NAUKA S CIENCE

Zdzis ïawa ibTomasz To ïï oczko*

Ze studiów nad recepcj È problemów architektury mi Údzy neoklasycyzmem i bhistoryzmem w bsztuce krajów nordyckich XIX wieku

The studies on reception of architectural problems between neoclassicism and historicism in the art of Nordic countries in the 19 th century

Sïowa kluczowe: Dania, Norwegia, Szwecja, Finlandia, Key words: Denmark, Norway, Sweden, Finland, historia architektury i urbanistyki, klasycyzm, empire, history of architecture and urban design, classicism, narodowy romantyzm, neogotyk, neorenesans, neobarok, empire, national romanticism, neo-Gothic, styl ok. 1900 neo-Renaissance, neo-Baroque, style around 1900

Rozwój architektury w bSkandynawii w bdziewi Útnastym The development of architecture in Scandinavia in the stuleciu przebiega ï w bogólnym zarysie podobnie jak w binnych nineteenth century in general outline followed the same course pa ñstwach europejskich, atoli w bkrajach nordyckich neoklasy- as in other European countries, however in the Nordic coun- cyzm by ï na tym obszarze szczególnie stylem preferowanym. tries neoclassicism was the particularly preferred style. Political Polityczne przemiany, które wstrz Èsn Úï y fundamentami ancien changes which shook the foundations of ancien régime in the régime ’u bwbczasie efemerycznego cesarstwa zbudowanego przez times of the ephemeral empire built by Emperor Napoleon I, cesarza Napoleona I, mia ïy marginalne znaczenie dla rozwoju were of marginal signi Þ cance to the development of art in the sztuki na obszarze Danii, Szwecji i bNorwegii. Pozostawa ïa territories of Denmark, Sweden and Norway. Scandinavia re- przeto Skandynawia poza g ïównym obszarem teatru wojen na- mained outside the main theatre of Napoleonic wars, although poleo ñskich, aczkolwiek owe brzemienne w bskutkach polityczne those political events fraught with consequences did not com- wydarzenia nie omin Úï y równie ĝ monarchii nordyckich. I btak pletely pass by the Nordic monarchies. Despite the fact that mimo oddzielenia si Ú Finlandii od Szwecji i bwcielenia jej do Finland was separated from Sweden and then incorporated into Imperium Rosyjskiego w b1809 roku, rozwi Èzania unii du ñsko- the Russian Empire in 1809, The Denmark – Norway union was -norweskiej w b1814 roku, utworzenia unii Szwecji z bNorwegi È dissolved in 1814, and a bunion between Sweden and Norway wblatach 1814-1905 – nie doprowadzi ïy do zerwania trady- was formed in the years 1814-1905 – it did not lead to breaking cyjnych zwi Èzków politycznych, a bnawet wi Úcej – wzmocni ïy traditional political alliances, on the contrary – it strengthened trwaj Èce niemal od zawsze wi Úzy spo ïeczno-kulturowe. Innymi the long-lasting social and cultural ties. In other words, dynastic, sïowy, dynastyczne i bpa ñstwowo-terytorialne, a btak ĝe ustrojowe state, territorial, as well as political reshuf ß ing on the continent, roszady na kontynencie, omin Úï y rewolucyjny i bbonapartystycz- with its revolutionary and Bonapartist chaos, bypassed Scan- ny zam Út, pozostawiaj Èc Skandynawi Ú oaz È spokoju i bstabilizacji. dinavia which remained an oasis of tranquillity and stability. Jednocze Ănie ów wielow Ètkowy ferment spowodowa ï, z bjednej At the same time that multi-level ferment caused, on the one strony – umocnienie si Ú tendencji neoklasycystycznych, jak np. hand – strengthening of the neo-classicist tendencies, such as styl Ludwika XVI, b Èdě neoklasycyzm rewolucyjny na prze- e.g. Louis XVI style, or revolutionary neoclassicism at the turn ïomie XVIII i bXIX wieku, z bdrugiej strony – przyczyni ï si Ú do of the 18 th and 19 th centuries, while on the other – contributed to pojawienia si Ú nowych Þ liacji neoklasycystycznych, takich jak: the appearance of new neo-classicist Þ liations, such as: the art of

* Prof. dr hab. Zdzis ïawa To ïï oczko, Katedra Historii Architektury, * Prof. dr hab. Zdzis ïawa To ïï oczko, Department of History of Architecture, Urbanistyki ibSztuki Powszechnej, Instytut Historii Architektury Urban Planning and Popular Art, Institute of History of Architecture and ibKonserwacji Zabytków, Wydzia ï Architektury Politechniki Kra- Monument Conservation, Faculty of Architecture at the Cracow University kowskiej. of Technology; Dr Tomasz To ïï oczko, emerytowany adiunkt Politechniki Kra- Dr Tomasz To ïï oczko, retired adjunct at the Cracow University of kowskiej. Technology.

Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 7 sztuka dyrektoriatu, konsulatu i bszczególnie empire . Ta, trady- the French Directoire, the Consulate and especially the Empire . cyjna niejako i brelatywnie nowa sztuka i barchitektura, zyska ïa na That quite traditional and relatively new art and architecture znaczeniu i bpopularno Ăci w btakich o Ărodkach neoklasycyzmu, jak gained popularity and signi Þ cance in such centres of neoclassi- Kopenhaga i bSztokholm, gdzie akademicki klasycyzm otrzyma ï cism as Copenhagen and Stockholm, where academic classicism wiele inspiruj Ècych impulsów, czego przyk ïadem kopenha- was given many inspiring impulses, an example of which was ska szko ïa wykreowana przez Christiana Fredrika Hansena the Copenhagen school created by Christian Fredrik Hansen ibMichaela Gottlieba Birknera Bindesbølla, rze ěbiarza Bertela and Michael Gottlieb Birkner Bindesbøll, the sculptor Bertel Thorvaldsena, a bwbNorwegii – Christiana Heinricha Groscha, Thorvaldsen, in Norway – by Christian Heinrich Grosch, and wbFinlandii – Carla Ludwiga Engela. Ci w ïaĂnie architekci in Finland – by Carl Ludwig Engel. Those architects and artists ibarty Ăci przekszta ïcili centralne o Ărodki sztuki Skandynawii transformed art centres in Scandinavia in the international style wbmi Údzynarodowym stylu „greckiego odrodzenia”. of “Greek Revival”. NiepodwaĝalnÈ i btrwaïÈ po wsze czasy pozycj Ú w bKopen- An indisputable and permanent place of eminence in hadze zajmowaï architekt Christian Fredrik Hansen, senior Copenhagen was held by architect Christian Fredrik Hansen, rodu architektów. To on otrzyma ï wszystkie du ĝe publiczne absenior of abfamily of architects. He received all important zamówienia, zrealizowane w bdwóch pierwszych dziesi Úcio- public commissions, realised during the Þ rst two decades of the leciach XIX wieku. Jako profesor kopenhaskiej Królewskiej 19 th century. As a bprofessor at the Copenhagen Royal Academy Akademii Sztuki wblatach 1808-1835 odcisnÈï pi Útno na ca ïej of Art, in the years 1808-1835, he left his mark on a bwhole gen- generacji architektów – nie tylko w bDanii, ale równie ĝ w bNor- eration of architects – not only in Denmark but also in Norway. wegii. Za Ă rodzina Hansenów si Úga ïa wp ïywami znaczÈco na The Hansen family signi Þ cantly in ß uenced architecture in e.g. architektur Ú, mi Údzy innymi, Monachium, Aten i bWiednia. Munich, Athens and Vienna. In Scandinavia, and particularly

Ryc. 1. Pa áac Christianborg, kaplica, wn Ċtrze. Kopenhaga. Ch.F. Hansen, 1803-1840 Fig. 1. Christianborg Palace, chapel, interior. Copenhagen. Ch. F. Hansen, 1803-1840

Ryc. 2. Pa áac Królewski. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848 Fig. 2. Royal Palace. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848

8 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 WbSkandynawii, abosobliwie wbDanii, wielkimi autorytetami byli wówczas Karl Friedrich von Schinkel, Charles Percier ibPompes Funèbres Fontaine. Ich wp ïyw jest znacz Èco widocz- ny wbdwóch monumentalno-reprezentacyjnych królewskich rezydencjach wbKopenhadze i bwbówczesnej Christianii, czyli obecnym Oslo. Wbpierwszym zbtych pa ïaców znajduje si Ú sie- dziba królów du ñskich wbChristiansborg’u, wzniesiona przez Christiana Fredrika Hansena w blatach 1803-1840, wbczystym francuskim empire à la Percier i bFontaine. Do tradycji du ñ- skich nawiÈzywaï jedynie wystrój malarski reprezentacyjnych pomieszczeñ, które udekorowano du ĝymi obrazami, pÚdzla Christophera bWilhelma Eckerberga. Te informacje nale ĝy jed- nak uzupeïni Ê wiedz È, i ĝ poprzedni, oryginalny pa ïac, zbudo- wany zostaï in situ w bstylu barokowym podïug projektu Eliasa Davida Häussera mi Údzy rokiem 1733 ab1745. Po kompletnej destrukcji powstaïo w ïaĂnie owe dzieïo Ch.F. Hansena, które uleg ïo zniszczeniu w bpo ĝarze w b1884 roku. Kolejna odbudowa pa ïacu zosta ïa przeprowadzona przez Eliasa Davida Jørgensena wb1907-1928 wbstylu neobarokowym. Rzec mo ĝna, zataczajÈc niejako dziejowe ko ïo, w bktórym dostrzega si Ú dziewi Útna- Ryc. 3. Pa áac Królewski. Sala balowa. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848 stowiecznÈ dychotomi Ú, a bzarazem iunctim mi Údzy barokiem Fig. 3. Royal Palace. Ballroom. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848 ibklasycyzmem. Zbdzieïa Ch.F. Hansena osta ïa si Ú ostatecznie imponujÈca kaplica païacowa (Ryc. 1). Drugim z bpa ïaców zaprojektowanych przez Hansa Ditleva Franciscusa Linstowa (1823-1848) w b stylu I b cesarstwa jest królewska rezydencja ulokowana na wzgórzu Bellevuehøyden wbOslo. H.D.F. Linstow wspó ïpracowaï przy budowie pa ïacu zbHeinrichem Ernstem Schirmerem zbLipska, któremu nale- ĝy przypisa Ê schinklowskie inspiracje, jak i bwp ïywy tradycji pompeja ñskiej, np. berli ñski Schauspielhaus (1818-1821) – wi- doczne wbsali balowej pa ïacu. Wn Útrza pa ïacu utrzymane by ïy wbniemal czystym stylu empirowo-klasycystycznym, wbktó- rych wszakĝe nie zabrak ïo, podobnie jak wbpa ïacu wbChri- stiansborgu, wymownych akcentów regionalno-narodowych ibwernakularnych zarazem, jak cho Êby w btzw. „ptasim pokoju”, urzÈdzonym wblatach 1839-1841. ¥ciany ibsu Þ t zdobi ïy orna- menty pn Ècych ro Ălin, w Ăród których roi ïo si Ú od ró ĝnego gatunku ptaków, a bwbtle rozci Èga ïy si Ú rodzime krajobrazy, przepojone symbolikÈ zaczerpni ÚtÈ z bnordyckich legend, przy czym dostrzec mo ĝna wbtym salonie wp ïywy neorokoka, czy, mo ĝe lepiej – biedermeieru, który by ï skromniejsz È, bardziej Ryc. 4. Pa áac Królewski, tzw. „ptasi pokój”. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848 Gemütlichkeit , niejako mieszcza ñsk È wersj È empire. Równie ĝ Fig. 4. Royal Palace, so called “Bird room”. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823- 1848 sala audiencjonalna, zwana tak ĝe „pokojem arkadowym”, uznawana jest za przykïad stylu Ibcesarstwa, atoli mo ĝna takĝe in Denmark, great authorities were then Karl Friedrich von uzna Ê to pomieszczenie jako przyk ïad wczesnego Rundbogenstil . Schinkel, Charles Percier and Pompes Funèbres Fontaine. (Ryc. 2, 3, 4, 5) Te wn Útrza antycypujÈce eklektyzm nie budzÈ Their impact is clearly visible in two monumental formal royal zdziwienia, bo sam pa ïac wbOslo by ï wszak w brzeczy samej residences in Copenhagen and Christiania which is today’s czymĂ w brodzaju eklektycznego neoklasycyzmu. Oslo. The Þ rst of those palaces housed the seat of the Danish Jak ju ĝ powiedziano, kraje nordyckie s È, jak pisze David kings in Christiansborg, erected by Christian Fredrik Hansen Watkin, „…wa ĝne w b historii pó ěnego neoklasycyzmu ze in the years 1803-1840, in pure French empire à la Percier and wzglÚdu na ich wspaniaïÈ architektur Ú miejsk È i burbanistykÚ, Fontaine. The Danish traditions were alluded to only in the chociaĝ – jak i binne kraje europejskie – przej Úï y one pó ěniej painting decoration of the state rooms which were decorated wiele cech Rundbogenstil i bgotyckich, czasami pod wp ïywem with huge paintings by Christopher Wilhelm Eckerberg. This idei tzw. narodowego romantyzmu. (…) Ch.F. Hansen prze- knowledge, however, has to be supplemented with information ksztaïci ï Kopenhag Ú z bmiasta Ăredniowiecznego ibbarokowego that the former, original palace, was built in situ in the Baroque wbneoklasyczne. Jego zespóï budowli obejmuj Ècy ratusz, sÈd style according to the design by Elias David Häusser between ibwi Úzienie (1803-1816), po ïÈ czy ï dwoma Ămia ïymi ïukami 1733 and 1745. After its total destruction, the work by Ch. F. przerzuconymi przez boczn È ulic Ú, jest niezapomnianym Hansen was created which was subsequently destroyed in the opracowaniem w bstylu francusko-pruskim, który Friedrich Þ re in 1884. The following rebuilding of the palace was car- Gilly wywiódï od (Claude-Nicolas – dopis. Z. i bT.T.) Ledoux. ried out in the neo-Baroque style by Elias David Jørgensen in Hansen wblatach 1811-1829 przebudowaï tak ĝe katedr Ú Vor 1907-1928 thus, one could say, completing a bcircle of history, Frue Kirke (NMP). Zaprojektowana w blatach 1808-1810, ma in which one can see the nineteenth-century dichotomy and,

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 9 ona szlachetne wn Útrze z bmotywami „doryckimi”, o bsklepieniu at the same time, iunctim between Baroque and classicism. kolebkowym, przypominaj Èce projekt Bibliothèque Nationale Ultimately, only the impressive palace chapel remained from (Étienne-Louis – dopis. Z. ibT.T.) Boulléego. the work by Ch. F. Hansen (Fig. 1). Uczeñ Hansena, Michael Gottlieb Bindesbøll, stworzy ï The second palace designed by Hans Ditlev Franciscus wbKopenhadze jedn È z bnajznakomitszych budowli tamtych Linstow, (1823-1848), in the style of the 1st Empire, was the czasów w b Europie – Muzeum Thorvaldsena (po ïoĝonego royal residence located on the Bellevuehøyden hill in Oslo. On nieopodal pa ïacu Christiansborg – dopis. Z. i b T.T.). Prze- the construction of the palace H.D.F. Linstow cooperated with ksztaïcenie istniejÈcej struktury nastÈpi ïo w blatach 1840-1844, Heinrich Ernst Schirmer from Leipzig to whom the Schinkel chocia ĝ Bindesbøll sporz Èdzi ï projekty ju ĝ w b roku 1834. inspirations as well as the in ß uences of the Pompeian tradi- Muzeum zosta ïo zbudowane by pomie Ăci Ê rze ěby i bzbiory tion, e.g. the Schauspielhaus in Berlin (1818-1821), should be neoklasycznego rze ěbiarza Bartela Thorvaldsena (1768-1844), ascribed – visible in the palace ballroom. Palace interiors were który podarowaï je ojczystemu krajowi chocia ĝ przez 41 lat, kept in the almost pure empire-classicist style which, however, od roku 1798, mieszkaï i bpracowaï w bRzymie. Jego ch ïodne like the palace in Christiansborg, did not lack meaningful neoantyczne rzeěby rywalizujÈ z brzeěbami (Antonio – dopis. regional-national and vernacular features, such as those e.g. Z. ibT.T.) Canovy w bwyraĝaniu ideaïów (Johanna Joachima in the so called “bird room” furnished in the years 1839-1841. – dopis. Z. i bT.T.) Winckelmanna, ale muzeum jest zdumie- The walls and ceiling were decorated with motifs of climbing waj Ècym pomnikiem odkrycia polichromii, które po ïoĝyïo plants teeming with various species of birds, and with native kres winckelmannowskiemu wizerunkowi Grecji. Muzeum, landscapes, pervaded with symbolism taken from Nordic leg- zbudowane wokóï dziedzi ñca zbklasycznymi fasadami wbsu- ends, stretching in the background; at the same time, in this rowym schinklowskim stylu, zbrozgliÞ onymi egipskimi fra- salon it was possible to discern the in ß uence of neo-rococo, mugami drzwi, szczyci si Ú pe ïnymi ĝycia przedstawieniami or even better – Biedermeier, which was a bhumbler, more Ăciennymi wykonanymi wbtechnice tynkowej intarsji na Ăcia- Gemütlichkeit , almost bourgeois version of empire. The audience nach zewnÚtrznych. (…) Muzeum Thorvaldsena jest bogato chamber, known as the “arcade room”, is also acknowledged as zdobione barwn È dekoracj È, a bna dziedzi ñcu z bnagrobkiem the example of the 1st Empire style, although the room could rzeěbiarza Ăciany jakby zniknÚï y pod Ăciennymi przedstawie- be regarded as an example of the early Rundbogenstil, too (Fig. 2, niami dÚbów, palm i bdrzew laurowych. Tak samo malowana 3, 4, 5). Those interiors anticipating eclecticism do not arouse natura wkracza w barchitektur Ú Bibliothèque Nationale (Henri surprise, since the palace in Oslo itself was indeed abkind of – dopis. Z. i bT.T.) Labrouste’a bibprzedsionka jego Bibliothèque eclectic neo-classicism. Saint-Geneviève. It has already been said that Nordic countries, as David Pod koniec ĝycia Bindesbøll przygotowa ï projekty bi- Watkin has written, “…are important for the history of the blioteki uniwersyteckiej wbKopenhadze, potraktowanej jako late neo-classicism because of their magniÞ cent urban archi- szereg pawilonów ze szklanymi dachami wokó ï kopu ïy. Jednak tecture and urban planning, although – like other European zlecenie dano jego uczniowi, Johanowi Davidowi Herhold- countries – they later adopted many features of the Rundbo- towi (1818-1902). Wzniesienie wblatach 1855-1861 wbtypie genstil and Gothic, sometimes in ß uenced by the idea of the so Rundbogenstil tej ceglanej biblioteki sta ïo si Ú prze ïomowym called national romanticism. (…) Ch.F. Hansen transformed wydarzeniem w b rozwoju romantyczno-narodowej tradycji Copenhagen from abmedieval and Baroque city into the neo- wbarchitekturze du ñskiej drugiej po ïowy XIX wieku” (Ryc. 6). classicist one. His complex of buildings encompassing the Powracaj Èc jeszcze na moment do architektury Muzeum town hall, court of law and jail (1803-1816), linked by two Thorvaldsena, warto zauwa ĝyÊ, ĝe obiekt ten by ï raczej wyj Èt- daring arches spanning a bside street, is an unforgettable study in kowym w bobliczu antyczno-greckiej twórczo Ăci Thorvaldsena, the French-Prussian style, which Friedrich Gilly derived from któr È upami Útni ï Bindesbøll, wznosz Èc budynek o bwydatnych (Claude-Nicolas – add. by Z. and T.T.) Ledoux. In the years znamionach francuskiego empire , zwanego w bAnglii stylem 1811-1829, Hansen also altered the Vor Frue Kirke (Our Lady) regencji (za panowania regenta, abpó ěniej króla Jerzego IV). Cathedral. Designed in the years 1808-1810, it boasts abnoble Zb kolei inny nieco charakter posiada ïy cechy norweskiego interior with “Doric” motifs and barrel vault, resembling the neoklasycyzmu. W bNorwegii, która odseparowa ïa si Ú od Danii project of Bibliothèque Nationale by (Étienne-Louis – add. ibutworzy ïa uni Ú personaln È ze Szwecj È w b1814 roku, za ïoĝenie by Z. and T.T.) Boullée. nowej stolicy w bChristianii (Oslo) umo ĝliwi ïo uczniowi Ch.F. Abdisciple of Hansen, Michael Gottlieb Bindesbøll, cre- Hansena, Christianowi Henrikowi Groschowi, zaprojektowa- ated in Copenhagen one of the most magniÞ cent edi Þ ces of nie trzech okaza ïych budowli w bstylu „greckiego odrodzenia”: the times in Europe – the Thorvaldsen Museum (located Gie ïdy (1826-1852), Banku Norweskiego (1828) i bUniwersy- nearby the Christiansborg Palace – add. by Z. and T.T.). The tetu (1841-1852). Ten wybitny twórca norweskiej architektury existing structure was transformed in the years 1840-1844, zbudowaï znakomity neoklasycystyczny kompleks uniwersy- although Bindesbøll had designed it already in 1834. The tecki, stanowi Ècy Ăwiadectwo rozwoju kulturalno-naukowego Museum was built to house the sculptures and collections of stolicy, budz Ècego si Ú do samodzielnego bytu narodu. Gmach the neo-classicist sculptor Bertel Thorvaldsen (1768-1844), Wszechnicy w bChristianii (od 1925 roku – Oslo) zaprojektowa ï who donated them to his homeland even though for 41 years, Ch.H. Grosch, opierajÈc sw È koncepcj Ú na wzorach zaczerp- since 1798, he lived and worked in Rome. His cool neo-antique ni Útych z bberli ñskich neoklasycystycznych budowli K. von sculptures rival the sculptures by (Antonio – add. by Z. and Schinkla. Gmach gïówny Uniwersytetu, za ïoĝonego wb1811 T.T.) Canova in expressing the ideals of (Johann Joachim – roku, nosz Ècego miano Universitas Regia Fredericiana powsta ï add. by Z. and T.T.) Winckelmann, but the museum is an jako odpowiednik berliñskiego Uniwersytetu, erygowanego amazing monument to the discovery of polychrome which wb1809 roku przez Fryderyka Wilhelma III, za spraw È reform put an end to Winckelmann image of Greece. The Museum, przeprowadzonych przez Karla barona vom Stein i b Karla built around abcourtyard with classical facades in the austere

