Stan I Zmiany Środowiska Geograficznego Wybranych Regionow Wschodniej Polski Ii
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
STAN I ZMIANY ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO WYBRANYCH REGIONOW WSCHODNIEJ POLSKI II STAN I ZMIANY ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO WYBRANYCH REGIONÓW WSCHODNIEJ POLSKI II UNIWERSYTET MARII CURIE-SKŁODOWSKIEJ WYDZIAŁ NAUK O ZIEMI I GOSPODARKI PRZESTRZENNEJ POLSKIE TOWARZYSTWO GEOGRAFICZNE ODDZIAŁ LUBELSKI STAN I ZMIANY ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO WYBRANYCH REGIONÓW WSCHODNIEJ POLSKI II REDAKCJA MAŁGORZATA FLAGA PRZEMYSŁAW MROCZEK LUBLIN 2015 STAN I ZMIANY ŚRODOWISKA GEOGRAFICZNEGO WYBRANYCH REGIONÓW WSCHODNIEJ POLSKI II STATE AND CHANGES OF GEOGRAPHICAL ENVIRONMENT IN SELECTED REGIONS OF EASTERN POLAND II Recenzent dr hab. Leopold Dolecki, prof. WSSP Redakcja Małgorzata Flaga, Przemysław Mroczek Projekt okładki Przemysław Mroczek Na okładce cieniowana mapa rzeźby województwa lubelskiego, opracował Leszek Gawrysiak Zdjęcia na wkładkach wewnętrznych Widok z Wieży Trynitarskiej na Bramę Krakowską i Krakowskie Przedmieście w Lublinie (fot. Przemysław Mroczek) Kościół pw. Św. Jana Nepomucena w Zwierzyńcu (fot. Łukasz Tkaczyk) Kompleks grodowy w Czermnie (fot. Mariusz Gala/Zdzisław Cozac Media Promocja) Skład Przemysław Mroczek, Małgorzata Flaga Copyright by Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej UMCS w Lublinie ISBN 978-83-940911-1-8 Wydawca Polskie Towarzystwo Geograficzne, Oddział Lubelski, Al. Kraśnicka 2cd, 20-718 Lublin, tel: (81) 537-68-55, 537-68-11, [email protected] Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Al. Kraśnicka 2cd, 20-718 Lublin, tel. (81) 537-68-00, [email protected] Spis treści Słowo wstępne ...................................................................................... 7 Współczesny Lublin. Środowisko przyrodnicze – dziedzictwo wielokulturowości – oblicze gospodarcze Przemysław Mroczek Lublin – miasto na lessach ............................................................................... 11 Małgorzata Flaga, Jolanta Rodzoś, Joanna Szczęsna Historyczne podstawy współczesnej tożsamości Lublina ............................... 25 Małgorzata Flaga, Jolanta Rodzoś, Joanna Szczęsna Przestrzeń kulturowa Lublina ........................................................................ 49 Andrzej Miszczuk, Magdalena Miszczuk Przemiany społeczno-gospodarcze Lublina – przeszłość i teraźniejszość ....... 74 Roztocze jako region pogranicza przyrodniczego i kulturowego Teresa Brzezińska-Wójcik, Ewa Skowronek Atrakcyjność turystyczna Krasnobrodu ....................................................... 95 Ewa Skowronek, Teresa Brzezińska-Wójcik Szczebrzeszyn – miasto na pograniczu regionów ........................................ 111 Ewa Skowronek, Teresa Brzezińska-Wójcik Zwierzyniec – tradycje ochrony przyrody na Roztoczu: od zwierzyńca ordynackiego do europejskiej sieci obszarów chronionych .................. 127 Wyżyna Wołyńska – dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Przemysław Mroczek, Zdzisław Jary, Marcin Krawczyk Walory przyrodnicze i kulturowe zachodniej części Wyżyny Wołyńskiej ... 