meet the errc ROMA EDUCATION: THE PROMISE OF D.H.

Evropako Kris pe Manushikane Hakaja Andas Vazhno Decizija pe Kejso/Kazo D.H. vi Avera Versus/Mamuj i Cehijaki Republika

Andini si bud vazhno decizija vash e Roma trujal i Europa, Pe Baro Asembleako khedipe kotar e Evropako Kris pe Manushikane Hakaja astrdi pe 14to Novembro 2007 bersh sas phendino kaj i segregacija upral e Romane chave ande e specijalno shkole si forma kotar e nazakoneski/stopuimi diskriminacija, so si phageripe pe Artiklo 14 kotar e Europaki Konvencija (kote stopuil pes/na del pes diskriminacija), jekh thaj jekh e Artiklosar 2 kotar o Protokolo No.1 (so dela siguriteto/ sigurno o hakaj pe edukacija) . I decizija avili ande e D.H.vi Avera v. i Cehijaki Republika, ande e kazo/kejso so sine dendino anglal ofto bersha kotar o ERRC ande e anav kotar e deshuenja Romane chave. Tele si ikalde kotora kotar e Kriseski decizija/odluka.

D.H. thaj Javera mamuj Chehiko them prindzardine sar Europakere manusha, von vi majodorig si teli crdipe pe rig kotar e ma- Bari kris zoriteta thaj upri lende keren pes persekuc- ije. Kodi reprekusija avilas dzi pe majucho Aplikacija numero 57325/00 nivelo pe Nacistengiri vrama, e manusha save so gindinas kaj si upruni rasa. Sar bute 13 novembro 2007 bersh shelbershipaskiri reprekusija o rezultato si kodo so e romane komunitetura adadzives 12. Dzaindoj pali e dokumentija so shaj te ara- dziven pe but phare kondicije, pe but bilachi khen pes ki Internet rigori Divizija bashi sitacija ando them thaj olengiri participacija Roma thaj Phirutne ano Europako Konsilo, ko publikano dzivdipe si but limitirimo. e Roma aven kotar e regionura ki upruni chachune rigeskiri Indija katar e Iraneskoro 175. E Krisa thaj o krisaripe ko majbut thema plato. E majavgine skrinisarde dokumen- e diskriminacija dikhen javere jakhencar tura vash olengoro avibe ki Europa datir- bizi varesavi chachuni justifikacija pe rel- inena katar desh thaj shtarto shelbershipe. evantno jekha-jekh situacije (Willis mamuj Adadzives si mashkar ohto thaj desh mil- Khetanutne Thagaripa/Inglana/ no. 36042/ ionura Roma save dziven ani Europa. [aj 97, & 48, ECHR 2002-IV; thaj Okpisz ma- te arakhen pes ko sa e thema membrura muj Njamco no. 59140/00, & 33, 25 okto- ano Europako Konsilo thaj pe varesave bro 2005-to bersh). Sar te si, o Artiklo 14 na Centralne thaj chachune rigeskere europa- stopuil e themen te keren javereder tretmano kere thema von si buteder katar 5% kotar upral e manusha cilosar te koregirinen o sasti populacija. Majbaro numero olendar ,,faktichno najekhipe,, mashkar lende. Var- vorbisaren pe romani chib, chib savi avel ekana kodi sama te phagel pes kodo najekh katar e Indo – Europakere chibja. Vi kodo tretmano shaj te anel vi dzi pe Artikloskoro so e chibja isi but varijacije e Roma shaj te phageripe (,,O Krisipe vash varesave as- haljoven pes. Generalne dikhindoj e Roma pektura e zakoneskere vash e chibja ande ani Europa vorbisaren e themeskiri chib educiribe ande Belgija,, mamuj e Belgija thaj butivar dzanen nekobor chibja. (Merits) ikerdino ko 23-to juli 1968 bersh, Serije A no. 6, & 10; O Thilimmenos ma- 13. Vi kodo so e Roma si ande Europa katar e muj e Grecija (GC),34369/97, & 44, ECHR deshthaj shtarto shelbershipe, butivar von 2000-IV; thaj Stec thaj Javera mamuj Kheta- naj prindzarde kotar e mazoriteta thaj nane nutne Thagaripa/Inglanda/ (GC), no. 65731/

90 roma rights journal ¯ number 1, 2008 roma rights journal ¯ number 1, 2008 91 romani language publication ROMA EDUCATION: THE PROMISE OF D.H.