10 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 ksiÚcia von Hardenberg, która to Uczelnia przyjÚï a obecnie Schinkel style, with splayed Egyptian door frames, boasts of nazw Ú Uniwersytetu Wilhelma i bAleksandra von Humboldtów. vivid wall representations made using the technique of plaster Nie bez przyczyny przeto, gïówna aula wbformie antycznego intarsia on the outer walls. (…) The Thorvaldsen Museum is am Þ teatru, norweskiej Alma Matris, zaprojektowana przez rich in colourful decorations, and in the courtyard with the Ch.H. Groscha, zdradza niew Ètpliwy wp ïyw von Schinkla, sculptor’s tombstone the walls seem to have vanished beneath abcentralna klatka schodowa, cho Ê skromniejsza w bwymiarach, the wall depictions of oaks, palms and laurel trees. In the same zosta ïa skopiowana z b berli ñskiego Starego Muzeum ( Altes way painted nature encroaches upon architecture of the Biblio- Museum) zblat 1824-1828 (Ryc. 7). thèque Nationale by (Henri – add. by Z. and T.T.) Labrouste Zbkolei w bsamej Finlandii sytuacja w bsztuce i bwbarchitektu- and the vestibule of his Bibliothèque Saint-Geneviève. rze nordyckiej przedstawiaïa si Ú nieco inaczej, po od ïÈ czeniu Towards the end of his life Bindesbøll prepared design od Szwecji w b1809 roku i bwïÈ czeniu do Imperium Rosyjskiego, of the university library in Copenhagen, treated as abrow of gdzie stworzono Wielkie Ksi Ústwo, posiadaj Èce szerok È autono- pavilions with glass roofs around abdome. However, it was mi Ú trwaj ÈcÈ do 1917 roku, z bnow È stolic È w bHelsinkach (Hel- his disciple, Johan David Herholdt (1818-1902), who got the singfors). Johan Albrecht Ehrenström sporz Èdzi ï urbanistyczny commission. Construction of this Rundbogenstil – type brick plan zabudowy centrum miasta, za Ă Carl Ludwig Engel, ber- library, in the years 1855-1861, became a bbreakthrough in the li ñski architekt ibuczeñ von Schinkla, zaprojektowa ï g ïówne development of the romantic-national tradition in the Danish budynki publiczne oraz wiele domów prywatnych. Lwia cz ÚĂÊ architecture of the second half of the 19th century” (Fig. 6). realizacji C.L. Engla powsta ïa w b manierze neoklasycyzmu To return for a bmoment to the architecture of the Thor- przenikni Útego wp ïywami rosyjskiego empire’ ub(Adrian Dimi- valdsen Museum, it is worth noticing that the object was trijewicz Zacharow, Andrej Nikiforowicz Worochin, Thomas rather unique when compared to the antique-Greek works de Thomon, Auguste Ricard de Montferrand, Carl I. Rossi), of Thorvaldsen commemorated by Bindesbøll who erected po ïoĝonych obrzut kamieniem od Petersburga. Helsi ñski Plac ab building with signi Þ cant features of the French empire , Senacki to jeden zbnajwspanialszych zespoïów europejskiego known in England as the regency style (during the reign of neoklasycyzmu. Zdominowany zostaï przez wysok È, nakryt È the regent, and later King George IV). On the other hand, kopuïÈ katedr Ú lutera ñsk È, powsta ïÈ w blatach 1818-1851. Ka- slightly different features were characteristic for Norwegian tedrÚ ß ankuj È: Senat (1818-1822) i bUniwersytet (1828-1832) neo-classicism. In Norway, which separated from Denmark – obie budowle zdobi È monumentalne grecko-doryckie klatki and formed abpersonal union with Sweden in 1814, founding schodowe. Pobliska Biblioteka Uniwersytecka (1833-1845), abnew capital in Christiania (Oslo) enabled abdisciple of Ch. równieĝ C.L. Engla, posiada kopu ïÚ z boĂmiobocznymi kase- F. Hansen, Christian Henrik Grosch to design three impres- tonami ibwspaniaïe kolumnowe czytelnie (Ryc. 8, 9). sive buildings in the style of “Greek Revival”: the Exchange Natomiast w bSzwecji, po wyga Ăni Úciu pradawnej dynastii (1826-1852), the Bank of Norway (1828) and the University Wazów, w b1811 roku obrano regentem marsza ïka Francji Jeana (1841-1852). That eminent creator of Norwegian architecture Baptiste Bernadotte’a, za którego przyczyn È, mi Údzy innymi, built abmagniÞ cent neo-classicist university complex which styl I bcesarstwa zyska ï na trwa ïej, jak si Ú okaza ïo, popularno Ăci, bore witness to the cultural and scientiÞ c development of the nie tylko w Ăród sfer dworskich, ale i bszerokiej publiczno Ăci. capital of the nation awakening to its independent existence. Wraz z bBernadotte’em, który koronowany zosta ï w b1818 roku Ch.H. Grosch designed the University Building in Christiania wst Úpuj Èc na tron pod imieniem Karola XIV Jana, szwedzka (since 1925 – Oslo) basing his concept on the models found mutacja stylu empire okre Ălana zosta ïa jako Karl-Johann-Stil. Naj- in the neo-classicist buildings by K. von Schinkel in Berlin. wybitniejszym przedstawicielem szwedzkiego empire , zwanego The main building of the University, founded in 1811 and tak ĝe stylem Karola Jana, by ï architekt Frederik Blom, który jako known as Universitas Regia Fredericiana, was created as the profesor wyk ïada ï w bsztokholmskiej Akademii Sztuk Pi Úknych. equivalent of the University in Berlin, founded in 1809 by Dzie ïem Bloma jest Rosendal, pa ïacyk na wyspie Djurgården Frederic Wilhelm III, as a bresult of reform carried out by Karl wb centrum Sztokholmu, zbudowany w b latach 1823-1830. baron vom Stein and Karl Duke von Hardenberg, although Jego wyposa ĝenie utrzymane jest w bstylu francuskiego empire . nowadays the latter is known as Wilhelm and Alexander von Bogato zdobione wn Útrza wykonali szwedzcy arty Ăci, jednak Humboldt University. Therefore, not without reason does the wyposa ĝenie, br Èzy i btekstylia zosta ïy sprowadzone z bFrancji. main auditorium of the Norwegian Alma Matris, designed by Wbgïównym pomieszczeniu pa ïacu, Czerwonym Salonie, Ăciany Ch.H. Grosch in the form of an antique amphitheatre, bear pokryte zosta ïy jedwabiem, udekorowane w Èskimi wypuk ïymi unquestionable traces of von Schinkel’s in ß uence, and the kolumnami z b mahoniu i b zwie ñczone fryzem malowanym central stairwell, though more modest in its size, was copied wbtechnice en grisaille na z ïotym tle. O bile sam fryz nawi Èzuje from the Old Museum ( Altes Museum ) in Berlin from the years wbformie do wzorców antycznych, o btyle w btre Ăci odwo ïuje si Ú 1824-1828 (Fig. 7). do miejscowej tradycji. Przedstawiono tam staronordyckich On the other hand, in Finland the situation in the Nordic bogów z bOdynem na czele, walcz Ècych z bolbrzymami. Si Úganie art and architecture was slightly different after the country was do motywów z bnordyckiej mitologii koresponduj Èce z bdÈĝ e- separated from Sweden in 1809, and incorporated into the Rus- niami do samookre Ălenia narodowego, sta ïo si Ú w bnast Úpnych sian Empire where abGrand Duchy with abnew capital in Hel- latach cz Úst È praktyk È w bsztuce nie tylko w bSzwecji, ale równie ĝ sinki (Helsingfors) was established and given much autonomy wbpozosta ïych krajach skandynawskich.(Ryc. 10). which lasted until 1917. Johan Albrecht Ehrenström prepared Nast Úpna generacja architektów równie ĝ pozostawa ïa an urban development plan of the city centre, while Carl wbĂ cisïym zwiÈzku zbkontynentem europejskim. WbSzwecji Ludwig Engel, an architect from Berlin and von Schinkel’s Axel Nyström zast Èpi ï w b 1836 roku Frederika Bloma na disciple, designed the main public utility buildings and numer- stanowisku profesora budownictwa, wbDanii, po Christianie ous private houses. The majority of C.L. Engel’s realizations Frederiku Hansenie, profesorem architektury w b1835 roku were created in the neo-classicist manner imbued with the

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 11 zosta ï, urodzony w b Stuttgarcie, Gustav Frederik Hetsch. in ß uences of Russian Empire (Adrian Dimitrievich Zacharov, Zarówno Nyström, jak i bHetsch byli uczniami Louisa-Hippo- Andrej Nikiforovich Worochin, Thomas de Thomon, Auguste lyta Lebasa wbPary ĝu, gdzie Hetsch pracowaï tak ĝe u bCh. Per- Ricard de Montferrand, Carl I. Rossi), located abstone’s throw ciera i bJeana-Baptiste Rondeleta. Mimo Ăci Ăle klasycystycznego from Petersburg. The Senate Square in Helsinki is one of wyksztaïcenia zarówno Nyströma, jak ibHetscha cechowaïa the most splendid neo-classicist complexes in Europe. It is predylekcja ku charakterystycznej dla historyzmu otwarto Ăci na dominated over by the tall Lutheran Cathedral covered with kontynuowanie innych stylów zbdawnych epok, wbtym szcze- abdome, built in the years 1818-1851. The Cathedral is ß anked gólnie neogotyku, który stosowali zbuwagi na sk ïonnoĂÊ do by: the Senate (1818-1822) and the University (1828-1832) – kultywowania artystycznej i bnarodowej tradycji. Jako architekci both buildings are decorated with monumental Greek-Doric wn Útrz byli eklektykami, chocia ĝ wzorem dla nich pozostawali: stairwells. The nearby University Library (1833-1845), also Precier, Fontaine oraz von Schinkel. G.F. Hetsch, który jako designed by C.L. Engel, has a bdome with octagonal coffers and wspó ïpracownik Ch.F. Hansena przez wiele lat zajmowa ï imposing colonnaded reading rooms (Fig. 8, 9). si Ú projektowaniem wn Útrz pa ïacu Christiansborg, prze ïo- In Sweden, after the ancient Vasa dynasty died out, the ĝyï na j Úzyk du ñski wst Úp do Recueil de décorations intérieures Marshal of France Jean Baptiste Bernadotte was elected regent Ch. Perciera i bP.F. Fontaine’a bibopublikowaï je pierwszy raz in 1811, as abresult of which the style of the 1st Empire gained wb1848 roku, abdrugi wb1863. in long-lasting popularity not only among the court circles, but Dziewi Útnastowieczna dyskusja, jaka przetoczy ïa si Ú niemal also the Swedish public. Together with Bernadotte, who was we wszystkich o Ărodkach sztuki i barchitektury, a bdotycz Èca crowned in 1818 and ascended the throne as King Karl XIV ch ïodnego, winckelmanowskiego idea ïu antyku, równie ĝ Johann, the Swedish mutation of the empire style was named pozostawiïa trwa ïe Ălady na obszarze kultury skandynawskiej, Karl-Johann-Stil. The most eminent representative of the abnade wszystko w bdu ñskiej architekturze i bzdobnictwie. Przeto Swedish empire , known also as Karl Johann style, was architect nic dziwnego, ĝe dzie ïo Gottfrieda Sempera: Vorläu Þ ge Bemer- Frederik Blom who was a bprofessor at the Stockholm Academy kungen über bemalte Architektur und Plastik bei den Alten, które of Fine Arts. A bwork of Blom is Rosendal, abpalace on the isle ukazaïo si Ú w b1834 roku wbAltonie (ob. Hamburg-Altona), of Djurgården in the centre of Stockholm, built in the years wbdu ñskim wówczas ksi Ústwie Szlezwik-Holsztyn, zyska ïo 1823-1830. Its furnishing is maintained in the style of French natychmiast szeroki odděwi Úk w bdu ñskiej stolicy, gdzie by ïo empire . Richly ornamented interiors were executed by Swedish recenzowane ibkomentowane, podobnie jak zaprojektowany artists, but the furniture, bronzes and textiles were imported ibwzniesiony przez G. Sempera wb1833 roku, na zamówienie from France. In the main room of the palace, the Red Salon, kupca i bbankiera Conrada Hinricha Donnera, gmach Muzeum the walls were covered with silk, decorated with narrow convex wbAltonie wraz zbbogatÈ polichromi È. Sam B. Thorvaldsen columns made of mahogany and topped with abfrieze painted mia ï pochlebnie wyra ĝaÊ si Ú o bpolichromowanych pawilonach, in the en grisaille technique against golden background. Even wbktórych wystawiano jego rzeěby. though the frieze itself alludes in its form to antique models, Ma ïo gdzie w bEuropie przeïoĝono teoretyczne rozwaĝa- its content alludes to local tradition since it depicts Old Nordic nia obpolichromii na praktykÚ z btakÈ odwag È i bkonsekwencjÈ deities, with Odin at the head, struggling with giants. Using jak w b przypadku Muzeum Thorvaldsena w b Kopenhadze, motifs from Nordic mythology corresponding with aspirations które zostaïo wzniesione przez architekta Michaela Gottlieba to national self-determination became in later years a bfrequent Bindesbølla. Polichromie zastosowano tu zarówno wewn Ètrz, habit in art not only in Sweden, but also in other Scandinavian jak i b na zewn Ètrz. Budynek w b kolorze ochry z b biegn Ècym countries (Fig. 10). wokó ï fryzem, usytuowany w bpobli ĝu neoklasycystycznego The next generation of architects also maintained close pa ïacu Christiansborg, projektu Ch.F. Hansena, wygl Èda ï ties with the European continent. In Sweden Axel Nyström wr Úcz prowokujÈco. Wewn Ètrz wa ĝnym elementem wystroju replaced Frederik Blom at the post of the professor of construc- by ï kolor. G ïÚ bokie pompejañskie odcienie Ăcian, kolorowe tion in 1836; in Denmark after Christian Frederik Hansen, geometryczne wzory mozaikowych pod ïóg oraz sklepienia Stuttgart-born Gustav Frederik Hetsch became professor of kolebkowe z bpompeja ñskimi motywami tworzy ïy idealne ramy architecture in 1835. Both Nyström and Hetsch were disci- dla bia ïych rze ěb z bmarmuru. Ca ïe wyposa ĝenie – gabloty, ples of Louis-Hippolyt Lebas in Paris, where Hetsch worked szafy, sto ïy i bkrzesïa – zaprojektowa ï architekt, opieraj Èc si Ú na also for Ch. Percier and Jean-Baptiste Rondelet. Despite wzorach antycznych, szczególnie pompejañskich. Meble by ïy strictly classicist education, both Nyström and Hetsch were zaskakujÈco proste, obpowierzchniach pozbawionych zïoceñ, characterised by abpredilection for an openness, so speciÞ c for politury czy innych zdobie ñ. Rozwi Èzania przyj Úte przez M.G. historicism, to continue other styles from previous epochs, Bindesbølla uderzaj Èco wyprzedzaj È genre stosowany w bduchu particularly neo-Gothic which they used because of a btendency uproszczonego lub inaczej, zredukowanego, neoklasycyzmu to cultivate artistic and national tradition. As interior design- wblatach dwudziestych XX wieku, czego przyk ïadem mo ĝe ers they were eclectic, even though their ideals were: Precier, by Ê analogia z b gïównym hallem gmachu Automobilgesell- Fontaine, and von Schinkel. G.F. Hetsch who, as a bco-worker schaftwerke w bDüsseldor Þ e, autorstwa Petera Behrensa z b1915 of Ch.F. Hansen, for many years designed the interiors in the roku, bÈdě inne tego rodzaju awanta ĝe przej Úte przez takich Christiansborg palace, translated into Danish the introduc- mistrzów architektury wn Útrz, jak np. Charles Rennie Mac- tion to Recueil de décorations intérieures by Ch. Percier and P.F. kintosh lub te ĝ artystów z bkr Úgu Wiener Werkstätte (Ryc. 11). Fontaine, and published it for the Þ rst time in 1848, and for Polichromia znalaz ïa zastosowanie równie ĝ w bmniej oÞ - the second in 1863. cjalnych wn Útrzach. Wyró ĝnia si Ú tu szczególnie mieszkanie The nineteenth-century discussion which took place in rzeěbiarza Hermanna Ernsta Freunda przy Frederiksholms- almost all art and architecture centres concerning the cool, -Kanal, niedaleko Muzeum Thorvaldsena. Jego wn Útrze, Winckelmann ideal of the antiquity also left permanent stworzone w blatach 1833-1835, wywo ïaïo w bKopenhadze du ĝe traces in the area of Scandinavian art, and above all in Danish

12 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 Ryc. 8. Senat. Helsinki. C.L. Engel, 1818-1822 Fig. 8. The Senate. Helsinki. C.L. Engel, 1818-1822

Ryc. 9. Uniwersytet. Helsinki. C.L. Engel, 1828-1832 Fig. 9. The University. Helsinki. C.L. Engel, 1828-1832

Ryc. 5. Pa áac Królewski. Sala audiencjonalna. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848 Fig. 5. Royal Palace. Audience Room. Oslo. H.D.F. Linstow, 1823-1848

Ryc. 10. Pa áac Rosendal. Sztokholm. F. Blom, 1823-1830 Fig.10. Rosendal Palace. Stockholm. F. Blom, 1823-1830