143 Radosław Dobrowolski, Marcin Wołoszyn, Jan Rodzik, Przemysław Mroczek, Piotr Zagórski, Krystyna Bałaga, Tomasz Dzieńkowski, Irka Hajdas Kompleks grodowy w Czermnie - studium geoarcheologiczne ................... 161 Jan Rodzik, Przemysław Mroczek, Anna Hyrchała, Bartłomiej Bartecki Antropogeniczne przekształcenia środowiska przyrodniczego w otoczeniu wielokulturowego stanowiska archeologicznego na krawędzi Grzędy Horodelskiej w Rogalinie koło Hrubieszowa ..................................... 173 Literatura ..................................................................................................... 185 Słowo wstępne Ważną cechą środowiska geograficznego są ciągłe przeobrażenia, które dokonują się we wszystkich jego sferach, od przyrodniczej, poprzez kulturową, aż po społeczną i gospodarczą. Niezwykle interesującym obszarem do badań przestrzeni geograficznej, a zwłaszcza jej przemian jest wschodnia Polska. Silnie zróżnicowana pod względem warunków naturalnych, wykazuje cechy przejściowości elementów przyrody oraz bogactwa krajobrazów. Szczególnie wyraźne zmiany w przestrzeni Polski Wschodniej zacho- dzą w ostatnich latach na płaszczyźnie społeczno-ekonomicznej. Przyczyniło się do tego przystąpienie naszego kraju do Unii Europejskiej, w której tereny wschodnie stały się wyjątkowym obszarem pogranicznym. W związku z funkcjonowaniem w strukturach europejskich, pojawiły się tutaj nowe bodźce rozwoju regionu w postaci unijnych środków pomocowych. Stały się one istotnym czynnikiem korzystnych przemian warunków i struktur społeczno-ekonomicznych. Jednocześnie jednak, nasiliły się pewne negatywne zjawiska i procesy społeczne i gospodarcze, związane peryferyjnym położeniem tych terenów, zarówno w skali kraju, jak i Europy. Należy zaznaczyć, że część z tych niekorzystnych procesów ma podłoże historyczne. Coraz większą rolę w rozwoju Polski Wschodniej odgrywa jej bogate dziedzictwo kulturowe, związane m. in. z położeniem w strefie przenikania wpływów kultury zachodnio- i wschodnioeuropejskiej. Walory kulturowe, poza tym, że są ważnym elementem tożsamości regionu, stanowią podstawę dla wielu inicjatyw o charakterze kulturalnym, stymulujących lokalny rozwój. Stopniowo, przyczyniają się także do intensyfikacji ruchu turystycznego w regionie. Zarówno urozmaicone środowisko przyrodnicze, jak i przemiany zachodzące w różnych sferach życia człowieka sprawiają, że Polska Wschodnia zajmuje wyjątkowe miejsce w badaniach przestrzennych. Niniejszy tom również wpisuje się w ten nurt. Jest on drugim w cyklu opracowań regional- nych, opisujących wybrane regiony wschodniej Polski. Stanowi kontynuację książki dotyczącej stanu i zmian środowiska geograficznego w tej części kraju, przygotowanej na poprzedni „lubelski” Ogólnopolski Zjazd Polskiego Towarzystwa Geograficznego w 2004 r. Jednocześnie, jest jej rozszerzeniem, gdyż przybliża kolejne, nie prezentowane wcześniej obszary Polski Wschodniej. Pierwsza część tomu obejmuje zbiór artykułów przedstawiających w szczegółowy sposób środowisko przyrodnicze, rozwój historyczny i urbanistyczny oraz przemiany społeczno-gospodarcze Lublina, będącego największym miastem we wschodniej Polsce. Ukazane są także główne walory Słowo wstępne turystyczne (przede wszystkim kulturowe) Lublina w kontekście ich wyko- rzystania jako potencjału rozwojowego miasta. Rozdziały