Հայ Ժողովրդական և Գրական Հեքիաթի Արդի Հիմնախնդիրները, Current Issues of Armenian Folk and Literary Fairy Tale
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ՆՎԱՐԴ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ԱԼՎԱՐԴ ՍԵՄԻՐՋՅԱՆ-ԲԵՔՄԵԶՅԱՆ ՆԱՐԻՆԵ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ԵՎ ԳՐԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹԻ ԱՐԴԻ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ԵՐԵՎԱՆ ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոն 2015 1 ՀՏԴ 821.19.0 ԳՄԴ 83.3(5Հ) Վ 301 Տպագրության է երաշխավորվել ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոնի գիտական խորհրդի կողմից Խմբագիր` բանասիր. գիտութ. թեկնածու, դոցենտ Խաչատուր Վարդանյան Վ 301 Վարդանյան Նվ., Սեմիրջյան-Բեքմեզյան Ալ., Վարդան- յան Նար. Հայ ժողովրդական և գրական հեքիաթի արդի հիմնախնդիրները /Նվ. Վարդանյան, Ալ. Սեմիր- ջյան-Բեքմեզյան, Նար. Վարդանյան.- Եր.: ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոն, 2015.- 288+2 էջ գունավոր ներդիր: Ներկա կոլեկտիվ մենագրության մեջ քննության են առնված հայ ժողովրդական և գրական հեքիաթի արդի հիմնախնդիրները։ Գրառված ժողովրդական հեքիաթի նոր տարբերակների ուսումնա- սիրմամբ գնահատվել են հեքիաթասացության և հայ բանավոր հե- քիաթի ժամանակակից յուրահատկությունները, քննվել են գրական հեքիաթի ժանրային դրսևորումներն ու լեզվաոճական առանձնա- հատկությունները` ուրվագծելով արդի հայ հեքիաթի զարգացման հիմնական միտումները: Կոլեկտիվ մենագրությունը նախատեսված է բանագետ-բանասերների, ազգագրագետների, մասնագիտական ֆակուլտետների ուսանողների, ինչպես նաև հետաքրքրված ան- ձանց համար: ՀՏԴ 821.19.0 ԳՄԴ 83.3(5Հ) ISBN 978-9939-1-0249-8 © ՀՀ ԳԱԱ գիտակրթական միջազգային կենտրոն, 2015 2 Հետազոտությունն իրականացվել է ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական կոմիտեի և ՀՀ նախագահի հովանու ներքո իրականացվող Երիտասարդ գիտնականների աջակցության ծրագրի ֆինանսավորմամբ՝ «13YR-6B0050» ծածկագրով գիտական թեմայի շրջանակներում Исследование выполнено при финансовой поддержке Государственного комитета по науке МОН РА и Программы поддержки молодых ученых под патронажем Президента Республики Армении в рамках научного проекта № «13YR- 6B0050». This work was supported by the RA MES State Committee of Science and Young Scientists Support program under the patronage of the President of the Republic of Armenia, in the frames of the research project № «13YR-6B0050». 3 ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՋԱԲԱՆ. Խաչատուր Վարդանյան ..............................6 ԳԼՈՒԽ I. ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹԸ ՄԵՐ ՕՐԵՐՈՒՄ..........11 Ա. Մերօրյա հայ հեքիաթասացները ...........................18 Բ. Հեքիաթի տեսակները մերօրյա բանասացների հեքիաթացանկերում ..............................................26 Գ. Ավանդական բանաձևերը հեքիաթի մերօրյա գրանցումներում .....................................................45 ՃԱԿԱՏԱԳՐԻ ՆԱԽԱՍԱՀՄԱՆՎԱԾՈՒԹՅԱՆ ՀԵՔԻԱԹՆԵՐԸ. ՀՆԱԳՈՒՅՆ ԱՐՄԱՏՆԵՐԻՑ ՄԻՆՉԵՎ ԱՐԴԻ ԳՐԱՌՈՒՄՆԵՐ ......................................................55 ԳՐԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲԱՆԱՎՈՐ ՀԵՔԻԱԹԻ ԱՐԴԻ ԳՐԱՌՈՒՄՆԵՐՈՒՄ (Նվարդ Վարդանյան) ............74 ԳԼՈՒԽ II ԱՐԴԻ ՀԱՅ ԳՐԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹԸ. ԺԱՆՐԻ ԵՎ ՊՈԵՏԻԿԱՅԻ ԽՆԴԻՐՆԵՐ (Ալվարդ Սեմիրջյան-Բեքմեզյան)........................................91 ԳԼՈՒԽ III ԲԱՆԱՀՅՈՒՍԱԿԱՆ ԵՎ ԱՐԴԻ ԳՐԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹԻ ԼԵԶՎԱՈՃԱԿԱՆ ՄԻ ՔԱՆԻ ԱՌԱՆՁՆԱՀԱՏԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ......................................106 Ա. Պատրաստի