Ryc. 6. Muzeum Thorvaldsena. Kopenhaga. M.G. Bindesbøll, 1840-1844 Fig. 6. Thorvaldsen Museum. Copenhagen. M.G. Bindesbøll, 1840-1844

Ryc. 11. Muzeum Thorvaldsena, hall g áówny. Kopenhaga. M.G. Bindesbøll, 1840-1844 Ryc. 7. Uniwersytet. Oslo. Ch.H. Grosch, 1841-1852 Fig.11. Thorvaldsen Museum, main hall. Copenhagen. M.G. Bindesbøll, Fig. 7. The University. Oslo. Ch.H. Grosch, 1841-1852 1840-1844

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 13 poruszenie. Mieszkanie Freunda by ïo jednorodne, stanowi Èce architecture and ornamentation. Therefore, it is no wonder do pewnego stopnia rodzaj stylowego Gesamtkunstwerk (spe- that the work of Gottfried Semper: Vorläu Þ ge Bemerkungen cjalnoĂci sztuki ibarchitektury historyzmu), wbktórym Ăciany, über bemalte Architektur und Plastik bei den Alten, published in meble i bpozosta ïe wyposa ĝenie tworz È nierozerwaln È jedno ĂÊ . Altona (present Hamburg-Altona) in 1834, in the then Danish Na Ăcianach rozci Ègni Úto grubo tkane p ïótno, pomalowane duchy of Schleswig-Holstein, immediately met with abgener- powyĝej czarnego cokoïu na cynobrow È czerwie ñ, ochr Ú lub ous response in the Danish capital, where it was reviewed zieleñ. Na poszczególnych polach, wydzielonych przez tyrsy and commented upon, in absimilar way to the ediÞ ce of the ibarabeski, umieszczono motywy z bdzie ïa Wilhelma Zahna Die Museum in Altona with its rich polychrome, designed and schönsten Ornamente und merkwürdigsten Gemälde aus Pompeji, erected by G. Semper in 1833, commissioned by abmerchant Herculanum und Stabiae…, wydanego w b1828 roku wbBerlinie. and banker Conrad Hinrich Donner. B. Thorvaldsen himself Drewniane podïogi pomalowane wbimitacjÚ mozaiki. Meble was believed to have favourably commented on polychrome ibinne sprzÚty domowe, zaprojektowane przez samego rzeě- pavilions where his sculptures were displayed. biarza, wykonane by ïy z bmahoniu lub pomalowane w bmotywy Hardly anywhere in Europe were theoretical speculations zaczerpni Úte z b greckiego malarstwa wazowego. Dekoracje concerning polychrome converted into practice with such wb mieszkaniu Freunda wykona ï malarz Georg Christian courage and consistency as in the case of the Thorvaldsen Hilker, który notabene wykona ï równie ĝ zdobienia w bMu- Museum in Copenhagen, which was erected by the architect zeum Thorvaldsena. Pó ěniej by ï zatrudniony jako specjalista Michael Gottlieb Bindesbøll. Polychromes were used here od pompejañskiego zdobnictwa wbca ïej niemal Kopenhadze. both inside and outside. The ochre-coloured building with Respekt i bsentyment dla kultury staro ĝytnej i bnowo ĝytnej absurrounding frieze, located in the vicinity of the neo-classicist Italii, podziw dla sztuki Pompejów i bHerkulanum by ï udzia ïem Christiansborg palace, designed by Ch.F. Hansen, looked ca ïego niemal kontynentu europejskiego, nie wy ïÈ czaj Èc krajów almost provocative. Colour was an important element of its skandynawskich. Atoli nie ca ïa sztuka i barchitektura krajów interior decoration. Deep Pompeian hues on the walls, colour- nordyckich poddawa ïa si Ú w bzupe ïno Ăci wp ïywom antyku, a boso- ful geometric patterns on mosaic ß oors and barrel vaults with bliwie empire . Do niektórych z bprzejawów prze ïamania preponde- Pompeian motifs, constituted ideal frames for white marble rancji neoklasycyzmu i bjednocze Ănie ponownego historycznego status. All the furniture – cabinets, wardrobes, tables and chairs rewiwalizmu, tym razem nie w bdawnej sielankowo-o Ăwiecenio- – were designed by the architect, basing on ancient models, wej wersji, lecz nowej romantyczno-heroicznej i bsentymentalnej particularly Pompeian. The furniture was surprisingly simple, ods ïonie, przyczyni ï si Ú w bSkandynawii wspomniany ju ĝ H.E. their surfaces devoid of gilt, French polish or other decoration. Freund, ucze ñ B. Thorvaldsena, który nale ĝy do zaiste pierwszych Solutions applied by M.G. Bindesbøll were strikingly ahead of twórców rze ěby postaci z bnordyckiej mitologii. the genre used in the spirit of the simpliÞ ed or, in other words, Nie mo ĝna zatem zapomina Ê, maj Èc na uwadze dzieje sztu- reduced neo-classicism in the 1920s, an example of which ki pó ïnocnej Europy, o bpunkcie zwrotnym historii dziewiÚt- could be analogy to the main hall of the Automobilgesells- nastego stulecia, który rozpocz Èï si Ú w b1789 roku, a bzako ñczy ï, chaftwerke building in Düsseldorf, designed by Peter Behrens umownie rzecz biorÈc, wb1918 roku. Sednem owego zwrotu in 1915, or other such advantages adopted by such masters of by ïo zast Èpienie monarchistyczno-dynastycznej ibkosmopoli- interior design as e.g. Charles Rennie Mackintosh, or artists tycznej wspólnoty, ide È jednorodnego pa ñstwa narodowego, from the Wiener Werkstätte circles (Fig. 11). która da ïa pocz Ètek epoce historyzmu zbwszystkimi tego zja- Polychrome found its use also in less of Þ cial interiors. wiska konsekwencjami, które obserwowaliĂmy jeszcze wbXX Particularly noteworthy here were the lodgings of a bsculptor wieku. Najogólniej rzecz bior Èc, istot È historyzmu w bwymiarze Hermann Ernst Freund at Frederiksholms-Kanal, close to Þ lozo Þ cznym, teologicznym, politycznym, spo ïecznym by ïa the Thorvaldsen Museum. Its interior, created in the years recepcja heglowskiej Þ lozo Þ i historii i bsztuki. Innymi sïowy, 1833-1835, caused a b big stir in Copenhagen. Freund’s ß at jak konkludujÈ Jacek Purchla i bWolf Tegethoff: „Wiek XIX by ï was homogeneous, to abdegree constituting abkind of stylistic wbEuropie epokÈ idei narodowej. Jej dyktat zdominowa ï za- Gesamtkunstwerk (a bspecialty of art and architecture of histori- równo sztuk Ú, jak i barchitektur Ú. W btakim kontek Ăcie trzeba te ĝ cism), in which walls, furniture and other equipment make up widzieÊ rozwój historii sztuki, ze Stilgeschichte (histori È stylu) an inseparable unity. The walls were covered with thick-woven jako najwa ĝniejszym osi Ègni Úciem metodologicznym. Relacje canvas, painted vermilion red, ochre or green above abblack historii sztuki i bwspó ïczesnych nurtów artystycznych opiera ïy plinth. In individual panels sectioned off by thyrsi and ara- si Ú na wzajemnych ust Úpstwach badaczy ibtwórców. Debata besques, there were placed motifs from the work by Wilhelm na temat stylu narodowego osiÈga swoje apogeum wbostatniej Zahn Die schönsten Ornamente und merkwürdigsten Gemälde aus Êwierci XIX wieku, ale ibwbnastÚpnych dziesiÚcioleciach po- Pompeji, Herculanum und Stabiae…, published in 1828 in Berlin. zostaje waĝnym czynnikiem ideologizacji…”. Wooden ß oors were painted to imitate mosaic. Furniture and Dla powyĝszych przyczyn, jak stwierdza Mette Bligaard, other household items, designed by the sculptor himself, were ci sami artyĂci ibarchitekci, którzy tworzyli wn Útrza wbstylu made from mahogany or painted with motifs borrowed from pompeja ñskim, zwracali si Ú równie ĝ ku sztuce Ăredniowiecza. Greek vase painting. Decorations in Freund’s apartment were Zainteresowanie ró ĝnymi historycznymi stylami tworzy ïo made by painter Georg Christian Hilker, who also executed mo ĝliwo ĂÊ wyboru dowolnego stylu – i b tak w b latach trzy- the ornaments in the Thorvaldsen Museum. Later he was dziestych XIX wieku zapanowaï pod tym wzgl Údem swoisty employed as abspecialist in Pompeian decoration in almost the pluralizm stylowy. Rezultatem tego zjawiska nie by ïa jednak whole of Copenhagen. „bitwa o bstyl” ( battle of the styles ), lecz raczej wspó ïistnienie Respect and sentiment for the culture of the ancient dwóch tendencji, zarówno wówczas, jak i bobecnie, b ïÚ dnie and modern Italy, admirations for the art of Pompeii and okre Ălanych jako przeciwstawne: europejskiej i bnarodowej. Dla Herculaneum was shared all over the European continent, tej to przyczyny emanacj È owego przenikania si Ú i bwzajemnych the Scandinavian countries not excepted. Nevertheless, not

14 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 relacji mi Údzy europejskim, alias mi Údzynarodowym, neokla- all the art and architecture of the Nordic lands fully submit- sycyzmem i bjednocze Ănie narodowym, historyczno-patriotycz- ted to the in ß uence of the antiquity, and particularly empire. nym neoantykiem, jest pe ïna patosu ibsentymentalizmu oraz In Scandinavia some manifestations of overcoming the narodowo-mitologicznej chwa ïy Ăwi Ètynia Walhalla, nieopodal preponderance of neo-classicism, and simultaneously of an- Ratyzbony (Regensburga), wzniesiona w blatach 1831-1842 other historical revivalism, though this time not in its former przez Leo von Klenzego. Innego rodzaju nastrojow È antynomi È bucolic-enlightenment version but a b new romantic-heroic jest Befreiugshalle ko ïo Kelheim, wybudowana w blatach 1847- and sentimental rendition, were contributed to by the already 1863 przez tego ĝ von Klenzego, który tym samym do ïÈ czy ï do mentioned H.E. Freund, a bdisciple of B. Thorvaldsen, who zwolenników popularnego w bNiemczech Rundbogenstil , pozo- indeed should be named among the Þ rst sculptors of Þ gures stajÈc w bprzekonaniu, ĝe w btej „okrÈgïoïukowej” konstrukcji from the Nordic mythology. przetrwa ïy zasady architektury greckiej. I bcho Ê nie projektowa ï One should not forget, when considering the history of on wbczystym Spitzbogenstilu, to w bpó ěniejszym okresie staraï art in northern Europe, about the turning point in the history si Ú ïÈ czyÊ formy greckie z bgotyckimi. Jednakĝe narodowo-pa- of the nineteenth century, which began in 1789 and Þ nished, triotyczny romantyzm przepojony uwielbieniem dla antyku, symbolically, in 1918. The crux of the change was replacing mia ï równie ĝ drugie, mniej idealistyczne, a b za to bardziej the monarchist-dynastic and cosmopolitan commonwealth pe ïne emocjonalnych uniesieñ oblicze. Drug È, równie znan È with the idea of homogeneous national state, which gave postaciÈ, jak È przybiera ï nie tylko narodowy romantyzm, by ï rise to the historicism epoch with all the consequences of historyzm w bjego najpopularniejszej odmianie neomediewali- that phenomenon which we could still observe in the 20th zmu, a bosobliwie, zaskakuj Ècej tajemniczo Ăci i bniesamowito Ăci century. Generally speaking, the essence of historicism in its architektury neogotyckiej. Ów styl niezmiennie trwajÈcy od philosophical, theological, political and social dimension, was okoïo 1750 roku, a ĝ do – nawet pierwszych dekad XX wieku, reception of Hegel’s philosophy of history and art. In other ewoluowaï w bdziewiÚtnastym stuleciu od okoïo 1800 – maj Èc words, as Jacek Purchla and Wolf Tegethoff have concluded: na my Ăli epok Ú romantyzmu, a bnast Úpnie od oko ïo 1860 – ma- “The 19 th century was in Europe the epoch of a bnational idea jÈc na uwadze epok Ú pozytywizmu, do mniej wi Úcej oko ïo 1914 which was predominant both in art and architecture. In that roku. Inaczej rzecz ujmuj Èc, zarówno na niemieckoj Úzycznym context one has to see the development of art history, with obszarze, jak i bwbkrajach nordyckich, spotykamy si Ú w bEuropie Stilgeschichte (history of style) as its most vital methodological zbfenomenem paradygmatu, swoistej ‘arki przymierza’ neokla- achievement. Relations between history of art and modern sycyzmu ibhistoryzmu. artistic trends were based on mutual concessions of scientists Nie by ï przeto umiarkowanie znacz Ècym udziaï w barchi- and creators. The debate concerning the national style reached tekturze skandynawskiej kreacji ibmanifestacji sublimacji oraz its apogee in the last quarter of the 19th century, but remained wznios ïoĂci neogotyku, w b którym istotn È rol Ú odgrywa ïy, an important factor of ideologisation throughout the follow- jak ĝeĝ wa ĝne dla kultury XIX wieku, pierwiastki emocjonalno- ing decades,…”. -narodowe. Atoli, po bolesnych do Ăwiadczeniach dwudzieste- For those reasons, according to Mette Bligaard, the same go stulecia, nie od rzeczy warto przytoczyÊ inn È jako Ăciowo artists and architects who created interiors in the Pompeian konstatacj Ú o bhistorycznej roli narodu w bsztuce wieku XIX. Ten style, turned also towards medieval art. Interest in various problem uj Èï Wolf Tegethoff w bnast Úpuj Ècych s ïowach: „… styl historic styles offered an opportunity to choose any style narodowy zrodzi ï si Ú jako mit, jako rzekomo historyczny fakt, – and so in the 1830s a bspeciÞ c stylistic pluralism could be tak samo nieprawdziwy jak pojÚcie narodów przednowocze- observed. However, this phenomenon did not result in a bbat- snych. Jednak w bideologicznym kontek Ăcie nacjonalizmu wie- tle of the styles but rather a bcoexistence of two tendencies, both ku XIX i bpocz Ètku XX sprawdza ï si Ú doskonale jako konstrukcja then and nowadays wrongly interpreter as contradictory: hipotetyczna. Natomiast w bprzypadku konieczno Ăci zde Þ nio- the European and national. For that reason, the re ß ection wania odpowiedniego stylu wyra ĝaj Ècego to ĝsamo ĂÊ narodow È of such interpenetration and mutual interrelations between koncepcja ta okazywaïa si Ú do ĂÊ Ămiesznym uproszczeniem”. European alias international neo-classicism and, at the same Ten odwa ĝny ibnieco ryzykowny poglÈd nie zmienia ogólnie time national, historical-patriotic neo-antiquity, is the full of przyjÚtego uznania, ĝe Goci pochodzili ze Skandynawii, a bstyl pathos, sentimentalism and national-mythological glory tem- neogotycki jest wbkrajach nordyckich uwaĝany za narodowy. ple of Walhalla situated near Regensburg, erected in the years Wbten sam sposób postÚpowali Brytyjczycy, Niemcy, nie wy- 1831-1842 by Leo von Klenze. Another type of atmospheric ïÈ czajÈc Francuzów – utrzymuj Èc, ĝe to w ïaĂnie neogotyk by ï antinomy is Befreiugshalle near Kelheim, built in 1847-1863 ich narodow È specjalno Ăci È. Nie bez kozery przeto, utworzony by the same von Klenze who thus joined the supporters of wb1811 roku Zwi Èzek Gotycki ( Gotische Liga ) powsta ï w bSzwe- the Rundbogenstil, popular in Germany, being convinced that cji w b celu ponownego wprowadzenia legendy Wikingów such ab“rounded-arch” construction preserved the principles ibsag islandzkich do sztuki pó ïnocnoeuropejskiej ibliteratury. of Greek architecture. And although he did not design in the Gor Ècym zwolennikiem i bcz ïonkiem Zwi Èzku by ï nast Úpca pure Spitzbogenstil, at a blater period he tried to combine Greek tronu ksi ÈĝÚ Oskar, syn króla Karola XIV Jana. Nie by ïo rzecz È and Gothic forms. However, the national-patriotic roman- przypadku, ĝe Karol Jan nada ï swojemu synowi imi Ú Oskar, ticism imbued with admiration for the antiquity had also to samo, które otrzymaï syn Osjana, legendarnego wojowni- another face, less idealistic, but full of emotional elation. The ka ibbarda celtyckiego, od swojego ojca. NastÚpca tronu da ï other, equally well-known form, taken not only by national konkretny wyraz zainteresowaniu ‘gotycyzmem’ polecaj Èc romanticism, was historicism in its most popular version of urz Èdzi Ê jeden z bapartamentów w bpa ïacu królewskim w bSztok- neo-medievalism, and especially the surprising mysteriousness holmie wy ïÈ cznie w bstylu neogotyckim. Nadmieni Ê wypada, i ĝ and uncanniness of neo-Gothic architecture. That style lasting sztokholmska rezydencja królów Szwecji posiada imponujÈcÈ unvaryingly from around 1750 until even the Þ rst decades metryk Ú Ăwiadcz ÈcÈ o bci ÈgïoĂci historycznej tego zabytku, który of the 20th century, evolved in the nineteenth century since

