.2. Rys historyczny ...... 15 2.3. Sytuacja społeczno-ekonomiczna powiatu węgrowskiego...... 20 Rozdział 3. Walory kulturowe powiatu węgrowskiego ...... 26 3.1. Muzea i rezerwaty archeologiczne ...... 28 3.2. Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej ...... 29 3.3. Zabytki architektury i budownictwa ...... 31 3.3.1. Zabytki sakralne ...... 31 3.3.2. Zabytki świeckie ...... 38 3.4. Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe ...... 44 3.5. Obiekty historyczno-wojskowe ...... 45 3.6. Miejsca pielgrzymkowe ...... 45 3.7. Współczesne imprezy kulturalne ...... 46 Rozdział 4. Wykorzystanie walorów kulturowych w wybranych formach turystyki ..... 48 4.1.Turystyka biznesowa ...... 48 4.2. Turystyka religijna ...... 52 4.3. Turystyka muzealna ...... 56 4.4. Turystyka wydarzeń ...... 59 4.5. Wielki Gościniec Litewski ...... 61 Podsumowanie i wnioski ...... 63 Spis literatury ...... 64 Spis źródeł internetowych ...... 67 Spis rycin ...... 68 Spis tabel ...... 70 Załączniki ...... 71

Wstęp

Walory turystyczne o charakterze kulturowym mogą przyjmować bardzo różny charakter, jednak ich obecność w dużym stopniu decyduje o rozwoju turystyki na danym obszarze. Wyznacza to więc niejako kierunek dalszych rozważań – ich opis powinien odnosić się do konkretnej przestrzeni – np. miasta lub regionu. Celem niniejszej pracy jest zatem charakterystyka walorów kulturowych powiatu węgrowskiego oraz ukazanie sposobów ich wykorzystania w turystyce. Praca obejmuje swym zasięgiem wszystkie gminy powiatu węgrowskiego. Zakres czasowy opracowania to przede wszystkim rok 2017 – tyczy się to rozdziału trzeciego (inwentaryzacja i charakterystyka walorów kulturowych) oraz rozdziału czwartego (przedstawienie sposobów ich wykorzystania w turystyce). Do opisania sytuacji społeczno-ekonomicznej natomiast wykorzystano dane statystyczne z 2014 roku, przy czym do ukazania trendów i tendencji zjawisk, analizowano również dane z wcześniejszych lat. Metody badawcze jakimi posłużono się w niniejszej pracy to przede wszystkim pogłębione studia literatury przedmiotu, inwentaryzacja – zarówno kameralna, jak i w terenie oraz przedstawienie wybranych studiów przypadków. Szczególnie istotną przy pisaniu pracy była książka autorstwa T. Lijewskiego, B. Mikułowskiego oraz J. Wyrzykowskiego (1998) Geografia turystyki Polski oraz książka pod redakcją W. Kurka (2007) Turystyka. Pozycje te posłużyły głównie do wyjaśnienia pojęć użytych w pracy oraz scharakteryzowaniu poszczególnych form turystyki. Z kolei opracowanie A. Kołodziejczyka i T. Swata (1991) Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944 stanowiło podstawę przedstawienia rysu historycznego badanego obszaru. Inwentaryzacja kameralna opierała się głównie na zapoznaniu z literaturą przedmiotu, natomiast w terenie związana była ze zgromadzeniem materiału fotograficznego przedstawiającego wybrane walory. Zagadnienia omawiane w pracy zilustrowano dodatkowo przy pomocy map, jak i zaprezentowano przy użyciu wykresów i tabel.

Rozdział 1. Znaczenie podstawowych pojęć użytych w pracy

Historia ruchu turystycznego sięga już czasów starożytnych. Pierwsze podróże uznane za turystyczne miały miejsca w Egipcie, Grecji oraz Rzymie (Kurek 2007). Przybierały one formę pielgrzymek do miejsc uznawanych za święte, a zatem wówczas wędrowano głównie w celach religijnych. Podróżowano również z innych powodów: Grecy by wziąć udział w igrzyskach olimpijskich, z kolei Egipcjanie chcieli podziwiać architekturę oraz dzieła sztuki (Kurek 2007). Samo pojęcie turystyka wykrystalizowało się dopiero w osiemnastowiecznej Anglii. Początkowo oznaczało wędrówki po Europie, których głównym motywem była chęć kształcenia się, poszerzania swojej wiedzy (Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 1998). W kolejnych stuleciach termin ten miał już szersze znaczenie, stając się sformułowaniem złożonym. Na początku XIX wieku turystyką nazywano podróże o charakterze naukowym bądź przyjemnościowym, tudzież wszelkie wyprawy do miejsc atrakcyjnych (bowiem wówczas elementami przyciągającymi turystów były zarówno aspekty krajobrazowe, jak i obecność zabytków) (Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 1998). W połowie XX wieku W. Hunziker oraz K. Krapf sformułowali pierwszą obszerną definicję turystyki, w której uwzględniono złożoność zjawiska, jak i charakter społeczny, gospodarczy czy przestrzenny (Kurek, Mika 2007). Przywołani autorzy pod pojęciem turystyka rozumieją „całokształt stosunków i zjawisk związanych z podróżą i pobytem w jakiejś miejscowości osób przyjezdnych, jeśli pobyt nie wynika z motywu osiedlenia się i nie wiąże się z jakąkolwiek działalnością zarobkową” (Kurek, Mika 2007, s. 12). W kolejnych latach powstawały następne definicje, między innymi określające turystykę jako dobrowolny wyjazd o dowolnie wybranym celu podróży (Kurek, Mika 2007). Założono, iż przyczyny wyjazdu mogą cechować się różnorodnością, jednakże, co było mocno podkreślane, motywacje podróży nie powinny wiązać się z zamiarem zarobkowym oraz zamieszkaniem w nowym miejscu pobytu (Kurek, Mika 2007). W dzisiejszych czasach zauważalne jest zanikanie wyraźnej granicy między czasem wolnym jednostki, a czasem pracy, jak również widoczna jest komercjalizacja turystyki (Kurek, Mika 2007). Aktualnie jedną z najczęściej przywoływanych definicji turystyki jest propozycja Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO). Pod pojęciem tym proponuje rozumieć

6 się: „ogół czynności osób, które podróżują i przebywają w celach wypoczynkowych, służbowych lub innych nie dłużej niż przez rok bez przerwy, poza swoim codziennym otoczeniem, z wyłączeniem wyjazdów, w których głównym celem jest działalność zarobkowa wynagradzana w odwiedzanej miejscowości” (Światowa Organizacja Turystyki 1995 za: Kurek, Mika 2007, s. 12). Z kolei W. Alejziak (1999, s. 29) określa termin jako „ogół zjawisk związanych z podróżą i pobytem osób przebywających czasowo i dobrowolnie poza swoim codziennym środowiskiem, w tym zwłaszcza ekonomiczne i społeczne interakcje zachodzące pomiędzy organizatorami turystyki, bezpośrednimi usługodawcami, miejscową ludnością oraz samymi turystami, o ile głównym celem ich wyjazdów nie jest działalność zarobkowa, wynagradzana w odwiedzanej miejscowości”. Próby zdefiniowania turystyki podjął również K. Przecławski (1973, s. 12). Według przywołanego autora „turystyką w szerokim znaczeniu jest całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz z wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym”. Przedstawione wyżej przykładowe określenia turystyki wskazują, iż w tym obszernym sformułowaniu mieści się, jak to najpełniej ujęli W. Kurek oraz M. Mika (2007, s. 13), „zarówno element podróży, czasowej zmiany miejsca pobytu, jak i cały zespół uwarunkowań (środowiskowych, społecznych, gospodarczych), a także środków (materialnych, organizacyjnych, prawnych) zaangażowanych w ich realizację i związanych z nią skutków”. Złożoność ruchu turystycznego skutkuje różnorodnymi klasyfikacjami turystyki, w zależności od stosowanych kryteriów. Jednym z nich jest podział ze względu na potrzeby turystyczne (motyw wyjazdu). Według tych wytycznych wyróżnia się turystykę: poznawczą, wypoczynkową, zdrowotną, specjalistyczną, religijną oraz biznesową (Mika 2007). Klasyfikacji ruchu turystycznego dokonuje się także biorąc pod uwagę między innymi zasięg podróży (krajowe, zagraniczne), liczbę turystów (turystyka indywidualna lub zbiorowa) i wiele innych (Lijewski, Mikułowski, Wyrzykowski 1998). Podstawą występowania turystyki na danym obszarze jest istnienie potencjału turystycznego, który określa użyteczność terenu do zajmowania się ruchem turystycznym oraz możliwości jego rozwoju (Kaczmarek, Stasiak, Włodarczyk 2002). Potencjał turystyczny to obszerne sformułowanie, definiowane jako ogół komponentów środowiska geograficznego, jak również zachowania człowieka, które dają szansę

7 na występowanie i rozwój ruchu turystycznego (Kaczmarek, Stasiak, Włodarczyk 2002). Tworzą go dwie wzajemnie uzupełniające się grupy elementów, którymi są zasoby strukturalne (mające związek z czynnikami przestrzennymi i infrastrukturalnymi), a także zasoby funkcjonalne (głównie działania podejmowane przez podmioty zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio działających na rzecz turystyki) (Meyer 2010). W skład pierwszego zbioru wchodzą przede wszystkim walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i dostępność turystyczna. Do drugiej grupy przynależą zasoby społeczno-demograficzne, psychologiczne, kulturowe, polityczne, ekonomiczne, ekologiczne oraz technologiczne (Kaczmarek, Stasiak, Włodarczyk 2002).Wszystkie wyżej wymienione zasoby, czyli obiektywnie występujące składniki przestrzeni, które mogą wzbudzić zainteresowanie wśród turystów, są konieczne dla występowania i rozwoju turystyki – i jak już zostało wspomniane wcześniej – wzajemnie się uzupełniają. Elementy strukturalne są fundamentem, na którym budowany jest wizerunek regionu jako atrakcyjnego turystycznie, z kolei składniki funkcjonalne są odpowiedzialne za to czy i w jaki sposób zostaną wykorzystane zasoby turystyczne, a także obejmują wszelkie czynności związane z promowaniem danego obszaru (Meyer 2010). Jednakże podłoże, na którym opiera się wszystko co jest związane z potencjałem turystycznym, zarówno zagospodarowanie, jak i wszelka działalność turystyczna różnorodnych podmiotów, tworzą walory turystyczne. Walory turystyczne to „zespół elementów środowiska naturalnego oraz elementów pozaprzyrodniczych, które – wspólnie lub każde z osobna – są przedmiotem zainteresowania turysty” (Warszyńska, Jackowski 1978 za: Kowalczyk 2001, s. 34). Innymi słowy – są to zasoby turystyczne postrzegane przez turystę jako szczególnie interesujące spośród pozostałych zasobów. Znaczy to więc, iż zasoby turystyczne będą walorami turystycznymi, gdy zdobędą odpowiednią wartość (Kowalczyk 2001). Definiując walory turystyczne należy zauważyć, jak podkreśla A. Kowalczyk (2013, s. 36), że „są one nie tylko subiektywnie spostrzegane, ale mają względny charakter i to czy można je uznać za walory, czy też pozostają zasobami, wynika z kontekstu, w jakim się one znajdują”. To znaczy, że zasoby, aby zostać walorami muszą być zauważone przez turystę, wzbudzić jego zainteresowanie, a stanie się to, gdy dane elementy będą wyróżniały się spośród innych, na co „mają wpływ nie tylko ich

8 własności oraz cechy podmiotu spostrzegającego, ale przede wszystkim przebieg aktu percepcyjnego” (Kowalczyk 2013, s. 37). Walory turystyczne zazwyczaj dzielone są na walory przyrodnicze i pozaprzyrodnicze, czyli kulturowe lub antropogeniczne (podział ze względu na pochodzenie) (Kurek, Mika 2007). Pierwsza grupa to wszystkie składniki środowiska przyrodniczego, które zaabsorbowały turystów. Grupowane są one na walory przyrodnicze dla turystyki masowej, czyli wody śródlądowe, morze, góry, atrakcyjny krajobraz, a także walory przyrodnicze dla turystyki kwalifikowanej, między innymi żeglarstwa, wędkarstwa, wspinaczek, turystyki górskiej (Kurek, Mika 2007). T. Lijewski i inni (1998) wyróżniają walory przyrodnicze powstałe bez ingerencji człowieka (na przykład osobliwości flory i fauny; skałki i grupy skał; wodospady, źródła i wywierzyska; jaskinie, groty), powstałe w wyniku ludzkiej działalności (parki zabytkowe, muzea i zbiory przyrodnicze, ogrody botaniczne oraz ogrody zoologiczne), a także takie, które mimo ingerencji człowieka nie zmieniły swojego charakteru oraz znaczenia, czyli punkty widokowe, parki narodowe i krajobrazowe. Drugą grupę walorów turystycznych stanowią walory pozaprzyrodnicze. Wcześniej wspomniani już T. Lijewski oraz inni (1998, s. 122) definiują walory kulturowe jako „obiekty materialne oraz elementy ściśle związane z życiem, pracą oraz działalnością człowieka i przez niego wytworzone w procesie historycznego rozwoju, stanowiące przedmiot powszechnego zainteresowania turystów”. Wskazani autorzy dokonali klasyfikacji walorów antropogenicznych na następujące grupy: – muzea i rezerwaty archeologiczne, – muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej, – zabytki architektury i budownictwa, – muzea sztuki i zbiory artystyczne, – muzea biograficzne, – muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe, – obiekty historyczno-wojskowe, – miejsca i muzea martyrologii, – zabytki działalności gospodarczej i techniki, – współczesne imprezy kulturalne, – miejsca pielgrzymkowe. Powyższa klasyfikacja walorów kulturowych jest obowiązująca również w dalszej części pracy.

Walory turystyczne wraz z zagospodarowaniem turystycznym, czyli wszelkimi działaniami dążącymi do przystosowania obszaru na potrzeby turystyki (Kowalczyk 2001) oraz dostępnością komunikacyjną tworzą tak zwaną atrakcyjność turystyczną, czyli „właściwość obszaru lub miejscowości wynikającą z zespołu cech przyrodniczych lub pozaprzyrodniczych, które wzbudzają zainteresowanie i przyciągają turystów” (Kurek, Mika 2007, s. 24). Pojęcie to dotyczy oceny fragmentu danej przestrzeni, natomiast terminem obejmującym konkretny obiekt jest atrakcja turystyczna, rozumiana jako ogół elementów, którymi zainteresuje się turysta. Według W. Kurka oraz M. Miki (2007, s. 27) atrakcją turystyczną jest obiekt, wydarzenie spełniające następujące kryteria: „ma rdzeń, będący atrybutem miejsca, które turysta może zobaczyć; dysponuje oznacznikiem, w postaci informacji o rdzeniu oraz przyciąga turystów”.

Ryc. 1. Relacje zachodzące między pojęciami „zasoby turystyczne”, „walory turystyczne” oraz „atrakcyjność turystyczna” Źródło: Kowalczyk 2013, s.39.

