1918 Czworka I-IV.Vp
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
P D D KOMITET REDAKCYJNY Przewodniczący Sławomir Dębski Wiceprzewodniczący i redaktor naczelny Włodzimierz Borodziej Członkowie zwyczajni Jerzy W. Borejsza, Bogdan Grzeloński, Magdalena Hułas, Aleksander Kochański, Jan Kopiec, Marek Kornat, Maciej Koźmiński, Andrzej Kunert, Zbigniew Landau, Piotr Łossowski, Paweł Machcewicz, Andrzej Paczkowski, Wojciech Rojek, Adam Daniel Rotfeld, Krzysztof Ruchniewicz, Ryszard Stemplowski, Jerzy Tomaszewski, Piotr Wandycz, Wojciech Wrzesiński, Stanisław Żerko Członkowie ex officio dyrektor Archiwum MSZ – Małgorzata Mroczkowska Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych – Sławomir Radoń dyrektor Archiwum Akt Nowych – Tadeusz Krawczak Sekretarz Piotr Długołęcki DOKUMENTY DYPLOMATYCZNE listopad–grudzień REDAKTOR Sławomir Dębski WSPÓŁPRACA Piotr Długołęcki POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH WARSZAWA 2008 Wydawca dziękuje Archiwum Akt Nowych za pomoc udzieloną przy powstawaniu publikacji © POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH 2008 www.pism.pl OPRACOWANIE WYDAWNICZE Marta Przyłuska-Brzostek Jolanta Rudzińska INDEKS OSOBOWY Maria Konopka-Wichrowska INDEKS RZECZOWY Marta Przyłuska-Brzostek REDAKCJA TECHNICZNA Dorota Dołęgowska PROJEKT OKŁADKI Dorota Dołęgowska ISBN: 978-83-89607-54-6 POLSKI INSTYTUT SPRAW MIĘDZYNARODOWYCH UL. WARECKA 1A, 00-950 WARSZAWA Druk: Drukarnia nr 1, 02-521 Warszawa, ul. Rakowiecka 37 SPIS TREŚCI W S T Ę P . .V I I L I S T A D O K U M E N T Ó W . .X I X D O K U M E N T Y . .1 A N E K S . .4 1 3 W Y K A Z S K R Ó T Ó W . .4 2 1 I N D E K S R Z E C Z O W Y . .4 2 3 I N D E K S O S O B O W Y . .4 3 3 WSTĘP W roku 1918, sto dwadzieścia trzy lata po ostatnim rozbiorze Polski, w toku pierwszej w dziejach ludzkości wojny powszechnej, dla sprawy polskiej zaczęła się kształtować wyjątkowo korzystna koniunktura. Wojna przyniosła jednoczesną klęskę wszystkim trzem zaborcom, choć rozpoczynali ją będąc w przeciwnych obozach. Kres imperiów, które w przeszłości podzieliły między siebie terytorium I Rzeczpospolitej, wytworzył polityczną próżnię. Stopniowo zaczęły ją wypełniać zwycięskie mocarstwa Ententy i Stany Zjednoczone: Francja poszukiwała możliwości systemowego ograniczenia potencjału pokonanych Niemiec, Wielka Brytania była zainteresowana budową nowej równowagi sił, Włochy, nieco na wyrost, aspirowały do pozycji europejskiego mocarstwa. Stany Zjednoczone, młody kraj o wielkim potencjale i rosnących ambicjach, próbował wcielić w życie idealistyczną wizję prezydenta Woodro- wa Wilsona, zbudowania nowego świata i osadzenia stosunków międzynaro- dowych na fundamencie wartości moralnych i zasad demokratycznych. Najpoważniejsze wyzwanie, przed którym stała Polska w listopadzie 1918 r., stanowiła konsolidacja władzy państwowej i zmonopolizowanie przez nią procesu prowadzenia polityki zagranicznej, a następnie nawiązanie stosunków dyplomatycznych z rządami mocarstw sojuszniczych. W listopadzie i grudniu sytuacja była szczególna. Dwa główne, rywali- zujące ze sobą obozy polityczne (władze w Warszawie i Komitet Narodowy Polski w Paryżu), uzyskały monopolistyczną pozycję w różnych, ale nieroz- dzielnych sferach kształtującej się suwerenności. Lewicy