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 15 pod tym wzglÚdem przyrównaÊ mo ĝna do Hradczan, Luwru around 1800 – meaning the romantic epoch, and then since czy te ĝ zamku berli ñskiego. Pierwotnie siedziba szwedzkich around 1860 – meaning the positivistic epoch, until more or monarchów powsta ïa in situ w b1240 roku jako zamek obronny, less 1914. In other words, both in the German-speaking ter- który po bardzo licznych przebudowach, uzyskuj Èc ostatecznie ritories and in the Nordic countries, we encounter in Europe ksztaït ogromnego za ïoĝenia, które przybraïo formy w btypie the phenomenon of abparadigm, abspeciÞ c ‘ark of covenant’ baroku rzymskiego. Autorem owej, b ÚdÈcej dumÈ Szwedów, between neo-classicism and historicism. budowli by ï Nicodemus Tessin m ïodszy, ucze ñ Gianlorenza Therefore, the participation of creation and manifestation Berniniego. Po ró ĝnych perypetiach dziejowych sam pa ïac zre- of neo-Gothic sublimation and loftiness with the emotional- alizowany zostaï w blatach 1692-1754. Jest rzeczÈ oczywist È, ĝe national elements so important for the culture of the 19 th wbtego rodzaju znakomitym obiekcie nawarstwia ïy si Ú kolejno century, was not moderately signi Þ cant in Scandinavian archi- Ăwiadectwa zmieniajÈcych si Ú stylów i bmód, wbtym równieĝ tecture. However, after painful experiences of the twentieth nowych, tym razem dziewiÚtnastowiecznych trendów, takich century, it might be worthwhile to quote an observation of jak neogotyk b Èdě styl II cesarstwa, które odnalaz ïy si Ú we different quality concerning the historic role of nation in the wn Útrzach sztokholmskiego królewskiego païacu. art of the 19 th century. The issue was thus addressed by Wolf Wspomniana ju ĝ wy ĝej komnata pa ïacowa wbstylu neo- Tegethoff: “… the national style was born as a bmyth, as an gotyckim wy ïoĝona zostaïa jasnym mazerowanym drewnem allegedly historic fact, as untrue as the notion of pre-modern brzozowym, gatunkiem uwa ĝanym za szczególnie „narodowy” nations. Nevertheless, in the ideological context of national- (ludowy), Ăciany podzielono na pola za pomoc È dekoracyjnych ism of the 19 th and the beginning of the 20 th century it worked maswerków, su Þ t przypomina ï gotyckie sklepienie ĝebrowe. perfectly as a b hypothetical construction. But when it was Kompletne umeblowanie zosta ïo wykonane przez zamkowego necessary to de Þ ne an appropriate style expressing a bnational stolarza wed ïug wskazówek ksi Úcia. Nast Úpca tronu Oskar, identity the concept turned out to be abridiculous simpliÞ ca- który wb1844 roku zostaï królem Oskarem I, wybra ï neogotyk tion.” That brave and slightly risky opinion does not change the równie ĝ jako styl zameczku Oscarshall, po ïoĝonego w bBygdøy generally accepted belief that Goths came from Scandinavia, niedaleko Oslo. Projekt i brealizacjÚ tego najbardziej znanego and the neo-Gothic style is regarded as national in the Nordic wbNorwegii przyk ïadu Ăwieckiej architektury neogotyckiej countries. The British, Germans, even the French behaved wykonaï du ñski architekt Johan Henrik Nebelong wblatach in the same way – maintaining that neo-Gothic was their 1847-1852. J.H. Nebelong jednoznacznie inspirowa ï si Ú national speciality. So not without reason, in 1811 a bGothic wykonanym na podstawie koncepcji Karla Friedricha von League ( Gotische Liga ) was formed in Sweden in order to Schinkla, a b zaprojektowanym z b zespo ïem: Ludwig Persius reintroduce the Viking legend and Icelandic sagas into the ibJohann Heinrich Strack – pa ïacykiem Schloss Babelsberg north-European art and literature. An ardent supporter and ko ïo Poczdamu, wzniesionym mi Údzy 1834 ab1849. Na ideÚ member of the League was Prince Oscar, the heir to the throne, zameczku Oskara Ibnie bez wp ïywu okazaïy si Ú takie obiekty, son of King Karl XIV Johann. It was not abcoincidence that jak np. Burg Stolzenfels ko ïo Koblencji, arch. arch.: Johann Karl Johann named his son Oscar, the name given by Ossian, Claudius Lassaulx, K.F. von Schinkel, Friedrich August Stüler, abCeltic legendary warrior and bard, to his son. The heir to the 1823-1847. Dla przypomnienia, powsta ïy w bpodobnym duchu throne clearly expressed his interest in ‘gothicism’ by having pa ïacyki-zameczki, jak np. wbOpinogórze, Henryk Marconi one of apartments in the royal palace in Stockholm furnished (atrybowany), 1828-1838, rozbudowany 1843, przebudowany exclusively in the neo-Gothic style. It should be mentioned, 1894 przez Józefa Hussa; w b Kossów-Mereczowszczyznie, that the Stockholm residence of kings of Sweden boasts an Franciszek Jaszczo ïd, 1838; wbRokosowie, Friedrich August impressive ‘pedigree’, the evidence of historic continuity of Stüler, 1847-1850 (Ryc. 12, 13, 14, 15). that monument which, in this respect, can be compared to Wn Útrza zameczku Oscarshall okre Ăla ïy w bnajwi Úkszym Hradcany, the Louvre or the castle in Berlin. Originally , the stopniu za ïoĝenia ikonogra Þ czne, pochodz Èce z bepoki. Wsz Údzie seat of Swedish monarchs was built in situ in 1240 as a bforti Þ ed podkre Ălano narodowy charakter obiektu. Norweska przyroda, castle which, after numerous alterations, Þ nally obtained the historia i b norweski lud by ïy g ïównymi tematami obrazów. enormous layout with forms in the type of Roman Baroque. Wbboazeri Ú jadalni wprawiono sze ĂÊ du ĝych malowide ï, które The author of that building, which is the pride of the Swedes, przedstawia ïy rodzime krajobrazy, za Ă nad fryzem przedstawiono was Nicodemus Tessin the younger, a bdisciple of Gianlorenzo sceny z bĝ ycia rolników. Jeden z bsalonów ozdobiono podobi- Bernini. After historical vicissitudes, the palace was realised znami Ăredniowiecznych królów i bor Úĝ em, aby przypomina ïy in the years 1692-1754. It seems obvious, that in such abmag- obczasach wielko Ăci Norwegii. W bpokojach królewskich Ăciany ni Þ cent object there accumulated evidence of subsequently nad boazeri È pokrywa ïy przedstawienia rodzimej natury i bmo- changing styles and fashions, including the new, this time tywy zaczerpni Úte z bislandzkiej sagi o blegendarnym Fridthio Þ e nineteenth-century trends, such as neo-Gothic or the style ¥mia ïym, a breliefy Þ guralne z btej sagi tworz È fryz obiegaj Ècy of the 2nd Empire, which can be found in the interiors of the gór È pomieszczenie. W bdu ĝej mierze wykonano go z bmateria ïów royal palace in Stockholm. zast Úpczych, jak to by ïo w bpowszechnym zwyczaju w bdziewi Út- The already mentioned palace chamber in the neo-Gothic nastowiecznej architekturze, u ĝywaj Èc substytutów w bmiejsce style was laid with light grained birch wood, a bspecies regarded szlachetnych materia ïów, a bjednak mimo wszystko sprawia efek- as particularly “national” (folk), the walls were sectioned off towne wra ĝenie. Malowid ïa i bdekoracje wykonali arty Ăci pocho- into panels by means of decorative tracery, the ceiling resem- dz Ècy z bNorwegii, ktorzy najcz ÚĂ ciej pracowali w bDüsseldor Þ e: bled a bGothic rib vault. All the furniture was made by the castle Hans Gude, Adolf Tidemand i bJoachim Christian Frich. Atoli, carpenter according to the Prince’s instructions. The heir to sta ïym i bjednocze Ănie podstawowym elementem architektury the throne Oscar who, in 1844, became King Oscar I, also wn Útrz pozostawa ï styl Tudorów, powszechnie obowi Èzuj Ècy chose neo-Gothic as the style for the Oscarshall castle, situated wbeuropejskim budownictwie neogotyckim. in Bygdøy near Oslo. The design and realization of this best

16 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 Ryc. 15. Zameczek Oscarshall, wn Ċtrze. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847- 1852 Fig.15. Oscarshall castle. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847-1852

Ryc. 12. Zameczek Oscarshall. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847-1852 Fig.12. Oscarshall castle. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847-1852

Ryc. 16. Biblioteka Uniwersytecka. Kopenhaga. J.D. Herholdt, 1861-1866 Fig.16. University Library. Copenhagen. J.D. Herholdt, 1861-1866

Ryc. 13. Zameczek Oscarshall, wn Ċtrze. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847-1852 Fig.13. Oscarshall castle, interior. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847-1852

Ryc. 17. Parlament. Oslo. E.V. Langlet, 1858-1866 Fig.17. Parliament. Oslo. E.V. Langlet, 1858-1866

Ryc. 18. Muzeum Zoologiczne, dziedziniec. Kopenhaga. Ch. Hansen, Ryc. 14. Zameczek Oscarshall, wn Ċtrze. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847- 1863-1869 1852 Fig.18. Zoological Museum, courtyard. Copenhagen. Ch. Hansen, 1863-1869 Fig.14. Oscarshall castle, interior. K. Oslo. J.H. Nebelong, 1847-1852

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 17 Lata czterdzieste XIX wieku w bDanii, Norwegii i bSzwecji known example of lay neo-Gothic architecture in Norway naznaczone by ïy silnymi wp ïywami etniczno-kulturowej was executed by abDanish architect Johan Henrik Nebelong, wspólnoty narodowej. Poczucie jedno Ăci mi Údzy tymi trzema in the years 1847-1852. J.H. Nebelong was unquestionably krajami znalaz ïo wyraz w bruchu zwanym „skandynawizmem”, inspired by the Schloss Babelsberg, a bpalace near Potsdam built podkre Ălaj Èc wspólne elementy j Úzykowe, spo ïeczne i bhistorycz- between 1834 and 1849, on the basis of the concept by Karl ne tych pa ñstw. W bDanii powsta ïo Towarzystwo Skandynawskie, Friedrich von Schinkel, and designed with a bteam of Ludwig wbktórym profesor historii sztuki N.J. Høyen nawo ïywa ï do Persius and Johann Heinrich Strack. The castle of Oscar rozwijania skandynawskiej sztuki narodowej, uwzgl Údniaj Ècej Ibwas also in ß uenced by such objects as e.g. Burg Stolzenfels wszak ĝe odr Úbno Ăci regionalne i b jÚzykowe, harmonizuj Èce near Koblenz, built by architects: Johann Claudius Lassaulx, zb dziedzictwem artystycznym. Równocze Ănie dawa ïa zna Ê K.F. von Schinkel, Friedrich August Stüler, 1823-1847. As obsobie swego rodzaju opozycja wobec kontynentalnego akade- abreminder, palaces – castles in the same spirit were erected mizmu maj Èca na celu piel Úgnacj Ú korzeni nordyckiej tradycji. e.g.: in Opinogóra, Henryk Marconi (attributed), 1828-1838, Si Úgano przeto szeroko do motywów staronordyckich i bsztuki extended in 1843, altered in 1894 by Józef Huss; in Kossów- ludowej. Z bkolei w bSzwecji podobne towarzystwo powsta ïo Mereczowszczyzna, Franciszek Jaszczo ïd, 1838; in Rokosow, wb1846 roku. Wyrazem tego, podobnie jak w binnych krajach Friedrich August Stüler, 1847-1850 (Fig. 12, 13, 14, 15). skandynawskich, ros ïo, trwaj Èce do dzi Ă, zainteresowanie archi- To the greatest extent, the interiors in the Oscarshall tektur È drewnian È symbolizuj ÈcÈ, mi Údzy innymi, przywi Èzanie castle were de Þ ned by iconographic layout of the epoch. The do protestanckiego etosu skromno Ăci i bestetycznego utylitary- national character of the object was emphasised everywhere. zmu. Drewno oznacza ïo powrót do naturalnych materia ïów Norwegian nature, history and Norwegian people were main budowlanych, jak równie ĝ zastosowanie nietynkowanej ceg ïy, subjects of pictures. Six large paintings representing native która powróci ïa do ïask w bbudynkach publicznych. Przyk ïadem landscapes were Þ tted into the wood panel ling in the dining podobnych tendencji mog È by Ê dwa gmachy, b ÚdÈce niejako room, while above the frieze scenes from the life of farmers archetypami tego rodzaju modusu budowlano-architekto- were depicted. One salon was decorated with likenesses of nicznego. Pierwszym utrzymanym w btym stylu jest budynek medieval kings and with weapons in order to recall the times Biblioteki Uniwersyteckiej w bKopenhadze, wzniesiony przez of Norway’s greatness. In royal rooms the walls above wood Johana Daniela Herholdta w blatach 1861-1866. Reprezenta- panelling were covered with images of native nature and motifs cyjna klatka schodowa o bĂ cianach z bĝ óïtej nietynkowanej ceg ïy borrowed from the Icelandic saga about the legendary Fridthjof przykryta zosta ïa drewnianym, belkowym, polichromowanym the Bold, and Þ gure reliefs from the saga constitute the frieze stropem. W bczytelni zastosowano po raz pierwszy w bDanii kon- running around the room at the top of the wall. It was largely strukcj Ú z bnieobudowanych ĝeliwnych kolumn. Podobne dziel È made from substitute materials, which was quite common in wn Útrze, przypominaj Èce bazylik Ú, na sklepion È naw Ú g ïówn È the nineteenth-century architecture, used in place of more ibdwie ni ĝsze nawy boczne. Konstrukcja i bwystrój wewn Útrzny precious materials, nevertheless, it still makes a b stunning przywodz È na my Ăl, wzorcow È pod tym wzgl Údem, Bibliotek Ú impression. Paintings and decorations were made by artists Saint-Geneviève w bPary ĝu, Henri Labrouste’a, wybudowan È from Norway, who most frequently worked in Düsseldorf: mi Údzy 1843 a b1850. Drugim z banalogicznych obiektów jest Hans Gude, Adolf Tidemand and Joachim Christian Frich. gmach Parlamentu w bOslo. Jest to dzie ïo szwedzkiego architekta However, the permanent and simultaneously the basic ele- Emila Viktora Langleta, który budynek ten zaprojektowa ï w b1858 ment of interior design remained the Tudor style, commonly roku, lecz ostatecznie prac Ú zako ñczy ï w 1866 roku. G ïówna sala applied in European neo-Gothic building. zgromadze ñ zaprojektowana zosta ïa w bpostaci wysuni Útej do The 1840s in Denmark, Norway and Sweden were marked przodu, przed lico obiektu, pó ïokr Ègïej rotundy. Wn Útrze wy ïo- by strong in ß uence of the ethnic-cultural national community. ĝono drewnem imituj Ècym d Èb i budekorowano z ïotem, galerie The feeling of unity between the three countries was expressed ibstrop zosta ïy wykonane równie ĝ w bdrewnie. Architektura wn Útrz in the movement called “Scandinavism”, by emphasising com- nawi Èzuje do stylu Tudorów, jednak stosowane w bzdobieniach mon language, social and historical elements in those coun- nordyckie ornamenty ro Ălinne w bkolorach czerwonym, bia ïym, tries. In Denmark abScandinavian Society was established, in niebieskim i bpopielatym – sprawi ïo wra ĝenie, ĝe wystrój uznano which professor of art history N.J. Høyen called for developing za zgodny z bnarodowym charakterem. Norweski Parlament jest Scandinavian national art, though taking into account region wa ĝnÈ komponent È unikalnej kompozycji urbanistycznej konsty- al and linguistic differences, in keeping with artistic heritage. tuuj ÈcÈ faktycznie ‘narodowe forum’, w bsk ïad którego wchodz È At the same time, a bkind of opposition against continental równie ĝ opisane budynki: Pa ïacu Królewskiego, Parlamentu, academism emerged, aiming at cultivating the roots of Nordic Muzeum Narodowego, Uniwersytetu i bTeatru Narodowego. tradition. Thus the Old Norse motifs and folk art were widely Zwa ĝyÊ warto, ĝe forum w bOslo jest za ïoĝeniem ostatecznie za- used. In Sweden absimilar society was formed in 1846. There, mkni Útym, w bprzeciwie ñstwie do nigdy nieuko ñczonych takich like in other Scandinavian countries, its consequence, lasting koncepcji urbanistycznych, jak: fryderycja ñskie forum w bBerlinie, until today, has been a bgrowing interest in timber architecture forum cesarskie w bWiedniu, którego podwaliny za ïoĝone zosta ïy symbolising, among other, attachment to the protestant ethos wbostatniej dekadzie panowania Franciszka Józefa I boraz forum of modesty and esthetic utilitarianism. Timber meant return cesarskie w bPoznaniu, którego budowie patronowa ï Wilhelm II. to natural building materials, as well as the use of unplastered Gmachy Parlamentu norweskiego oraz kopenhaskiej Bi- brick which returned into favour in public utility buildings. As blioteki Uniwersyteckiej by ïy uznawane wówczas i bsÈ nadal examples of similar tendencies can serve two ediÞ ces, which obecnie, jak utrzymuje M. Bligaard, za szczególnie udane were almost archetypes of that building-architectural modus. przyk ïady narodowej architektury, w b których upatruje on The Þ rst maintained in such a bstyle is the building of the silne wp ïywy lombardzkiego renesansu. Wszelako nale ĝy University Library in Copenhagen, erected by Johan Daniel odnotowaÊ, ĝe obydwa te obiekty uzna Ê wypada za historyzu- Herholdt in the years 1861-1866. The formal staircase with

18 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 jÈcy eklektyzm, wbktórym znaÊ silne wp ïywy mediewalnego walls of yellow unplastered brick was covered with polychrome rewiwalizmu z b neorenesansem pozostaj Ècym w b manierze timber beam ceiling. In the reading room a bconstruction from Rundbogenstil (Ryc. 16, 17). non-encased cast-iron columns was used for the Þ rst time in Wspomniane ju ĝ wy ĝej Ăredniowieczno-gotyckie remi- Denmark. Similar columns divide the interior resembling niscencje nie cieszyïy si Ú szczególnym wzi Úciem ubtwórców abbasilica into the vaulted central nave and two lower side architektury skandynawskiej, wbzdecydowanym przeciwieñ- aisles. The construction and interior decoration bring to mind, stwie do neorenesansu, który pozostawaï pod dominuj Ècym ideal in this respect, Saint-Geneviève Library in Paris by Henri wp ïywem budownictwa niemieckiego. Recepcja neorenesansu Labrouste, built between 1843 and 1850. The other analogical nordyckiego przyjmowa ïa tam ĝe g ïównie posta Ê ró ĝnych object is the building of Parliament in Oslo. It is the work of form Rundbogenstil oraz neostylowych odmian neorenesansu, abSwedish architect Emil Viktor Langlet, who designed the abraczej manieryzmu niderlandzkiego b Èdě ß amandzkiego, building in 1858, but completed the work in 1866. The main wb których dawa ïo si Ú odczu Ê oddzia ïywanie architektury assembly room was designed in the form of absemi-circular weneckiej. Do znakomitych przyk ïadów pó ïnocno-w ïoskiego rotunda protruding from the object facade. The interior was ibpó ïnocnoeuropejskiego, neorenesansowego manieryzmu na- laid with wood imitating oak and decorated in gold; galleries le ĝy Gesamtkunstwerk , w bwydaniu jednego z bnajwybitniejszych and the ceiling were also made of wood. Interior design al- mistrzów dziewiÚtnastowiecznego historyzmu ibklasycyzmu, ludes to the Tudor style, however, Nordic plant ornaments czyli Christiana Hansena mïodszego, brata Theophila Han- in red, white, blue and grey colour used in decoration caused sena. Nie mo ĝna przeto omin ÈÊ w bpanoramie architektury the interior décor to be acknowledged as in keeping with the kopenhaskiej gmachu Muzeum Zoologicznego, wzniesionego national character. The Norwegian Parliament is a bsigniÞ cant wb latach 1863-1869 w b stylu Rundbogenstil przez Christiana component of a bunique urban composition constituting in fact Hansena. Ju ĝ na pierwszy rzut oka wida Ê dos ïownie, ĝe bu- ‘national forum’, encompassing also the described buildings: dowla ta, zbuwagi na podobieñstwo funkcjonalne, przywodzi the Royal Palace, Parliament, the National Museum, the Uni- na pamiÚÊ wcze Ăniejszy obiekt wzniesiony przez Theophila versity and the National Theatre. It is worth noticing, that the Hansena, czyli wiedeñskie Muzeum Broni, bÚdÈce integralnÈ forum in Oslo is abfully completed layout, as opposed to such cz ÚĂ ci È Arsenaïu, który powstaï miÚdzy rokiem 1849 ab1856. never completed urban concepts as: Forum Fridericianum in Muzeum Zoologiczne Christiana Hansena koresponduje Berlin, the Imperial Forum in Vienna the foundations of which zbideÈ renesansowo-manierystycznego w btypie palazzo cortile, were laid during the last decade of the reign of Franz Joseph I, zbnieodzownym dziedzi ñcem centralnym, który w bprzypadku and the imperial forum in Poznan the building of which was kopenhaskiego pa ïacu nauk przyrodniczych nakryty zosta ï under the patronage of Wilhelm II. szklan È konstrukcj È. Dziedziniec obiektu okalaj È trzypi Útrowe The buildings of the Norwegian Parliament and of the arkady, dolne pozostaj È utrzymane w bstylu neorenesansowym, University Library in Copenhagen have been perceived, ac- natomiast druga ibtrzecia kondygnacja zostaïy zaprojektowane cording to M. Bligaard, as particularly successful examples of wbstylu neobizantyñskim, który wczeĂniej wprowadziï The- national architecture, in which strong impact of Lombardian ophil Hansen wbMuzeum Broni (Ryc. 18). Renaissance has been sought. Nevertheless, it should be Przerywaj Èc na moment tok chronologii architektury XIX noted that both objects ought to be regarded as examples of wieku w bSkandynawii, nie mo ĝna pomin ÈÊ znakomitych zas ïug historicising eclecticism, in which strong in ß uence of medieval obu wspomnianych Du ñczyków w bdziedzinie rewitalizacji revivalism can be noted with neo-Renaissance maintained in antyku wbĂ wieĝo odrodzonej, nowoczesnej Grecji. Christian the Rundbogenstil manner (Fig. 16, 17). ibTheophil Hansenowie ozdobili wspóïczesne centrum Aten The above mentioned medieval-Gothic reminiscences wystawiaj Èc, tak wa ĝne dla kultury stolicy Królestwa Hellenów, were not particularly popular among creators of Scandinavian obiekty jak: Uniwersytet (Ch. Hansen, 1839-1850), Akademia architecture, in striking contrast to neo-Renaissance which Nauk (Th. Hansen, 1859-1887) ibBiblioteka Narodowa (Th. remained under the predominant in ß uence of German build- Hansen, 1885-1921). Ich surowy styl ‘greckiego odrodzenia’ ing. The Nordic neo-Renaissance mainly took shape of various nacechowany by ï krystaliczn È wr Úcz czysto Ăci È detalu. Zdobyte forms of Rundbogenstil and neo-stylistic versions of neo-Renais- wb Grecji do Ăwiadczenia pozwoli ïy na rozwini Úcie pe ïnych sance, or rather Dutch or Flemish mannerism, in which the inwencji i b imaginacji talentów wzbogacaj Ècych artystyczn È in ß uence of Venetian architecture could be discerned. Among paletÚ architektury zarówno neoklasycyzmu, jak i beklektycz- excellent examples of the north-Italian and north-European, nego historyzmu. neo-Renaissance mannerism one must count the Gesamtkunst- Wbkr Úgu neorenesansowego Rundbogenstil, uwzgl ÚdniajÈc werk, executed by one of the most remarkable masters of the równie ĝ muzealny charakter budynku, pozostaje Muzeum nineteenth-century historicism and classicism i.e. Christian Narodowe w bSztokholmie, które zaprojektowa ï w blatach 1844- Hansen the younger, brother to Theophil Hansen. Thus one 1866 Friedrich August Stüler, ucze ñ K. von Schinkla. Budy- cannot ignore in the panorama of Copenhagen architecture the nek sztokholmskiego muzeum, naleĝÈ cy do pierwszych tego building of the Zoological Museum, erected in the years 1863- rodzaju pa ñstwowych instytucji publicznych, nosi wyra ěne 1869 in the Rundbogenstil by Christian Hansen. Even at Þ rst znamiona, szeroko rozumianej Ărodkowoeuropejskiej szkoïy glance one can see, that the building, because of its functional neorenesansu, rozciÈgajÈcej si Ú wp ïywami od Skandynawii aĝ similarity, brings to mind an earlier object erected by Theophil po Ba ïkany. Animatorami tego kierunku zwanego powszechnie Hansen, namely the Viennese Museum of Arms constituting jako Rundbogenstil , którym by ï i bpozostaje nadal neorenesanso- an integral part of the Arsenal built between 1849 and 1856. wy amalgamat, byli g ïównie F.A. Stüler, Friedrich von Gärtner, The Zoological Museum by Christian Hansen corre- Heinrich Hübsch, Ludwig Persius i bFriedrich Bürklein. Sam sponds to the idea of abRenaissance-mannerist palazzo cortile, za Ă gmach Muzeum Narodowego w bSztokholmie wyra ĝa, co Ă with an essential central courtyard which, in the case of the na kszta ït po Ăredniego genre ’u bF.A. Stülera, zapocz Ètkowanego palace of natural sciences in Copenhagen, was covered with