Najpełniej zależności oraz różnice pomiędzy zasobami, walorami oraz atrakcyjnością turystyczną ukazuje powyższy schemat autorstwa A. Kowalczyka (2013) (ryc. 1), z którego wynika, iż zasoby turystyczne należą do kategorii obiektywnej, a zarazem ogólnej, gdyż obejmują składniki, które nie mają większej wartości dla uczestników ruchu turystycznego. Gdy zasoby zostaną poddane waloryzacji, czyli inaczej ocenie przydatności pod względem turystyki, zdobędą odpowiednią wartość mogą stać się walorami turystycznymi, które z kolei są oceniane pod kątem atrakcyjności i mogą być odbierane przez turystów jako atrakcje (Kowalczyk 2013). Jak zauważa A. Kowalczyk (2013, s. 38), zazwyczaj „walory turystyczne stają się atrakcjami turystycznymi wtedy, gdy informacje o nich zaczynają być poddawane przez potencjalnych turystów odpowiedniej analizie, w trakcie której uwzględniany jest kontekst, w jakim występują”, a owy kontekst przesądza o tym, czy walor stanie się atrakcją. Atrakcje turystyczne zaliczają się do kategorii subiektywnej oraz szczegółowej, są najbliższe turystom. W przeciwieństwie do zasobów i walorów mających charakter teoretyczny, atrakcje mają wydźwięk praktyczny (Kowalczyk 2013).

Rozdział 2. Charakterystyka powiatu węgrowskiego 2.1. Położenie i podział administracyjny Powiat węgrowski powstał w wyniku reformy dotyczącej zmiany podziału terytorialnego Polski, która obowiązuje od dnia 1 stycznia 1999 roku (Ustawa z dnia 24 lipca 1998 o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa). Znajduje się on we wschodniej części województwa mazowieckiego. Sąsiaduje z sześcioma jednostkami: na północy z powiatem ostrowskim, na wschodzie z sokołowskim, południowym-wschodzie z siedleckim, południowym-zachodzie z mińskim, na zachodzie z wołomińskim, a także z powiatem wyszkowskim od strony północno-zachodniej. Wszystkie wymienione jednostki graniczące z powiatem węgrowskim znajdują się w obrębie tej samej jednostki terytorialnej – województwa mazowieckiego (ryc. 2). Powiat węgrowski zajmuje powierzchnię 1 221 km2 (122 076 ha), co stanowi niewiele ponad 3% powierzchni województwa mazowieckiego (Bank Danych Lokalnych 2014).

Ryc. 2. Położenie powiatu węgrowskiego na tle województwa mazowieckiego Źródło: opracowanie własne.

Ryc. 3. Podział administracyjny powiatu węgrowskiego na poszczególne gminy Źródło: opracowanie własne.

Powiat węgrowski tworzy dziewięć gmin (ryc. 3), którymi są: gmina miejska Węgrów, miejsko-wiejska Łochów oraz siedem gmin wiejskich, czyli Grębków, Korytnica, Liw, Miedzna, Sadowne, Stoczek i Wierzbno. Na terenie powiatu leżą dwa miasta – Łochów i Węgrów, a także 216 wsi. Największą gminą powiatu węgrowskiego jest gmina Łochów, której powierzchnia wynosi 196 km2 (ponad 16% obszaru powiatu), natomiast najmniejsza to gmina miejska Węgrów mająca powierzchnię 36 km2 (czyli niecałe 3% całego terenu jednostki). Najmniejszą spośród gmin wiejskich jest Wierzbno, bowiem zajmuje 103 km2 (tab. 1).

Tab.1. Charakterystyka gmin powiatu węgrowskiego (stan na 2014 rok) POWIERZCHNIA LICZBA GMINA (w km2) MIAST WSI Łochów 196 1 31 Korytnica 180 0 41 Liw 169 0 22 Sadowne 145 0 23 Stoczek 145 0 25 Grębków 131 0 28 Miedzna 116 0 14 Wierzbno 103 0 32 Węgrów 36 1 0 POWIAT WĘGROWSKI 1 221 2 216 (ogółem) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych 2014.

Ryc. 4. Podział województwa mazowieckiego na mezoregiony (wg J. Kondrackiego) Źródło: Aotearoa, http://pl.wikipedia.org (11.06.2017).

Zgodnie natomiast z fizycznogeograficzną regionalizacją Polski autorstwa J. Kondrackiego (1965; 1978) powiat węgrowski jest częścią podprowincji Niziny Środkowopolskie. Przywołany autor zaproponował podział terytorium Polski na podprowincje, te z kolei na makroregiony, które są tworzone przez mezoregiony. Według tych kategorii, badany obszar znajduje się zatem w obrębie dwóch makroregionów, a mianowicie na Nizinie Środkowomazowieckiej oraz Nizinie Południowopodlaskiej. Nizina Środkowomazowiecka składa się między innymi z Równiny Wołomińskiej i Doliny Dolnego Bugu, które są częścią powiatu węgrowskiego. Mezoregiony wchodzące w skład makroregionu Niziny Południowopodlaskie, które należą do terenów powiatu to Wysoczyzna Kałuszyńska, Obniżenie Węgrowskie, a także Wysoczyzna Siedlecka (Kondracki 1965; 1978) (ryc.4).

2.2. Rys historyczny Ziemie węgrowskie i liwskie przez wieki, począwszy od momentu włączenia ich do państwa Polan w X wieku, pozostawały obszarem granicznym (Kołodziejczyk 2007). Położenie nad skrajnymi rzekami – Liwcem i Bugiem – skutkowało przenikaniem się różnorodnych narodowości, religii, kultur, co z kolei przyczyniło się do tego, iż teren obecnego powiatu węgrowskiego wyróżnia się bogatą, ciekawą, a także zawiłą historią. Jak już zostało wspomniane, analizowany obszar został częścią państwa Polan już w X wieku. Wówczas należał on do dwóch dzielnic: Mazowsza i Podlasia (Szczupak 2017). Przepływająca tu rzeka Liwiec stanowiła naturalną granicę między znajdującą się na Podlasiu ziemią drohicką oraz ziemią czerską, która była częścią Mazowsza. W XI wieku za panowania Kazimierza Odnowiciela ziemia drohicka należała do Księstwa Kijowskiego, z kolei ziemię czerską ciągle posiadali Piastowie (Kosiński 1991). Kolejne stulecie to czas najazdów Jaćwingów, których skutkiem było przekazanie Drohiczyna przez Konrada Mazowieckiego w 1237 roku Braciom Dobrzyńskim. Sprawowali oni pieczę nad tymi terenami do roku 1241, kiedy to po ataku Tatarów Podlasie ponownie wróciło do granic Księstwa Kijowskiego (Kosiński 1991). Na początku XIV wieku po kilkudziesięciu latach walk z Rusinami, Litwini ostatecznie zwyciężyli i przejęli władzę na całej Rusi, tym samym od 1323 roku Podlasie należało do Wielkiego Księstwa Litewskiego, a granicę między Litwą a Koroną stanowiła rzeka Liwiec (Kołodziejczyk 2007). Granica ta została zniesiona

15 w 1391 roku gdy król Władysław Jagiełło wcielił ziemię drohicką i mielnicką do terytorium Mazowsza (Jakubik 1991). Na przełomie XIV/XV wieku powstał zamek w Liwie. Bardzo ważnymi wydarzeniami w historii obecnego powiatu węgrowskiego były unie polsko-litewskie, odpowiednio z 1385 oraz 1413 roku. Te kluczowe akty polityczne dały możliwość rozwoju na różnych płaszczyznach, dzięki zaistniałym ku temu warunkom społeczno-gospodarczym (Kosiński 1991). Funkcją pomostu pomiędzy Litwą a Koroną pełniło właśnie Podlasie, dzięki obecnym istotnym szlakom handlowym. Najważniejsze z nich łączyły Warszawę z Kijowem i Wilnem (tzw. „gościniec litewski”1), a także Gdańsk z Lublinem oraz dalej z Węgrami (Kosiński 1991). Równie istotną rolę w tym czasie odegrały rzeki Liwiec i Bug, które stanowiły szlak wodny. Dzięki temu nastąpił rozwój osadnictwa. Powstawały nowe ośrodki, w tym między innymi Węgrów. Jak pisze M. Szczupak (2017) „tędy przebiegał także szlak chrystianizacji Litwy, który zapoczątkował tworzenie sieci parafialnej”. Wówczas w 1414 roku została powołana parafia węgrowska, a akt erekcyjny parafii to pierwszy dokument, w którym pojawiła się nota o Węgrowie (Kosiński 1991). Od lat 30. XV wieku na Podlasiu władzę sprawował Bolesław IV, który w 1441 roku nadał prawa miejskie miastu Węgrów (Kosiński 1991). Jednakże nie było to pierwsze miasto na tych terenach, bowiem około 1421 roku prawa miejskie uzyskał Liw znajdujący się w granicach Mazowsza. W latach 40. XVI wieku ziemie węgrowskie wraz z miastem stały się własnością Anny Radziwiłłówny, starościny żmudzkiej, której mężem był Stanisław Kiszka (Swat 1991b). Za sprawą rodu Kiszków II połowa XVI wieku to dla dóbr węgrowskich czas niebywałego rozwoju na wielu płaszczyznach. Anna Kiszka, podobnie jak jej mąż, byli ludźmi bardzo wykształconymi, ciekawymi świata, zafascynowani reformacją. Uwielbienie reformacji, a w szczególności kalwinizmu, sprawiło, iż Anna założyła w Węgrowie w 1558 roku pierwszy zbór kalwiński. Tym samym do miasta i okolic zawitało mnóstwo wybitnych, znanych wówczas kaznodziejów, którzy sprawili, iż Węgrów i sąsiadujące ziemie były słynne na niemal całą Europę (Swat 1991b). Jednym z nich był Piotr z Goniądza, którego dzieło „Doktrina pura et clara de praecepuis Christianae religionis articulus” wydrukowane w węgrowskiej drukarni

1 Określenie to pojawi się powtórnie natomiast nie w sensie historii, lecz jako funkcjonowanie współczesnej Lokalnej Organizacji Turystycznej. 16 z XVI wieku, znajduje się współcześnie w Bibliotece Narodowej w Paryżu (Swat 1991b). Wprowadzenie na ziemie węgrowskie nurtu reformacji było przyczyną ożywienia miasta, co z kolei stanowiło impuls do rozwoju okolic. W II połowie XVI wieku Węgrów zaczął odgrywać ważną rolę ośrodka handlu zbożem, który transportowano do Gdańska Bugiem, Liwcem, Wisłą oraz Narwią. Co warto nadmienić, handel tymi roślinami stał się przyczyną rozwoju Starego i Nowego Liwa. Tytuł ośrodka handlu zbożem był dla Węgrowa niezwykle istotny nie tylko z oczywistych względów finansowych. W XVI wieku pojawili się tu pierwsi gdańscy kupcy, którzy często i systematycznie odwiedzali miasto aż do XVIII wieku (Swat 1991b). Pamiątką po ich obecności jest, powstała w XVI wieku, ulica Gdańska, która do dnia dzisiejszego znajduje się w przestrzeni miasta. Kolejnymi spadkobiercami Węgrowa i obszarów sąsiednich stała się rodzina magnacka Radziwiłłów, a okres ich zarządzania miastem określany jest „złotym wiekiem”. Czasom Radziwiłłów Węgrów zawdzięcza swoją wielokulturowość. Krzysztof Radziwiłł wykazywał się nie tylko mądrością w zarządzaniu, był on także człowiekiem wielce tolerancyjnym, co również wpłynęło na rozwój, bowiem obecni tu luteranie, Żydzi, którzy pojawili się tu na przełomie XVI/XVII wieku, a także pozostali innowiercy znacznie wzbogacili ziemie węgrowskie (Swat 1991c). Kolejnym właścicielem dóbr stał się Bogusław Radziwiłł, do którego zasług można zaliczyć między innymi: nadanie miastu praw magdeburskich oraz herbu, sprowadzenie Szkotów czy wybudowanie pałacu w Starejwsi (Swat 1991c). Ponadto za jego czasów w Węgrowie prężnie rozwijały się cztery ośrodki religijne, którymi były katolicki, żydowski, ewangelicko-reformowany oraz ewangelicko-augsburski (Swat 1991c). Należy zaznaczyć, iż, mimo, że inne obszary Podlasia i Mazowsza odnotowały upadek spowodowany licznymi w końcu XVII wieku katastrofami, majątek Radziwiłłów przetrwał w dobrej kondycji. W 1655 roku Rzeczpospolitą zaatakowali Szwedzi. O ile „potop szwedzki” nie zmienił sytuacji Węgrowa i miasto nadal cieszyło się powodzeniem, o tyle mocno ucierpiały inne tereny szczególnie ziemi węgrowskiej i liwskiej (Swat 1991c). Wówczas w znacznym stopniu zniszczono liwski zamek, węgrowski zbór protestancki wraz z przykościelnym cmentarzem, a także wiele kościołów między innymi w Liwie, Prostyni i Ceranowie (Swat 1991c). Od roku 1664 aż do roku 1782 właścicielem dóbr węgrowskich stał się ród Krasińskich. Szczególną postacią dla regionu był Jan Dobrogost Krasiński. Początki jego władzy nie należały do najłatwiejszych, bowiem w 1703 roku wojny szwedzkie

17 spowodowały ogromne straty, między innymi spalono najstarszy kościół węgrowski z XV wieku (Kosiński, Swat 1991). Jednakże Jan Dobrogost Krasiński przywrócił dawną świetlność miastu. Ufundował on kościół reformacki wraz z zespołem klasztornym, którego budowę zakończono w 1713 roku. Ponadto postanowił odbudować kościół parafialny, w wyniku czego w 1706 roku powstał kościół farny (dzisiejsza bazylika) (Kosiński, Swat 1991). Do realizacji tego przedsięwzięcia zaprosił wybitnych architektów, murarzy, a wnętrze zdobił sam mistrz fresków ówczesnych czasów Michał Anioł Palloni (Kosiński, Swat 1991). Również na początku XVIII wieku gdańscy kupcy zbudowali w Węgrowie zajazd-faktorię, tak zwany Dom Gdański. Gdy w 1717 roku umiera Jan Dobrogost Krasiński wraz z nim odchodzi czas rozkwitu dóbr. Od tego czasu następuje upadek miasta i okolicznych terenów. W wyniku rozbiorów Polski w 1795 roku Liw, Węgrów wraz z otaczającymi go terenami został przyłączony do monarchii habsburskiej i odtąd nazywano je Galicją Zachodnią, a rzeka Bug stanowiła granicę oddzielającą zabór pruski od austriackiego (Kołodziejczyk 1991b). W 1792 roku dokonano podziału administracyjnego ziem na dwanaście cyrkułów. Węgrów wraz z ziemią liwską, drohiczyńską i łukowską należał do cyrkułu siedleckiego. Lata 1795-1809 to czas wysokich podatków, a rozwój przemysłu, handlu i rzemiosła był utrudniany przez władzę, dla której dobro miasta i okolic nie było priorytetem. Od 1809 roku Galicja Zachodnia stała się częścią Księstwa Warszawskiego (Kołodziejczyk 1991b). W wyniku nowego podziału administracyjnego stworzony został departament siedlecki, który składał się z dziewięciu powiatów. Jednym z nich był, powstały w 1810 roku, powiat węgrowski (Kołodziejczyk 1991b). Wówczas w jego granicach zabrakło między innymi Wierzbna, Grębkowa, Suchej czy Baczek – należały one do innych jednostek. W tym czasie Węgrów oraz okoliczne dobra należały do Jana Ossolińskiego. Lata napoleońskie stanowiły ciężki czas dla powiatu węgrowskiego. Przez tereny jednostki często odbywały się przeprawy wojsk zostawiając zniszczenia. W 1813 roku ziemia węgrowska dostała się pod władzę rosyjską, natomiast od 1815 roku należała do Królestwa Polskiego (Kołodziejczyk 1991e). Od 1815 roku następowały kolejne zmiany w podziale administracyjnym, w wyniku, których w 1827 roku powiat węgrowski znacznie zwiększył swoją powierzchnię i jego granice rozciągnęły się na wschód (Kołodziejczyk 1991e). Taki podział administracyjny obowiązywał do lat 40. XIX wieku. Od około roku 1820 ludność żydowska zaczęła odgrywać znaczącą rolę w społeczeństwie powiatu, szczególnie w Węgrowie, bowiem stanowiła ponad

40% ludności, co będzie miało wpływ na los miasta w latach późniejszych, głównie w czasie II wojny światowej. Również w tym czasie do Węgrowa i okolic sprowadzali się Niemcy, którzy ożywili tutejszą parafię ewangelicką (Kołodziejczyk 1991e). Początek XIX wieku to również zmiany własnościowe, między innymi właścicielem dóbr jadowskich i kołodziąskich został hrabia Zamoyski, Łubieński zyskał Węgrów, Starąwieś, Wyszków, Ruchnę oraz Jarnice, z kolei ziemie łochowskie należały do rodziny Hornowskich, następnie Zamoyskich i Kurnatowskich, którzy przyczynili się do ich rozwoju (Kołodziejczyk 1991e). W tych czasach prężnie rozwijała się działalność węgrowskiej szkoły świeckiej oraz seminarium prowadzonych przez Zgromadzenie Księży Komunistów. Tereny powiatu węgrowskiego były dość istotne dla powstania listopadowego, bowiem tu rozgrywała się część starć między Królestwem Polskim a Imperium Rosyjskim. Jedną z nich była bitwa pod Liwem w kwietniu 1831 roku (Kołodziejczyk 1991c). Jak podaje A. Kołodziejczyk (1991a, s. 147) „w latach 1832–1863 Węgrów popadał w coraz większą stagnację gospodarczą”, czego skutkiem było między innymi „brak przemysłu, brak opieki rządu, pożary, epidemie” oraz „oddalenie od głównych traktów handlowych”. Ponadto Węgrów nie znalazł się na linii kolejowej Warszawa – Petersburg, otwartej w 1862 roku. Wiodła ona przez Łochów i rozpoczęła rozwój miejscowości. Ważnym wydarzeniem w dziejach powiatu węgrowskiego i nie tylko, była bitwa pod Węgrowem, która miała miejsce w dniach 1-3 lutego 1863 roku. Określana jest również mianem „polskich Termopil”. Było to jedno z ważniejszych starć powstania styczniowego (Swat 1991a). Po powstaniu Rosjanie nałożyli na ludność liczne represje. Za pomoc powstańcom wielu ludzi zostało zabitych lub aresztowanych i wywiezionych na Syberię. Ponadto zaczęto rusyfikację, a także proces unifikacji terenów Królewskich z ziemiami rosyjskimi (Kołodziejczyk 1991d). Na przełomie XIX/XX oraz na początku XX wieku na terenie powiatu znajdowało się wiele dobrze zarządzanych oraz rozwojowych majątków, na przykład Łochów, Paplin czy Kamionna (Kołodziejczyk 1991d). Dynamicznie rozwijały się także fabryka Perlisa w Baczkach (odlewnia i wytwórnia żelazna) i Loewensteinów w Ostrówku (wyroby żelazne). Ich rozkwit zahamował wybuch I wojny światowej, która przyniosła znaczne straty i zniszczenia na terenie całego powiatu. Spokojne życie społeczeństwa zostało zburzone przez rozpoczęcie II wojny światowej. Z dniem 20 listopada 1939 roku powstał powiat sokołowsko-węgrowski,

19 który był największą częścią dystryktu warszawskiego Generalnego Gubernatorstwa (Gozdawa-Gołębiowski 1991). Na terenie powiatu powstało kilka gett, między innymi w formie dzielnic żydowskich w Węgrowie, Stoczku, a także w Łochowie gdzie dla Żydów wyznaczono do zamieszkania kilka wsi (Gozdawa-Gołębiowski 1991). Okupacja hitlerowska skończyła się w 1944 roku. Spowodowała śmierć kilkunastu tysięcy osób, a także przyniosła ogromne straty materialne. Lata powojenne to czas odradzania się miejscowości powiatu węgrowskiego. Szybka odbudowa oraz industrializacja nastąpiła w Węgrowie oraz Łochowie. Jak zostało wcześniej wspomniane, obecny powiat węgrowski powstał w 1999 roku. Obejmuje dziewięć gmin: miejską Węgrów, miejsko-wiejską Łochów, a także Grębków, Korytnicę, Liw, Miedznę, Sadowne, Stoczek i Wierzbno, które są gminami wiejskimi. Po dokonaniu ogólnej charakterystyki oraz przedstawieniu rysu historycznego powiatu węgrowskiego warto odnieść się do sytuacji społeczno-ekonomicznej panującej na obszarze, o czym więcej w kolejnym podrozdziale.

2.3. Sytuacja społeczno-ekonomiczna powiatu węgrowskiego Według danych GUS w 2014 (Bank Danych Lokalnych 2014) roku powiat węgrowski zamieszkiwało ponad 67 tys. osób, co stanowiło 1,3% wszystkich mieszkańców województwa mazowieckiego. Największą liczbą ludności cechowała się gmina Łochów – prawie 18 tys. osób, czyli około 27% mieszkańców powiatu, a także gmina Węgrów z około 13 tys. osób (około 19% ogółu). Gminą o najmniejszej liczbie ludności była gmina Wierzbno, w której zamieszkiwało niecałe 3 tys. osób. Średnia gęstość zaludnienia powiatu wynosiła 55 os./km2, co w porównaniu z chociażby województwem mazowieckim (150 os./km2) czy sąsiadującym powiatem wołomińskim (243 os./km2) lub mińskim (130 os./km2) wskazuje na bardzo niskie zaludnienie. Obszarem najludniejszym była gmina Węgrów – 360 os./km2 oraz Łochów – 92 os./km2, natomiast najmniejszą gęstością zaludnienia cechowała się gmina Wierzbno, jedynie 28 os./km2. W przypadku pozostałych jednostek wartości mieściły się w granicy 35-45 os./km2 (tab.2). W 2014 roku spośród 67 360 osób zamieszkujących powiat węgrowski 71%, czyli niecałe 48 tys. osób mieszkało na obszarach wiejskich. Pozostała część ludności powiatu żyła w mieście Węgrów (prawie 13 tys. osób), a także Łochów (około 7 tys.).

Tab. 2. Liczba ludności, powierzchnia oraz średnia gęstość zaludnienia w gminach powiatu węgrowskiego w 2014 roku GĘSTOŚĆ LICZBA POWIERZCHNIA GMINA LUDNOŚCI 2 ZALUDNIENIA (w km ) 2 (os.) (os./km ) Grębków 4 512 131 35 Korytnica 6 421 180 36 Liw 7 583 169 45 Łochów 17 956 196 92 Miedzna 4 005 116 35 Sadowne 6 023 145 42 Stoczek 5 169 145 36 Węgrów 12 795 36 360 Wierzbno 2 896 103 28 POWIAT WĘGROWSKI 67 005 1221 55 (ogółem) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych 2014.

Przyrost naturalny na terenie powiatu węgrowskiego w 2014 roku był ujemny, wynosił -0,1. Wartość dodatnią odnotowały gminy: Stoczek (2,1), Łochów (1,6), Węgrów (1,5), Liw (0,8), a także Miedzna (0,2). Pozostałe jednostki miały ujemną wartość przyrostu naturalnego, a największym ubytkiem naturalnym w 2014 roku cechowała się gmina Wierzbno (-8,2) (ryc. 5).

Ryc. 5. Przyrost naturalny wg gmin powiatu węgrowskiego w 2014 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych 2014.

W społeczeństwie powiatu węgrowskiego nie było wyraźnej dominacji jednej płci, bowiem liczba mężczyzn (33 608) oraz kobiet (33 752) była niemalże równa sobie. Społeczeństwo można sklasyfikować według ekonomicznych grup wieku, wówczas wyróżniamy ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym oraz poprodukcyjnym. W 2014 roku w powiecie węgrowskim dominowały osoby w wieku produkcyjnym, bowiem stanowiły one prawie 62% ogółu ludności. Zarówno w wieku przedprodukcyjnym, jak i poprodukcyjnym było około 19% ludności. W powiecie węgrowskim w 2014 roku pracowało 18 525 osób, czyli 28% ogółu ludności, z czego niecałe 10 tys. to mężczyźni, a około 9 tys. to kobiety. Struktura zatrudnienia wyróżniała się bardzo dużym udziałem rolnictwa. W tym sektorze w 2014 roku w powiecie węgrowskim pracowało ponad 10 tys. osób, co stanowiło ponad 55% wszystkich zatrudnionych. W przemyśle i budownictwie było zatrudnionych niewiele ponad 3 tys. (16% wszystkich pracujących), natomiast w sektorze usług ponad 5 tys. osób (około 30%) (ryc. 6).

Ryc. 6. Struktura pracujących w powiecie węgrowskim w 2014 roku (wg sektorów działalności) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych 2014.

Liczba zarejestrowanych bezrobotnych w powiecie węgrowskim w 2014 roku wynosiła 3 572 osoby, stanowiło to ponad 5% ogółu ludności. Stosunek liczby osób bezrobotnych do liczby osób czynnych zawodowo, czyli stopa bezrobocia rejestrowanego wynosiła 13,8%. Wśród bezrobotnych dominującą grupą były osoby w przedziale wiekowym 25 – 34, stanowiły one prawie 30% wszystkich niepracujących, a także w wieku poniżej 24 lat – 25% bezrobotnych. Biorąc pod uwagę wykształcenie największą liczbę bezrobotnych stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (1 057 osób, 30% bezrobotnych) oraz gimnazjalnym i niższym (832 osób, około 23%). Najmniejsza liczba niezatrudnionych była wśród osób z wyższym wykształceniem (334 osób, 9%). Jednostką o największej liczbie bezrobotnych była gmina Łochów (1 055 osób, około 30% wszystkich niepracujących), natomiast najmniej niezatrudnionych było w gminie Wierzbno (100 osób, 3%). Największy udział bezrobotnych zarejestrowanych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym odnotowano w gminie Stoczek, to jest 9,5% oraz w gminie Łochów 9,4%, z kolei najniższą stopą bezrobocia cechowała się gmina Wierzbno 5,7% (ryc. 7).

Ryc. 7. Stopa bezrobocia rejestrowanego w gminach powiatu węgrowskiego w 2014 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych 2014.

Saldo migracji to znaczy różnica między liczbą imigrantów a liczbą emigrantów w powiecie węgrowskim w 2014 roku było ujemne i wynosiło -225. Wszystkie gminy należące do jednostki cechowały się ujemnym saldem migracji. Najwięcej ludzi wyemigrowało z gminy Liw (saldo wynosiło -53), natomiast najmniej z gminy Węgrów (-5) i Wierzbno (-11). Powiat węgrowski to teren o charakterze rolniczym o czym dowodzi, wspomniany już, znaczący udział rolnictwa w strukturze zatrudnienia (ponad 55% wszystkich zatrudnionych w 2014 roku), a także struktura użytkowania ziemi. Według danych statystycznych z 2014 roku ponad 80 tys. ha, czyli 67% powierzchni powiatu, stanowiły użytki rolne (w tym niecałe 55 tys. ha grunty orne, około 12 tys. ha pastwiska, 12 tys. ha łąki, około 400 ha sady oraz ponad 3 tys. ha innych terenów). Lasy zajmowały powierzchnię ponad 30 tys. ha to jest około 30% całego obszaru jednostki. Porównując stopień zalesienia powiatu z przykładowo lesistością województwa mazowieckiego (niewiele ponad 20%) czy sąsiedniego powiatu mińskiego (również około 20%) można uznać, że jest to wysoka wartość. Pozostałe 6% powierzchni

24 stanowią głównie grunty zabudowane i zurbanizowane, grunty pod wodami oraz nieużytki (ryc. 8).

Ryc. 8. Struktura użytkowania ziemi w powiecie węgrowskim w 2014 roku Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Banku Danych Lokalnych 2014.

Podsumowując, porównując wartości danych statystycznych sprzed kilku lat, można stwierdzić, iż powiat węgrowski cechuje się systematycznym spadkiem liczby ludności (jedynie niewielki wzrost liczby mieszkańców odnotowano w 2010 oraz w 2012 roku). Prognozy nie są optymistyczne, gdyż zakładają, iż trend ten będzie się nadal utrzymywał. Malejąca liczba ludności spowodowana jest głównie ujemnymi wartościami przyrostu naturalnego, a także salda migracji. Struktura wieku w 2014 roku przedstawiała się dosyć korzystnie, aczkolwiek od wielu lat zmniejsza się odsetek ludzi w wieku przedprodukcyjnym (w 2002 roku wynosił ponad 25%, natomiast w 2014 niewiele ponad 19%), przy stałym wzroście udziału osób w wieku poprodukcyjnym (w 2002 roku około 17%, w 2014 ponad 19%). Bezrobocie w powiecie węgrowskim jest na dość niskim poziomie. Jednakże negatywnym zjawiskiem jest to, iż dominującą grupą wśród bezrobotnych są osoby w wieku do 34 lat (około 55% wszystkich niepracujących) co może się przyczynić do wzmożonej emigracji. Z kolei w strukturze zatrudnienia niekorzystny jest niewielki udział ludności pracującej w sektorze usług, co może przysporzyć trudności w rozwoju turystyki. Najwięcej osób pracuje w rolnictwie, co wraz ze strukturą użytkowania ziemi, świadczy o typowo rolniczym charakterze obszaru.

Rozdział 3. Walory kulturowe powiatu węgrowskiego

Inwentaryzację walorów kulturowych powiatu węgrowskiego (ryc. 9, zał. 1) wykonano głównie na podstawie wykazu zabytków nieruchomych oraz portalu mapowego Narodowego Instytutu Dziedzictwa, a także gminnych ewidencji zabytków, stron internetowych poszczególnych gmin i literatury przedmiotu. Jak już zostało wspomniane wcześniej, spośród licznych klasyfikacji walorów kulturowych za najbardziej adekwatny do niniejszej pracy uznano podział zaproponowany przez T. Lijewskiego, B. Mikułowskiego oraz J. Wyrzykowskiego (1998, s. 122). Wskazani autorzy dokonali klasyfikacji walorów antropogenicznych na następujące grupy: – muzea i rezerwaty archeologiczne, – muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej, – zabytki architektury i budownictwa, – muzea sztuki i zbiory artystyczne, – muzea biograficzne, – muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe, – obiekty historyczno-wojskowe, – miejsca i muzea martyrologii, – zabytki działalności gospodarczej i techniki, – współczesne imprezy kulturalne, – miejsca pielgrzymkowe. Walory pozaprzyrodnicze badanego obszaru pogrupowane zostały zatem według powyższej klasyfikacji. Kategorie muzea sztuki i zbiory artystyczne, muzea biograficzne, miejsca i muzea martyrologii oraz zabytki działalności gospodarczej i techniki zostały pominięte ze względu na brak obiektów, jakie można byłoby do nich przypisać. Na potrzeby pracy wprowadzono dodatkowy podział wewnątrz grupy zabytki architektury i budownictwa. Wśród owych zabytków wyodrębniono obiekty sakralne i świeckie. W dalszej części pracy zostaną pokrótce omówione grupy walorów antropogenicznych występujące w powiecie węgrowskim.