niepodległościowej udało się w sposób bezkrwawy przejąć kontrolę nad znacznym obszarem polskich terytoriów, zaś KNP posiadał uprzywilejowaną pozycję w dziedzinie reprezentacji interesów Rzeczpospolitej wobec mocarstw sojuszniczych. Skuteczna promocja sprawy polskiej wymagała współdziałania obu obozów. Zagrożenia związane z pozostawaniem silnych niemieckich formacji woj- skowych na wschodzie (Ober-Ost), prawdopodobieństwo wybuchu walk VII WSTĘP polsko-niemieckich w Wielkopolsce i na Śląsku, rosnące niebezpieczeństwo związane ze zbliżaniem się Armii Czerwonej, postępujący spór graniczny z Czechami, walki polsko-ukraińskie, groźne skutki europejskich i amery- kańskich reakcji na falę pogromów na ziemiach polskich: wszystko to zmuszało do koordynacji działań organizacyjnych i wojskowych w kraju z zabiegami dyplomatycznymi w Paryżu, Londynie, Rzymie i Waszyngtonie. Najsilniej- szym argumentem przemawiającym za nawiązaniem ścisłej współpracy między władzami w kraju i KNP okazał się czas i szybko zbliżający się termin rozpoczęcia konferencji pokojowej, która miała zadecydować o kształcie powojennej Europy, w tym także o granicach państwa polskiego. SPRAWY ORGANIZACYJNE, STRUKTURA KNP, POWSTANIE MSZ Wyzwania, którym musiała sprostać odradzająca się Polska, wymagały sprawnego i dobrze zorganizowanego aparatu urzędniczego dla obsługi polityki zagranicznej. Najlepiej przygotowany pod tym względem był KNP. Jego działalność była finansowana z pożyczki udzielonej przez rządy Francji (150 tys. franków miesięcznie) i Wielkiej Brytanii (75 tys. franków) oraz pomocy finansowej Polonii amerykańskiej, zwłaszcza Wydziału Narodowego Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego w Chicago. W listopadzie 1918 r. Komitet składał się z trzynastu członków: Romana Dmowskiego (prezes), Franciszka Fronczaka, Stanisława Grabskiego, Sta- nisława Kozickiego, Ignacego Jana Paderewskiego, Erazma Piltza, Jana Jordana Rozwadowskiego, Mariana Seydy, Konstantego Skirmunta, Władysława Sobańskiego, Maurycego Zamoyskiego (wiceprezes), Józefa Wielowieyskiego i Jana Żółtowskiego. Największy wpływ na działalność Komitetu mieli człon- kowie na stałe przebywający w Paryżu, czyli Dmowski, Kozicki, Rozwadowski, Seyda, Wielowieyski, Zamoyski, reprezentujący Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, oraz Erazm Piltz, członek Stronnictwa Polityki Realnej (także przedstawiciel Komitetu przy rządzie Francji). Fronczak repre- zentował w Komitecie Wydział Narodowy Polskiego Centralnego Komitetu Ratunkowego. Pozostałymi przedstawicielami KNP przy rządach państw Ententy byli: Władysław Sobański w Londynie, działacz Stronnictwa Polityki Realnej, Ignacy Paderewski w Waszyngtonie, niezależny, i Konstanty Skir- munt w Rzymie, reprezentujący środowiska ziemiańskie Białorusi, zbliżony do „Realistów”. Po wyjeździe Ignacego Paderewskiego do Europy, funkcję VIII WSTĘP przedstawiciela KNP w Stanach Zjednoczonych przejął Jan Smulski, który ze względu na obywatelstwo amerykańskie mógł działać jedynie jako tymcza- sowy rzecznik spraw polskich. Z powodu okazjonalnych jedynie przyjazdów do Paryża, w znacznie mniejszym stopniu mogli oni jednak uczestniczyć w procesie podejmowania decyzji, nawet o dużym znaczeniu politycznym. Istotną rolę odgrywał