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 19 przez tego architekta przy budowie berliñskiego Neues Mu- abglass construction. The courtyard is surrounded with three- seum (1843-1855), aĝ po budynek Akademii Nauk w bBuda- storied arcades, the lower are kept in the neo-Renaissance peszcie (1862-1864) (Ryc. 19). style, while the second and third storey were designed the Sztokholmskie Muzeum F.A. Stülera dostarcza, wcale neo-Byzantine style which Theophil Hansen had previously niebanalnego, spostrzeĝenia na temat powszechnego niemal introduced in the Museum of Arms (Fig. 18). stosowania w b architekturze wn Útrz obiektów publicznych Let us interrupt the chronology of the 19th-century ar- wbXIX wieku, wbtakich jak np. muzea, ratusze, uniwersytety, chitecture in Scandinavia for abmoment, as one cannot ignore teatry itd. – reprezentacyjnych pomieszcze ñ, których tektonika the services rendered by both the above mentioned Danes stwarza ïa konieczno ĂÊ projektowania wewn Útrznych dziedzi ñ- in the area of revitalizing the antiquity to the newly reborn, ców ibmonumentalnych westybuli, holi ibreprezentacyjnych modern Greece. Christian and Theophil Hansen decorated the klatek schodowych. Mi Údzy innymi usytuowanie wyniosïych modern centre of Athens by erecting the objects so important schodów wbcentralnej cz ÚĂ ci budynku spotkaÊ mo ĝna wïaĂnie for the culture of the capital of the Hellenic Kingdom as: the we wspomnianym Muzeum. Zbkolei wbwestybulu Uniwer- University (Ch. Hansen, 1839-1850), the Academy of Sci- sytetu wbUppsali, który powstaï w bmanierze pó ěnego Rund- ences (Th. Hansen, 1859-1887) and the National Library (Th. bogenstil, pomi Údzy 1878 ab1887 ibzaprojektowany zostaï przez Hansen, 1885-1921). Their austere style of ‘Greek Revival’ was Hermanna Theodora Holmgrena, podwójne schody stanowi È characterised by almost crystal-clear purity of detail. Experi- istotny element wystroju wn Útrza. Podobna prawid ïowo ĂÊ ence gained in Greece allowed for developing talents full of wystÚpuje wbneorenesansowym gmachu Narodowej Galerii invention and imagination which enriched the artistic palette Sztuki w bKopenhadze, powsta ïej pod ïug planów Wilhelma of architecture of both neo-classicism, as eclectic historicism. Dahlerupa, uko ñczonej w b1889-1896. Po przekroczeniu progu In the circle of neo-Renaissance Rundbogenstil, taking into zwiedzajÈcy wkraczaï wprost do ogromnego holu, z bktórego account the museum character of the building, there remains wiod ïy imponuj Èce schody w btypie escalier des ambassadeurs, the National Museum in Stockholm which was designed in które miaïy wprowadzi Ê widza w bpodniosïy nastrój, koniecz- the years 1844-1866 by Friedrich August Stüler, a bdisciple of ny przy zwiedzaniu Ăwi Ètyni sztuki, niestety ten zasadniczy K. von Schinkel. The building of the Stockholm museum, element zostaï, z bwielkÈ szkod È dla zabytku, zburzony w b1966 which belonged to one of the Þ rst of this kind state institu- roku (Ryc. 20). tions of public utility, bears clear traces of widely understood Zgo ïa odmienn È kategori Ú neorenesansu reprezentuje central-European school of neo-Renaissance, stretching in zamek Frederiksborg w b Hillerød, po ïoĝony niedaleko Ko- its in ß uence from Scandinavia to the Balkans. Animators of penhagi. Ten monumentalny obiekt nale ĝy do najwi Úkszych that current commonly known as Rundbogenstil, which has zabytków tego rodzaju wbca ïej Skandynawii. Zamek powstaï remained a b neo-Renaissance amalgam, were mainly F.A. na poczÈtku XVII wieku wbstylu niderlandzkiego renesansu, Stüler, Friedrich von Gärtner, Heinrich Hübsch, Ludwig atoli w b1859 roku w bwyniku po ĝaru uleg ï niemal ca ïkowitemu Persius i bFriedrich Bürklein. The building of the National zniszczeniu. Obecny stan ibwyglÈd zamku Frederiksborg za- Museum in Stockholm expresses something in the shape of wdziÚczamy Ferdinandowi Meldahlowi, który przeprowadzi ï an indirect genre of F.A. Stüler, applied by that architect from wb latach 1859-1884 gruntown È rekonstrukcj Ú i b restauracj Ú the construction of the Neues Museum (1843-1855) in Ber- zamku. Podczas odbudowy, wed ïug opinii M. Bligaard, obo- lin, to the building of the Academy of Sciences in Budapest wi Èzywa ïa regu ïa Unité-de-style, czyli inaczej, uwa ĝano, ĝe (1862-1864) (Fig. 19). wn Útrza powinne korespondowa Ê ze stylem zewn Útrznym bu- The Stockholm Museum of F.A. Stüler provides an origi- dowli. Owa pryncypialna jedno ĂÊ zewn Útrzna i bwewn Útrzna nie nal observation on the issue of the quite common use of formal by ïa wszak ĝe do ko ñca konsekwentna, albowiem F. Meldahl rooms in the interior architecture of public utility objects in the wprowadziï w bzamku liczne elementy neogotyckie (Ryc. 21). 19th century, such as e.g. museums, town halls, universities, Do pewnego stopnia zamek Frederiksborg porówna Ê mo ĝna theatres etc. The tectonics of such formal rooms resulted in zbbudynkiem ratusza wbHamburgu, pracy zespoïu: Johannes the necessity to design internal courtyards and monumental Grotjan, Martin Haller, Bernhard Hanssen Wilhelm Hauser, vestibules, halls and formal stairwells. For instance, one can Hugo Stamma, Gustav Zinnow ibÞ rmy Lamprecht – zreali- encounter ablofty staircase situated in the central part of the zowanego miÚdzy rokiem 1887 ab1897. building in the already mentioned Museum. And in the ves- Jak wiadomo poj Úcie stylu by ïo w bpraktyce bardzo elastycz- tibule of the University in Uppsala, which was built in the ne, co dotyczy ïo osobliwie wn Útrz zamku Frederiksborg, który manner of late Rundbogenstil between 1878 and 1887, and was wb1884 roku zyska ï status muzeum, co implikowa ïo eklektycz- designed by Hermann Theodor Holmgren, a bdouble staircase ny wystrój wn Útrz i bzgromadzonych zbiorów. Inspiracji, jak to constitute an essential element of interior decoration. Absimi- by ïo w bzwyczaju wbdobie historyzmu, dostarczaïy wzory za- lar regularity occurred in the neo-Renaissance ediÞ ce of the czerpni Úte z bró ĝnych wn Útrz z bzabytkowych obiektów Europy – National Gallery of Art in Copenhagen, created according to pocz Èwszy od weneckich pa ïaców, przez niemieckie ratusze, do the design of Wilhelm Dahlerup, and completed in 1889-1896. szkockich czy szwedzkich siedzib szlacheckich. W bkomnatach Having crossed the threshold, the visitor entered straight into zamkowych dominowa ïy ci Úĝ kie rze ěbione i bpolichromowane an enormous hall with imposing staircase in the type of esca- stropy drewniane, w bktórych nierzadko spotka Ê mo ĝna ĝeliwne lier des ambassadeurs which was to put the viewer in absublime ornamenty, b Èdě w bniektórych pomieszczeniach umieszczano mood necessary while visiting abtemple of art; unfortunately, pó ěnoneorenesansowe bÈdě wczesnoneobarokowe plafony. this vital element was demolished in 1966, to the detriment Wbdrugiej po ïowie XIX wieku wbSkandynawii konstytu- of the monument (Fig. 20). cyjny status monarchów ulegï zasadniczym przeobra ĝeniom, Ab completely different category of neo-Renaissance is gdzie dla przykïadu wbDanii zniesiono wb1849 roku formalny represented by the Frederiksborg castle in Hillerød, located ju ĝ absolutyzm, którego symbolem by ï niegdy Ă oczywi Ăcie in the vicinity of Copenhagen. That monumental object

20 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 Wersal. Dla odmiany na kontynencie europejskim nast Èpi ïa, is among the largest monuments of this kind in the whole pod wp ïywem rewolucji francuskiej ibwojen napoleoñskich, Scandinavia. The castle was built at the beginning of the 17 th podstawowa ewolucja, niezaleĝnie od Restauracji, przebiega- century in the style of Dutch Renaissance, however, in 1859 jÈca od dawnego ancien régime’ubdo wyksztaïcenia si Ú nowych it was almost entirely destroyed by Þ re. The present state and form rz Èdów autorytarno-paternalistycznych z bcoraz silniejszy- appearance of the Frederiksborg castle we owe to Ferdinand mi wp ïywami parlamentaryzmu, pozostawiaj Èc na marginesie Meldahl who, in the years 1859-1884, carried out a bcomplete pomniejsze satrapie, jak np. Ksi Ústwo Parmy i bPiacenzy, nie reconstruction and restoration of the castle. According to wspominaj Èc oczywi Ăcie o bcarskim samodzier ĝawiu. Druga M. Bligaard, during reconstruction the ruling principle was po ïowa stulecia zmienia si Ú w b sposób zasadniczy w b epok Ú Unité-de-style, or in other words, it was believed that interiors pary, a bnastÚpnie elektrycznoĂci, które zmieniÈ estetyczno-ar- should correspond to the style on the outside of the building. tystyczne oblicze przyszïego spoïeczeñstwa przemysïowego. However, that principal external and internal unity was not Nie by ï to ju ĝ czas budowy ogromnych rezydencji Ăwiad- entirely consistent, since F. Meldahl introduced numerous cz Ècych o b pot Údze dynastycznej, lecz tworzenia ‘pa ïaców’ neo-Gothic elements in the castle (Fig. 21). To a bcertain ex- wczesnej ibdojrzaïej industrializacji. Zamiast nowych siedzib tent Frederiksborg castle can be compared with the town hall królewskich powstawa ïy pomniki nowych czasów, takie jak building in Hamburg, the work of a bteam: Johannes Grotjan, dworce kolejowe, gmachy parlamentów, s Èdów, czy w bogóle Martin Haller, Bernhard Hanssen, Wilhelm Hauser, Hugo urz Údów publicznych, teatry i bopery, muzea, itd., itd. Wszelako Stamma, Gustav Zinnow and the Lamprecht company – re- europejscy dynaĂci nie zaniechali zupeïnie budowy nowych alised between 1887 and 1897. zamków ibpa ïaców, cho Ê by ïy one zjawiskiem raczej wyj Ètko- It is generally known that the notion of style was in reality wym. Przeto fenomenem by ïy, dla przyk ïadu, budz Èce zachwyt fairly elastic, which especially referred to the interiors of the wczoraj i bdzi Ă, nowe rezydencje wznoszone przez bawarskiego Frederiksborg castle that, in 1884, received the status of a bmu- króla Ludwika II, jak choÊby sïynny zamek Neuschwanstein seum, which implied eclectic character of interior décor and ko ïo Füssen, wzniesiony w blatach 1868-1892 podïug projektu accumulated exhibits. As was customary during the historicist Christiana Janka, Eduarda Rriedla ibJuliusa Hofmanna. Neu- period, inspiration was found in patterns borrowed from vari- schwanstein jest neomediewalnym konglomeratem, w bktórym, ous interiors in historic objects all over Europe – starting from zbwoli mecenasa budowy, autorzy zawarli harmonijnie skom- Venetian palaces, through German town halls to Scottish or ponowane elementy neogotyckie, neoromañskie, starochrze- Swedish nobility manors. In the castle chambers predominant Ăcijañskie, neobizantyñskie ibstarogermañskie. Wbpodobnym were heavy polychrome timber ceilings, in which one could duchu zrealizowane zostaïy nowe pa ïace królów Portugalii, frequently encounter cast-iron ornaments, or in some rooms jak np. pa ïac wbSintra wzniesiony podïug koncepcji barona one could Þ nd late-Renaissance or early-Baroque plafonds. Wilhelma Ludwiga von Schwege, który powsta ï mi Údzy rokiem In the second half of the 19 th century, the constitutional 1842 a b1854 oraz pa ïac królewski w bBuçaco ko ïo Aveiro, dzie ïo status of monarchs in Scandinavia was radically altered, as architekta hr. Luigi Maniniego, zrealizowane w b1888-1907. e.g. the already merely formal absolutism which once was Obydwa te pa ïace sÈ bardzo interesuj ÈcÈ i boryginalnÈ form È naturally symbolized by Versailles was abolished in Den- historycznego eklektyzmu opartÈ na wzajemnych wp ïywach mark in 1849. On the other hand, under the in ß uence of the hiszpa ñskiego gotyku, stylu mudéjar oraz pó ěnego gotyku French Revolution and Napoleonic Wars the basic evolution ibwczesnorenesansowego stylu manueli ñskiego. Z bpowy ĝszych took place on the continent, regardless of the Restoration, wzglÚdów, maj Èc na uwadze geopolityczne i bhistoryczno-kul- proceeding from the former ancien régime to the establish- turowe uwarunkowania, warto przytoczyÊ, niejako à rebours , ment of new forms of authoritarian-paternalist rule with przykïad niesïychanie oszczÚdnego iblapidarnego – eklektycz- increasing in ß uence of parliamentarism, which left smaller nego pseudomediewalizmu zbakcentami neorenesansowymi, satrapies, such as e.g. the Duchy of Parma and Piacenza on jaki stanowi pa ïacyk Gamlehaugen w b Bergen, wystawiony the margin, naturally not mentioning the tsarist autocracy. wblatach 1898-1900 przez architekta Jensa Zetlitza Monrada The second half of the century changed dramatically into the Kiellanda. Pa ïacyk ten zaprojektowany dla norweskiej rodziny epoch of steam, and then electricity, which would trans form królewskiej, odkupiony zosta ï przez magnata ĝeglugowego the aesthetic-artistic image of the future industrial society. Christiana Michelsena, co stanowiïo swoiste signum temporis It was no longer time for building enormous residences re- (Ryc 22). I bje ĝeli wzi ÈÊ pod uwag Ú neoromantyczn È atmosfer Ú, ß ecting dynastic power, but the time for creating ‘palaces’ of wbktórej powsta ï zamek Neuschwanstein, to dla kontrastu the early and mature industrialisation. Instead of new royal stwierdzi Ê mo ĝna, ĝe w bpa ïacyku Gamlehaugen wida Ê znacz Èce seats, monuments to new times were erected such as: railway wp ïywy aury pozytywistyczno-symbolicznego ko ñca epoki stations, parliament or court buildings, or generally of public historyzmu. Zbtego wzglÚdu nie mo ĝna pominÈÊ zamku ce- utility, theatres and opera houses, museums, etc., etc. Never- sarskiego w bPoznaniu, wystawionego z bwoli Wilhelma II przez theless, European dynasts did not entirely abandon building Franza Schwechtena mi Údzy 1903 a b1913 – jednego z bostatnich new castles and palaces, though they became a bfairly unique przejawów historyzmu. Otó ĝ zamek ten zaprojektowany w bsty- phenomenon. Such a bphenomenon were, for instance, new lu neoromañskim posiadaï szereg apartamentów, w bktórych residences built by the Bavarian king Ludwig II, which still dominowa ïy niektóre wn Útrza urz Èdzone w bstylu melan ĝu arouse admiration, as e.g. the famous Neuschwanstein castle maniery starogerma ñskiej i b staronordyckiej. Do upodoba ñ near Füssen, erected in the years 1868-1892 according to the artystyczno-estetycznych ostatniego ju ĝ cesarza Niemiec, project by Christian Jank, Eduard Rriedl and Julius Hof- wbkwestii wspóïczesnej mu recepcji stylu staronordyckiego, mann. Neuschwanstein is a bneo-medieval conglomerate in wypadnie jeszcze powróciÊ. which, by the will of the building patron, authors included Ibpodobnie jak w bprzypadku budowli o bcharakterze neo Ăre- harmoniously composed neo-Gothic, neo-Romanesque, dniowiecznym, równie ĝ w bkrajach nordyckich nie wznoszono Early Christian, neo-Byzantine and old-Germanic elements.

