Küçük Asya'nin Güneyindeki Helios Kültleri
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Anabilim Dalı Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Bilim Dalı Doktora Tezi KÜÇÜK ASYA’NIN GÜNEYİNDEKİ HELIOS KÜLTLERİ Emre Erten 2502000088 Tez Danışmanı Prof. Dr. A. Vedat Çelgin İ.Ü. Bilimsel Araştırma Projeleri Proje No: T-41108032004 İstanbul 2007 KÜÇÜK ASYA’NIN GÜNEYİNDEKİ HELIOS KÜLTLERİ Emre Erten ÖZ Bu çalışmada Anadolu’nun güneyinde yer alan Kilikia, Lykia, Pamphylia ve Pisidia bölgelerine dağılmış durumdaki güneş tanrısı Helios’a ait kültlerin veya bu tanrıya ait çeşitli münferit dinsel uygulamaların tespit edilebilmesine, bunların bölgedeki diğer kültler karşısındaki durumunun anlaşılmasına ve konuyla ilgili kronolojik bir düzenleme yapılabilmesine yönelik ipuçlarının değerlendirilmesi ve böylelikle Helios’un söz konusu bölgeler için ifade ettiği anlamın ortaya konulabilmesi hedeflenmektedir. Bu amaçla antik dönem kültlerinin anlaşılmasında büyük önem taşıyan antik yazarların yanı sıra yazıtlar, sikkeler, diğer arkeolojik buluntular ele alınmaya çalışılmıştır. Kilikia, Lykia, Pamphylia ve Pisidia bölgelerindeki Helios tapınımına ait izlerin tespit edilebilmesi yönelik olarak özellikle yazıtların, sikkelerin ve diğer arkeolojik buluntuların bugüne kadar bir arada değerlendirildiği detaylı bir çalışmanın mevcut olmaması nedeniyle çalışmamızda bu alandaki boşluğun doldurulması amaçlanmaktadır. Helios hakkında bilgi veren yazıtların tespit edilebilmesi amacıyla bu konuyla ilgili önemli yazıt corpus’ları ve süreli yayınlar gözden geçirilmiştir. Bunların başında ise CIG (Corpus Inscriptionum Graecarum), ETAM (Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris), IG (Inscriptiones Graecae), Anadolu kentlerinde bulunmuş olan yazıtları kentlere göre bir araya getiren IK (Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien), MAMA (Monumenta Asiae Minoris Antiqua), SEG (Supplementum Epigraphicum Graecum), TAM (Tituli Asiae Minoris) gibi corpus’lar ile AE (L’année épigraphique), BE (Bulletin Épigraphique), BCH (Bulletin de Correspondance Hellénique), Chiron (Mitteilungen der Kommission für alte Geschichte und Epigraphic des Deutschen Archäologischen Instituts), EA iii (Epigraphica Anatolica) ve ZPE (Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik) gibi süreli yayınlar gelmektedir. Sikkeler üzerindeki Helios betimlemeleri ile ilgili olarak da sikke katalogları ve konuyla ilgili diğer yayınlar incelenmiştir. Bunların başında BMC (A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum) ve SNG (Sylloge Nummorum Graecorum) adlı katalogların yanı sıra JNG (Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte), NumChron (The Numismatic Chronicle and Journal of the Numismatic Society) başta gelmektedir. Arkeolojik buluntuların tespit edilebilmesi için ise AA (Archäologischer Anzeiger), Adalya (Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yıllığı), AJA (American Journal of Archaeology), AnadAraş (Anadolu Araştırmaları. Jahrbuch für kleinasiatische Forschung), Anadolu/Anatolia (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi), AnatSt (Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara), Belleten (Türk Tarih Kurumu Basımevi), AST (Araştırma Sonuçları Toplantısı), Gephyra (Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Antike auf dem Gebiet der heutigen Türkei), IstMitt (Istanbuler Mitteilungen), JHS (Journal of Hellenic Studies), KST (Kazı Sonuçları Toplantısı), LIMC (Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae), Olba (Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi (KAAM) Yayınları) gibi yayınlar yol gösterici olmuştur. Anadolu’nun güneyindeki Kilikia, Lykia, Pamphylia ve Pisidia bölgelerine geçmeden önce Helios ile ilgili genel bilgiler verilmiş, ardından söz konusu dört bölge alfabetik olarak yukarıda görüldüğü gibi sıralanmış, elde edilen bulgular önce bölgelere ardından da bu bölgelerdeki kentlere göre gruplanarak söz konusu kentlerdeki Helios tapınımına ilişkin ipuçları yazıtlar, sikkeler ve diğer arkeolojik buluntular şeklinde üç alt başlık halinde incelenmiştir. iv HELIOS CULTS IN THE SOUTH OF ASIA MINOR Emre Erten ABSTRACT In this study it is aimed to evaluate the clues towards determining the cults that belong to sun god Helios that is dispersed in the regions of Cilicia, Lycia, Pamphylia and Pisidia in the south of Anatolia and various religious practices that belong to this god and it is further aimed to evaluate the clues towards understanding of these cults against other cults in the region and making a chronological arrangement in relation to this subject and thus put forward the meaning that Helios signifies for the regions in question. With this aim it is attempted to discuss epigraphs, coins and other archeological findings as well as ancient authors that are very important in the understanding of ancient history