w pracach KNP także Jan Modzelewski, który choć nie był członkiem Komitetu, kierował ważnym przedstawicielstwem polityczno- -informacyjnym w Bernie. Szwajcaria, państwo neutralne, uzyskała w trakcie I wojny światowej szczególną pozycję: krzyżowały się tam szlaki kurierów i misji dyplomatycznych wszystkich zaangażowanych w wojnę stron. Po za- warciu rozejmu w Compiègne, w związku z koniecznością omijania Niemiec, jedyna dostępna droga komunikacji między Paryżem a Warszawą prowadziła przez Berno i Genewę. Modzelewski zajmował się zbieraniem i przekazy- waniem do Paryża doniesień agencyjnych, informacji prasowych i wiadomości z kraju uzyskiwanych od osób przebywających lub podróżujących przez Szwajcarię. Oprócz przedstawicielstw o charakterze polityczno-informacyjnym, mających kluczowe znaczenie dla prowadzonej przez KNP polityki wobec mocarstw sprzymierzonych, Komitet posiadał także przedstawicielstwa o cha- rakterze konsularno-informacyjnym. W Bukareszcie placówką taką kierował Stanisław Koźmiński, Jan Harusewicz pracował w Helsinkach, Stanisław Zieliński w Odessie, Przemysław Kowalewski w Hadze, a Kazimierz Warcha- łowski w Rio de Janeiro1. Ponadto Komitet posiadał stałych korespondentów: w Sztokholmie był nim Alf Pomian, zaś w Kopenhadze, od grudnia 1918 r., Jan Kowalczyk2. W listopadzie 1918 r. prace KNP były prowadzone przez sześć wydziałów: I – Prezydium i Sekretariat Generalny, kierowany przez Józefa Wielo- wieyskiego; Wydział II – Prawno-polityczny, którego kierownikiem był Erazm Piltz, a komisję wydziałową tworzyli Marian Seyda i Józef Wielowieyski; 1 Na początku 1919 r. sieć tych placówek uzupełniono o przedstawicielstwa w Belgii i Hiszpanii. 2 O strukturze i przedstawicielstwach KNP zob.: M. Leczyk, Komitet Narodowy Polski a Ententa i Stany Zjednoczone 1917–1919, PWN, Warszawa, 1966; J. Sibora, Narodziny polskiej dyplomacji u progu niepodległości, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 1998; M. Jabłonowski, D. Cisowska-Hydzik (opr.), O niepodległą i granice. Komitet Narodowy Polski. Protokoły Posiedzeń 1917–1919, WSH, WDiNP UW, Warszawa–Pułtusk 2007. IX WSTĘP Wydział III – Wojskowy, kierowany również przez Józefa Wielowieyskiego, z komisją wydziałową, w skład której oprócz kierownika wchodzili płk Franci- szek Fronczak i gen. Józef Haller; Wydział IV, Prasowy, którego kierownikiem był Marian Seyda, z komisją wydziałową w składzie: Erazm Piltz i Jan Rozwadowski; Wydział V – Studiów, wydawnictw i propagandy, kierowany przez Jana Rozwadowskiego, z komisją w składzie: płk Franciszek Fronczak i Marian Seyda; Wydział VI, Skarbowy, kierowany przez Maurycego Zamoy- skiego. Pod koniec 1918 r. Komitet zatrudniał najprawdopodobniej ponad 100 osób3. Komunikacja między siedzibą Komitetu w Paryżu a jego przedstawi- cielstwami zagranicznymi odbywała się zazwyczaj za pośrednictwem kurierów i łączności radiowej należącej do francuskiej lub brytyjskiej służby zagra- nicznej, i była uzależniona od woli i życzliwości tych służb. Stanisław Grabski, udając się pod koniec listopada 1918 r. do Warszawy jako przedstawiciel KNP z misją porozumienia się z Józefem Piłsudskim w sprawie powołania wspól- nego rządu i reprezentacji na konferencję pokojową, został przez Ministerstwo Wojny Francji zaopatrzony we