Przegląd Geograficzny T. 45 Z. 3 (1973)
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
INSTYTUT GEOGRAFII POLSKIEJ AKADEMII NAUK PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY KWARTALNIK Tom XLV zeszyt 3 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1973 http://rcin.org.pl INSTYTUT GEOGRAFII POLSKIEJ AKADEMII NAUK PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY ПОЛЬСКИЙ ГЕОГРАФИЧЕСКИЙ ОБЗОР POLISH GEOGRAPHICAL REVIEW REVUE POLONAISE DE GEOGRAPHIE KWARTALNIK Tom XLV zeszyt 3 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE WARSZAWA 1973 http://rcin.org.pl KOMITET REDAKCYJNY Redaktor naczelny Stanisław Leszczycki, zastępcy redaktora naczelnego: Jerzy Kondracki i Antoni Kukliński, członkowie: Marek Jerczyński, Jerzy Ko- strowicki, Janusz Paszyński, Jan Szupryczyński. sekretarz redakcji Barbara Kozłowska Adres Redakcji: Instytut Geografii PAN Warszawa, Krakowskie Przedmieście 30 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE, WARSZAWA, UL. MIODOWA 10 Nakład 2050 (1928 + 122) Oddano do składania 18.IV.1973 r. Podpisano do druku we wrześniu i 1973 i r. Ark. wyd. 19,75, ark. druk. 15,0 + 1 wkl. Druk ukończono w październiku 1973 r r. Cena zł 40,— R-lll. Zamówienienr 1064 LUBELSKIE ZAKŁADY GRAFICZNE IM. PKWN, LUBLIN, UL. UNICKA, 4. http://rcin.org.pl ARTY K U Ł Y PRZEGLĄD GEOGRAFICZNY t. XLV, z. 3, 1973 STEFAN KOZARSKI Osiągnięcia i ogólne założenia perspektywicznego roziuoju geografii fizycznej ID Polsce* Past achievements of {physical geography in Poland, and general perspectives of its development Zarys treści. Artykuł niniejszy stanowi zmodyfikowaną wersję referatu wygłoszonego przez autora na ogólnopolskiej konferencji poświęconej zagadnieniom perspektywicznego rozwoju nauk geograficznych w Polsce (Poznań, 26—28 kwiet- nia 1972), zorganizowanej pod auspicjami Podsekcji Nauk Geograficznych i Prze- strzennego Zagospodarowania Kraju II Kongresu Nauki Polskiej. Autor omawia w nim w sposób syntetyczny główne osiągnięcia naukowe i praktyczne geografii fizycznej, poprzedzone uwagami na temat stanu kadry, a następnie ogólnie szki- cuje perspektywiczne kierunki badań w podstawowych gałęziach geografii fizycz- nej oraz warunki ich realizacji. I Rozwój geografii fizycznej w Polsce Ludowej osiągnął rozmiary i przyniósł sukcesy nie notowane nigdy przedtem, jakie na przykład w dziedzinie geomorfologii pozwoliły jej zdobyć wysoką pozycję mię- dzynarodową. Zdecydował o tym zespół czynników, na które składały się m. in.: 1) — istnienie w okresie bezpośrednio powojennym grupy ludzi wybitnie uzdolnionych i młodych wówczas, o niezwykłej energii i pra- cowitości, którzy przez swoją działalność naukową i organizacyjną wy- tyczyli kierunki rozwoju geografii polskiej, 2) — stworzenie przez pań- stwo materialnych oraz instytucjonalnych podstaw rozwoju nauki w tej liczbie geografii, 3) — stworzenie dobrych warunków kształcenia i roz- woju młodej kadry, a także 4) — rozwój kontaktów zagranicznych, głów- nie po r. 1956. Szczególną rolę w rozwoju geografii, w tym geografii fizycznej, odegrał I Kongres Nauki Polskiej, który w okresie przygoto- wawczym dostarczył okazji do odbycia licznych konferencji poświęco- nych dyskusjom nad podstawowymi problemami geografii polskiej, a póź- niej pozwolił wytyczyć główne