01, § 51 ECHR 2006). I Kris vi akceptuinda te del pes specifikani sama upral lengere e generalno politika kotar e aktivitetura save dukhaviba sar minoriteto (dikh thaj e nisi disproporcionalno anglal krisaribaskere generalnikane obzervacije katar e Reko- efektura upral specifikani grupa so javere mandacije ki Parlamentarno Asambleja rigatar shaj te anel dzi pe specifikani dis- no. 1203 (1993) pe Roma ande Europa, kriminacija savi so naj astardini e grupasar citirime ande paragrafo 56 thaj o punkto 4 (High Jordan mamuj Khetanutne Thagaripa, katar e Rekomandacija no. 1557 (2002): ,,E no. 24746/94, § 154, 4-to maj 2001 bersh; legalno situacija e Romengi ande Europa,, thaj Hoogendijk mamuj Niderlanda (dec.) citirimo ande paragrafo 58). Thaj sar so no. 58461/00, 6-to januaro 2005 bersh). i Kris phendas, olenge trubuj specijalno Gasavi diskriminacija si potencijalno ma- protektiribe (dikh o paragrafo 181). Sar so muj e Konvencija thaj rezultirinela kotar phenena but Eurpakere thaj internacionalno e de facto situacija (Zarb Adami mamuj e organizacije, sar vi e rekomandacije andine Malta, no. 17209/02, § 76, ECHR 2006). kotar e Europako Konsilo (dikh paragrafo 54-61), kodi protekcija khuvela vi ande e 180. Ande Hoogendijk-eskiri decija ano Kris edukacijakiri sfera. Kodoleske, kadala ke- phendas kaj: ,,Kate o aplikanto shaj te sikav- jsuro roden specifikani sama/atencija/ pe el, upral e oficijalne statistike, kaj prima situacije kana ande Krisa anena pes gasave facie sikavela pes specifikane – formulirime aplikantija – chavore, kaskere edukacijakere pe neutralno chani – kaj faktikane uch- hakaja chachipena/ si chinavdine. eder procento si e dzuvlja teli presija ktoar e mursha. Kadalesar o Gaverno sikavela 185. Sasa khetanutno grundo kaj si diferenca kaj kerela pes diskriminacija upral e grundo ande tretmano savo na rezultuil katar mursha-dzuvlja. Vi kodo so ande praktika e statutarne provizije kodolestar so e sikavela pes kaj e mursha si ani lacheder sit- chavoren den ande specijalno sikljovne/ uacija, ka ovel ekstremno phareste te sikavel shkoli/. Dzaindoj pal kodo, o phuchipen pes gasavi jekh indirektno diskriminacija.,, si, avela i legislacija ande praktika kodole- star so shaj te arakhen pes baro nunmero 181. Pe agor, sar so si phendino upraleder, e romane chavendar – but olendar vi ap- Romengiri dukhavdini sitacija sikavela likantura ande Krisa – si chivdine ande kaj trubuj te del pes olenge specijalno specijalno sikljovne bizi jsutifikacija. sama pe lengere trubujimata pe specifikane situacije (Chapman mamuj Khetanutne 186. Sar so sasa phendino upreder, e aplikanton Thagaripa (GC), no. 27238/95, § 96, ande Krisa si pharipena te sikaven kaj ma- ECHR 2001-I; thaj Connors mamuj Kheta- muj lende si kerdino diskriminatorno tret- nutne Thagaripa, no. 66746/01, § 84, 27-to mano (Nachova thaj e Javera, citirime upre- maj 2004 bersh). Ande Chapmaneskoro der, §§ 147 thaj 157). Cilosar te garantirinel krisaripe (vakerdino upreder, §§ 93-94) i pes efektivno protektiribe pe lengere hakaja/ Kris dikhlas vi kodo kaj trubujasas te ovel chachipena/ trubuj te keren pes specifikacije phendino kaj trubuj konsensuso mashkar e kana sikavela pes gasavi, sar so phenena in- Thema Membrura ande Europako Konsilo direktno diskriminacija. te prendzaren e minoritetengere specijalno trubujimata thaj te keren obligatorno te del 187. Kotar gasavo punkto, e Kris dikhindoj pes olenge siguriteto pe lengoro identiteto pe Konsileskere Direktive 97/80EC thaj tha dzivdipaskoro stilo, so pe agor ka anel 2000/43/EC dela instrukcije te arakhen pli dzi pe kodo e minoritetura te ikeren pen- dosh sostar phagela e principija vash jekh goro kulturakoro javeripe ande sa e thema. tretmano angleder e kherutne autoritetija, leindoj ki sama/godi/ e statistikane eviden- 182. I Kris dikhlas kaj sar rezultato katar olen- cije, faktija save so shaj te sikaven kaj ker- giri trubulentno historija e Romenge trubuj dinas pes diskriminacija (dikhe paragrafura