Ryc. 9. Walory kulturowe powiatu węgrowskiego Źródło: opracowanie własne.

3.1. Muzea i rezerwaty archeologiczne Na terenie powiatu węgrowskiego występuje dwanaście obiektów zarejestrowanych jako zabytki archeologiczne (Portal mapowy NID, 21.04.2017). Wśród nich wyróżnia się wczesnośredniowieczne grodzisko znajdujące się we wsi Grodzisk w gminie Grębków (ryc. 10).

Ryc. 10. Średniowieczne grodzisko we wsi Grodzisk w gminie Grębków Źródło: Portal mapowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa, https://zabytek.pl/pl/obiekty/grodzisko-53/1 (21.04.2017).

Gród, zwany także Podlaskim Wawelem (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013), powstał prawdopodobnie na przełomie X i XI wieku, i początkowo był on grodem refugialnym, czyli umocnionym, używanym tylko w czasie zagrożenia (Misiuk 2017). Po jego przebudowie w XI wieku, stanowił on łącznie z fosą około 5 hektarów i stał się grodem zamieszkałym przez lokalną władzę. Należał do systemu obrony wschodniej granicy Mazowsza biegnącej wzdłuż Liwca (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013). Gród porzucono na początku XIII wieku, ponieważ w wyniku najazdów Jaćwingów, Rusinów lub Litwinów został mocno zniszczony. Ponadto stracił cechy obronne wskutek zmian warunków wodnych panujących na Liwcu. Na północ od grodziska znajduje się cmentarzysko szkieletowe, na którym podczas prac archeologicznych w 1963 roku, znaleziono 112 grobów, przy czym przypuszcza się, iż mogło być tam pogrzebanych

28 około 1000 osób (Misiuk 2017). Poza grodziskiem oraz cmentarzyskiem, na północ i zachód od grodu natrafiono na ślady osad. Obecnie część wału zewnętrznego ma wysokość od około 4 do 6 m. Znaczna powierzchnia obiektu została zniszczona w wyniku działalności rzeki oraz człowieka (rozbudowa wsi, orka, sadownictwo, wypas bydła). Poza wymienionymi zabytkami archeologicznymi w powiecie węgrowskim znajdują się również między innymi: średniowieczny kurhan we wsi Kucyk, osady pochodzące z epoki żelaza w Jarnicach oraz Miedznie czy średniowieczne cmentarzysko w Żarnówce.

3.2. Muzea etnograficzne, skanseny i ośrodki twórczości ludowej W powiecie węgrowskim znajdują się cztery obiekty, które można przypisać do grupy muzeów etnograficznych i skansenów. Są to: Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego, Muzeum Ziemi Sadowieńskiej, Prywatne Muzeum Sztuki Ludowej, a także Muzeum Tkaniny Podlaskiej. Tkactwo jest mocno zakorzenione w kulturze i tradycji powiatu węgrowskiego. Jego historia na tych terenach sięga XVII wieku, wówczas za sprawą Bogusława Radziwiłła do miasta przybyli szkoccy tkacze. Po II wojnie światowej, z inicjatywy Zofii Tomrle, powstała tak zwana Cepelia, czyli Podlaska Spółdzielnia Pracy Rękodzieła Ludowego i Artystycznego. Pracująca tam siostra Dominika Bujnowska rozpoczęła historię węgrowskiego artystycznego tkactwa dwuosnowowego, które stało się znakiem rozpoznawczym miasta i okolic (Urząd Miejski w Węgrowie, 02.05.2017). Tradycja zapoczątkowana w latach 50. XX wieku jest kultywowana do dziś. Jedna z najważniejszych postaci ówczesnej twórczości ludowej to Małgorzata Pepłowska. Artystka oprócz tkactwa dwuosnowowego zajmuje się również wycinankarstwem z opłatka, tworzeniem kwiatów z bibuły, a także przedmiotów obrzędowych. W twórczości odwołuje się do kultury i tradycji Mazowsza oraz Podlasia. Małgorzata Pepłowska jest laureatką wielu prestiżowych nagród (m.in. otrzymała stypendium od Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego na rozwijanie twórczości rękodzielniczej), a jej prace wystawiane są w Polsce (między innymi w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie) i na świecie (na przykład w Tokio czy Nowym Jorku) (Urząd Miejski w Węgrowie, 02.05.2017). Twórczość pani Małgorzaty można również podziwiać w Muzeum Tkaniny Podlaskiej (ryc. 11), które znajduje się

29 w Miejsko-Powiatowej Bibliotece w Węgrowie, gdzie artystka prowadzi także warsztaty rękodzielnicze.

Ryc. 11. Muzeum Tkaniny Podlaskiej w Węgrowie Źródło: Jolanta Paczkowska, 2017.

W powiecie węgrowskim oprócz wspomnianego tkactwa dwuosnowowego oraz wycinanki z opłatka, równie ważną rolę od wieków odgrywa ludwisarstwo. Ten rodzaj rzemiosła artystycznego pojawił się na ziemiach węgrowskich w połowie XIX wieku. Założycielem pierwszej odlewni dzwonów był Antoni Wodkowski. W 1920 roku działalność przejął Jakub Kruszewski, a następnie jego potomkowie. Wytwórnia ta – aktualnie pod nazwą Odlewnia Dzwonów Braci Kruszewskich – działa do dziś. Dotychczas stworzyła ponad 2,5 tysiąca dzwonów, które można znaleźć w wielu miejscach nie tylko w Polsce, ale również między innymi w Stanach Zjednoczonych, w Rumunii, Rwandzie czy w Papui-Nowej Gwinei (Odlewnia Dzwonów Braci Kruszewskich w Węgrowie, 02.05.2017). Najsłynniejsze dzwony Kruszewskich to te, które rozbrzmiewają na Zamku Królewskim w Warszawie. Zostały one odlane w 1973 roku właśnie przez węgrowskich ludwisarzy.

3.3. Zabytki architektury i budownictwa 3.3.1. Zabytki sakralne Architektura sakralna powiatu węgrowskiego reprezentowana jest głównie przez kościoły, cmentarze, a także kapliczki i krzyże przydrożne. Kościoły występujące na badanym obszarze były budowane według planów głównie trzech architektów, a mianowicie Józefa Piusa Dziekońskiego (między innymi kościół w Czerwonce, Kamionnej, Liwie), Bolesława Podczaszyńskiego (na przykład w Korytnicy i Starejwsi), a także Kazimierza Zajączkowskiego (w Grębkowie, Miedznie, Sadownym, Stoczku). Zdecydowana większość kościołów powiatu węgrowskiego pochodzi z końca XIX i początku XX wieku. Fakt ten ma ogromne znaczenie, gdyż właśnie na przełomie tych dwóch wieków w polskiej architekturze sakralnej rozpoczął się rozkwit form historyzmu (Stefański 2003). Jak pisze K. Stefański (2003, s. 305) „na terenie zaboru rosyjskiego – na nizinach centralnej Polski oraz Litwy – dominowały motywy neogotyku „wiślano-bałtyckiego”, który od lat osiemdziesiątych XIX wieku uznany został w środowisku warszawskim za styl o charakterze narodowym”. Tym samym w architekturze sakralnej powiatu węgrowskiego przeważają świątynie rzymskokatolickie wybudowane w stylu neogotyckim. Owy styl reprezentują kościoły znajdujące się między innymi w Czerwonce (ryc. 12), Kamionnej, Liwie, Miedznie czy Starejwsi – są to strzeliste, zazwyczaj dwuwieżowe budowle wykonane z czerwonej cegły o ostrołukowym wykończeniu okien i portali. Ponadto wyróżniają się sklepieniem żebrowo-łukowym.

Ryc. 12. Neogotycki kościół w Czerwonce Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Na terenie powiatu węgrowskiego występują również przykłady obiektów zaprojektowanych w stylu neoromańskim, tak jak na przykład kościół w Grębkowie czy w Stoczku (ryc. 13). Świątynie zostały wzniesione według projektu wspomnianego już K. Zajączkowskiego, który zakładał dwuwieżową fasadę budynków, uskokowe portale, arkadowe fryzy oraz białe, półkoliste blendy (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013). Budynki wykonane są z czerwonej cegły i cechuje je przysadzistość.

Ryc. 13. Neoromański kościół w Stoczku Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Na tle licznie występujących budowli zaprojektowanych według koncepcji neogotyku oraz neoromanizmu, wyróżniają się kościoły w Węgrowie, Wyszkowie oraz w Jarnicach. Kościół parafialny w Wyszkowie (ryc. 14) został wybudowany w 1788 roku w stylu późnobarokowym. Tablica erekcyjna, monogram AO i herb Topór znajdujące się nad wejściem głównym informują, że fundatorem obiektu był Aleksander Maciej Ossoliński, który został pochowany w jednej z dzwonnic kościoła. Świątynia, która swoim wyglądem przypomina węgrowską bazylikę, może poszczycić się ciekawym wnętrzem. Zawiera ono barokowo-neoklasycystyczne wyposażenie z XVIII wieku, między innymi obrazy Franciszka Smuglewicza, organy Józefa Janiczka z 1791 roku oraz ambony, konfesjonały (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013).

Ryc. 14. Kościół w Wyszkowie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

W Jarnicach (ryc. 15) znajduje się najstarszy drewniany kościół rzymskokatolicki powiatu węgrowskiego. Powstał w 1783 roku w Budziszynie, natomiast w 1819 roku został przeniesiony do liwskiej wsi. Wokół świątyni znajduje się cmentarz, na którym można znaleźć groby dawnych właścicieli Jarnic czy też powstańców styczniowych poległych w bitwie pod Węgrowem (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013).

Ryc. 15. Kościół w Jarnicach Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Przedstawicielami świątyń wyznań innych niż rzymskokatolickie są dwa kościoły ewangelicko-augsburskie znajdujące się w Węgrowie: drewniany zbudowany, według legendy w ciągu jednej nocy, w 1679 roku, a także murowany (ryc. 16) w stylu klasycystycznym, który do roku 1769 był świątynią parafialną dla ewangelików warszawskich (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013).

Ryc. 16. Kościół ewangelicko-augsburski w Węgrowie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Architekturę sakralną powiatu węgrowskiego tworzą również cmentarze oraz kapliczki i krzyże przydrożne. Warto wspomnieć o cmentarzach w Stoczku i w Węgrowie. W Stoczku znajduje się cmentarz żydowski, założony przypuszczalnie w XIX wieku (Wirtualny Sztetl, 05.05.2017). Został bardzo zniszczony w czasie drugiej wojny światowej, dlatego też do dzisiaj zachowało się tylko około 50 macew, których stan zachowania jest zróżnicowany. W Węgrowie znajdują się dwa istotne cmentarze: rzymskokatolicki, a także ewangelicko-augsburski. Pierwszy, założony w 1797 roku, jest jednym z najstarszych cmentarzy rzymskokatolickich znajdujących się w powiecie węgrowskim. Na jego terenie znajduje się kaplica grobowa rodziny Łubieńskich zbudowana w 1893 roku i wiele grobów z II połowy XIX wieku, które są uznawane za dzieła sztuki (Nadbużańska Lokalna Organizacja Turystyczna, 02.05.2017). Drugi to cmentarz ewangelicko-augsburski, będący śladem po obecności Szkotów w Węgrowie. Składa się on z wielu kamiennych nagrobków pochodzących z przełomu XVII i XVIII wieku (ryc. 18, 19). Najstarszy grób pochodzący z 1692 roku należy do Campbella (Postek 2014). Na terenie cmentarza znajduje się wspomniany wcześniej drewniany kościół ewangelicko-augsburski (ryc. 17).

Ryc. 17. Kościół i cmentarz ewangelicko-augsburski w Węgrowie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Ryc. 18, 19. Nagrobki szkockie na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Węgrowie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Kapliczki i krzyże przydrożne to element stale towarzyszący religijnemu kultowi, są to obiekty mocno zakorzenione w krajobrazie powiatu węgrowskiego. Nie sposób wymienić wszystkich kapliczek czy krzyży występujących na badanym obszarze, dlatego też wybrano te najstarsze bądź najciekawsze obiekty. Interesujące kapliczki znajdują się w Wyszkowie (z II połowy XVIII wieku) (ryc. 20), Łochowie (z I połowy XIX wieku) oraz Zalesiu (z XVIII wieku), natomiast krzyże pochodzą głównie z XIX wieku i można je znaleźć między innymi we Wrotnowie i w Łazach.

Ryc. 20. Kapliczka przydrożna w Wyszkowie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Obiekty sakralne takie jak kapliczki czy cmentarze znajdujące się w powiecie węgrowskim są ogólnodostępne. Natomiast do kościołów turysta może wejść tylko w określonych godzinach, a niektóre świątynie można zwiedzać po wcześniejszym umówieniu.

3.3.2. Zabytki świeckie W powiecie węgrowskim zabytki architektury i budownictwa świeckiego stanowią bardzo liczną grupę, która jest reprezentowana przez różnorodne obiekty. Wśród nich

38 dominują zespoły dworskie, takie jak dwory murowane – między innymi w Gałkach czy drewniane w Baczkach i Paplinie. Znajdują się tu również zespoły pałacowe – na przykład w Starejwsi, a także zamek – we wsi Liw. W powiecie węgrowskim przeważają dwory murowane. Jednym z nich jest dwór w Gałkach (gmina Grębków) (ryc. 21). Wybudowany w 1876 roku według pomysłu wspomnianego już architekta, B. Podczaszyńskiego na polecenie rodziny Krzywińskich. Po latach okupacji stał się własnością państwa, był przekształcony na Państwowe Gospodarstwo Rolne, co przyczyniło się do szybko postępującej dewastacji. Dawny blask dwór uzyskał dzięki rodzinie Gujskich, którzy również, podobnie jak w pobliskiej Suchej, kolekcjonują zabytkowe obiekty architektury drewnianej (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013).

Ryc. 21. Dwór w Gałkach Źródło: Polskie Zabytki, www.polskiezabytki.pl (02.05.2017).

Dwory drewniane nie występują tak licznie w powiecie węgrowskim jak analogiczne budowle murowane, niemniej pozostają równie interesujące. Dwór w Baczkach (gmina Łochów) (ryc. 22) to powstały w XVIII wieku drewniany budynek, który otoczony jest pochodzącym z tego samego wieku parkiem. Na terenie zespołu dworskiego znajduje się również siedemnastowieczny, murowany lamus. Obiekt ten cechuje się ciekawą i niejasną historią, bowiem nie udało się do dzisiaj

39 ustalić czym był, jakie pełnił funkcje. Jedna z legend wskazuje, iż służył on jako tajna kaplica arian po roku 1658, natomiast druga określa lamus jako lożę masońską, czego dowodem miałaby być masońska gwiazda widniejąca nad głównym wejściem dworu (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013).