cults. Since there isn‘t any detailed study that evaluates especially epigraphs, coins and other archeological findings together for determining the traces that belong to Helios cult in the regions of Cilicia, Lycia, Pamphylia and Pisidia up to the present, it is the target of our study to fill this gap on the subject. Important epigraph corpuses and periodicals were reviewed related to this subject in order to locate the epigraphs that provide information about Helios. Among these sources there are corpuses such as CIG (Corpus Inscriptionum Graecarum), ETAM (Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Minoris), IG (Inscriptiones Graecae) and IK (Inschriften Griechischer Städte aus Kleinasien), MAMA (Monumenta Asiae Minoris Antiqua), SEG (Supplementum Epigraphicum Graecum), TAM (Tituli Asiae Minoris) that bring together the epigraphs that were found in Anatolian cities according to the specific cities and there are periodicals such as AE (L’année épigraphique), BE (Bulletin Épigraphique), BCH (Bulletin de Correspondance Hellénique), Chiron (Mitteilungen der Kommission für alte v Geschichte und Epigraphic des Deutschen Archäologischen Instituts), EA (Epigraphica Anatolica) and ZPE (Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik). Additionally, coin catalogs and other publications concerning the subject were examined in relation to the Helios portraits on the coins. The leading publications that were examined include catalogs such as BMC (A Catalogue of the Greek Coins in the British Museum) and SNG (Sylloge Nummorum Graecorum) and JNG (Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte), NumChron (The Numismatic Chronicle and Journal of the Numismatic Society). In the determination of archeological findings following publications led the way: AA (Archäologischer Anzeiger), Adalya (Suna-İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yıllığı), AJA (American Journal of Archaeology), AnadAraş (Anadolu Araştırmaları. Jahrbuch für kleinasiatische Forschung), Anadolu/Anatolia (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Arkeoloji Bölümü Dergisi), AnatSt (Anatolian Studies. Journal of the British Institute of Archaeology at Ankara), Belleten (Türk Tarih Kurumu Basımevi), AST (Araştırma Sonuçları Toplantısı), Gephyra (Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Antike auf dem Gebiet der heutigen Türkei), IstMitt (Istanbuler Mitteilungen), JHS (Journal of Hellenic Studies), KST (Kazı Sonuçları Toplantısı), LIMC (Lexicon Iconographicum Mythologiae Classicae), Olba (Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi (KAAM) Yayınları). Firstly general information regarding Helios is given before continuing with Cilicia, Lycia, Pamphylia and Pisidia regions in the south of Anatolia, then the said four regions are arranged alphabetically as it can be seen above, the findings that were obtained are grouped first according to the regions and then the cities in these regions and the clues regarding Helios cult in the said cities are analyzed under three sub-headings as epigraphs, coins and other archeological findings. vi ÖNSÖZ Eski Yunan toplumunun dinsel inançlarıyla ilgili konuların yanı sıra epigrafya ile bağlantılı olabilecek her türlü konuya karşı öteden beri duyduğum ilginin de etkisiyle Sayın Hocam Prof Dr. A. Vedat Çelgin tarafından önerilen ve 2003 yılının Haziran ayında İ.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından onaylanan Anadolu’da Helios kültlerinin araştırılmasına yönelik doktora tez çalışmalarıma İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Eskiçağ Dilleri ve Kültürleri Bölümü Eski Yunan Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Araştırma Görevlisi sıfatıyla başladım. Bu konuda günümüze kadar aynı başlık altında herhangi bir çalışmanın yapılmamış olması ise hiç şüphesiz yeni bulgulara ulaşmak ve bilimsel sonuçlara katkı sağlamak konusunda her zaman sahip olduğum heyecanın daha da artmasına neden oldu. Bu süreç boyunca Anadolu’nun farklı bölgelerine dağılmış durumdaki güneş tanrısı Helios’tan günümüze kalan izleri takip etmeye çalıştım. Ancak konumuzun oldukça geniş bir bölgeyi kapsaması buna karşılık tez süremizin ise kısıtlı oluşu nedeniyle danışman Hocam Sayın Prof. Dr. A. Vedat Çelgin’in önerisiyle tez konumuzu Kilikia, Lykia, Pamphylia ve Pisidia bölgeleriyle sınırlamaya karar verdik. Çalışmalarım esnasında beni sürekli destekleyen ve teşvik eden danışman Hocam Sayın Prof.Dr. A. Vedat Çelgin’e, ayrıca Prof.Dr. Güler Çelgin’e, değerli görüşleriyle çalışmama önemli katkılarda bulunan, Termessos kenti ve territorium’unda yürütülen epigrafik yüzey araştırmalarında kendisini yakından tanıma fırsatını bulduğum sevgili hocam Prof.Dr. Bülent İplikçioğlu’na, ayrıca desteklerini benden esirgemeyen değerli hocalarım Prof.Dr. Çiğdem Dürüşken’e, Prof.Dr. İnci Delemen’e ve Prof.Dr. Mustafa H. Sayar’a, Prof.Dr. Sencer Şahin’e, Prof.Dr.