drogi rozwoju tej gałęzi wiedzy i umożli- wił zorganizowaną działalność dzięki powołaniu centralnego ośrodka geo- graficznego, jakim stał się Instytut Geografii PAN. W okresie powojennym rozwój geografii fizycznej dokonał się, choć w różnym stopniu, w zasadzie we wszystkich sferach, które go określają i decydują o postępie, a więc w sferze instytucji i kadr, wyników badań naukowych oraz ich aplikacji dla potrzeb praktyki gospodarczej. Najsła- biej rozwinęło się techniczne zaplecze badań. * Artykuł napisany w ramach przygotowań do II Kongresu Nauki Polskiej. http://rcin.org.pl 460 Stefan Kozarski II Instytucje i kadry. W porównaniu z okresem przedwojennym, kiedy w Polsce istniało pięć katedr, w których uprawiano geografię fizyczną, po wojnie stworzono warunki instytucjonalnego rozwoju tej gałęzi wie- dzy w dziesięciu jednostkach podstawowych, na które składa się osiem instytutów uczelnianych na wszystkich uniwersytetach oprócz Uniwer- sytetu Śląskiego, Instytut Geografii PAN oraz Katedra Geografii Fizycz- nej PWSP w Krakowie. W wymienionych jednostkach podstawowych w mniejszym zakresie geografia fizyczna jest uprawiana jako całościowy kierunek badawczy, a przede wszystkim badania prowadzi się w wyspe- cjalizowanych działach, głównie w geomorfologii, hydrografii i klimato- logii i, w nieznacznym stopniu w biogeografii i geografii gleb. Dobrze ukazuje ten stan rzeczy m. in. rozkład wysoko kwalifikowanej kadry we- dług specjalności (por. tab. 1). Tabela 1 Specjalność Tytuły geogr. i stopnie fiz. og. geomor- hydro- klimato- geogr, biogeo- Razem naukowe i kom- fologia grafia logia gleb grafia pleksowa Profesorowie 6 11 3 5 — — 25 Doc. dr habil. 5 11 2 2 1 1 22 i spnb Doc. dr 1 5 1 1 1 — 9 Dr 7 36 17 13 2 — 75 Razem 19 63 23 21 4 1 131 Oprócz nierównomiernego rozkładu wysoko kwalifikowanej kadry we- dług specjalności obserwuje się również wyraźne dysproporcje w jej roz- mieszczeniu według podstawowych jednostek organizacyjnych (por. tab. 2). W porównaniu z r. 1952, kiedy wysoko wykwalifikowana kadra w geografii fizycznej liczyła 26 osób nastąpił wzrost do 131 osób w r. 1972, tj. o 400%. Mimo dużego wzrostu liczbowego kadry w ostatnich kilku latach pojawiły się trzy niekorzystne zjawiska: 1. wyraźne zaawansowanie wieku grupy profesorów przy równo- cześnie małej liczbie profesorów w wieku poniżej 50 lat, co ilustruje po- niższe zestawienie — 60—70 lat — 12 (w tym 8 osób 65—70 lat) 50—59 lat — 7 40—49 lat — 6 2. w grupie docentów liczącej 31 osób — 9, tj. 29% nie posiada stop- nia naukowego doktora habilitowanego; ponadto w grupie tej uwidocz- niają się również objawy zaawansowania wieku, gdyż 10 osób przekro- czyło 50, a nawet 60 rok życia. 3. zbyt powolne tempo przyrostu osób ze stopniem naukowym dokto- ra, a szczególnie doktora habilitowanego. http://rcin.org.pl Założenia rozwoju geografii fizycznej 461 Tabela 2 Profeso- Doc. dr Jednostka organizacyjna Doc. dr Dr Razem rowie habil. Instytut Geografii PAN 2 4 — 14 20 Instytut Geografii UG 1 2 1 4 8 (Instytut Oceanografii) Instytut Geografii UJ 2 1 — 5 8 Instytut Nauk o Ziemi UMCS 4 5 — 10 19 Instytut Geografii UŁ 4 — 1 12 17 Instytut Geografii U AM 3 5 — 6 14 Instytut Geografii UMK 2 — 2 6 10 Instytut Geografii UW 3 1 1 13 18 Instytut Geograficzny UWBB 3 4 3 3 13 Katedra