Ryc. 22. Dwór w Baczkach Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

Kolejny drewniany dwór znajduje się w miejscowości Paplin (gmina Korytnica) (ryc. 23). Został zbudowany w połowie XVIII wieku dla rodziny Glinków w stylu odnoszącym się do barokowych pałaców (Kraina Twardowskiego 02.05.2017). Na tle drewna atrakcyjnie wygląda murowany, neobarokowy ganek, który został dodany w 1877 roku. W zespole dworskim znajduje się również spichlerz, w którym obecni właściciele, państwo Toczyłowscy, planują założyć muzeum regionalne. Dawniej do posiadłości prowadziła okazała brama, którą w 1915 roku zniszczyli Rosjanie (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013).

Ryc. 23. Dwór w Paplinie Źródło: Bez Mapy, www.bezmapy.pl (02.05.2017).

Zespoły dworskie i pałacowe, znajdujące się na terenie analizowanego obszaru, pozostały do dnia dzisiejszego w dobrym lub wręcz bardzo dobrym stanie. Większość to obiekty prywatne, pełniące funkcje mieszkalne lub reprezentacyjne, dlatego też dostęp do nich, szczególnie dla indywidualnego turysty, jest utrudniony. Niestety w powiecie węgrowskim nie brak również budowli będących w stanie ruiny, które wymagają natychmiastowego remontu, takie jak między innymi pałac w Turnie lub dwór w Proszewie. Oba zabytki są niepowtarzalne w skali Mazowsza. Pałac w Turnie (gmina Korytnica) (ryc. 24) został wybudowany dla rodziny Popielów w 1886 roku w stylu renesansu francuskiego czasów Henryka IV oraz Ludwika XIII. Był projektowany na wzór pałacu Zamoyskich, który znajduje się przy ulicy Foksal w Warszawie (Turystyka Wschodniego Mazowsza, 02.05.2017). Czas II wojny światowej oraz późniejsze losy pałacu, który stał się budynkiem Państwowego Gospodarstwa Rolnego, sprawiły, że budynek wraz z otaczającym go dziewiętnastowiecznym parkiem jest dzisiaj w tragicznym stanie.

Ryc. 24. Pałac w Turnie Źródło: Polskie Zabytki, www.polskiezabytki.pl (02.05.2017).

Dwór w Proszewie (gmina Grębków) powstał w XIX wieku. Wybudowany dla Maksymiliana Oborskiego na wzór szesnastowiecznej renesansowej willi włoskiej (Turystyka Wschodniego Mazowsza, 02.05.2017). Na terenie posiadłości znajduje się bardzo zaniedbany park z zarysem dawnych alejek. W powiecie węgrowskim niemalże w każdej miejscowości można spotkać stare, drewniane domy oraz zabudowania gospodarcze. Przeważnie są to budynki z XIX i początku XX wieku. Drewniana architektura ludowa występuje między innymi w Węgrowie (szczególnie przy ulicy Narutowicza oraz Kościuszki), Suchej, Nadkolu (gmina Łochów), Popielowie i Jartyporach (gmina Liw), a także w Liwie – tu stare, wiejskie budynki, obok zamku, są wizytówką miejscowości (ryc. 25, 26). Jak już było wspomniane, zabytki świeckie przeważnie należą do osób prywatnych, co sprawia, iż dostęp do nich jest utrudniony. Jednakże zwiedzanie ich nie jest niemożliwe – co prawda nie dotyczy to wszystkich obiektów, ale wiele z nich można podziwiać po wcześniejszym umówieniu z właścicielem.

Ryc. 25. Zabytkowy, drewniany dom w Liwie przy ul. Nowomiejskiej Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

Ryc. 26. Zabytkowy, drewniany dom w Liwie przy ul. Jadowskiej Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

3.4. Muzea specjalistyczne i obiekty unikatowe Obiektami unikatowymi na terenie powiatu węgrowskiego są: Muzeum Gwizdka w Gwizdałach (gmina Łochów) oraz Dom Hansenów (ryc. 27), którego specyfikę warto przybliżyć. Oskar Hansen był wybitnym architektem. Razem z małżonką Zofią Garlińską – Hansen stworzył ideę Formy Otwartej. Jak podaje strona internetowa warszawskiego Muzeum Sztuki Nowoczesnej, owa koncepcja została ukazana przez autora w 1959 roku na kongresie w CIAM w Oterllo i „zakładała otwarcie architektury na współtworzenie jej przez jej użytkowników, sytuowała ją w roli „chłonnego tła” eksponującego wydarzenia codziennego życia”, a także jest „nastawiona na partycypację, proces, zmianę hierarchii między artystą i widzem” (Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, 07.05.2017). Dom Hansenów, przedstawiający właśnie Formę Otwartą, znajduje się w miejscowości Szumin (gmina Łochów). W 2014 roku został wpisany, jako pierwszy obiekt z Polski, na prestiżową listę Iconic Houses Network – listę zawierającą najwybitniejsze pod względem architektonicznym budynki z całego świata (Culture, 07.05.2017). Obecnie domem Hansenów opiekuje się Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.

Ryc. 27. Dom Hansenów w Szuminie Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

3.5. Obiekty historyczno-wojskowe Węgrowskie lapidarium oraz Mogiła Powstańców Styczniowych to najważniejsze obiekty historyczno-wojskowe znajdujące się w powiecie. W Węgrowie, przed II wojną światową, ludność żydowska stanowiła niemal połowę społeczności miasta. W czasie okupacji znaczna część Żydów zginęła w pobliskim hitlerowskim obozie zagłady w Treblince. Węgrowskie lapidarium (ryc. 28) to pomnik upamiętniający żydowskich obywateli. Znajduje się w miejscu nieistniejącego już cmentarza. Składa się z kilkuset ocalonych macew, a najstarsza z nich pochodzi z 1789 roku (Wirtualny Sztetl, 05.05.2017).

Ryc. 28. Lapidarium w Węgrowie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Pomnik Powstańców Styczniowych to głaz narzutowy postawiony w 1917 roku w miejscu zbiorowej mogiły węgrowskich powstańców poległych 3 lutego 1863 roku. W 2015 roku został wpisany do rejestru zabytków.

3.6. Miejsca pielgrzymkowe W powiecie węgrowskim można zdaniem autorki wymienić dwa miejsca, które mogą być potencjalnym celem migracji o charakterze pielgrzymkowym, a mianowicie diecezjalne sanktuarium maryjne w Miedznie, a także bazylika mniejsza

45 w Węgrowie. Wymienione obiekty zostaną szerzej przedstawione w kolejnym rozdziale pracy.

3.7. Współczesne imprezy kulturalne Wydarzenia kulturalne odbywające się na terenie powiatu węgrowskiego koncentrują się głównie w Węgrowie, Liwie i Łochowie (tab. 3).

Tab. 3. Wybrane wydarzenia kulturalne powiatu węgrowskiego w 2017 roku WYDARZENIE MIEJSCE TERMIN 154. rocznica "Bitwy pod Węgrowem" Węgrów 05.02 obchody 300. rocznicy śmierci Jana Dobrogosta Węgrów 19.03 Krasińskiego XVII Plener Malarski Sadowne 29.05-09.06 Gra Miejska "Jak Jan Dobrogost Krasiński Węgrów Węgrów 08.06 budował" konferencja popularnonaukowa o Janie Dobrogoście Węgrów 09.06 Krasińskim "W Krainie Mistrza Twardowskiego" Węgrów 24.06 IV Międzynarodowy Turniej Smaków Liw 25.06 Wakacyjny Tryptyk Muzyki Kameralnej Łochów 25.06 Kraina Mistrza Twardowskiego Węgrów czerwiec plener rzeźbiarski w Parku Miejskim Dębinka Łochów 17.07 Festiwal Zbliżenia Kultur - Dni Łochowa Łochów 22.07 Wengroove Hip - Hop Festiwal Węgrów 22.07 Zwierciadło Mistrza Twardowskiego Węgrów lipiec-sierpień Dni Węgrowa Węgrów 05-06.08 Plener Malarski "Łochów - Forma Otwartej Przestrzeni" Łochów 09.08 XVI Ogólnopolski Turniej Rycerski na Zamku w Liwie Liw 12.08 Retro Moto Show, Memoriał Szymka Oltona Sadowne 13.08 plenerowe widowisko historyczne o Janie Dobrogoście Węgrów 27.08 Krasińskim Europejskie Dni Dziedzictwa Węgrów 09.09 Mazowieckie Święto Chleba Węgrów 10.09 IX Hubertus Węgrowski Węgrów 21-22.10 Mazowsze w Koronie Węgrów październik 500 - lecie reformacji Węgrów październik Festiwal Zbliżenia Kultur - Melodie Bożych Trąb Łochów 01-10.12 Mazowiecki Przegląd Gry na Ligawkach Łochów 17.12 Źródło: opracowanie własne na podstawie Kalendarium wydarzeń na terenie powiatu węgrowskiego na 2017 rok.

Władza i mieszkańcy Węgrowa mocno identyfikują się z historią miasta, dlatego też organizowane są tu imprezy upamiętniające poszczególne wydarzenia historyczne oraz osoby zasłużone dla regionu. Szczególnie istotnym dla miasta wydarzeniem są cykliczne obchody rocznicy bitwy pod Węgrowem, która miała miejsce w 1863 roku podczas powstania styczniowego. Ponadto oferta węgrowskich wydarzeń bazuje głównie na postaciach związanych z miastem, a mianowicie z Janem Dobrogostem Krasińskim (w 2017 roku świętowano obchody jego 300. rocznicy śmierci (ryc. 29) oraz Janem Twardowskim. Bogactwo wątków związanych z jego osobą pozwala na organizację różnych imprez, w tym Krainy Mistrza Twardowskiego odbywająca się w czerwcu oraz Zwierciadła Mistrza Twardowskiego, która ma miejsce na przełomie lipca i sierpnia. Wydarzenia przyciągające rzeszę widzów to również Wengroove Hip- Hop Festiwal (22 lipca 2017 roku), Mazowieckie Święto Chleba (10 września 2017 roku), Europejskie Dni Dziedzictwa (9 września 2017 roku), a także Hubertus Węgrowski (21-22 października 2017 roku). W Liwie odbywają się przede wszystkim wydarzenia związane z historią, zamkiem (na przykład inscenizacje historyczne) oraz plenery malarskie, natomiast główne imprezy Łochowa to Festiwal Zbliżenia Kultur oraz Mazowiecki Przegląd Gry na Ligawkach.

Ryc. 29. Obchody 300. rocznicy śmierci Jana Dobrogosta Krasińskiego w Węgrowie Źródło: Michał Rząca (07.05.2017).

Rozdział 4. Wykorzystanie walorów kulturowych w wybranych formach turystyki

Przedstawiona inwentaryzacja oraz charakterystyka walorów kulturowych występujących w powiecie węgrowskim dowodzi na ich bogactwo oraz różnorodność, co daje możliwości rozwoju ruchu turystycznego w wielu formach. Warto więc wskazać, które z walorów kulturowych i w jakiej formule są już wykorzystywane dla celów turystycznych lub mogą stać się podstawą rozwoju różnych form turystyki.

4.1.Turystyka biznesowa Podróże biznesowe początkowo nie były uznawane za część ruchu turystycznego, gdyż turystyka, w klasycznym rozumieniu, wiąże się z nieprzymuszonym wyjazdem w czasie wolnym. Wydawałoby się więc, że to założenie stanowi kontrast dla podróży służbowych, które odbywają się w czasie pracy i dodatkowo nie są w pełni dobrowolne (Mika 2007). Mimo tego, z uwagi na znaczącą ilość międzynarodowych podróży oraz ich silne związki z bazą turystyczną, Światowa Organizacja Turystyki uznała wyjazdy w celach biznesowych za formę ruchu turystycznego wyodrębnioną ze względu na motyw podróży (Mika 2007). Turystyka biznesowa to zatem według M. Miki (2007, s. 300) „ogół podróży wykonywanych w celach zawodowych, w trakcie których osoby wyjeżdżające korzystają z podstawowych usług turystycznych, a w czasie wolnym zaspokajają potrzeby wypoczynku, poznania, rozrywki itp., korzystając z infrastruktury turystyczno- rekreacyjnej”. Innymi słowy – główną motywacją wyjazdów tego typu są sprawy służbowe, załatwianie interesów. Dodatkową aktywnością, aczkolwiek konieczną by uznać podróże biznesowe za turystykę, jest korzystanie z usług oraz infrastruktury turystycznej w celach rekreacyjnych, rozrywkowych i innych. Dlatego też programy spotkań biznesowych są bardzo często bogate w różne aktywności, przykładowo spotkania towarzyskie, wycieczki krajoznawcze, wydarzenia kulturalne. Do form turystyki biznesowej zaliczane są: turystyka targowa, korporacyjna, kongresowa oraz motywacyjna, a także indywidualne podróże służbowe (Mika 2007). Zdaniem autorki na terenie powiatu węgrowskiego istnieje możliwość rozwoju turystyki biznesowej w oparciu o istniejące walory kulturowe. Zespoły pałacowo-

48 parkowe w Łochowie oraz w Starejwsi to właściwe obiekty, które mogą stać się miejscem spotkań służbowych. Historia łochowskiego pałacu sięga XIX wieku, kiedy to z inicjatywy Józefa Hornowskiego, w latach 1820-1830, został wybudowany murowany budynek w stylu klasycystycznym. W 1876 roku przebudowano go według projektu B. Podczaszyńskiego. Kolejnymi właścicielami dóbr byli kolejno hrabia Zamoyski i hrabia Kurnatowski, który jako wybitny znawca i pasjonat koni, założył na swych ziemiach stadninę przez wielu historyków uznawaną za najlepszą stajnię koni wyścigowych II Rzeczypospolitej (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013). Lata II wojny światowej oraz czasy socjalizmu sprawiły, iż budynek popadł w ruinę. Pałac został gruntownie wyremontowany oraz odrestaurowany w latach 2005-2008 przez ówczesnego właściciela, firmę deweloperską Arche, której jedną z idei działalności jest renowacja zabytków, a następnie wykorzystywanie ich na obiekty hotelowo- konferencyjne. Tak więc, w łochowskim pałacu obecnie znajduje się hotel z centrum konferencyjnym. Pałac Łochów (ryc. 30) to obiekt, który z pewnością może spełnić oczekiwania turystów biznesowych. Obsługa tej grupy klientów jest zresztą jednym z głównych założeń hotelu. Szczególnie istotna, z punktu widzenia turystyki biznesowej, jest obecność infrastruktury niezbędnej do działania rynku podróży służbowych (Mika 2007). Jeden z jej ważniejszych elementów to centrum konferencyjne. Łochowski pałac oferuje 11 bogato wyposażonych sal konferencyjnych o powierzchni od 24m2 do 203m2 z możliwością organizowania spotkań na niemal 200 osób (Pałac Łochów, 24.06.2017). Co więcej, w tym samym budynku znajduje się hotel, co sprawia, iż klienci nie muszą tracić czasu na dojazdy. W zespole pałacowym znajduje się ponad 80 pokoi z 180 miejscami noclegowymi w Pałacu, Oficynie oraz Wozowni. Każdy z budynków został zaprojektowany w innym stylu – od ziemiańskiego, nawiązującego do tradycji i kultury ludowej, do nowoczesnego. Ceny pokoi zaczynają się od około 130 złotych (pokój turystyczny) do 590 złotych (apartamenty) (Pałac Łochów, 24.06.2017). Na terenie zespołu znajduje się również restauracja „U Zamoyskiego” specjalizująca się w daniach kuchni staropolskiej. Ponadto, co nie jest istotne z punktu widzenia turystyki biznesowej, aczkolwiek ukazuje wszechstronność obiektu, Pałac Łochów posiada szeroką gamę ofert weselnych – możliwość organizacji ślubu w przeniesionym z Wólki Dobryńskiej, zabytkowym,

49 drewnianym kościele bądź ceremonii zaślubin w plenerze, a także organizacja przyjęcia weselnego w Sali Bankietowej lub w Oranżerii. Jak już zostało wspomniane wcześniej, turystyka biznesowa to nie tylko spotkania służbowe, to również odpoczynek, rekreacja czy rozrywka osób w nich uczestniczących – w tym przypadku oferta centrum jest równie interesująca. Turysta ma do dyspozycji kompleks SPA & Wellness, a także Kamienną Grotę, gdzie odbywają się ogniska i grille oraz biesiady. Ponadto w związku z dostępem do rzeki Liwiec organizowane są między innymi spływy kajakowe, przeprawy survivalowe. Turyści mogą również skorzystać z boiska wielofunkcyjnego do tenisa ziemnego, siatkówki, piłki nożnej albo wziąć udział w warsztatach ceramicznych i wielu innych aktywnościach (Pałac Łochów, 24.06.2017).