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 21 nowych rezydencji barokowych, jak to miaïo miejsce cho Êby New palaces of the kings of Portugal were realised in a bsimi- wbfundacjach Ludwika II, jak np. neobarokowego pa ïacu Her- lar spirit, such as e.g.: the palace in Sintra built according to renchiemseeschloss, arch., arch. – Georg Dollmann i bJulius the concept of baron Wilhelm Ludwig von Schweg, which Hofmann, 1878-1886 oraz neorokokowego pa ïacu Linderhof was erected between 1842 and 1854, and the royal palace in ko ïo Oberammergau, arch. G. Dollmann, 1869-1874. O bta- Buçaco near Aveiro, a bwork by architect count Luigi Manini, kich fantazjach architektonicznych królowie Danii, Szwecji realised in 1888-1907. Both those palaces are very interesting ibpó ěniej Norwegii – nie mieli co marzy Ê. Królewskie rody and original forms of historic eclecticism based on mutual panuj Èce w bKopenhadze, Sztokholmie i bOslo nie wznosi ïy in ß uences of Spanish Gothic, the mudéjar style, late Gothic ju ĝ nowych rezydencji, jednak nadal nadawa ïy ton w bkwestii and the early-Renaissance Manueline style. Because of the wystroju wn Útrz. Wbowym czasie najpopularniejszym tamĝe above, and considering geopolitical, historical and cultural by ï styl II cesarstwa, zwany równie ĝ stylem Napoleona III, któ- conditions, it is worth quoting almost à rebours the example rego animatorami byli Hector-Martin Lefuel, Louis Visconti of extremely economical and lapidary – eclectic pseudo- ibJean-Louis Charles Garnier. medievalism with neo-Renaissance accents embodied by Dobrym przyk ïadem tego rodzaju historyzmu mog È by Ê the Gamlehaugen palace in Bergen, erected in the years nowe wn Útrza starego pa ïacu królewskiego w bSztokholmie. 1898-1900 by architect Jens Zetlitz Monrad Kielland. The Wblatach 1847-1850 Axel Nyström zaprojektowa ï prywatne palace, designed for the Norwegian royal family, was pur- apartamenty szwedzkiego nast Úpcy tronu, pó ěniejszego króla chased by a bshipping tycoon Christian Michelsen, which was Karola XV, który interesowa ï si Ú sztuk È, aktywnie uczestnicz Èc indeed a bsignum temporis (Fig. 22). And when one considers wburz Èdzaniu wn Útrz maj Ècych mie Ê charakter bardziej en vogue . the neo-romantic ambience in which the Neuschwanstein Jego apartamenty sk ïada ïy si Ú z bpomieszcze ñ takich jak pokój castle was built then, in contrast, one could state that the chi ñski, sala herbowa, sypialnie w bstylu pompeja ñskim, budu- Gamlehaugen palace shows visible in ß uence of the aura of ar w bstylu neorokoka, gabinet w bsiedemnastowiecznej wersji the positivist-symbolic end of the historicism epoch. For that renesansu, palarnia w bstylu tureckim i bpokój bilardowy w bstylu reason it would be unthinkable to ignore the imperial castle in neogotyckim. Niema ïy wp ïyw na te wn Útrza mia ï drugi empire Poznan, built by the wish of Wilhelm II, by Franz Schwechten ibpoprzedzaj Ècy go wcze Ăniej styl Ludwika Filipa I bOrlea ñskiego, between 1903 and 1913 – one of the last manifestations of który wraz ze stale maj Ècym uznaniem biedermeierem cieszy ï historicism. The castle, designed in the neo-Romanesque si Ú wzi Úciem nie tylko u barystokracji, ale i bubbogatej bur ĝuazji style, possessed several apartments in which some interiors ibplutokracji. Pluralizm form przenikn Èï równie ĝ do wystroju furnished in a bstylistic mélange of Old-Germanic and Old- sal reprezentacyjnych. Zainspirowana Ch. Percierem i bP.F. Fon- Norse manner were predominant. We will return again to the tainem sala balowa „Morze Bia ïe” (Vita Havet) urz Èdzona przez issue of artistic and esthetic preferences of the last German A. Nyströma, zosta ïa uzupe ïniona w b1850 roku jadalni È, któr È Emperor concerning the reception of the Old-Norse style architekt Frederik Wilhelm Scholander urz Èdzi ï w bneorenesan- in his times. sowym stylu „gotycko-nordyckim”, ze Ăcianami wy ïoĝonymi Similarly as in the case of buildings of neo-medieval dÚbow È boazeri È i bzïoconym kurdybanem z bmotywami zaczerp- character, no new neo-Baroque residences were erected in the ni Útymi z bsag. W blatach 1864-1865 F.W. Scholander zaprojek- Nordic countries, as was the case e.g. in the foundations of towa ï – utrzyman È w bduchu II cesarstwa, w bktórym neorokoko Ludwig II, such as: the neo-Baroque Herrenchiemseeschloss, zyskiwa ïo na powrót na popularno Ăci w bkr Úgach dworskich oraz designed by Georg Dollmann and Julius Hofmann, 1878-1886; wielkiej i bĂ redniej bur ĝuazji – Sal Ú Wiktorii (Ryc. 23). and the neo-rococo Linderhof palace near Oberammergau, Frederik Wilhelm Scholander by ï architektem okresu hi- designed by G. Dollmann, 1869-1874. Such architectonic fan- storyzmu wbca ïym tego sïowa znaczeniu. Opanowaï nieomal tasies Kings of Denmark, Sweden and later Norway could but wszystkie pseudostyle architektoniczne, w bktórych ulubionym dream about. Royal families ruling in Copenhagen, Stockholm przeze ñ gatunkiem by ïa kompromisowa maniera neorenesan- and Oslo no longer had new residences erected, though they sowo-neobarokowa. W b sztokholmskim pa ïacu królewskim still set the tone of interior decoration. At that time the most stworzy ï kolejn È paradn È klatk Ú schodow È o bpi Úciu podestach, popular there was the style of II Empire, also known as the któr È uko ñczono w b 1862 roku. Równie ĝ F.W. Scholander style of Napoleon III, whose animators were: Hector-Martin zaprojektowa ï nowy wystrój wn Útrz, pochodz Ècego z bXVII Lefuel, Louis Visconti and Jean-Louis Charles Garnier. wieku, pa ïacu Ulriksdal ko ïo Solna, na pó ïnoc od Sztokhol- Abgood example of that kind of historicism can be the new mu. Pa ïac ten nabyï w b1856 roku wspomniany ju ĝ szwedzki interiors of the old royal palace in Stockholm. In the years Kronprinz lokuj Èc w bnim znan È kolekcj Ú antyków i bdzie ï sztuki, 1847-1850, Axel Nyström designed private apartments of the pochodz Ècych z bkraju i bzbzagranicy. Obiekt ten po przebudowie heir to the throne of Sweden, later King Charles XV, who uzyska ï ostateczn È form Ú pozostaj ÈcÈ w bkostiumie szalenie was interested in art and actively participated in furnishing oszczÚdnego neobaroku ibneorenesansu. the interiors which were to be more en vogue. His apartments Atoli per ïÈ skandynawskiego stylu francuskiego II cesar- consisted of such rooms as: abChinese room, abcoat-of-arms stwa pozostaje monumentalny gmach Parlamentu szwedzkiego room, bedrooms in the Pompeian style, a bboudoir in the neo- wb Sztokholmie, dzie ïo Arona Johanssona, zaprojektowane rococo style, a bstudy in the seventeenth-century version of the mi Údzy rokiem 1897 ab1905. Obiekt ten koresponduje, pod Renaissance, absmoking room in Turkish style and a bbilliards wzgl Údem formalno-stylistycznym, z b takimi budynkami room in the neo-Gothic. The style of the II Empire and the publicznymi, jak np. Politechnika w bAkwizgranie (Aachen), preceding it style of Louis Philippe of Orleans which, together Robert Cremer, 1865-1870 i bFranz Everbeck, 1875-1879 oraz with the constantly admired Biedermeier, was popular not only Pa ïac SprawiedliwoĂci wbBrukseli, Joseph Polaert, 1861-1883. among the aristocracy, but also among the af ß uent bourgeoisie Dekoracje wn Útrz Parlamentu reprezentuje typowy dla tego and plutocracy had abgreat impact on the interiors. Pluralism okresu eklektyzm, uzupeïniony przez A. Johanssona, charak- of form penetrated also to the interior decor of formal rooms.

22 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 Ryc. 19. Muzeum Narodowe. Sztokholm. F.A. Stüler, 1844-1866 Fig.19. National Museum. Stockholm. F.A. Stüler, 1844-1866

Ryc. 23. Pa áac Królewski. Sala Wiktorii. Sztokholm. F.W. Scholander, 1864-1865 Fig.23. Royal Palace. Victoria’s Room. Stockholm. F.W. Scholander, 1864-1865

Ryc. 20. Narodowa Galeria Sztuki. Kopenhaga. W. Dahlerup, 1889-1896 Fig.20. National Gallery of Art. Copenhagen. W. Dahlerup, 1889-1896

Ryc. 24. Parlament. Oslo. A. Johansson, 1897-1905 Fig.24. Parliament. Oslo. A. Johansson, 1897-1905

Ryc. 21. Zamek Frederiksborg. Hillerød. F. Meldahl, 1859-1884 Fig.21. Frederiksborg Castle. Hillerød. F. Meldahl, 1859-1884

Ryc. 25. Teatr Narodowy. Oslo. H. Bulla, 1899 Fig.25. National Theatre. Oslo. H. Bulla, 1899

Ryc. 22. Pa áacyk Gamlehaugen. Bergen. J.Z.M. Kielland, 1898-1900 Ryc. 26. Królewski Teatr Dramatyczny. Sztokholm. F. Lilljekvist, 1908 Fig.22. Gamlehaugen Palace. Bergen. J.Z.M. Kielland, 1898-1900 Fig.26. Royal Drama Theatre. Stockholm. F. Lilljekvist, 1908

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 23 terystycznymi elementami i b motywami zaczerpni Útymi ze Inspired by Ch. Percier and P.F. Fontain, the ballroom “White swojsko-regionalnej kultury ba Ăniowo-ludowej, osobliwie Sea” (Vita Havet) furnished by A. Nyström, was supplemented co si Ú tyczy Norwegii, która pozostawa ïa jeszcze w bunii ze in 1850 by abdining room which architect Frederik Wilhelm Szwecj È. Do problemów rozwijaj Ècego si Ú w b Skandynawii Scholander organised in the neo-Renaissance “Gothic-Nor- rozkwitu architektury opartej na wzorach narodowo-wer- dic” style, with walls laid in oak panelling and gilded cordovan nakularnych przyjdzie pora powróci Ê jeszcze na chwil Ú. with motifs borrowed from sagas. In the years 1864-1865, F.W. Tymczasem z bpunktu widzenia chronologii dziejów sztuki Scholander designed the Victoria Room maintained in the nordyckiej nale ĝy wspomnie Ê dodatkowo o bdwóch obiektach. spirit of the II Empire in which neo-rococo again gained in Pierwszym, uznanym za neorenesansowo-neobarokowy, jest popularity among the court circles and among the upper and Teatr Narodowy w b Oslo, usytuowany pomi Údzy pa ïacem middle bourgeoisie (Fig. 23). królewskim, Parlamentem i bUniwersytetem. Gmach Teatru Frederik Wilhelm Scholander was an architect of the Narodowego w b Oslo zaprojektowa ï w b 1899 roku Henrik historicism period in the full sense of the word. He mastered Bull. Drugim zbkolei jest budynek Królewskiego Teatru Dra- almost all architectural pseudo-styles among which his favour- matycznego w bSztokholmie, którego autorem jest Frederik ite genre was abcompromise neo-Renaissance – neo-Baroque Lilljekvist. Obiekt ten, który zrealizowany zosta ï w b1908 roku, manner. In the royal palace in Stockholm, he created yet ma równieĝ cechy neobarokowego historyzmu z bdomieszkÈ another formal staircase with Þ ve landings which was com- secesji, czy lepiej – Art Nouveau, który porównawczo mo ĝna pleted in 1862. F.W. Scholander also designed new interior zestawiÊ, cho Êby ze wzglÚdu na kulturowe powinowactwo, decoration for the 17 th -century Ulriksdal palace near Solna, zbarchitektur È Rygi, jak np.: ’otewski Teatr Narodowy, August to the north of Stockholm. In 1856 the palace was purchased Reinberg, 1900-1902 ibPa ñstwowe Muzeum Sztuki, Wilhelm by the already mentioned Swedish Kronprinz and located there Neumann, 1903-1905 (Ryc. 24, 25, 26). his well-known collection of antiquities and masterpieces of Wbpanoramie architektury nordyckiej nie mo ĝna zapo- native and foreign art. After alterations the object acquired mnieÊ o, posiadaj Ècym wielowiekowe tradycje, dziedzictwie its Þ nal form, remaining in the costume of extremely frugal budownictwa drewnianego. TÚ nies ïychanie oryginalnÈ spu- neo-Baroque and neo-Renaissance. ĂciznÚ przypomina, znajduj Ècy si Ú obecnie w bPolsce, ko Ăcióï However, the pearl of Scandinavian style of the French II ewangelicki wbKarpaczu, po ïoĝony ubstóp ¥nieĝki, czyli tak Empire has been the monumental edi Þ ce of the Swedish Par- zwana powszechnie Ăwi Ètynia Wang (Vang). To sanktuarium, liament in Stockholm, the work of Aron Johansson, designed powstaïe na prze ïomie XII ibXIII wieku wbpo ïudniowej Nor- between 1897 and 1905. In formal-stylistic respect, the object wegii, przypomina o bmnogo Ăci obiektów tego typu na tym corresponds with such public utility buildings as e.g.: the Poly- obszarze, z b których osta ïo si Ú do czasów obecnych ledwie technic in Aachen, by Robert Cremer, 1865-1870, and Franz kilkaset, tym bardziej zatem ko Ăció ï w b Karpaczu jest war- Everbeck, 1875-1879; and the Palace of Justice in Brussels, by to Ăciow È i b cenn È pami Ètk È norweskiej kultury narodowej. Joseph Polaert, 1861-1883. Interior decoration in the Parliament Przeniesienie tego autentycznego zabytku cywilizacji Celtów represents eclecticism, typical for that period, supplemented by ibWikingów nale ĝy zawdzi ÚczaÊ artystycznemu i bhistoryczne- A. Johansson with characteristic elements and motifs borrowed mu mecenatowi pruskiego króla Fryderyka Wilhelma IV, za from the native-regional legendary-folk culture, especially as którego sprawÈ ko Ăcióï Wang znalaz ï si Ú wprzódy w bSzczeci- far as Norway was concerned which still remained in union nie, nastÚpnie wbBerlinie, aby ostatecznie zostaÊ ulokowany with Sweden. Problems of the heyday of architecture based on wbKarpaczu wb1844 roku. Wang nale ĝy do kategorii Ăwi Èty ñ national-vernacular patterns, developing in Scandinavia, will klepkowo-s ïupowych (niem. – Stabkirche, nor. – stavkirke ), again be addressed later. Now, considering the chronology of rozpowszechnionych na pó ïnocy Niemiec ibwbSkandynawii, the history of Nordic art, one should add some remarks con- zbtym tylko wyjÈtkiem, ĝe te ostatnie, szczególnie w bodniesie- cerning two objects. The Þ rst is the National Theatre in Oslo, niu do wystroju ogólnego i bwn Útrz oraz dekoracji i bornamentu, regarded as neo-Renaissance – neo-Baroque, located between nawiÈzujÈ do staronorweskiej sztuki, opartej na pradawnych the royal palace, the Parliament and the University. The edi Þ ce wzorach pozostajÈcych na granicy mitu iblegendy. Te ostatnie of the National Theatre in Oslo was designed in 1899 by Henrik fenomeny stan È si Ú integraln È cz ÚĂ ci È dziewi Útnastowiecznego Bull. The other is the building of the Royal Drama Theatre in odrodzenia narodowo-ludowego wernakularyzmu w barchitek- Stockholm, the author of which was Frederik Lilljekvist. The turze krajów pó ïnocnej Europy, gdzie wiod ÈcÈ rol Ú odegra ïa object, realised in 1908, show also features of neo-Baroque drewniana snycerka, zyskuj Èc tam ĝe na ogromnej popularno Ăci historicism with a btouch of Secession, or better – Art Nouveau, ibznaczeniu, szczególnie wbdrugiej poïowie XIX wieku. can be compared, e.g. because of its cultural af Þ nity, with the Wystawy Ăwiatowe, modne zw ïaszcza po oko ïo 1850 roku, architecture of Riga, such as e.g.: the Latvian National Theatre obudzi ïy w Ăród bior Ècych w b nich udzia ï pa ñstw potrzeb Ú by August Reinberg, 1900-1902; and the National Museum of prezentacji narodowych tradycji. Znalazïo to równie ĝ wyraz Art by Wilhelm Neumann, 1903-1905 (Fig. 24, 25, 26). wbkszta ïcie pawilonów wystawowych, po raz pierwszy na ¥wia- In the panorama of Nordic architecture, one cannot forget towej Wystawie Paryskiej w b1867 roku, kiedy to nie tylko Rosja, the heritage of timber building which can boast centuries-old ale takĝe Szwecja i bNorwegia wzbudzaïy zainteresowanie pa- traditions. That extremely original legacy is alluded to by the wilonami z bdrewna. Pawilon szwedzki by ï pomniejszon È kopi È evangelical church in Karpacz, Poland, located at the foot of historycznego drewnianego budynku z bXVII wieku, cz ÚĂ ciowo Mt. ¥nieĝka, commonly known as the Wang Temple. That krytego gontem. Dla odmiany pawilon norweski miaï kszta ït sanctuary, erected at the turn of the 12th and 13th century in stabbur – jednego z btypowych zabudowa ñ w bgospodarstwie southern Norway, recalls the abundance of objects of that type ch ïopskim (rodzaj magazynu), z bwysuni ÚtÈ górn È kondygnacj È, in the area, of which barely abfew hundred have remained till opartÈ na s ïupach tworzÈcych podcienie. Zbkolei na Wiede ñ- today, thus making the church in Karpacz even more valuable skiej Wystawie ¥wiatowej w b1873 roku Szwecja ponownie monument of the Norwegian national culture. The transfer of

24 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 Ryc. 27. Dworzec kolejowy. Bergen. J.Z.M. Kielland, 1900-1913 Ryc. 30. Ratusz. Sztokholm. R. Östberg, 1908-1923 Fig.27. Railway Station. Bergen. J.Z.M. Kielland, 1900-1913 Fig.30. Town Hall. Stockholm. R. Östberg, 1908-1923

Ryc. 31. Ratusz, dziedziniec. Sztokholm. R. Östberg, 1908-1923 Fig.31. Town Hall, courtyard. Stockholm. R. Östberg, 1908-1923

this authentic monument of the Celtic and Viking civilisation must be attributed to the artistic and historical patronage of the Prussian king Frederic Wilhelm IV, by whose orders the Ryc. 28. Ratusz. Kopenhaga. M. Nyrop, 1892-1902 Wang church was Þ rst moved to Szczecin and then to Berlin, Fig.28. Town Hall. Copenhagen. M. Nyrop, 1892-1902 to be Þ nally located in Karpacz in 1844. Wang belongs to the category of stave churches (Ger. – Stabkirche, Nor. – stavkirke), popular in northern Germany and Scandinavia, apart from the fact that the latter, especially concerning their overall and interior decoration as well as ornaments, allude to the Old- Norse art based on ancient motifs verging on the myth and legend. The latter phenomena would become an integral part of the nineteenth-century revival of national-folk vernacular- ism in architecture of the north-European countries, in which the leading role was played by woodcarving gaining immense popularity and signi Þ cance there, especially in the second half of the 19th century. World Fairs, very fashionable after around 1850, aroused the need to present national traditions among the countries participating in them. It was also expressed in the shape of Ryc. 29. Du Ĕska Królewska Biblioteka. Kopenhaga. H.J. Holm, 1906 Fig.29. Danish Royal Library. Copenhagen. H.J. Holm, 1906 exhibition pavilions, for the Þ rst time on the World Fair in Paris in 1867, when not only Russia, but also Sweden and Norway zaprezentowa ïa drewniane budynki, tym razem spe ïniaj Èce evoked interest with their timber pavilions. The Swedish nowoczesne funkcje, przystosowane równie ĝ do projektowania Pavilion was a bsmaller copy of abhistoric timber building from reprezentacyjnych willi (dworów), wbktórych widoczne by ïy the 17 th century, partially covered with wooden shingle. The owe wysuni Úte nadwieszenia w bgórnych partiach obiektów. Norwegian Pavilion, on the other hand, was in the shape of Architektura ta promowana by ïa jako szwedzko-norweski abstabbur – a btypical building in abpeasant farmstead (a bkind of styl narodowy. storage building), with the upper storey overhanging the lower, Drewniana willa zbwysuniÚtym dachem, przewiewnymi supported by posts creating arcades. During the World Fair altanami i bjasnymi pokojami nadawa ïa si Ú szczególnie na letnie in Vienna in 1873, Sweden again presented timber buildings, mieszkanie, dajÈce mo ĝliwoĂÊ kontaktu z bnaturÈ. W bpewnym but this time fulÞ lling modern functions, and also adopted to