Geografii Fizycznej 1 — 1 2 4 PWSP Kraków Razem 25 22 9 75 131 III Wyniki naukowe. Intensywnemu rozwojowi geografii fizycznej w ca- łym okresie powojennym towarzyszyła pogłębiająca się specjalizacja, a także dysproporcja w rozwoju poszczególnych dyscyplin fizycznogeo- graficznych. W zasadzie trudno jest dzisiaj mówić w Polsce, zresztą tak- że w innych państwach, o geografii fizycznej jako całościowym kierunku badawczym, gdyż odrębnie uprawiano głównie geomorfologię, hydro- grafię i klimatologię. Jedynie w ograniczonym stopniu prowadzono kom- pleksowe badania fizycznogeograficzne, koncentrujące się głównie na ty- pologii i regionalizacji oraz próbach wypracowania podstaw metodycznych analizy i oceny środowiska geograficznego. Ta sytuacja powoduje, iż głów- ne osiągnięcia badawcze geografii fizycznej należy omówić w układzie poszczególnych dyscyplin. Powszechnie uznawanym faktem jest najsilniejszy rozwój geomor- fologii. Znajduje to swój wyraz zarówno w dorobku publikacyjnym, jak i stanie liczbowym kadry. Dyscyplina ta może poszczycić się znaczną ilością studiów problemowych i regionalnych, wysoko cenionych za gra- nicą prac ukazujących nowe zagadnienia oraz prac syntetyzujących. Bardzo wysokie oceny zyskała polska geomorfologia u niektórych za- granicznych uczonych (np. Miller1, Tricart2). Istnieje twierdzenie (Tricart3), że Polska i Francja odegrały decydującą rolę w odnowie 1 J. P. Miller. Physical geography in Poland. „Profess. Geogr.", 13, 2, 1961. 2 J. Tricart. Principes et méthodes de la géomorphologie. Paris 1965. Mas- son et Cie Edit. 3 op. cit. str. 72. http://rcin.org.pl 462 Stefan Kozarski współczesnej geomorfologii światowej. Źródłem sukcesów polskiej geo- morfologii było m. in. nowe podejście do badania rzeźby, polegające na wprowadzeniu terenowych metod analizy zespołów form i dokładne stu- diowanie zapisu zdarzeń morfogenetycznych w pokrywach. Zostały stworzone w naszym kraju podwaliny kierunku zwanego geo- morfologią dynamiczną, zasadzającego się na badaniu form, osadów od- powiednich i procesów. W jego obrębie rozwinięto nowe koncepcje i po- jęcia dotyczące na przykład cyklu peryglacjalnego i peryglacjalnej dzie- dziny klimatyczno-morfologicznej (ośrodki łódzki i wrocławski) oraz bi- lansu denudacyjnego stoku (ośrodek wrocławski). Powstała oryginalna koncepcja mapy geomorfologicznej Polski (ośro- dek krakowski), dla obszarów niżowych twórczo rozwinięta w ośrodku toruńskim, w oparciu o którą skartowano 12,6% powierzchni kraju. Dzię- ki długoletnim pracom badawczym uzyskano obraz poligeniczności rzezby terytorium Polski oraz w licznych pracach dowiedziono dominującej roli wahań klimatycznych w jej rozwoju od schyłku trzeciorzędu przez cały czwartorzęd (ośrodki krakowski, łódzki, poznański, wrocławski). Sformu- łowano także nową koncepcję wpływu starszej rzeźby na przebieg gla- cjacji Tatr Polskich o wyraźnie ponadregionalnym znaczeniu (ośrodek krakowski). Ważną rolę odegrały w badaniu form akumulacyjnych oraz pokryw osadów czwartorzędowych nowatorskie inicjatywy metodyczne, miano- wicie metoda badań strukturalnych w geomorfologii glacjalnej (ośrodek łódzki) oraz granifomametria mechaniczna (ośrodek poznański). Obfity dorobek polskiej geomorfologii, szczególnie w okresie ostat- nich dwudziestu lat praktycznie