ՀՀ ՍՅՈՒՆԻՔԻ ՄԱՐԶ RA SYUNIK MARZ Մարզկենտրոնը` Marz centre ք. Կապան Kapan town Տարածաշրջանները` Territoires Կապան, Kapan, Գորիս, Goris, Սիսիան, Sisian, Մեղրի Meghri Քաղաքները` Towns Կապան, Kapan, ¶որիս, Goris, Սիսիան, Sisian, Մեղրի, Meghri, ք.Կապան Ագարակ, Agarak, s.Kapan Քաջարան, Qajaran, Դաստակերտ Dastakert Տարածքը 4506 քառ. կմ Territory sq. km ՀՀ տարածքում մարզի տարածքի տեսակարար կշիռը 15.1% Territory share of the marz in the territory of RA Քաղաքային համայնքներ 7 Urban communities Գյուղական համայնքներ 102 Rural communities Քաղաքներ 7 Towns Գյուղեր 127 Villages Բնակչության թվաքանակը 2011թ. հունվարի 1-ի դրությամբ 152.9 հազ. մարդ Population number as of January 1, 2011 ths. persons այդ թվում` including: քաղաքային 103.5 հազ. մարդ urban ths. persons գյուղական 49.4 հազ. մարդ rural ths. persons ՀՀ բնակչության ընդհանուր թվաքանակում մարզի բնակչության թվաքանակի տեսակարար կշիռը, 2010թ. 4.7 % Share of marz population size in RA population size, 2010 Քաղաքային բնակչության թվաքանակի տեսակարար կշիռը 67.7 % Share of urban population size Գյուղատնտեսական նշանակության հողեր 333598 հա Agricultural land ha այդ թվում` վարելահողեր 43970 հա including: arable land ha ՀՀ Սյունիքի մարզը գտնվում է Հայաստանի Հանրա- Syunik marz of RA is situated in the south of the պետության տարածքի հարավում: Մարզը հյուսիսից Republic of Armenia. In the North the marz borders with սահմանակից է ՀՀ Վայոց ձորի մարզին, հարավից` RA Vayots Dzor marz, in the South it borders with Iran, (the պետական սահմանով սահմանակից է Իրանին length of border is 42 km), in the West - Nakhijevan and in (սահմանի երկարությունը 42 կմ է), արևմուտքից` the East - Azerbaijan. Նախիջևանին և արևելքից` Ադրբեջանին: ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԶԵՐԸ ԵՎ ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԸ ԹՎԵՐՈՎ, 2011 285 MARZES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA AND YEREVAN CITY IN FIGURES, 2011 Օգտակար հանածոներով ամենահարուստ մարզն է: It is the richest marz of the republic with useful minerals. Դրանցից կարևորագույններն են` գունավոր (պղինձ, The most important of them are non-ferrous metals (copper, մոլիբդեն, ցինկ և այլ գունավոր) և թանկարժեք (ոսկի, molybdenum, zinc and athers non-ferrous) and precious արծաթ) մետաղների հանքաքարերը, ինչպես նաև ոչ metals (gold, silver) and also non-metal useful minerals մետաղային օգտակար հանածոների մի ամբողջ շարք (construction and decorative stones, basalt raw materials, (շինարարական և երեսապատման քարեր, բազալտա- limestone and burnt shale marble and granite resources). յին հումք, կրաքարի և այրվող թերթաքարերի, մարմա- րի, գրանիտի պերլիտի և դիատոմիտների պաշարներ): Կապան քաղաքից հարավ` Ծավ գետի կիրճում The biggest world sycamore relict park is situated in the գտնվում է աշխարհի ամենախոշոր բնական սոսիների Tsav river pass at the south of Kapan town that occupies 120 ռելիկտային պուրակը, որը զբաղեցնում է գրեթե 120 հա ha territory (trees age is numbered by centuries). Some տարածություն (ծառերի տարիքը հաշվվում է հարյուր- trees’ s diameter of this exceptional park reaches 3 m and ամյակներով): Այդ եզակի պուրակի որոշ ծառերի տրա- the height is 30-35 m. մագիծը հասնում է 3 մ-ի, իսկ բարձրությունը` 30-35 մ-ի: Ողջի գետի աջ ափին, անտառում է գտնվում Վահա- On the right bank of Voghji river is situated Shikahogh նավանքը (X-րդ դար)` պատմական Սյունիքի հոգևոր և state preservation.In the depths of forest Vahanavanq (X մշակութային կենտրոններից մեկը,իսկ 25կմ հեռավո- century is situated, which is one of spiritual and cultural րության վրա` նեղ կիրճերով, թավուտ անտառներով centers of Syunik marz and in 25 km distans in narrow <<Շիկահող>> պետական արգելոցը: defines and the depths of forest the “Shikahogh” state Ծովի մակերևույթից 3250 մ բարձրության վրա` Կա- preservation). պույտ լճից սկիզբ է առնում Մեղրի գետը, իսկ Կապուտ- Meghri river begins from Kapuyt lake situated at the ջուղ լեռան (3905մ) հալոցքաջրերից` Կապուտջուղ գե- height of 3250 m above sea level and Kaputjugh river – from տը, որի հետ Քաջարանց գետի միահյուսումից կազմա- melt water of Kaputjugh mountain (3905 m) that interlacing վորվում է Ողջի գետը: with Qajarants river forms Voghji river. Մարզի ամենագրավիչ վայրերից մեկը, հայկական One of the most attractive places in Syunik region is միջնադարյան ճարտարապետության հուշարձան medicval Armenian architecture monument Tatev Տաթևի վանական համալիրն է (IX դար), որտեղ 1390- monastery complex (IX century) where in 1390-1435 acted 1435թթ.գործել է Տաթևի նշանավոր համալսարանը: the famous Tatev university. 2010թ.-ին շահագործման է հանձնվել 5.7 կմ երկարու- In 2010 the longest ropeway of the world ,,Tatevner’’ թյամբ աշխարհի ամենաերկար <<Տաթևեր>> ճոպանու- was put into operation ( maximum height 380 m length 5.7) ղին (առավելագույն բարձրությունը 380 մ), որն անց- which passes through Vorotan river canyon, streches over նում է Որոտան գետի կիրճով, ձգվում սարերի վրայով և mountains and reaches from Halidzor village to Tatev Հալիձոր գյուղից հասնում Տաթևի վանական համալիր: monastery complex. Որոտանի կիրճում են գտնվում Տաթևի ՀԷԿ-ը`Որո- Tatev hydro-electric station, i.e. the firstling of տանի ՀԷԿ-երի կասկադի առաջնեկը և Շամբի ջրամ- Vorotan hydro-electric stations cascade and Shamb reservoir բարը, որտեղից 18 կմ երկարությամբ թունելով ջուրը are situated in the Vorotan pass, from where a water by հասնում է Տաթևի ՀԷԿ-ի տուրբիններին: tunnel with a length of 18 km reaches to turbines of Tatev hydro-electric station. Սիսիան քաղաքից 6 կմ հեռավորության վրա է Shaki waterfall, the biggest waterfall (18 m) of Small գտնվում Շաքիի ջրվեժը` Փոքր Կովկասի լեռների Caucasus mountains is situated in 6 km distance from Sisian ամենախոշոր ջրվեժը (բարձրությունը 18 մ): town. Սիսիան քաղաքից 3.2 կմ դեպի հյուսիս գտնվում է ,,Zorac qarer’’ group of monuments is situated 3.2 km <<Զորաց քարեր>> հուշարձանախումբը, որը հայտնի է north from Sisian city. It is also called Qarahunch and it’s a նաև Քարահունչ անունով: Այն մեգալիթյան դարաշ- creation of megalitic era (BC 2nd millennium). ,,Zorac qarer’’ րջանի (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակ) ծնունդ է: Զորաց քա- is one of the famous ancient megalitic complexes and րերը հանդիսանում են աշխարհում հայտնի հնագույն observatories, it is a stone-aged cestificate of Indo-European մեգալիթիկ համալիրներից և աստղադիտարաններից civilization, whose mysteries aren’t revealed by the science մեկը,հնդեվրոպական քաղաքակրթության քարեդարան yet. ,,Zorac qarer’’ is often called ,,Armenian stonehenge’’ -վկայարան, որի գաղտնիքները դեռևս բացահայտված considering that there is a megalitic obseravatory there in չեն գիտության կողմից: Զորաց քարերը հաճախ անվա- researchers’ opinion. նում են <<հայկական Սթոունհենջ>>` նկատի ունենա- լով, որ ուսումնասիրողների կարծիքով այստեղ ևս առկա է մեգալիթիկ ասղադիտարան: ՀՀ Սյունիքի մարզը, գրավելով ռազմավարական և RA Syunik marz occupying strategic and geographic- աշխարհաքաղաքական նշանակության կարևոր դիրք, political important position, having rich resources of natural ունենալով բնահումքային հարուստ պաշարներ, raw materials, industrial big capacity and being one of the արտադրական մեծ ներուժ և հանդիսանալով հանրա- biggest administrative and economic regions of the republic, պետության ամենախոշոր վարչական ու տնտեսական at the same time is remained as a one of not enough մարզերից մեկը, միաժամանակ մնում է համեմատաբար inhabited and economically developed marzes, which is քիչ բնակեցված և տնտեսապես թույլ յուրացված, ինչը connected with a big distance from the capital and lack of մասամբ պայմանավորված է մայրաքաղաքից ունեցած alternative modes of transport communication. մեծ հեռավորությամբ և տրանսպորտային հաղորդակ- ցության այլընտրանքային միջոցների բացակայությամբ: 286 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԶԵՐԸ ԵՎ ԵՐԵՎԱՆ ՔԱՂԱՔԸ ԹՎԵՐՈՎ, 2011 MARZES OF THE REPUBLIC OF ARMENIA AND YEREVAN CITY IN FIGURES, 2011 Մարզի տնտեսության ընդհանուր ծավալում գերա- The most developed branches of economy are industry կշռողը արդյունաբերության և գյուղատնտեսության and agriculture. ճյուղերն են: 2010թ.-ին մարզի տնտեսության հիմնական հատ- In 2010 the share of economy main branches of RA վածների տեսակարար կշիռները ՀՀ համապատաս- Syunik marz in total volume of correspondent branches of խան ճյուղերի ընդհանուր ծավալում կազմել են. the republic comprised ¾ արդյունաբերություն` 18.3 %, ¾ industry 18.3%, ¾ գյուղատնտեսություն 5.7 %, ¾ agriculture 5.7 %, ¾ շինարարություն` 7.2 %, ¾ construction 7.2 % , ¾ մանրածախ առևտուր` 0.9 %, ¾ retail trade 0.9 %, ¾ ծառայություններ` 1.1 %: ¾ services 1.1%. Մարզի արդյունաբերության հիմնական ճյուղը հանքարդյունաբերությունն է և էլեկտրաէներգիայի The main branches of marz industry are mining industry արտադրությունը: Մարզում արտադրվող էլեկտրա- and production of electric energy. The prevailing part of էներգիայի գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում Որոտանի electrical energy produced in the marz belongs to Vorotan ՀԷԿ-ի կասկադին: hydro-electric station cascade. Գյուղատնտեսությունը հիմնականում մասնագի- The agriculture of the marz is mainly specialized in plant տացած է բուսաբուծության (մասնավորապես` հացա- growing (especially grains and potato growing) and animal հատիկային մշակաբույսերի և կարտոֆիլի արտադ- husbandry (especially cattle farming). րություն) և անասնաբուծության (մասնավորապես` խոշոր եղջերավոր անասունների բուծում) մեջ: Բեռնաուղևորափոխադրումները մարզում իրակա- Freight and passenger transportations in the marz are նացվում են ավտոմոբիլային և էլեկտրատրանսպորտով implemented by road transport and electric transports (ճոպանուղի): (cableway) . Մարզի տարածքով է անցնում Հայաստանն Իրանի Armenia-Iran motor-road passes through the marz, հետ կապող ավտոմայրուղին, որն էական դեր ունի which has a great importance for the marz economy մարզի տնտեսության զարգացման գործում: 2008թ.-ին development. In 2008 the “Kapan-Tsav-Meghri” motor-road շահագործման է հանձնվել <<Կապան-Ծավ-Մեղրի>> of strategic importance was put into operation, which is ռազմավարական