92 roma rights journal ¯ number 1, 2008 roma rights journal ¯ number 1, 2008 93 romani language publication ROMA EDUCATION: THE PROMISE OF D.H.

82 thaj 83). O Krisaripe ande chachipaskiri ande disproporcionalno reprezentacija e ro- Kris vash e Europakere Komunitetija (dikh mane chavengiri ande specijalno sikljovne/ e paragrafura 88-89) sikavena kaj e aplikan- shkole/) ka ovel phareder te sikaven pes sos- tura shaj te den statistikane evidencije anglal tar e Gavernon butivar naj gasavi statistika e nacionalne Krisa so shaj te lel pes sar fakti vash e chhavora. Dzaindoj kodolestar so naj te si validne thaj chachune. oficijalnikani statistika vash e chavengoro etniciteto, i Kris shaj ma te lel ki obzervacija I Bari Kris majodorig phenel kaj e informa- e aplikanteskiri statistika sostar nane ofici- cije save so aven kotar e trinto rig ko but jalno. Numa, sar te si, kodola numerija so themengere krisa, sar so dikhena e bucha- dela o aplikanti trubuj te konfirmirinen rne grupe ande Khetanutne Nacije, trubuj pes vi kotar o Them vi kotar korkorutno/ te akceptuinen sar evidencija ki indirektno independentno/ superizori. diskriminacija sar fakto prima facie. 193. Sar so dikhela i Kris e majneve numerija vash e I Kris majodorig phenel kaj gasave statistike chavore ande Ostravakoro regioni dena buted- si but importanto, vi sar sikavena e krisariba er generalno piktura/slika/ thaj si but phareste Hoogendijk thaj Zarb Adami , thaj trubuj te te avel pes dzi pe egzaktnop procenti e romene akceptuinen pes nekobor tipija kotar gasave chavengoro so dzana ande specijalno sikljovni/ evidencije (Nachova thaj Javera, citirime shkola/. Numa, e informacije sikavena kaj e upreder, § 147). romane chavengoro numero si disproporcion- alno but ucho, dzanindoj kaj von sip e gasave 188. An gasave situacije, i Kris lela ki godi sikljovne mazoriteto. Vakerindoj/phenindoj/ kaj kana sikavena pes diskriminacijakere pe neutralno chib shaj te konstantirinel pes kaj praktike upral jekh manush vaj upral e romane chavengoro numero, ki komparacija varesavi grupa, e statistike te si signi- e na-romane chavencar, si disproporcionalno fikantne thaj chachune, shaj te len pes sar baro an specijalno sikljovne. prima facie faktija thaj evidencije vash e aplikantno so ikljola anglal i Kris. Kodo 194. Odori kote so sikavela pes kaj e legislaci- na phenela kaj i indirektno diskriminacija jakere procedure producirinena diskrimi- nashti te sikavel pes bizi akala statistikane natorno efekti, i Bari Kris lela ki sama, sar evidencije. [aj vi bi lengo. so kerdinas kana ovela vorba bash o but- jaribe, vaj e procizije kotar e servisura, kaj 189. Kana varesavo aplikanto ande Kris chi trubuj te kerel pes vi ande edukacija- khamel te sikavel kaj upri leste kerela kiri sfera (dikh mutatis mutandis, Nachova pes indirektno diskriminacija pali gasave thaj Javera, citirime upreder, 157) thaj te themeskere aktivitetija vaj ande praktika, sikavel diskriminatorno intencija kotar e o Them musaj te sikavel faktencar kaj relevantno autoritetengiri rig (dikh o pra- gasave aktivitetija vaj praktika pe javere- grafo 184 upreder). der tretmano naj diskriminatorno (dikh mutatis mutandis, Nachova thaj Javera, 195. Pe gasave situacije, e evidencije dendine citirime upreder ano teksti, § 157). Pe katar e aplikantura shaj te dichon pes sar gasavo faktengoro arakhibe shaj te sikavel signifikantno te vazden zurali sama bash pes vi gasavi aligacijakiri natura pe gasave indirektno diskriminacija. Kodoleske kodo kejsongere tipija (ibid., § 147) ka ovel but trubuj te pashakerel pes dzi pe Gaverno, savo phareste ande praktika e aplikantonge te so musaj te sikavel kaj o javereder impakto sikaven kaj si kerdini indirektno diskrimi- legislacijatar sasa rezultato katar e objektivno nacija bizi gasave faktija thaj evidencije. faktora save so naj phangle e etnicitetosar.