składające się na kolejne części tomu, są poświęcone terenom Roztocza oraz Wyżyny Wołyńskiej i zaznajamiają z wybranymi elementami dziedzictwa przyrodniczego i kulturo- wego tych regionów. Niewątpliwą zaletą wszystkich artykułów zamieszczonych w poniższym tomie jest fakt, iż aktualny stan środowiska geograficznego prezentują na tle dokonujących się w nim długookresowych przemian. Autorzy publikacji wyrażają nadzieję, że lektura zamieszczonych w niej tekstów przyczyni się do poszerzenia Państwa wiedzy o Polsce Wschodniej oraz rozbudzi Państwa zainteresowanie i skłoni do dalszego samodzielnego poznawania tej części naszego kraju. Małgorzata Flaga Przemysław Mroczek Lublin, czerwiec 2015 r. Współczesny Lublin. Środowisko przyrodnicze – dziedzictwo wielokulturowości – oblicze gospodarcze Przemysław Mroczek Zakład Geoekologii i Paleogeografii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Al. Kraśnicka 2cd, 20-718 Lublin, [email protected] Lublin – miasto na lessach WPROWADZENIE Lublin jest stolicą regionu lubelskiego, w ujęciu społeczno- ekonomicznym często utożsamianego z województwem lubelskim, zaś w ujęciu fizycznogeograficznym – z Wyżyną Lubelską. Ta ostatnia, w oczach geografów bywa utożsamiana z lessami. W badaniach geograficznych ośrodka lubelskiego tematyka występowania, genezy oraz wieku lessów jest prowadzona od ponad stu lat (Krischtafowitsch 1902, 1904). Jednak w niewielkim stopniu, te lessowe wątki były realizowane na terenie Lublina. Na szczególne wyróżnienie zasług- ują działania w lessowej części miasta realizowane przez m.in. H. Maruszczaka (1958, 1961), H. Maruszczaka i R. Racinowskiego (1976), czy też M. Harasimiuka wraz z A. Henkielem (1982a,b). Pośrednio na temat pokrywy lessowej Lublina można znaleźć informacje w publikacjach specjalistycznych z innych dziedzin nauk o Ziemi (Bartmiński i in. 2010; Kociuba 2003, 2012; Rodzoś 2005), czy też innych dyscyplin, ze szczególnym uwzględnieniem publikacji zawierających wyniki badań archeologicznych (np. Rozwałka 1997; Rozwałka i in. 2006). Oddzielne, zgeneralizowane informacje na temat lessów Lublina można odnaleźć w pracach przyrodniczych omawiających region lubelski w ujęciu monograficznym (np. Jahn 1956; Turski i in. 2008). LESS – DEFINICJA I WYSTĘPOWANIE W REGIONIE LUBELSKIM Less jest klastyczną skałą osadową, powstałą w wyniku aktywności zespołu procesów geologicznych, przy znacznym udziale procesów eolicznych (por. Maruszczak 2000). W przypadku europejskiego pasa lessów, mówimy o osadach akumulo- wanych w środowisku peryglacjalnym strefy ekstraglacjalnej podczas zlodo- waceń (glacjałów). Za cechy diagnostyczne utworów lessowych uważa się specyficzne wyselekcjonowane uziarnienie (dominuje pył średni: 0,02-0,05 mm), zasobność w węglany (do kilkunastu procent) i jasnożółty kolor. Zazwyczaj przypisuje się im strukturę makroskopowo masywną lub warstwo- waną. W warunkach suchych, less wykazuje skłonność do tworzenia piono- wych, w miarę trwałych i stabilnych i niemalże pionowych ścian (krawędzi), zaś w wilgotnych – podatny jest na osiadanie, co stwarza poważne problemy geo- inżynieryjne w wielu miastach, do których zalicza się też Lublin. Właściwości te w znacznym stopniu warunkują cechy krajobrazu lessowego, którego charak- 11 Współczesny