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 25 stopniu znosiïa podzia ï na wn Útrze ibcz ÚĂÊ zewn ÚtrznÈ, która designing formal villas (manors), in which those protruding by ïa wkomponowana w botaczajÈcÈ j È przyrod Ú. Rzut poziomy overhanging upper storeys were also visible. That architecture by ï zazwyczaj asymetryczny, z bcentralnie po ïoĝonym salonem was advertised as the Swedish-Norwegian national style. lub pokojem „rodzinnym”. To du ĝe pomieszczenia porówny- Abtimber villa with an overhanging roof, airy gazebos and wano zb„salÈ wikingów”, któr È Eugène Emmanuel Viollet-le- bright rooms was particularly suitable for summer accom- -Duc opisa ï w bswojej ksi Èĝ ce z b1875 roku Histoire de l’habitation modation, as it offered the opportunity of close contact with humaine , jako typ pokoju charakterystycznego dla Skandynawii. nature. To a bcertain degree, it cancelled the division into the Owo pomieszczenie cechowa ï wysoki su Þ t, otwarty kominek, interior and the exterior part which was incorporated into the nagie, niemalowane drewniane Ăciany, zdobione rze ěbionymi surrounding nature. The plan of such building was usually motywami, czasem malowanymi. Proste materia ïy stanowi ïy asymmetrical, with a bcentrally located salon or a bfamily living- wa ĝny element wystroju wn Útrz, abmieszkañcy bardzo cz Ústo room. That huge room was compared to abViking hall” de- nosili stroje staronordyckie. scribed by Eugène Emmanuel Viollet-le-Duc in his book from Wb obr Úbie tego genre’ ub wyró ĝniaj È si Ú dwa, bodaj naj- 1875, entitled Histoire de l’habitation humaine, as a btype of room bardziej charakterystyczne, przyk ïady, z b których jeden jest characteristic for Scandinavia. That room was characterised potwierdzeniem estetycznego etosu umiaru, drugi za Ă – by abhigh ceiling, open Þ replace, bare, unpainted timber walls Ăwiadectwem drewnianego budownictwa, wbktórym ïÈ czono decorated with carved motifs which were sometimes painted. funkcjonalnoĂÊ z bwyszukanÈ okaza ïoĂci È. Mamy tu na my Ăli Simple materials constituted an important element in interior pierwsz È ze bwspomnianych egzempli Þ kacji, czyli Will Ú Bråvalla decoration, ad inhabitants frequently wore Old-Norse clothes. wbGustavsberg, na wschód od Sztokholmu, zbudowanÈ w bla- Within that genre two perhaps most characteristic exam- tach 1869-1870 przez J.F. Söderlunda, w której wn Útrza zapro- ples stand out, one of which is abconÞ rmation of the aesthetic jektowaï Magnus Izeaus. Oryginalny klimat tej i bpodobnych ethos of moderation, while the other bears witness to timber willi podkreĂla ca ïoĂÊ wyposa ĝenia wbstylu staronordyckim, constructions in which functionality was combined with re- gdzie wzd ïuĝ Ăcian zamontowano ïawy, a b ci Úĝ kie d Úbowe Þ ned grandeur. The Þ rst example we have in mind is the Villa meble obnieco kanciastych formach zdobione by ïy motywami Bråvalla in Gustavsberg, east of Stockholm, built in the years smoków i brun. Malowany fryz z bmotywami z bsag zdobi ï Ăciany 1869-1870 by J.F. Söderlund, while interiors were designed by poniĝej suÞ tu. ¥rodek salonu zajmowaï d ïugi masywny stóï. Magnus Izeaus. The original atmosphere of this and similar Drugim przyk ïadem Þ liacji stylu staronordyckiego jest other Villas is emphasised by its furnishings in Old-Norse pa ïacyk my Ăliwski ( Jagdhof ) w b Rominten (pol. – Rominty, style, where benches were Þ tted along the walls, and heavy obecnie ros. – Krasnolesie w b obwodzie Kaliningradzkim, oak wood furniture with slightly angular forms were decorated wb dawnych Prusach Wschodnich). Pa ïacyk ten powsta ï na with motifs of dragons and runes. A bpainted frieze with motifs polecenie cesarza Wilhelma II, którego ulubionym rewirem from sagas decorated the walls below the ceiling. The centre my Ăliwskim by ïa Puszcza Romnicka. I bpodobnie jak wbprzy- of the salon was occupied by ablong massive table. padku Karpacza, dwór Kaisera pierwotnie wykonany zosta ï The other example of Þ liation in the old-Nordic style is wb Norwegii, a b nast Úpnie z ïoĝony z b gotowych elementów abhunting lodge (Jagdhof) in Rominten (Pol. – Rominty, cur- ibustawiony wb1891 roku wbRominten. Autorem projektu by ï rently Rus. – Krasnolesie in the Kaliningrad district, in the norweski architekt, dziaïaj Ècy przez wiele lat wbHanowerze, former East Prussia). The palace was commissioned Emperor Holm Hansen Munthe. Obok pa ïacyku zrealizowano, zapro- Wilhelm II, whose favourite hunting grounds was the Rominc- jektowan È przez tego samego projektanta, kaplic Ú Ăw. Huberta, ka Forest. And like in the case of Karpacz, Kaiser’s Manor was nawiÈzujÈcÈ do maniery ko Ăcioïów klepkowych, ibustawionÈ originally made in Norway, and later assembler from ready- wb1893 roku. Wbczasie II wojny Ăwiatowej obiekty te zostaïy made elements and set up in Rominten in 1891. The author of kompletnie zniszczone, jednak ĝe dzi Úki zachowanej dokumen- the project was Holm Hansen Munthe, a bNorwegian architect tacji du ĝo mo ĝna powiedzie Ê o batmosferze, w bjakiej powsta ï ów who worked in Hannover for many years. The Chapel of St. staronordycki pa ïacyk. Niektóre wn Útrza wbRominten ĝywo Hubert designed by the same architect, and alluding to the przypominajÈ neo-mediewalny (starogerma ñski) nastrój, jaki manner of stave churches, was realised near the palace and set mo ĝemy odczu Ê w bpomieszczeniach zamkowych Neuschwan- up in 1893. During World War II the objects were completely stein, jak np. wbSali Bardów lub wbGabinecie Królewskim. destroyed, but owing to the preserved documentation much Holm Hansen Munthe wyda ï wspólnie z bLorentzem Die- can be said about the atmosphere in which that old-Nordic trichsonem opublikowanÈ w bBerlinie wb1893 roku pracÚ pt. palace was created. Some interiors in Rominten vividly recalled Die Holzbaukunst Norwegens in Vergangenheit und Gegenwart , na the neo-medieval (old-Germanic) ambience which we can temat norweskiej sztuki rzeěbienia wbdrewnie ibarchitektury sense in the castle chambers of Neuschwanstein, such as e.g.: ko Ăcio ïów klepkowych. To monumentalne dla odrodzenia kul- in the Bard Chamber or the Royal Cabinet. tury norweskiej dzie ïo uwa ĝane jest za podstaw Ú stworzonego Holm Hansen Munthe together with Lorentz Dietrichson przez, mi Údzy innymi, H.H. Munthe’abtzw. „stylu smoczego” were the authors of the work published in Berlin in 1893, (Drachenstil) w bnorweskim budownictwie drewnianym, który entitled Die Holzbaukunst Norwegens in Vergangenheit und Gegen- preferowa ï równie ĝ Wilhelm II. Wspomniana ksi Èĝ ka by ïa wart, concerning the Norwegian art of woodcarving and stave wówczas dowodem na to, ĝe norweska architektura wkroczy- church architecture. That monumental work contributed to ïa do Niemiec – nareszcie inspiracje p ïyn Úï y w bodwrotnym the revival of Norwegian culture and is regarded as the basis kierunku. of the so called “dragon style” (Drachenstil) in Norwegian tim- Preponderancja kultury niemieckiej, szczególnie co si Ú ber construction, created by H. H. Munthe and others, and tyczy jej pó ïnocnych regionów, uwzgl ÚdniajÈc stosowne toutes favoured by Wilhelm II. The above mentioned book was then proportions gardées wraz z bwyj Ètkowo znacz Ècym, etniczno-kul- abproof that Norwegian architecture came into Germany – so turowym powinowactwem z bnarodami nordyckimi, trwaj Ècym Þ nally inspirations ß ower in the other direction.

26 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 do czasów mniej wi Úcej po II wojnie Ăwiatowej, wiodïy do Preponderance of the German culture, especially con- jednoczesnej emancypacji i brównoczesnego rozkwitu cywi- cerning its northern regions, and taking into account suitable lizacyjno-kulturowego krajów pó ïnocy. Europejski sukces toutes proportions gardées with the extremely signi Þ cant ethnic- wybitnych Nordyków, którzy w bostatniej Êwierci XIX wieku cultural af Þ nity with the Nordic nations lasting till the times wïoĝyli trwa ïy wk ïad do ogólno Ăwiatowego dziedzictwa, towa- after World War II, led to simultaneous emancipation and rzyszyï szczególny esprit, a bjego twórcami byli mi Údzy innymi civilisational-cultural ß ourishing of the northern countries. Edvard Hagerup Grieg, Jean Sibelius, Henrik Ibsen czy August European success of eminent Nordic artists who, during the Strinberg. Twórczo ĂÊ tych znakomitych muzyków, literatów, last quarter of the 19th century, made a bpermanent contribu- poetów, plastyków i barchitektów zakorzeniona jest po cz ÚĂ ci tion to the world heritage, was accompanied by a bspeci Þ c esprit wbpradawnej kulturze staronordyckiej, która generowaïa ko- whose creators were, among others: Edvard Hagerup Grieg, lejne pr Èdy artystyczno-estetyczne, takie jak narodowy roman- Jean Sibelius, Henrik Ibsen, or August Strinberg. The works tyzm, symbolizm, naturalizm oraz wczesny ekspresjonizm. Ta of those wonderful musicians, writers, poets, artists and ar- intrygujÈca ibpe ïna wewnÚtrznego napiÚcia sztuka przyniosïa chitects are partially rooted in the ancient Old-Norse culture na przeïomie XIX ibXX wieku szczególnie dorodne owoce, which generated subsequent artistic-aesthetic currents, such as: spajajÈc tradycjÚ z bnadciÈgajÈcym modernizmem. national romanticism, symbolism, naturalism and early expres- Odr Úbn È kwesti È kultury nordyckiej, stanowi ÈcÈ w bisto- sionism. That art, intriguing and full of internal tension, bore cie wielk È narracj Ú historyczn È na prze ïomie stuleci, jest particularly Þ ne-looking fruits at the turn of the 19th and 20th architektura Finlandii, znamionuj Èca przebudzenie naro- century, by merging tradition with the imminent modernism. dowe maj Èce ambicj Ú stworzenie dystansu do imperialnej Abseparate issue in the Nordic culture, actually constituting Rosji. Innymi s ïowy, chodzi ïo tu g ïównie o b utrzymanie abgreat historic narrative at the turn of the centuries, is consti- autonomii kraju wraz z betniczno-kulturowym odrodzeniem. tuted by the architecture of Finland signifying a bnational awak- Wbostatecznym rezultacie w bÞ ñskiej architekturze stopi ï si Ú ening which had an ambition of creating abdistance towards jak tyglu nowy modus, w b którym powsta ïa eklektyczno- Imperial Russia. In other words, the main idea was maintaining -innowacyjna pospo ïu nowa forma zawieraj Èca elementy the autonomy of the country during its ethnic-cultural revival. ludowe i b staronordyckie, wplecione w b neo Ăredniowieczne The ultimate result was that Finnish architecture served as motywy. W bsporej mierze owa synteza zaczerpni Úta zosta ïa abmelting-pot for merging the new modus, in which abnew zbneoroma ñskiej szko ïy wykreowanej, mi Údzy innymi, przez both eclectic-innovative forma was created that included Henry’ego Hobsona Richardsona b Èdě Franza Schwechtena. folk and Old-Norse elements interwoven with neo-medieval Wyrazem takiego regionalizmu, który promieniowa ï równie ĝ motifs. To a bgreat extent that synthesis was borrowed from na budownictwo w bRydze, jest dzia ïalno ĂÊ np. Larsa Soncka the neo-Romanesque school created, among others, by Henry – gmach Towarzystwa Telefonicznego, (1905); Bank Naro- Hobson Richardson or Franz Schwechten. Such regionalism dowy, (1903-1904); Hermana Geselliusa, Armasa Lindgrena which also radiated onto building in Riga was expressed in ib Eliela Saarinena – Muzeum Narodowe, (1905-1910) – the works of e.g.: Lars Sonck – the edi Þ ce of the Telephonic wszystkie wystawione w bHelsinkach. Society, (1905); the National Bank, (1903-1904); Herman Przeto pod Èĝ aj Èc tym tropem warto zako ñczyÊ niniejszy Gesellius, Armas Lindgren and Eliel Saarinen – the National tour d’horizon kilkoma egzempli Þ kacjami u Ăwi Úconego oby- Museum, (1905-1910) – all of them erected in Helsinki. czajem historyzmu, a bzarazem innowacyjnego eklektyzmu. Following this trail, it might be worthwhile to end this tour Przegl Èd takich tendencji w barchitekturze nordyckiej le ĝÈ cych d’horizon with a bfew examples of historicism sancti Þ ed by tradi- na pograniczu tych stuleci rozpoczÈÊ wypada od pracy, wy- tion and, at the same time, of innovative eclecticism. Abreview ksztaïconego wbBerlinie, Jensa Zetlitza Monrada Kiellanda, of such tendencies in the Nordic architecture of the turn of który wzniós ï w bBergen w blatach 1900-1913 gmach dworca ko- the centuries should undoubtedly commence with the work of lejowego (Ryc. 27). Budynek ten nosi znamiona secesji berli ñ- Jens Zetlitz Monrad Kielland, educated in Berlin, who erected skiej, jednak ĝe obiekt ów osadzony jest w btradycji budownictwa the railway station in Bergen in the years 1900-1913 (Fig. 27). staronordyckiego zaadaptowanego do estetycznych wymogów The building show signs of the Berlin Secession, nevertheless, prze ïomu stuleci. ¥wiadcz È o bniej wymownie liczne elementy the object is rooted in the tradition of Old-Norse constructions nadaj Èce szczególne pi Útno w barchitekturze ca ïego nieomal adapted to the aesthetic requirements of the turn of the 19 th and obszaru estetyczno-kulturowego, nie wy ïÈ czaj Èc Finlandii 20 th century. The evidence of it can be perceived in the numer- oraz obecnych Estonii i b’ otwy. Widzimy zatem w bfasadzie ous elements which imprinted the speciÞ c mark of the epoch dworca, obok niezliczonych rozwi Èza ñ tego typu, przyk ïadowo on the architecture of almost the whole aesthetic-cultural area, otwory okienne zamkni Úte ïukiem geometryczno-parabolicz- including Finland and the present-day: Estonia and Latvia. nym obschemacie wydïuĝonego pentagonu. Okna i wn Útrza Thus, besides countless solutions of this type, in the facade o takiej formie stosowane s È nadal niemal na ca ïym interesu- of the railway station we can see window openings enclosed jÈcym nas tutaj terytorium. Tego rodzaju konstrukcje wn Útrz with geometric-parabolic arch in the shape of an elongated ibkompozycje elewacji znane s È szeroko za spraw È, szczególnie pentagon. Windows and interiors in that form have still been wbwersji Þ ñskiego, esto ñskiego oraz ïotewskiego – narodowego in use in almost the whole territory of our interest. Such a btype romantyzmu, w bktórym istotn È rol Ú odgrywa ïa tradycja sztuki of interior construction and composition of elevations is widely mediewalno-regionalnej ibludowej zarazem. Szeroko znanym known because of the national romanticism, especially in its wbliteraturze przedmiotu, wzorcowym przyk ïadem takiego Finnish, Estonian and Latvian version – in which a bsigniÞ cant genre’ ub jest aran ĝacja wn Útrz wilii w b Þ ñskiej miejscowo Ăci role was played by the tradition of medieval-regional and, at Kirkkonummi, zbudowanej przez Hermana Geselliusa, Ar- the same time, folk art. Widely known in the literature of the masa Lindgrena ibEliela Saarinena wb1902 roku. NastÚpnym subject, abmodel example of such genre is the interior arrange- uzewn Útrznionym przejawem narodowego romantyzmu, tym ment in abvilla built by Herman Gesellius, Armas Lindgren