խոսքային միավորների կիրառությունները. ավանդական բանաձևեր, առած-ասացվածքներ .............................................110 4 Բ. Քերականական և բառապաշարային մի քանի առանձնահատկություններ .....................................122 Գ. Կերպարակերտման լեզվաոճական որոշ առանձնահատկություններ (Նարինե Վարդանյան).............................................130 ԾԱՆՈԹԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ Ժողովրդական հեքիաթների ժամանակակից գրառումներ (ԺՀԺԳ) ........................................................137 «Հեքիաթ-հեքիաթ պապս». ժամանակակից գրառումներ (ՀՀՊԺԳ). .....................................................145 ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ .....................146 5 ԱՌԱՋԱԲԱՆ Ներկա ուսումնասիրության հեղինակներ բանագետ, բ.գ.թ. Նվարդ Վարդանյանը, գրականագետ, բ.գ.թ., դոցենտ Ալ- վարդ Սեմիրջյան-Բեքմեզյանն ու լեզվաբան, բ.գ.թ. Նարինե Վարդանյանը, յուրաքանչյուրն իր մասնագիտական հե- տաքրքրությունների տիրույթում, անդրադարձել են հեքիաթի արդի դրսևորումներին, ժողովրդական հեքիաթների նոր տարբերակների գրառմամբ, բանահյուսական և գրական հե- քիաթների վերլուծությամբ հեքիաթի արդի առանձնահատ- կություններն ու զարգացման միտումները բացահայտելու ու- շագրավ մի փորձ են կատարել: Հայագետ ուսումնասիրողների այս շրջանակով էլ պայմանավորվել է մենագրության կառուց- վածքը` արդի հեքիաթը ներկայացնել երեք տարբեր` բանագի- տական, գրականագիտական և լեզվաոճական քննությամբ: Նվարդ Վարդանյանը քննության է ենթարկել հայ ժողովրդա- կան հեքիաթների արդի կենցաղավարման առանձնահատ- կությունները: Ուսումնասիրության համար անհրաժեշտ փաս- տանյութ են ծառայել վերջին տասը տարիների ընթացքում Հայաստանի ազգագրական տարբեր շրջաններից գրառված հարյուր քսանհինգի հասնող ժողովրդական հեքիաթները, որոնց քննությունը ի հայտ է բերել բանահյուսական հեքիաթ- ների արդի կենցաղավարման, ժամանակակից հեքիաթա- սացների, մեր օրերում դեռևս պատմվող և սիրված հեքիաթ- ների տեսակների ու տիպերի հետ կապված առանձնահատ- կություններ: Ուսումնասիրողը արձանագրում է, որ մեր օրե- րում, երբ ողջ աշխարհում ավանդական բանասացությունն 6 աստիճանաբար մարում է (որոշ երկրներում այն արդեն լռել է), հայ հեքիաթասացները, թեև սակավ, բայց դեռևս շարու- նակում են պատմել բանավոր ավանդմամբ իրենց փոխանց- ված հեքիաթները: Որպես ժողովրդական հեքիաթների ժա- մանակակից առանձնահատկություններ քննվում են հրաշա- պատում հեքիաթների մասնակի քայքայումը, փոխակեր- պումն իրապատումի, կենդանական հեքիաթների` գրեթե իս- պառ անհետացումը, իրապատում դիպաշարերի գերակա- յությունն ու համեմատաբար հարուստ ու լիարժեք պահպան- ված սյուժեները, հին կաղապարների հիմքով նոր դիպաշա- րերի կազմավորումը, հեքիաթի ավանդական բանաձևերի կիրառման նվազումը կամ դրանց փոխակերպումը նոր տար- բերակներով: Այս առաջին ուսումնասիրության ծիրում են հայտնվում նաև ժողովրդական հեքիաթների ժամանակակից գրառումների հետ կապված այնպիսի հիմնախնդիրներ, ինչպիսիք են` գրականութ- յան` բանահյուսական արդի նյութի վրա ունեցող վճռական ներ- գործության հարցը և դրանից բխող դժվարությունները` կապ- ված ավանդական բանահավաքչության սկզբունքներին: Ն.Վարդանյանի կողմից առանձին քննության առարկա է դառնում նաև այն խնդիրը, թե որքանով են հեքիաթների ժա- մանակակից գրառումները հարազատ մնացել ազգային ա- կունքներին և ավանդական ընկալումներին: Հարցի պարզա- բանումը կատարվում է ներկա գրառումներում տարբերակնե- րի քանակով աչքի ընկնող` ճակատագրի անխուսափելիութ- յան դիպաշարերի օրինակով: Հեքիաթի հնագույն ակունքնե- րը, որ սերում են Տիր աստծոն առնչվող վաղ դիցաբանական պատկերացումներից, ի հայտ են բերում հարազատ ընդհան- 7 րություններ դիպաշարի` նախորդ դարուկեսի և մեր տաս- նամյակի գրառումներում` ի ցույց դնելով