Ryc. 30. Pałac Łochów Źródłu: fot. autorki, czerwiec 2017.

Oferta Pałacu Łochów w najbliższym czasie ulegnie rozszerzeniu, gdyż budowany jest obecnie nowy Kompleks Konferencyjno-Wypoczynkowy – Folwark Łochów. Zaprojektowano w nim 150 pokoi, 1500m2 centrum konferencyjnego, SPA, basen, restaurację oraz kręgielnię. Kluczowa dla całej działalności jest dogodna lokalizacja – niecałe 80 km od Warszawy, przebiegająca droga krajowa numer 50 oraz 62, bliskość drogi ekspresowej S8, możliwość dojazdu pociągiem lub autobusem. Kolejnym obszarem, na którym istnieje szansa rozwoju turystyki biznesowej jest zespół pałacowo-parkowy w Starejwsi (gmina Liw) (ryc. 31). Obiekt został

50 wybudowany w XVII wieku za sprawą rodu Radziwiłłów i początkowo był barokowym pałacem. Obecny wygląd budynek przybrał w latach 40. XIX wieku bowiem wówczas przebudowano go na rezydencję w stylu neogotyku angielskiego według pomysłu Ludwika Martiniego, następnie w latach 1859-1862 Bolesław Podczaszyński zaaranżował wnętrza według wzorów angielskich (Grodzka-Wojdyna, Postek 2013). Po II wojnie światowej, zdewastowany i ograbiony budynek ze zniszczonym parkiem został własnością państwa. Od roku 1966 zespół należy do Narodowego Banku Polskiego, który w latach 1972-1979 oraz 1999-2001 przeprowadził gruntowne remonty i prace konserwatorskie, doprowadzając pałac i park do dawnej świetność (Ośrodek szkoleniowy NBP w Starejwsi, 26.06.2017). Obecnie mieści się tu ośrodek wypoczynkowy i szkoleniowy NBP, jak również jest wynajmowany podmiotom na organizację spotkań biznesowych, zjazdów, sympozjów i innych.

Ryc. 31. Pałac w Starejwsi Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

Pałac w Starejwsi, podobnie jak łochowski, posiada interesującą ofertę dla turystów biznesowych. W zespole pałacowym znajdują się dwa apartamenty (cena noclegu w granicach 350-380 złotych za osobę) oraz 27 pokoi jednoosobowych (200-250 złotych za osobę), w tym jedno pomieszczenie jest dostosowane dla osób niepełnosprawnych (koszt za osobę wynosi 190 złotych) (Ośrodek szkoleniowy NBP w Starejwsi, 26.06.2017). W każdym pokoju istnieje możliwość dostawienia łóżek. Co najważniejsze, znajdują się tu pomieszczenia, bogato wyposażone w sprzęt szkoleniowy, tak jak Sala Myśliwska. Pełni ona funkcje sali wykładowej dla 36 osób, a koszt jej wynajmu to około 1,5 tys. złotych (Ośrodek szkoleniowy NBP w Starejwsi, 26.06.2017). Ponadto w pałacu, zaraz obok sali wykładowej, mieści się jadalnia dla 16 osób (Sala Malinowa), z której uczestnicy spotkań mogą korzystać podczas przerw, z kolei druga tzw. Sala Biała przeznaczona jest dla ponad 50 osób. W pałacu znajduje się również: sala narad dla 14 osób, sala kominkowa oraz sala klubowa bądź inaczej brydżowa z bilardem i piłkarzykami. Możliwości wypoczynku czy rekreacji daje także 34-hektarowy park ze stawami i fontanną. Oferta jest obszerna: spacery po Nadbużańskim Parku Krajobrazowym, wypożyczalnia rowerów, zadaszony grill, miejsce na ognisko, okoliczne atrakcje (Łochów, Węgrów, Liw) i wiele innych. Całość uzupełnia dogodna lokalizacja – 90 km do Warszawy, przebiegająca droga krajowa numer 62. Zarówno zespół pałacowo-parkowy w Łochowie, jak i w Starejwsi to te miejsce w powiecie węgrowskim, gdzie we właściwy sposób może rozwijać się turystyka biznesowa. Oba te obiekty posiadają ofertę na właściwym poziomie, która jest w stanie zadowolić tak wymagających klientów jakimi są turyści biznesowi. Oba kompleksy dysponują hotelem oraz centrum konferencyjnym z bogatym wyposażeniem biznesowym, a także dają szerokie możliwości w kontekście, coraz ważniejszej przy organizacji konferencji realizacji potrzeb z zakresu rekreacji i wypoczynku.

4.2. Turystyka religijna Turystyka religijna obejmuje wędrówki do miejsc kultu w celach religijnych bądź religijno-poznawczych (Kurek 2007). Zasięg owych podróży może być międzynarodowy, krajowy, regionalny lub lokalny. Współcześnie bardzo istotną część, poza najważniejszą sferą sacrum, stanowi przestrzeń ludzka – profanum. Turyści

52 religijni nie wędrują teraz tylko w celu modlitwy, interesują się również aspektami związanymi z historia danego miejsca, jego zabytkami (Kurek 2007). W powiecie węgrowskim można wymienić dwa obiekty jako istotne miejsca w pielgrzymkach o charakterze lokalnym, to jest diecezjalne sanktuarium maryjne w Miedznie, a także bazylika mniejsza w Węgrowie.

Ryc. 32. Sanktuarium Matki Bożej w Miedznie Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Obecny kościół znajdujący się w Miedznie (ryc. 32) został wybudowany w stylu neogotyckim w latach 1892-1893 dzięki staraniom Ludwiki z Kuczyńskich hr. Ostrowskiej. Świątynia, która jest diecezjalnym sanktuarium maryjnym, słynie z cudownego obrazu Najświętszej Maryi Panny (ryc. 33). Wizerunek Matki Bożej Miedzeńskiej pochodzi prawdopodobnie z przełomu XVI/XVII wieku, został namalowany na płótnie. Jego wymiary to 55x40 cm, a całość zdobi osiemnastowieczna, późnobarokowa, a także rokokowa rama (Sanktuarium w Miedznie, 26.06.2017).

Jak podaje strona internetowa diecezji drohiczyńskiej (Diecezja drohiczyńska, 26.06.2017) „liczba niezwykłych zjawisk w latach 1727-1728 była tak poważna, że w następnym roku ks. Stefan Bogusław Rupniewski (1671-1731), biskup łucki (1721-1731) powołał w celu ich zbadania specjalną kościelną komisję”, a w 1730 roku pozwolił na wystawienie obrazu do kultu publicznego. 5 września 1996 roku papież Jan Paweł II wydał pozwolenie na koronację obrazu, co uczynił ks. kard. Józef Glemp Prymas Polski 22 czerwca 1997 roku. Obiektem kultu może być również osiemnastowieczna, barokowa Kaplica Objawienia, w tym budynku ukazał się wizerunek Najświętszej Maryi Panny, znajdująca się obok kościoła z dość bogatym wyposażeniem, między innymi barokowymi rzeźbami Chrystusa Ukrzyżowanego czy św. Jana Nepomucena, a także płótna pochodzące z początku XIX wieku przedstawiające Matkę Boską z Dzieciątkiem i Chrystusa Błogosławiącego (Turystyka Wschodniego Mazowsza, 26.06.2017). Do administracji kościoła należy również odremontowany osiemnastowieczny zajazd, który stanowi obiekt bazy noclegowej oraz gastronomicznej serwujący kuchnię regionalną.

Ryc. 33. Obraz Matki Bożej Miedzeńskiej Źródło: Dariusz Cholewa, 2017.

Obecny murowany, węgrowski kościół farny (ryc. 33) został postawiony w latach 1703-1707 dzięki fundacji Jana Dobrogosta Krasińskiego. Zbudowany w stylu barokowym według projektu Tylmana z Gameren (Gamerskiego) przy nadzorze

54 architekta królewskiego Karola Ceroniego oraz Jana Reisnera – królewskiego geometry i malarza, a wnętrza zdobił sam Michał Palloni (Bazylika Mniejsza, 26.06.2017). W 1992 roku kościół został podniesiony do rangi kolegiaty, następnie w 1996 roku węgrowska świątynia stała się kościołem kolegiackim-sanktuarium maryjnym na prawie diecezjalnym. Najważniejszą datą w historii obiektu jest dzień 4 kwietnia 1997 roku, bowiem wówczas papież Jan Paweł II podniósł go do godności bazyliki mniejszej (Bazylika Mniejsza, 26.06.2017).

Ryc. 34. Bazylika mniejsza w Węgrowie Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

Węgrowski kościół to bardzo interesujący obiekt nie tylko ze względu na rangę do jakiej jest podniesiony czy ponad trzystuletnią historię – wnętrze świątyni skrywa znacznie więcej, jej wyposażenie jest imponujące. Należy zacząć od słynnych fresków, wspomnianego już Michała Palloniego. Owe dzieła stanowią unikat na skalę całej Polski, a nawet także europejską. Jak podkreślał prof. M. Karpowicz, znamienity znawca baroku, freski ze względu na wybitną kompozycję, koloryt, a także wzbudzanie w widzu emocji, są najlepszymi tego typu dziełami w naszej ojczyźnie (Urząd Miejski w Węgrowie, 02.05.2017). Szczególnie uwagę zwracają „Czyściec”, „Chrzest Chrystusa” oraz „Patronowie Polski”. Poza freskami kościół wyróżnia się między innymi pochodzącym z XVIII wieku ołtarzem głównym ze złoconym kurdybanem, obrazami Palloniego, Czechowicza

55 oraz osiemnastowiecznym obrazem „Taniec śmierci”, starodrukami z XV, XVI i XVIII wieku, a także wyjątkowym szesnastowiecznym „Lustrem Twardowskiego” – jedno z dwóch w Polsce, jedyne udostępnione dla turystów (Urząd Miejski w Węgrowie, 02.05.2017). Ponadto, Węgrów jest miastem pełnym zabytków, które z pewnością zainteresowałyby turystów religijnych. Sanktuarium maryjne w Miedznie oraz bazylika mniejsza w Węgrowie to miejsca, które poza doznaniami religijnymi, mają do zaoferowania również szeroki wachlarz atrakcji, których bardzo często szukają turyści religijni. Zdaniem autorki we wskazanych miejscach istnieje szansa na rozwój tej formy ruchu turystycznego. Oczywiście nie stałyby się one tak ważne dla turystyki religijnej jak na przykład Jasna Góra czy Łagiewniki, natomiast mogłyby być istotnym celem wędrówek pielgrzymów w skali lokalnej bądź regionalnej.

4.3. Turystyka muzealna Turystyka muzealna to jedna z form turystyki kulturowej obejmująca wszelkie podróże, których celem jest zwiedzanie placówki muzealnej (Jęczmyk, Sammel 2013). W powiecie węgrowskim na szczególną uwagę turystów zasługują przede wszystkim Muzeum Gwizdka w Gwizdałach oraz Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego w Nowej Suchej (gmina Grębków). Gwizdały to niewielka wieś leżąca w zachodniej części gminy Łochów. Znajdujące się tu muzeum powstało z inicjatywy Witolda Tchórzewskiego – lekarza, którego pasją było zbieranie lalek i zabawek, a jego kolekcja była jedną z największych w Polsce (Chimkowska i in. 2013). Stwierdził on, iż Gwizdały to najlepsze miejsce dla części jego zbiorów, a mianowicie gwizdków i piszczałek. Muzeum Gwizdka (ryc. 35) otwarto w 1999 roku i jak dotychczas jest jedyną taką placówką w Polsce, a także w Europie. Jego logo zaprojektował sam Szymon Kobyliński, wybitny grafik, rysownik mocno związany z tymi terenami. Z racji, że muzeum nie posiada własnej siedziby, znajduje się w Szkole Podstawowej im. Wincentego Witosa. Obecnie muzeum może pochwalić się kolekcją kilku tysięcy eksponatów, pochodzących przeważnie z darów od osób prywatnych bądź też są odkupywane od kolekcjonerów. Eksponaty cechują się różnorodnością kształtów, kolorów, materiałów z jakich są wykonane (porcelana, glina, drewno). Równie interesujące jest ich pochodzenie – w muzeum znajdziemy gwizdki z niemal całej Europy (między innymi z Białorusi, Bułgarii, Czech, Ukrainy, Hiszpanii,

Portugalii), a także z Filipin, Ameryki Południowej czy z Australii. Najstarszym eksponatem i zarazem o największej wartości, jest dwustuletnia ligawka (Chimkowska i in. 2013). Poza bogactwem kolekcji muzeum zachęca turystów do odwiedzin poprzez organizację warsztatów garncarsko-ceramicznych oraz plenerowych warsztatów rzeźbiarskich. Wstęp do placówki jest bezpłatny.

Ryc. 35. Muzeum Gwizdka w Gwizdałach Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego mieści się w Nowej Suchej w gminie Grębków. Głównym zabytkiem zespołu jest dwór zbudowany w 1743 roku dla Ignacego Cieszkowskiego (ryc. 36). W 1843 roku do budynku dostawiono charakterystyczny, murowany portyk z napisem „Sub veteri tectu sed parentali”, czyli „Pod starym dachem, lecz rodzicielskim” (Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego – Nowa Sucha, 27.06.2017). Historia muzeum rozpoczyna się w 1987 roku kiedy to prof. Kwiatkowski postanowił ratować znajdujący się tu ów dwór, który, podobnie jak i otaczający go park, był w rozpaczliwym stanie – zniszczony, ograbiony, był po prostu ruiną. Razem z małżonką zaczęli tworzyć skansen w latach 90. XX wieku.