191. I Bari Kris phenel kaj gasave statistike/ 207. O fakto kaj instant krisaripe indicirinela kaj evidencije/ (O ERRC: gasave statistike e aranzmanura bash e romane chavore ande

92 roma rights journal ¯ number 1, 2008 roma rights journal ¯ number 1, 2008 93 romani language publication ROMA EDUCATION: THE PROMISE OF D.H.

shkolaripe (dikh paragrafo 28 upreder) naj aktivitetura e Roma te phiren ande shkola, zurales kerdine thaj kaj o Them leijas sama i Kris naj chali kodolestar katar e javereder pe chavengere specijalno trubujimata sar tretmani so isi e romane chavoren kotar e membrura ko telune klasura (dikh mutatis, na-romane chavoren ande shkolaribaskoro mutandis, Buckly, citirime upreder, 76; thaj sistemo. An kodi konekcija, sasa phendino Connors, citirime upreder 84). Majodorig, kaj e neve legislacijasar chionavena pes e sar rezultato gasave aranzmanondar e ap- specijalno shkoli thaj sa e chavorenge, vi likantura sasa bichaldine ande shkoli vash kodolenge so isi olen specijalno trubujimata, e chave mentalno nasvalipencar kote so o sar vi e chavoren kotar socijalno teljardine sikljovibaskoro plano thaj programo naj sar grupi, te len ande normalne shkoli. ande normalno shkoli thaj kote so e chavore izolirinena pes kotar e javera chavora katar 209. Pe agor, kotar e vrama kana kerdini pes e majbuhli populacija. Kodolestar e chavore kodi but relevantno legislacija thaj savi lena gasavi edukacija savi so harnjarel astardas te sikavel pes vi ande praktika, i olengoro majodorutno zuraripe ki edikacija Kris dikhlas kaj e chavre kotar e romane thaj na dikhela pes kadale chavora te phiren komunitetura angleder sasa dukhavdine dis- thaj te integririnen pes pe normalne shkoli kriminacijakere tretmanosar. Numa, sostar sar i javer sasti populacija. Thaj pe agor, vi kodo si achavdino, chi trubuj te dikhen pes e korkoro o Gaverno phendinas kadala chave individualno krisaripa. kana ka agoren pengiri shkola ka ovel olen buteder pharipena te arakhen penge buti sar 210. Konsekventno kodolesar, sasa phageripe sikle save agorena specijalno shkola. kotar instantno krisaripe katar e Artiklo 14 Konvencijatar, thaj gian ki konjukcija 208. An gasavi situacija kana dikhela pes kaj e Artiklosar 2 Protokolestar 1, bash sako e e chehiko Themeskere autoritetija keren jekh aplikanti.

94 roma rights journal ¯ number 1, 2008 roma rights journal ¯ number 1, 2008 95