մերօրյա հեքիաթնե- րի կայուն ավանդականությունը: Արդի գրական հեքիաթի, նրա ժանրի և պոետիկայի խնդիրներն է քննության ենթարկում Ալվարդ Սեմիրջյան- Բեքմեզյանն ուսումնասիրության երկրորդ գլխում: Դիտարկե- լով հետանկախության շրջանի ժամանակակից հայ հեղի- նակներ Էդվարդ Միլիտոնյանի, Լևոն Խեչոյանի, Երազիկ Գրիգորյանի, Արփի Ոսկանյանի, Արմինե Աբրահամյանի (Ար- մինե Անդա), Էդուարդ Ավագյանի, Վահագն Գրիգորյանի, Թադևոս Տոնոյանի, Անուշ Վարդանյանի, Ղուկաս Սիրունյա- նի, Երվանդ Պետրոսյանի, Սամսոն Ստեփանյանի ստեղծա- գործությունները` նա ցուցադրում է գրական հեղինակային հե- քիաթի մի շարք ժամանակակից յուրահատկություններ: Հեղի- նակը մասնավորապես փորձում է քննել հեքիաթի ժանրան- վանումները, որոնք արդի գրական հեքիաթի դեպքում բավա- կան բազմազան են` հեքիաթ-վեպ, հեքիաթ-պատմվածք, հե- քիաթ-պոեմ և այլն, և դրանցում ցույց տալ բանահյուսական հեքիաթի ավանդական սյուժեների արծարծման կերպերը, հե- ղինակների կողմից ավանդական նյութի մշակման, վեր- արժևորման կամ քայքայման հիմնական միտումները: Որպես ժողովրդական հեքիաթի մշակման օրինակ Ալ. Սե- միրջյան-Բեքմեզյանն առանձնացնում է Լևոն Խեչոյանի «Տան պահապան հրեշտակը» հեքիաթների ժողովածուն` քննելով ինչպես դրանց` զուտ խեչոյանական` էզոտերիկա- կան ժանրանվանումը, այնպես էլ անդրադառնալով պոետի- կական յուրահատկություններին: 8 Բնագրերի լեզվաոճական յուրահատկությունների քննութ- յամբ բանահյուսական և արդի գրական հեքիաթների ուշա- գրավ առանձնահատկություններ է բացահայտում ուսումնա- սիրության երրորդ գլխի հեղինակ Նարինե Վարդանյանը: Ուսումնասիրողը ժողովրդական և արդի գրական հեքիաթնե- րում ավանդական բանաձևերի և պատրաստի խոսքային միավորների, բառապաշարային շերտերի, հեղինակի և հե- րոսի խոսքի, հեքիաթի տեսակին ներհատուկ քերականա- կան մի շարք դրսևորումների զուգահեռ դիտարկմամբ բա- ցահայտում է էական առնաձնահատկություններ` կապված մերօրյա գրական հեքիաթի արտահայտչաձևերին: Քննութ- յունը ցույց է տալիս, որ գրական հեքիաթի լեզուն, տարբեր- վելով հանդերձ բանահյուսականից, ուշագրավ յուրահատ- կություններ է հանդես բերում իր տարատեսակներում: Այս- պես, եթե բանահյուսական հեքիաթներ մշակող կամ փո- խադրող հեղինակները փորձում են պահպանել լեզվի ժո- ղովրդականությունը` կիրառելով բարբառային բառեր և ժո- ղովրդախոսակցական խոսքին հատուկ քերականական ձևեր, ապա հեղինակային հեքիաթի դեպքում լեզուն հիմնա- կանում նորմավորված հայերենն է, որտեղ ժողովրդախոսակ- ցական տարրերը լայն կիրառություն չունեն, առավել սակավ են նաև բանահյուսական կաղապարները: Քննությունը ուշա- գրավ յուրահատկություններ է բացահայտում նաև հեղինակա- յին հեքիաթի կերպարակերտման հարցում, որը ժամանակա- կից գրողները իրականացնում են հերոսների անվանումների, հերոսի` կոլորիտային ժողովրդախոսակցական խոսքի, բառա- պաշարային հարուստ շերտերի կիրառության միջոցով: 9 Ուսումնասիրությունն իր ամբողջության մեջ ներդաշնակո- րեն և հարցերի` հնարավոր համակողմանիությամբ շարա- դրված մենագրություն է, որ ներկայացնում է հայ հեքիաթի ներկան` իր առանցքային հարցադրումներով: Մենագրության ուսումնասիրողներից յուրաքանչյուրն իր հետազոտության տիրույթում փաստում է, որ հեքիաթը շարունակում է մնալ կենսունակ տեսակ մեր օրերում ևս, որի բանավոր` ժողովր- դական տեսակը թեև անհետացման վտանգի է ենթակա, սակայն գրական տեսակը` իր ամենատարբեր դրսևորումնե- րով, շարունակում է զարգանալ` ձեռք բերելով ժանրային նո- րանոր դրսևորումներ: ԽԱՉԱՏՈՒՐ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ 10 ԳԼՈՒԽ ԱՌԱՋԻՆ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԱԿԱՆ ՀԵՔԻԱԹԸ ՄԵՐ ՕՐԵՐՈՒՄ Բանասացությունը ժամանակակից աշխարհում: Մեր օրերում աշխարհը փոփոխվում է սրընթաց արագությամբ. տեխնիկական նորարարություններ, որոնք օր օրի ներգոր- ծում են հասարակական ավանդական հարաբերությունների