Ryc. 36. Dwór Cieszkowskich w Suchej Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Państwo Kwiatkowscy odbudowali dwór Cieszkowskich, nadając jego wnętrzom niesamowitego klimatu, panująca tam atmosfera niczym nie przypomina zimnego, muzealnego charakteru. Właściciele zadbali o wyposażenie budynku, które jest bogate w przeważnie dziewiętnastowieczne meble, ściany zdobią liczne obrazy, rysunki, są tu również rzeźby, popiersia i wiele innych oddających ducha polskiego dworu szlacheckiego (ryc. 37). Urok tego miejsca zafascynował również twórców filmu, bowiem teren muzeum był wykorzystywany do realizacji dziewięciu filmów, między innymi „Ślubów panieńskich” (reż. F. Bajon), „Pana Tadeusza” (A. Wajda) czy „1920 Bitwy warszawskiej” (J. Hoffman). Cały skansen liczy ponad 20 zabytkowych, drewnianych obiektów sprowadzonych z okolic wsi, ustawionych na ponad dziesięciohektarowym obszarze o niewątpliwym uroku – otoczonym starym parkiem, stawami. Przeniesione budynki to na przykład: chałupa, w której ukrywał się ks. Brzóska, powstaniec styczniowy – stworzono w niej izbę pamięci; chałupa z Jagodnego – tu z kolei wnętrza wypełniono przedmiotami użytku codziennego takimi jak gliniane naczynia, drewniane łyżki oraz stary warsztat tkacki; stodoła z XIX wieku i wiele innych. Oferta muzeum zawiera również możliwość organizacji ogniska, przejażdżki bryczką, sesje zdjęciowe w plenerze, jak i we wnętrzu dworu (Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego – Nowa Sucha, 27.06.2017). Koszt biletu to około 5 złotych.

Ryc. 37. Wnętrze dworu Cieszkowskich – jadalnia Źródło: fot. autorki, maj 2017.

Opisane powyżej obiekty to przykłady z terenu powiatu węgrowskiego, które mogą być istotne w turystyce muzealnej. Muzea w Gwizdałach i w Suchej są unikatowe, niepowtarzalne, a ich oferta może zainteresować szerokie grono turystów o różnych upodobaniach. Głównym atutem jest lokalizacja obiektów, zarówno Gwizdały, jak i Sucha znajdują się w pobliżu takich miast jak Warszawa czy Siedlce, co sprzyja turystyce weekendowej, rodzinnej. Ponadto w pobliskich miejscowościach znajdują się obiekty noclegowe oraz gastronomiczne. Aby uzyskać lepsze dochody z turystyki, muzea te powinny zatroszczyć się przede wszystkim o reklamę miejsca, a także w przypadku Muzeum Gwizdka zorganizować własną siedzibę placówki.

4.4. Turystyka wydarzeń Turystyką wydarzeń, czy też inaczej eventową, nazywa się podróże, których główną motywacją jest „udział uczestników w specjalnie inscenizowanych imprezach o charakterze kulturalnym, mających ograniczony czas trwania i przyciągających turystów” (Mikos von Rohrscheidt 2008 za: Ratkowska 2010, s. 28). Najważniejsze wydarzenia kulturowe, bo o zasięgu ponad wojewódzkim, mają miejsce na terenie zamku w Liwie.

Pierwszym z nich jest Ogólnopolski Turniej Rycerski. Impreza odbywa się cyklicznie w połowie sierpnia. Wówczas do zamku zjeżdża tysiące turystów (w 2016 roku było około 5 tys. osób), kilkuset dam i rycerzy z Polski, i z zagranicy (Zamek – Zbrojownia – Liw, 27.06.2017). Wydarzenie ma na celu ukazanie średniowiecznego życia, przedstawiane są oczywiście walki rycerskie, ale również tańce, stroje, muzyka, wydarzenia historyczne. Organizatorzy za cel obrali sobie rozpowszechnianie etosu rycerskiego. Program turnieju pełen jest atrakcji – pojedynki, walki grupowe, szermierki mieczem, pokazy rycerzy konnych, widowisko tańca z ogniem, jak również warsztaty walki mieczem, pokazy rzemiosła, strzelnica łucznicza, karczma, jarmark, gry i zabawy w duchu średniowiecza (Zamek – Zbrojownia – Liw, 27.06.2017). W tym roku, 12 sierpnia 2017 roku, odbędzie XVI Ogólnopolski Turniej Rycerski. Międzynarodowy Turniej Smaków (ryc. 38) to kolejna istotna impreza odbywająca się w Liwie. Organizatorami tego wydarzenia są Muzeum Zbrojownia na Zamku w Liwie oraz Lokalna Organizacja Turystyczna „Wielki Gościniec Litewski”.

Ryc. 38. Międzynarodowy Turniej Smaków na Zamku w Liwie Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

Podczas Turnieju Smaków prezentowane są potrawy z kuchni Wschodniego Mazowsza, Podlasia, Wileńszczyzny, a także kuchni tatarskiej. Istnieje możliwość degustacji, kupna dań oraz przypraw czy wyrobów. Program wydarzenia jest wypełniony atrakcjami – warsztaty zielarskie, lalkarskie, rękodzieła, tkackie,

60 robienia kwiatów z bibuły, warsztaty garncarskie, a także pokazy barmańskie, nauka tańców podlaskich oraz pokazy walk rycerskich i oczywiście konkursy kulinarne. Turniej Smaków uzyskał certyfikat „Najlepszy Produkt Turystyczny Województwa Mazowieckiego 2016”. Zarówno w przypadku Turnieju Rycerskiego, tak i podczas Turnieju Smaku, ofertę wydarzeń wzbogaca możliwość zwiedzenia Muzeum Zbrojowni (ryc. 39), którego znaczenie jest ponadregionalne. Jak zauważa R. Postek (2008, s. 36) „bogaty zbiór broni i uzbrojenia – poczynając od XV wieku a kończąc na czasach II wojny światowej – należy do najciekawszych w naszych kraju”.

Ryc. 39. Muzeum Zbrojownia Źródło: fot. autorki, czerwiec 2017.

4.5. Wielki Gościniec Litewski W sensie historycznym Wielki Gościniec Litewski to jeden z ważniejszych lądowych szlaków handlowych Rzeczypospolitej. Jego historia rozpoczęła się w XI wieku, jednak najintensywniej działał w wieku XV co było związane z uregulowaniem oraz umocnieniem współpracy polsko-litewskiej dzięki unii obu krajów (Lokalna Organizacja Turystyczna Wielki Gościniec Litewski, 28.06.2017). Trakt łączył Koronę Polską z Wielkim Księstwem Litewskim – swój początek miał w Warszawie, a koniec w Wilnie, obejmował takie miejscowości jak na przykład Stanisławów, Liw, Węgrów, Drohiczyn, Białystok, Supraśl, a także Grodno czy Troki.

Powolny upadek znaczenia szlaku rozpoczął się w XIX wieku, gdy coraz bardziej powszechne stało się podróżowanie koleją. Dzięki tak licznym wędrówkom jakie miały miejsce szczególnie w XIII-XV wieku, tereny te obfitowały w interesujące wydarzenia historyczne oraz wzbogacone zostały wielokulturowością, czego przejawem dzisiaj są zabytki, które według G. Ryżewskiego (2013, s. 9) „są często niezwykle cenne nie poprzez swą monumentalność, ale dlatego, że są wytworem bogactwa różnych kultur, religii i cywilizacji”. Obecnie Wielki Gościniec Litewski funkcjonuje jako szlak turystyczny, a dokładnie kulturowy szlak tematyczny. Pomysłodawczynią wytyczenia szlaku turystycznego wzdłuż dawnego traktu handlowego była etnograf Maria Koc. W 2009 roku na Zamku Królewskim w Warszawie odbyła się konferencja inauguracyjna, natomiast w 2014 roku powstała Lokalna Organizacja Turystyczna WGL. Tak skonstruowany szlak ma za zadanie ukazać piękno mało znanych miejscowości, odkrywać przed turystą wielokulturowość, a także promować polską tradycję kulinarną tych terenów (poprzez między innymi opisany wcześniej Międzynarodowy Turniej Smaków). Mimo, iż szlak działa stosunkowo od krótkiego czasu zyskał już wiele nagród i wyróżnień, w tym między innymi wyróżnienie "Najlepszej destynacji turystycznej w Europie" w konkursie EDEN – European Destinations of Excellence – co wskazuje na to, iż WGL zyskuje coraz większą wartość jako marka turystyczna (Lokalna Organizacja Turystyczna Wielki Gościniec Litewski, 28.06.2017). Wielki Gościniec Litewski, w porównaniu z dotąd przedstawionymi obiektami, nie jest swoistym walorem kulturowym. Jednakże mimo tego łączy on wiele zabytków, co sprawia, iż staje się pewnego rodzaju osią pozwalającą na promowanie innych walorów, a także kultury, tradycji czy historii miejsc.

Podsumowanie i wnioski

Walory turystyczne to obszerna grupa zawierająca wszystkie składniki zarówno środowiska przyrodniczego (walory przyrodnicze), jak i elementy antropogeniczne (walory kulturowe), które zaciekawiły i przyciągnęły uczestników ruchu turystycznego. Walory kulturowe przybierają różnorodne postacie i mają znaczący wpływ na kształtowanie się i kierunki rozwoju turystyki na danym terenie. Dlatego określenie charakteru walorów antropogenicznych jest istotne, ponieważ może to ukierunkować rozwój turystyki. Inwentaryzacja oraz charakterystyka walorów kulturowych powiatu węgrowskiego wskazuje, iż jest to obszar wyróżniający się bogactwem rozmaitych walorów pozaprzyrodniczych, które stanowią cenny ślad po działalności społeczeństw dawniej tu żyjących, ludzi różnych narodowości, kultur, religii. Najliczniej występują one w mieście Węgrów oraz w gminach Liw, Łochów oraz Grębków. Wśród walorów kulturowych występujących w powiecie węgrowskim dominują zabytki architektury i budownictwa sakralnego oraz świeckiego. Architektura sakralna reprezentowana jest przede wszystkim przez kościoły w stylu neogotycki oraz neoromańskim pochodzącymi z końca XIX i początku XX wieku. Dominującą grupą wśród świeckich zabytków architektury i budownictwa są zespoły dworskie. Wiele walorów kulturowych analizowanego obszaru ma znaczenie ponadregionalne, przykładowo unikatowymi są freski Michała Palloniego znajdujące się w węgrowskich kościołach czy też Lustro Twardowskiego oraz Muzeum Gwizdka i Dom Hansenów. Bogactwo różnorodnych walorów kulturowych występujących w powiecie węgrowskim daje możliwości do rozwoju wielu form turystyki. W pracy przedstawiono tylko przykłady wykorzystania w turystyce wybranych obiektów. Na terenie powiatu znajduje się znacznie więcej walorów o niewykorzystanym potencjale turystycznym, które mogą stać się impulsem do rozwoju różnych form turystyki. Zaletą większości obiektów znajdujących się na badanym obszarze jest dogodna lokalizacja (bliskość Warszawy, Siedlec, Sokołowa Podlaskiego; przebiegające drogi krajowe DK50 i DK62 oraz wojewódzkie DW637, 697 i 696), a także przystępne ceny – zarówno pokoi hotelowych, wyżywienia, jak i ceny biletów, przewodników. Całość uzupełniają równie bogate na tych terenach walory przyrodnicze – turysta znajdzie tu miejsce na odpoczynek, relaks, a także ma wiele możliwości na aktywne spędzenie czasu.

Spis literatury

1. Alejziak W., 1999, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Albis, Kraków 2. Chimkowska P., Chybowski L., Gerek G. H., Herz L., Lolo R., Jakim-Morawska A., Różańska M., 2013, Puszcza Kamieniecka i dolina dolnego Liwca: przyroda, historia, krajobraz, Wydawnistwo Aleksander, Pułtusk 3. Gozdawa-Gołębiowski W., 1991, Powiat węgrowski w latach okupacji niemieckiej 1939-1944, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 324-381 4. Grodzka-Wojdyna D., Postek R., 2013, Powiat węgrowski – kraina znad Liwca, Starostwo Powiatowe w Węgrowie, Węgrów 5. Jakubik M., 1991, Dzieje Liwa, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 385-397 6. Jęczmyk A., Sammel A., 2013, Turystyka muzealna, „Turystyka i Rekreacja”, T.10/2013, nr 1, s. 21-27, http://www.awf.edu.pl/wtir/nauka/czasopismo- turystyka-i-rekreacja (27.06.2017) 7. Kaczmarek J., Stasiak A., Włodarczyk B., 2002, Produkt turystyczny albo jak organizować poznawanie świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 8. Kołodziejczyk A., 2007, Dzieje Korytnicy i ziemi korytnickiej, Urząd Gminy Korytnica, Korytnica 9. Kołodziejczyk A., 1991a, Między powstaniami, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 126-148 10. Kołodziejczyk A., 1991b, Pod zaborem austriackim i w latach Księstwa Warszawskiego, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 77-84 11. Kołodziejczyk A., 1991c, Powstanie listopadowe, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 111-125

12. Kołodziejczyk A., 1991d, Węgrów i okolice w latach 1864-1914, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441- 1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 158-209 13. Kołodziejczyk A., 1991e, W latach Królestwa Kongresowego, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441- 1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 85-110 14. Kondracki J., 1965, 1978, Geografia fizyczna Polski, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 15. Kosiński S., 1991, W mrokach historii, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 11-16 16. Kosiński S. Swat T., 1991, Rozwój i upadek, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 44-73 17. Kowalczyk A., 2001, Geografia turyzmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 18. Kowalczyk A., 2008, Współczesna turystyka kulturowa – między tradycją a nowoczesnością, [w:] A. Kowalczyk (red.), „Turystyka Kulturowa (spojrzenie geograficzne)”, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s. 9-59 19. Kowalczyk A., 2013, Zasoby przyrodnicze jako atrakcje kulturowe: przykład z wyspy Lanzarote (Hiszpania), „Turystyka Kulturowa”, nr 5/2013, s. 35-57, www.turystykakulturowa.org (17.02.2017) 20. Kurek W., Mika M., 2007, Turystyka jako przedmiot badań naukowych, [w:] W. Kurek (red.), „Turystyka”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 11-49 21. Kurek W., Mika M., Pitrus E., Ptaszycka-Jackowska D., 2007, Charakterystyka wybranych form turystyki, [w:] W. Kurek (red.) „Turystyka”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 196-338 22. Lijewski T., Mikułowski B., Wyrzykowski J., 1998, Geografia turystyki Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 23. Meyer B., 2010, Wstęp, [w:], „Potencjał turystyczny: zagadnienie przestrzenne”, [w:] B. Meyer (red.), „Zeszyty naukowe nr 590. Ekonomiczne problemy usług nr 52”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s. 9-10 24. Mika M., 2007, Klasyfikacja ruchu turystycznego, [w:] W. Kurek (red.), „Turystyka”, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, s. 197-198