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 27 razem zaprojektowanym w bduchu antycypuj Ècym modernizm, and Eliel Saarinen in 1902 in a bFinnish town of Kirkkonummi. jest dworzec kolejowy w bHelsinkach. Obiekt ten wybudowany The next manifestation of national romanticism, this time zosta ï mi Údzy rokiem 1904 a 1919 przez Eliela Saarinena, który designed in the spirit anticipating modernism, is the railway wkrótce, po rozstrzygni Úciu konkursu, zyska ï mi Údzynarodow È station in Helsinki. The object was built between 1904 and reputacjÚ. Helsi ñski dworzec zaprojektowany zostaï niejako 1919, by Eliel Saarinen who, soon after the competition had zbjednej strony w bnarodowo-pó ěnoromantycznej tre Ăci, z bdru- been adjudicated, gained international renown. The railway giej za Ă powsta ï w bformie wczesnoracjonalistycznego monu- station in Helsinki was designed, on the one hand, with the mentalizmu, wbktórym znaÊ Þ liacje schy ïkowej Art Nouveau national-late-romantic content, while on the other, it was oraz wczesnej Art Déco. created in the form of early-rationalist monumentalism in Zbkolei wbKopenhadze powsta ïy na prze ïomie XIX ibXX which Þ liations of decadent Art Nouveau and early Art Déco wieku, donios ïe dla du ñskiej architektury, przyk ïady dojrza ïego can be discerned. eklektyzmu, wbktórych odczytaÊ mo ĝna oddziaïywanie schyï- At the turn of the 19 th and 20 th century in Copenhagen, kowego historyzmu w b twórczo Ăci artystów holenderskich, there appeared examples of mature eclecticism, momentous którzy mimo przenikania ubnich fascynacjÈ modernizmem, for Danish architecture, in which one could see the impact nadal byli wierni tradycji. Pierwszy zbnich to, bÚdÈcy chlubÈ of decadent historicism in the works of Dutch artists who, du ñskiej architektury, kopenhaski ratusz – dzie ïo Martina despite being fascinated with modernism, were still faithful to Nyropa wybudowane w blatach 1892-1902 (wed ïug M. Bligaard tradition. The Þ rst of them is the Town Hall in Copenhagen, oraz Williama J.R. Curtisa), zaprojektowany zosta ï zgodnie the pride of Danish architecture, the work by Martin Nyrop zbideÈ narodowego romantyzmu i boparty by ï, mi Údzy innymi, built in the years 1892-1902 (according to M. Bligaard and na budowlach wbtakich miejscach, jak Siena, Rawenna, We- William J.R. Curtis), designed in accordance to the idea of rona, Marienburg, Lund. Kopenhaski ratusz jest najbli ĝszy national romanticism and based on buildings in such places as: wspóïczesnym wzorom odnoszÈcym si Ú do neomediewalne- Siena, Ravenna, Verona, Marienburg, Lund. The Town Hall in go neorenesansu, któremu ho ïdowaï przyk ïadowo Hendrik Copenhagen is the closest to the present-day models alluding Petrus Berlage, autor Gie ïdy w bAmsterdamie, pochodz Ècej to neo-medieval neo-Renaissance, which was adhered to by zb1898-1903 lub te ĝ Henry Hobson Richardson, czy twórca e.g. Hendrik Petrus Berlage, the author of the Stock Exchange niezrealizowanego niestety projektu Pa ïacu Pokoju z b 1905 in Amsterdam, built in the years 1898-1903, or Henry Hobson roku, Willem Kromhout (Ryc. 28). Richardson, or the creator of the never realised project of the Drugim z btych obiektów jest gmach Du ñskiej Królewskiej Peace Palace from 1905, Willem Kromhout (Fig. 28). Biblioteki w b Kopenhadze, autorstwa innego pioniera nie- Another such object is the edi Þ ce of the Danish Royal awangardowej nowoczesnoĂci zespolonego zbzachowawczym Library in Copenhagen, the author of which was yet another narodowym romantyzmem, Hansa Jørgena Holma. Budowla pioneer of non-avant-garde modernity combined with con- ta ukoñczona zostaïa w b1906 roku ibpozostaje wyraěnie pod servative national romanticism, Hans Jørgen Holm. The wp ïywem holenderskich architektów z bkr Úgu Petrusa Josephu- construction was completed in 1906, clearly remaining under sa Hubertusa Cuypersa, którego mo ĝe by Ê bardzo wymowne the in ß uence of Dutch architects from the circle of Petrus porównanie z btakimi amsterdamskimi obiektami, jak Muzeum Josephus Hubertus Cuypers, and can be compared with such Królewskie (1876-1885) oraz Dworzec Kolejowy, wspólna objects in Amsterdam as: the Royal Museum (1876-1885) and praca P.J.H. Cuypersa, Adolfa Leonarda van Glendta i bLeonarda the Railway Station, a bresult of co-operation between P.J.H. Johannusa Eijmera (1882-1889). I banalogicznie jak w bprzypad- Cuypers, Adolf Leonard van Glendt and Leonard Johannus ku Du ñskiej Królewskiej Biblioteki, równie ĝ architektur Ú tych Eijmer (1882-1889). Analogically as in the case of the Dan- gmachów inspirowa ï narodowy romantyzm, któremu nadawa- ish Royal Library, the architecture of those edi Þ ces was also ïy ton neo Ăredniowieczne ibneorenesansowe (g ïównie majÈc inspired by national romanticism the tone of which was set by na my Ăli manieryzm niderlandzki) reminiscencje historyczne. neo-medieval and neo-Renaissance (meaning mainly Dutch NiewÈtpliwÈ ozdob È tej najwi Úkszej ksiÈĝ nicy wbSkandynawii mannerism) historical reminiscences. The pride of that largest jest skomponowana przez H.J. Holma centralna aula, bÚdÈca library in Scandinavia is, composed by H.J. Holm, the central kopi È kaplicy pa ïacowej Karola Wielkiego (Charlemagne) hall which is abcopy of the palace chapel of Charlemagne in wbAkwizgranie, dowodzÈca obostatnich ju ĝ przejawach rewi- Aachen, thus bearing evidence of the last manifestations of walizmu (nomen omen – renesansu karoliñskiego) konserwa- revivalism (nomen omen – Carolingian revival) of conservative tywnego historyzmu (Ryc. 29). historicism (Fig. 29). Przekrój wybranych problemów dziewi Útnastowiecznej ar- To Þ nish this selection of problems of the nineteenth- chitektury krajów nordyckich wypada zamkn ÈÊ symbolicznym century architecture of the Nordic countries, its cross section akordem wbpostaci imponujÈcego gmachu Ratusza w bSztok- ought to be ended on absymbolic strong note in the form of holmie. Obiekt ten powsta ï w blatach 1908-1923 pod ïug planów the imposing ediÞ ce of the Town Hall in Stockholm. That wykonanych przez Ragnara Östberga i bprzyjmuje si Ú na ogó ï object was erected in the years 1908-1923 according to the (np. W.J.R. Curtis i bD. Watkin), i ĝ ogólna stylistyka budynku plans made by Ragnar Östberg, and it is generally accepted oparta jest wbgïównej mierze na idei weneckiego Pa ïacu Do- (e.g. W.J.R. Curtis and D. Watkin), that the overall stylistics ĝów. Atoli maniera zastosowana przez R. Östberga zaczerpni Úta of the building is mostly based on the concept of the Venetian zosta ïa przewa ĝnie za spraw È recepcji mitycznej narodowej Doge’s Palace. However, the manner applied by R. Östberg, przeszïoĂci zbodniesieniami do szwedzkiego neomediewali- was mainly conveyed by means of reception of the mythical zmu ibneorenesansu, plasujÈcych si Ú mi Údzy tradycjonalnym national past with allusions to Swedish neo-medievalism and historyzmem abumiarkowanÈ nowoczesno Ăci È. Innymi s ïowy, neo-Renaissance, placed between traditional historicism and uĝyty przez architekta, zakorzeniony wbtradycji, eklektyczny moderate modernity. In other words, the rooted in tradition sïownik – sta ï si Ú swoistym intermezzo mi Údzy kulminacj È eclectic dictionary – applied by the architect – became a bspe-

28 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 dziedzictwa przesz ïoĂci a b modernizmem. Jak zaznacza D. ci Þ c intermezzo between the culmination of the past heritage Watkin, s ïusznym wydaje si Ú by Ê stwierdzenie, ĝe „Po ïÈ czenie and modernism. As D. Watkin points out, it seems justi Þ ed wbnim zmanierowanego wyra Þ nowanego detalu z bczystymi, to claim, that: “The fact it combined mannerist re Þ ned detail wyra ěnie ‘nowoczesnymi’ liniami sprawi ïo, ĝe wywar ï on with pure, clearly ‘modern’ lines caused it to have abprofound gïÚ boki wp ïyw na tych architektów mi Údzywojennej Europy, impact on those architects in inter-war Europe who reluctantly którzy niech Útnie przyjmowali styl mi Údzynarodowy”, takich accepted the international style”, such as e.g. the author of the jak cho Êby autor podr Úcznikowej pracy o btym typie nieawan- textbook work about this type of non-avant-garde, traditional, gardowej, tradycjonalnej, a b jednocze Ănie modernistycznej and simultaneously modernist architecture, for instance – Paul architektury – jak przyk ïadowo rzecz bior Èc – Paul Bonatz, Bonatz, the designer of the railway station in Stuttgart, erected twórca dworca kolejowego w b Stuttgarcie, wzniesionego in the years 1911-1927. (Fig. 30, 31) wb1911-1927 (Ryc. 30, 31). Erection of the Town Hall in Stockholm can therefore be Wzniesienie sztokholmskiego Ratusza mo ĝna przeto uzna Ê regarded as absymbolic moment opening abnew chapter in the za symboliczny moment otwieraj Ècy nowy rozdzia ï w bdziejach history of art and architecture in Denmark, Norway, Sweden sztuki i barchitektury Danii, Norwegii, Szwecji i bFinlandii, któ- and Finland, which made the 20 th century generally associated ry rozsïawiï powszechnie XX wiek, takimi znakomito Ăciami with the names of such famous personages as: creating in the jak tworzÈcy wbduchu zachowawczym Peder Vilhelm Jensen conservative spirit – Peder Vilhelm Jensen Klint (Grundtvig Klint (Katedra Grundtvig, Kopenhaga, 1913-1926), Hack Cathedral, Copenhagen, 1913-1926), Hack Kampmann (the Kampmann (Komenda G ïówna Policji, Kopenhaga, 1919- Police Headquarters, Copenhagen, 1919-1924) or combining 1924) lub te ĝ ïÈ cz Ècy dziedzictwo Clode’abNicolasa Ledoux, the heritage of Claude Nicolas Ledoux, Étienne-Nicolas-Lou- Étienne-Nicolasa-Louisa-Davida Boulléego i bJeana-Nicola- is-David Boullée and Jean-Nicolas-Louis-David Durand with sa-Louisa-Davida Duranda zbnowoczesnoĂci È, Erik Gunnar modernity, Erik Gunnar Asplund (the Public Library, 1920- Asplund (Biblioteka Publiczna, 1920-1928, Dom Koncertowy, 1928, the Concert House, 1920-1926 – both in Stockholm); 1920-1926 – obydwa w bSztokholmie); korelujÈcych tradycjÚ correlating tradition with moderate rationalism – Kay Fisker, zb umiarkowanym racjonalizmem – Kay Fisker, Christian Christian Frederik Møller and Povl Stegmann (the University Frederik Møller i bPovl Stegmann (kompleks Uniwersytetu complex in Århus, 1931-1946), similarly to Arnstein Arneberg wbÅrhus, 1931-1946), podobnie jak Arnstein Arneberg ibMa- and Magnus Poulsson (the Town Hall in Oslo, 1933-1950); gnus Poulsson (Ratusz w bOslo, 1933-1950) oraz zawierajÈce encompassing the new dimension of progress and international nowy wymiar post Úpu i bstylu mi Údzynarodowego prace takich style works of such artists as: E.G. Asplund (the Exhibition twórców, jak E.G. Asplund (Pawilon Wystawowy, 1930 i bKre- Pavilion, 1930 and the Crematorium, 1935-1940 – Stockholm) matorium, 1935-1940 – Sztokholm) oraz Alvar Aalto (Bibliote- and Alvar Aalto (the City Library in Viipuri, 1927-1935, the ka Miejska w bViipuri, 1927-1935, Sanatorium Przeciwgru ělicze Tuberculosis Sanatorium in Paimio, 1929-1933, the editorial wbPaimio, 1929-1933, budynek redakcji w bTurku, 1927-1929). of Þ ce building in Turku, 1927-1929). Te wspania ïe osi Ègni Úcia dwudziestowiecznej architektury Those magni Þ cent achievements of the twentieth-century krajów nordyckich przes ïoni ïy dorobek dziewi Útnastowiecznej architecture in the Nordic countries obscured the achieve- sztuki ibbudownictwa tego regionu pó ïnocnej Europy, usu- ments of the nineteenth-century art and construction of that wajÈc w bcieñ nieco zapoznane dziedzictwo neoklasycyzmu, region of northern Europe, overshadowing the unacknowl- abosobliwie historyzmu i beklektyzmu. Dopiero postmoder- edged heritage of neo-classicism, and especially historicism and nizm rozpocz Èï na nowo odkrywanie artystyczno-estetycz- eclecticism. Only post-modernism began again re-discovering nych walorów pó ïnocnoeuropejskiej architektury XIX wieku the artistic-aesthetic values of the north-European architecture ibtemu problemowi po Ăwi Úcony zostaï niniejszy esej, maj Ècy of the 19 th century, and that issue has been the subject of this jednocze Ănie za zadanie wype ïnienie znacz Ècej luki w bpolskiej essay which, at the same time, was meant to fulÞ l a bsigniÞ cant literaturze przedmiotu. gap in the Polish literature of the subject.

LITERATURA [4] Breza-Jaroci ñski A., Zarys dziejów Norwegii, Warszawa 1991. [1] Alm G., Pa ïac Królewski w bSztokholmie, [w:] Wspania ïe [5] CieĂlak T., Historia Finlandii, Wroc ïaw-Warszawa 1985. Królewskie Païace ¥wiata, Warszawa 2002, s. 218-223. [6] Czapliñski W., Górski K., Historia Danii, Wroc ïaw 1965. [2] Ashby Ch., Budownictwo Fennomane: Þ ñski styl narodowy [7] oaupale R., To ïï oczko Z., Secesja i bmodernizm w bRydze. Pó ï wbarchitekturze komercyjnej? Dyskusja na przyk ïadzie pro- wieku architektury ïotewskiej – per ïÈ europejskiego dziedzictwa jektow Vilho Penttilä i bOnni Törnqvista, [w:] Naród. Styl. kulturowego, Cz ÚĂÊ I, Ubprogu uzyskania suwerennoĂci, Cza- Modernizm, CIHA Materia ïy Konferencji 1, J. Purchla, W. sopismo Techniczne, z. 13-A/2005, s. 3-25. Tegethoff (red.), Kraków-Monachium 2006, s. 111-125. [8] Curtis W. J. R., Modern Architecture Since 1900, London 1996. [3] Bligaard M., Innenarchitektur des Historismus in Skandina- [9] Dibelius W. A., Architektur des 19. Jahrhunderts im Skandi- vien [w:] Der Traum vom Glück. Die kunst des Historismus navien und Finnland, Berlin 1938. in Europa, H. Fillitz, W. Telesko (hgs.), Wien-München [10] Dolgner D., Historismus. Deutsche Baukunst 1815-1900, 1997, s. 75-85. Leipzig 1993.

Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012 29 [11] Donnelly M. C., Architecture in the Scandinavian countries, [29] Rubow J., C. F. Hansens Architektur, Copenhagen 1936. Cambridge (Mass.) 1992. [30] Tafuri M., Dal Co F., Modern Architecture, vol.1-2, Lon- [12] Gerle J., What is vernacular? Or, the search for the “mother- don 1980. -tongue-of form”, [w:] Art and National Dream, Dublin 1993. [31] Tegethoff W., Sztuka a bto ĝsamo ĂÊ narodowa, [w:] Naród. Styl. [13] Grisebach A., Karl Friedrich Schinkel, München 1981. Modernizm, CIHA Materia ïy Konferencji 1, J. Purchla, [14] Grosa S., Art Nouveau in Règa, Règa 2003. W. Tegethoff (red.), Kraków-Monachium 2006, s. 11-24. [15] Hall Th., Planning Europe’s Capital Cities. Aspects 19 th [32] Thiis-Evensen T., Pa ïac Królewski wbOslo, [w:] Wspania ïe Century Urban Development, London 1997. Królewskie Païace ¥wiata, Warszawa 2002, s. 212-217. [16] Jakstein W., Landesbaumeister Christian Friedrich Hansen, [33] To ïï oczko Z., Gïówne nurty historyzmu i beklektyzmu w bsztuce der nordische klassizist, Neumünster im Holstein 1937. XIX wieku, Tom I, Architektura, Podr Úcznik dla studentów [17] Janssen-Bohr Ch., Historismus in nordisch Baukunst, Ham- wy ĝszych szkóï technicznych, wyd. 2, Kraków 2011. burg-Altona 1940. [34] To ïï oczko Z., Johann Daniel Felsko (1813-1902) Architekt [18] Ʉɚɩɬɟɪɟɜɚ Ɍ. ɉ., ɂɫɤɭɫɫɬɜɨ ɉɨɪɬɭɝɚɥɢɢ , Ɇɨɫɤɜɚ 1990 . iburbanista – twórca nowoczesnej Rygi / Johann Daniel Felsko [19] Kersten A., Historia Szwecji, Wroc ïaw 1973. (1813-1902) An architekt and Urban planner – the kreator of [20] Korvenmaa P., Mi Údzy centrum abprowincjÈ. Zalety peryferii, modern Riga, Wiadomo Ăci Konserwatorskie / Conserva- [w:] Sztuka okoïo 1900 w bEuropie ¥rodkowej. Centra ibpro- tion News, 23/2008, s. 7-16. wincje artystyczne. Materia ïy mi Údzynarodowej konferencji [35] To ïï oczko Z., Nowa forma w barchitekturze ïotewskiej i bjej zorganizowanej w bdniach 20-24 pa ědziernika 1994, P. Þ liacje na prze ïomie XIX i bXX wieku na przyk ïadzie Rygi Krakowski, J. Purchla (red.), Kraków 1997, s.159-166. / New form in Latvian architecture, and its af Þ liations At the [21] Lange B., Thorvaldsen’s Museum: architecture, colours, light, turm of the 19th and the 20th century, on the example of Riga, Copenhagen 2002. Wiadomo Ăci Konserwatorskie / Conservation News, [22] Lund H., Küster Ch. L., Architekt C. F. Hansen: 1756- 27/2010, s. 11-20. 1845, Hamburg 1968. [36] To ïï oczko Z., Zbkart dziejów historyzmu europejskiego na [23] Mignot C., Architektur des 19. Jahrhunderts, Köln 1994. przyk ïadzie architektury rezydencjonalno-reprezentacyjnej na [24] Nielsen M., The Classical heritage in Nordic art and architec- ’otwie w bXIX wieku / From the history of European historicism ture: acts of the seminar held at the University of Copenhagen, on example of residential-representative architecture in Latvia 1-3rd November 1988, Copenhagen 1990. of the 19 th century, Czasopismo Techniczne / Technical [25] Omilanowska M., Nacjonalizm abstyle narodowe wbarchitek- Transactions, 5-A/2011, s. 225-270. turze europejskiej XIX i bpocz Ètku XX wieku, [w:] Nacjonalizm [37] To ïï oczko Z. i bT., Zbzagadnie ñ historii i bhistoryzmu oraz wbsztuce ibhistorii sztuki 1789-1950, Warszawa 1998. eklektyzmu w barchitekturze drugiej po ïowy XIX wieku na przy- [26] Piperka M., Architektura Finlandii, Warszawa 1981. kïadzie wiedeñskiego Heereogeschichtliches Museum Theophila [27] Porky-Fowlty J., Art and Architecture in Copenhagen, Oslo, Hansena, Czasopismo Techniczne, z.1-A, 2002, s. 43-81. Stockholm and Helsinki, London 1930. [38] Trachtenberg M., Hyman I., Architecture from Prehistory [28] Purchla J., Tegethoff W., Naród, styl i bmodernizm, [w:] to Post-Modernism / The Western Tradition, London 1986. Naród. Styl. Modernizm, CIHA Materia ïy Konferencji [39] Watkin D., Historia architektury zachodniej, Warszawa 1996 1, J. Purchla, W. Tegethoff (red.), Kraków-Monachium [40] Yarwood D., The Architecture of Europe. The Nineteenth and 2006, s. 7-8. Twentieth Centuries, London 1991.

Streszczenie Abstract

Celem zaprezentowanego w btym miejscu eseju jest za- The aim of this essay is acquainting the Polish leader with poznanie czytelnika polskiego z, niestety niedocenianÈ nadal, the still not suf Þ ciently appreciated architecture of the Scandi- architekturÈ krajów skandynawskich i bFinlandii w bdziewiÚt- navian countries and Finland in the nineteenth century. The nastym stuleciu. Podstawow È trudno Ăci È niniejszego opraco- basic difÞ culty in this study has been an extremely limited, wania pozostaje nader skromna, wr Úcz uboga, baza ěródïowa not to say poor, resource base in Polish literature concerning wbliteraturze polskiej obneoklasycyzmie, historyzmie ibeklek- neo-classicism, historicism and eclecticism in that region of tyzmie wbtym regionie pó ïnocnej Europy. Tym problemem northern Europe. The problem was once of interest to Piotr interesowaï si Ú niegdy Ă Piotr Krakowski, wspó ïtwórca, wraz Krakowski who, together with Zo Þ a Ostrowska-K Úbïowska, zb Zo Þ È Ostrowsk È-K Úbïowsk È, podwalin wiedzy na temat created the foundations of knowledge concerning the central- Ărodkowoeuropejskiego historyzmu i b eklektyzmu. Przed- European historicism and eclecticism. The current essay is miotowy esej jest przeto ho ïdem z ïoĝonym pami Úci Profesora therefore abhomage paid to the memory of Professor Piotr Piotra Krakowskiego, który onegdaj zach Úci ï ni ĝej podpisanych Krakowski who once encouraged the authors of this article to autorów do wypeïnienia znaczÈcego naukowego niedostatku Þ ll in the signi Þ cant scienti Þ c gap in the knowledge regarding wiedzy obarchitekturze tego obszaru kultury europejskiej. architecture of this area of European culture.

30 Wiadomo Ğci Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 32/2012