25. Mikos von Rohrscheidt A., 2008, Turystyka Kulturowa – wokół definicji, „Turystyka Kulturowa”, nr 1/2008, s. 4-21, www.turystykakulturowa.org (17.02.2017) 26. Obiekty w gminnej ewidencji zabytków, nieobjęte wpisem do rejestru zabytków [w:] „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Grębków”, s. 84-91 (20.04.2017) 27. Obszary i zasady ochrony dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej [w:] „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Korytnica: kierunki zagospodarowania przestrzennego”, s. 31-36 (20.04.2017) 28. Postek R., Szkoci w Węgrowie, Węgrów (01.05.2017) 29. Postek R., 2008, Liw – miasto i zamek, Wydawnictwo Naukowo-Techniczne, Warszawa 30. Przecławski K., 1973, Turystyka a wychowanie, Nasza Księgarnia, Warszawa 31. Ratkowska P., 2010, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventową raz jeszcze, „Turystyka Kulturowa”, nr 6/2010, s. 26- 46, www.turystykakulturowa.org (27.06.2017) 32. Ryżewski G., 2013, Wielki trakt Warszawa-Wilno w XVIII wieku, Sokołowski Ośrodek Kultury, Sokołów Podlaski 33. Stefański K., 2003, Nowa forma w polskiej architekturze sakralnej początku XX wieku : Wojciechowski – Sosnowski – Wiwulski, „Saeculum Christianum”, 10 (2003) nr 2, s. 305[1]-323[19], http://bazhum.muzhp.pl (03.05.2017) 34. Swat T., 1991a, Powstanie styczniowe, [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 149-157 35. Swat T., 1991b, Węgrów za Kiszków (1545-1592), [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 17-25 36. Swat T., 1991c, Węgrów za Radziwiłłów (1593-1664), [w:] A. Kołodziejczyk, T. Swat (red.), „Węgrów – dzieje miasta i okolic w latach 1441-1944”, Towarzystwo Miłośników Ziemi Węgrowskiej, Węgrów, s. 26-43 37. Ustawa z dnia 24 lipca 1998 o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa, Dz. U. z 1998 r. Nr 98, poz. 603, http://dziennikustaw.gov.pl/DU/1998/s/96/603/1 (20.04.2017)

38. Uwarunkowania wynikające ze stanu i funkcjonowania dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr kultury współczesnej [w:] „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Miedzna”, s. 26-48 (20.04.2017) 39. Wartecki A., 2010, Społeczno – ekonomiczne uwarunkowania turystyki kulturowej, „Turystyka Kulturowa”, nr 3/2010, s.4-15, www.turystykakulturowa.org (17.02.2017) 40. Zabytki w gminnej ewidencji zabytków [w:] „Gminny program opieki nad zabytkami miasta Węgrowa na lata 2015-2018”, s. 50-51 (20.04.2017)

Spis źródeł internetowych

1. Bank Danych Lokalnych, https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start (14.03.2017) 2. Bazylika Mniejsza, http://www.bazylika-wegrow.pl/index.php/homepage (26.06.2017) 3. Culture, http://culture.pl (07.05.2017) 4. Diecezja drohiczyńska, http://drohiczynska.pl/ (26.06.2017) 5. Gminna Ewidencja Zabytków miasta i gminy Łochów, www.gminalochow.pl/turystyka-50 (20.04.2017) 6. Kraina Twardowskiego, www.krainatwardowskiego.pl (02.05.2017) 7. Lokalna Organizacja Turystyczna Wielki Gościniec Litewski, http://wielkigoscinieclitewski.pl/pl-PL/ (28.06.2017) 8. Misiuk Z., Grodzisko – Grodzisk, https://zabytek.pl/pl/obiekty/grodzisko-53 (30.04.2017) 9. Muzeum Architektury Drewnianej Regionu Siedleckiego – Nowa Sucha, http://www.sucha.podlasie.pl/pl/museum.php (27.06.2017) 10. Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, http://artmuseum.pl (07.05.2017) 11. Nadbużańska Lokalna Organizacja Turystyczna, www.nlot.pl (02.05.2017) 12. Odlewnia Dzwonów Braci Kruszewskich w Węgrowie, www.kruszewscy.pl (02.05.2017)

13. Ośrodek szkoleniowy NBP w Starejwsi, http://osrodki.nbp.pl/starawies/ (26.06.2017) 14. Pałac Łochów, http://www.palaclochow.pl/ (24.06.2017) 15. Portal mapowy Narodowego Instytutu Dziedzictwa, https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/ (21.04.2017) 16. Sanktuarium w Miedznie, http://www.sanktuarium-miedzna.pl/ (26.06.2017) 17. Szczupak M., Z dziejów powiatu węgrowskiego, https://powiatwegrowski.pl/powiat/dokumenty/z-dziejow-powiatu- wegrowskiego.5207, (23.03.2017) 18. Turystyka Wschodniego Mazowsza, www.turystykawschodniegomazowsza.pl (02.05.2017) 19. Urząd Miasta Węgrów, www.wegrow.com.pl (02.05.2017) 20. Wirtualny Sztetl, www.sztetl.org.pl (05.05.2017) 21. Wykaz zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków – stan na 31 marca 2017 r.: województwo mazowieckie, Narodowy Instytut Dziedzictwa, s.181-185 http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr- zabytkow/zestawienia-zabytkow- nieruchomych/stan%20na%2031.03.2017/MAZ-woj.-rej.pdf (20.04.2017) 22. Zamek – Zbrojownia – Liw, http://www.liw-zamek.pl/index.php?page=news (27.06.2017)

Spis rycin

1. Relacje zachodzące między pojęciami „zasoby turystyczne”, „walory turystyczne” oraz „atrakcyjność turystyczna” ...... 10 2. Położenie powiatu węgrowskiego na tle województwa mazowieckiego ...... 12 3. Podział administracyjny powiatu węgrowskiego na poszczególne gminy ...... 13 4. Podział województwa mazowieckiego na mezoregiony (wg J. Kondrackiego) ...... 14 5. Przyrost naturalny wg gmin powiatu węgrowskiego w 2014 roku ...... 22 6.Struktura pracujących w powiecie węgrowskim w 2014 roku (wg sektorów działalności) ...... 23

7. Stopa bezrobocia rejestrowanego w gminach powiatu węgrowskiego w 2014 roku ..... 24 8. Struktura użytkowania ziemi w powiecie węgrowskim w 2014 roku ...... 25 9. Walory kulturowe powiatu węgrowskiego ...... 27 10. Średniowieczne grodzisko we wsi Grodzisk w gminie Grębków ...... 28 11. Muzeum Tkaniny Podlaskiej w Węgrowie ...... 30 12. Neogotycki kościół w Czerwonce ...... 32 13. Neoromański kościół w Stoczku ...... 33 14. Kościół w Wyszkowie ...... 34 15. Kościół w Jarnicach ...... 35 16. Kościół ewangelicko-augsburski w Węgrowie ...... 36 17. Kościół i cmentarz ewangelicko-augsburski w Węgrowie ...... 37 18. Nagrobki szkockie na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Węgrowie ...... 37 19. Nagrobki szkockie na cmentarzu ewangelicko-augsburskim w Węgrowie ...... 37 20. Kapliczka przydrożne w Wyszkowie ...... 38 21. Dwór w Gałkach ...... 39 22. Dwór w Baczkach ...... 40 23. Dwór w Paplinie ...... 41 24. Pałac w Turnie ...... 42 25. Zabytkowy, drewniany dom w Liwie przy ul. Nowomiejskiej ...... 43 26. Zabytkowy, drewniany dom w Liwie przy ul. Jadowskiej ...... 43 27. Dom Hansenów w Szuminie ...... 44 28. Lapidarium w Węgrowie ...... 45 29. Obchody 300. rocznicy śmierci Jana Dobrogosta Krasińskiego w Węgrowie ...... 47 30. Pałac Łochów ...... 50 31. Pałac w Starejwsi ...... 51 32. Sanktuarium Matki Bożej w Miedznie ...... 53 33. Obraz Matki Bożej Miedzeńskiej ...... 54 34. Bazylika mniejsza w Węgrowie ...... 55 35. Muzeum Gwizdka w Gwizdałach ...... 57 36. Dwór Cieszkowskich w Suchej ...... 58 37. Wnętrze dworu Cieszkowskich – jadalnia ...... 59 38. Międzynarodowy Turniej Smaków na Zamku w Liwie ...... 60 39. Muzeum Zbrojownia ...... 61

Spis tabel

1. Charakterystyka gmin powiatu węgrowskiego (stan na 2014 rok) ...... 14 2. Liczba ludności, powierzchnia oraz średnia gęstość zaludnienia w gminach powiatu węgrowskiego w 2014 roku ...... 21 3. Wybrane wydarzenia kulturalne powiatu węgrowskiego w 2017 roku ...... 46

Załączniki

Załącznik 1: Tabela – walory kulturowe powiatu węgrowskiego

Walory kulturowe powiatu węgrowskiego

RODZAJ WALORÓW CZAS OBIEKT MIEJSCOWOŚĆ GMINA KULTUROWYCH POWSTANIA grodzisko średniowiecze Barchów Łochów cmentarzysko szkieletowe, X - XII / XIII w. Grodzisk Grębków grodzisko, osada osada epoka żelaza Jarnice Liw cmentarzysko średniowiecze Popielów Liw kurhan / MUZEA I REZERWATY cmentarzysko średniowiecze Kucyk Liw ARCHEOLOGICZNE kurhanowe osada epoka żelaza Miedzna Miedzna Morzyczyn osada pradzieje Sadowne Włościański osada średniowiecze Rowiska Korytnica osada epoka żelaza Starawieś Liw cmentarzysko średniowiecze Żarnówka Grębków twórczość ludowa: — Gwizdały Łochów ceramika artystyczna Muzeum Architektury Drewnianej Regionu 1993 Nowa Sucha Grębków Siedleckiego MUZEA (skansen) ETNOGRAFICZNE, twórczość ludowa: tkactwo SKANSENY I OŚRODKI — Ruchna Liw TWÓRCZOŚCI dwuosnowowe, LUDOWEJ wycinanki z opłatka Muzeum Ziemi 1978 Sadowne Sadowne Sadowieńskiej Muzeum Tkaniny — Węgrów Węgrów Podlaskiej rzemiosło artystyczne- od 1920 Węgrów Węgrów ludwisarnia

Prywatne Muzeum 2011 Zambrzyniec Łochów Sztuki Ludowej kościół 1899 - 1902 Czerwonka Wierzbno rzymskokatolicki kościół 1898 - 1902 Grębków Grębków rzymskokatolicki kościół 1783 Jarnice Liw rzymskokatolicki kościół 1904 - 1909 Kamionna Łochów rzymskokatolicki kościół 1923 - 1928 Kopcie Grębków rzymskokatolicki cmentarz XIX w. Korytnica Korytnica rzymskokatolicki kościół 1919 - 1926 Korytnica Korytnica rzymskokatolicki kościół 1905 - 1907 Liw Liw rzymskokatolicki krzyż przydrożny XIX w. Łazy Łochów kapliczka XIX w. Łochów Łochów kapliczka XIX w. Łochów Łochów kaplica XVIII / XIX w. Miedzna Miedzna kościół 1891 - 1893 Miedzna Miedzna rzymskokatolicki kościół 1912 - 1913 Pniewnik Korytnica ZABYTKI rzymskokatolicki ARCHITEKTURY kościół 1906 - 1909 Sadowne Sadowne I BUDOWNICTWA rzymskokatolicki

SAKRALNE cmentarz ewangelicki XIX w. Sojkówek Sadowne kościół 1866 - 1869 Starawieś Liw rzymskokatolicki cmentarz żydowski XIX w. Stoczek Stoczek kościół 1895 - 1897 Stoczek Stoczek rzymskokatolicki kościół 1929 - 1931 Ugoszcz Miedzna rzymskokatolicki cmentarz ewangelicko- XVIII w. Węgrów Węgrów augsburski cmentarz XVIII / XIX w. Węgrów Węgrów rzymskokatolicki kaplica cmentarna 1893 Węgrów Węgrów kościół ewangelicko- 1679 Węgrów Węgrów augsburski kościół ewangelicko- 1836 - 1841 Węgrów Węgrów augsburski kościół 1693 - 1715 Węgrów Węgrów rzymskokatolicki kościół 1703 - 1709 Węgrów Węgrów rzymskokatolicki kościół 1855 - 1856 Wierzbno Wierzbno

rzymskokatolicki krzyż przydrożny XIX w. Wrotnów Miedzna kapliczka XVIII w. Wyszków Liw kapliczka XVIII w. Wyszków Liw kościół 1788 Wyszków Liw rzymskokatolicki kapliczka XVII w. Zalesie Sadowne zespół dworski XVIII w. Baczki Łochów zespół dworski 1876 Gałki Grębków zespół dworski XIX w. Janówek Wierzbno dwór XIX w. Jartypotry Liw zespół gorzelni XIX w. Jartypotry Liw wiejska architektura XIX w. Jartypotry Liw ludowa dwór 1904 Kaliska Łochów zespół dworski XIX w. Kamionna Łochów dwór 1895 - 1896 Korytnica Korytnica dwór XVIII w. Liw Liw zespół zamkowy XV - XVI w. Liw Liw wiejska architektura XIX - XX w. Liw Liw ludowa budynek poczty XIX w. Łochów Łochów konnej dworzec kolejowy XIX w. Łochów Łochów

zespół dworski XIX w. Łochów Łochów karczma XVIII w. Miedzna Miedzna ruiny dworu XVII w. Miedzna Miedzna obronnego ŚWIECKIE zespół dworski XIX w. Miedzna Miedzna Morzyczyn komora celna 1806 - 1809 Sadowne Włościański wiejska architektura XIX w. Nadkole Łochów ludowa skansen architektury drewnianej (m.in. XVIII - XIX w. Nowa Sucha Grębków wiatrak holenderski, karczma, dwór) zespół dworski 1743 Nowa Sucha Grębków zespół dworski XVIII w. Paplin Korytnica wiejska architektura XIX - XX w. Popielów Liw ludowa dwór XIX w. Proszew Grębków wiejska architektura XIX - XX w. Stara Sucha Grębków ludowa zespół pałacowy 1655 - 1661 Starawieś Liw zespół pałacowy 1882 Turna Korytnica architektura XVIII - XX w. Węgrów Węgrów

drewniana browar 1824 Węgrów Węgrów budynek "drukarnia XVII w. Węgrów Węgrów ariańska" klasztor XVIII w. Węgrów Węgrów klasztor XVIII w. Węgrów Węgrów plebania XVIII w. Węgrów Węgrów plebania 1900 Węgrów Węgrów rzeźnia XIX w. Węgrów Węgrów tkalnia XVIII w. Węgrów Węgrów zajazd XVIII w. Węgrów Węgrów zajazd XVIII w. Węgrów Węgrów

MUZEA Muzeum Gwizdka 1999 Gwizdały Łochów SPECJALISTYCZNE I OBIEKTY UNIAKTOWE Dom Hansenów 1968 Szumin Łochów

OBIEKTY lapidarium 1981 Węgrów Węgrów HISTORYCZNO- Pomnik Powstańców 1917 Węgrów Węgrów WOJSKOWE Styczniowych diecezjalne — Miedzna Miedzna MIEJSCA sanktuarium maryjne PIELGRZYMKOWE bazylika mniejsza — Węgrów Węgrów

Źródło: opracowanie własne