TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (SİNOLOJİ) ANABİLİM DALI

ÇİN KAYNAKLARINDA TANG HANEDANLIĞI DÖNEMİ ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ

Doktora Tezi

Sema GÖKENÇ GÜLEZ

Ankara – 2019

TÜRKİYE CUMHURİYETİ ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ DOĞU DİLLERİ VE EDEBİYATLARI (SİNOLOJİ) ANABİLİM DALI

ÇİN KAYNAKLARINDA TANG HANEDANLIĞI DÖNEMİ ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ

Doktora Tezi

Sema GÖKENÇ GÜLEZ

Tez Danışmanı Doç. Dr. İnci ERDOĞDU

Ankara – 2019

ÖNSÖZ

Tang Hanedanlığı Çin’in altın çağını yaşadığı ve aynı zamanda doğu ve batı arasında etkileşimlerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Söz konusu dönemde hanedanlık stratejik konuma sahip olan Batı Bölgesi politikasında önemli stratejiler izleyerek bazı tedbirler almıştır. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği en önemli strateji Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere kurduğu Anxi Genel Valilik birimi olmuştur.

Bu çalışmada, Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde kurulan Anxi Genel Valilik birimi ve altında kurulan Anxi Dört Garnizon yapısının kapsamı, kuruluş amaçları ve Batı

Bölgesi’ndeki faaliyetleri ile sonuçları ele alınacaktır. Aynı zamanda Tang

Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Genel Valilik birimini kurması doğrultusunda aldığı

önlemlerin antik İpek Yolu’na etkileri incelenecektir.

Tez çalışmam süresince yardımını esirgemeyerek destek olan danışman hocam sayın Doç. Dr. İnci Erdoğdu’ya teşekkürlerimi sunar, lisansüstü çalışmalarım süresince her türlü konuda destek olan ve deneyimlerini paylaşan sayın hocam Prof. Dr. Bülent

Okay’a teşekkür ederim. Ayrıca doktora tez araştırması yapmak üzere bir yıllık süre ile bulunduğum Shanghai Fudan Üniversitesi’nde tez çalışma ve araştırmalarım ile kaynak tedariki konusunda yardımcı olan sayın Prof. Dr. Han Sheng hocama ve tez araştırmalarım konusunda değerli fikirlerini benimle paylaşan sayın Prof. Wu Yugui hocama teşekkürlerimi sunarım.

i

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ…………………………………………………………………………………..i

GİRİŞ…………………………………………………………………………………....1

1. BÖLÜM ANXİ GENEL VALİLİK YÖNETİM BİRİMİ ARAŞTIRMALARI....9

1.1. Anxi Genel Valiliğin Önemi………….……………………………………...10

1.2. Araştırmada Kullanılan Kaynaklar………………………………………...16

1.2.1. 24 Tarih’te Yer Alan Kayıtlar…………………………………………...18

1.2.2. Çin Yıllıklarındaki Kayıtlar…………………………………………….24

1.2.3. Hatıra Notlarında Geçen Kayıtlar……………………………………….26

1.2.4. Arkeolojik Buluntular…………………………………………………..29

2. BÖLÜM BATI BÖLGESİ TERİMİNE DAİR………………………………….33

2.1. Han Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi…………………………………..….42

2.1.1. Han Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı………………………………...42

2.1.2. Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di ve Batı Bölgesi Politikası……47

2.1.3. ’in Batı Bölgesi Seyahatleri………………………………...61

2.2.Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi……………………………………...68

2.2.1. Tang Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı………………………………..68

2.2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi Politikası……………………...93

2.2.3. İmparator Gaozu Dönemi Batı Bölgesi Politikası…………………….....99

2.2.4. İmparator Taizong Dönemi Batı Bölgesi Politikası……………………102

2.2.5. İmparator Gaozong Döneminden An Lushan İsyanı Dönemine Kadar Batı

Bölgesi Politikası……………………………………………………...106

ii

3. BÖLÜM ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANXİ DÖRT

GARNİZON……………………………………………….……………………..110

3.1.Genel Valilik Yönetim Birimi…………………………………………….....110

3.2. Antik İpek Yolu Kavşak Noktası: QIUCI (KUÇA)…………………….....112

3.2.1. Anxi Genel Valiliğin Kurulması ve Yönetimi……..…………………..114

3.2.2. İmparator Taizong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası…………….121

3.2.3. İmparator Gaozong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası……………125

3.2.4. Qiuci’da (Kuça) Tang Hanedanlığı – Tibet Çatışması…………………132

3.3. İpek Yolu Vaha Başkenti, Yeşim Taşı Diyarı: YUTIAN (HOTEN)...... 140

3.3.1. Tang Hanedanlığı ve Yutian (Hoten) İlişkileri...………………...... …..146

3.3.2. Yutian (Hoten) Garnizonu Askeri Savunma Sistemi….…….…………150

3.3.3. Yutian’in (Hoten) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi…..…….....158

3.4. Doğu -Batı Ticaret ve Savunma Merkezi: YANQI (KARAŞEHER)….....161

3.4.1. Tang Hanedanlığı ve Yanqi (Karaşeher) İlişkileri…………...... ……..164

3.4.2. Yanqi (Karaşeher) Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi……….171

3.4.3. Yanqi’nin (Karaşeher) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi…....…182

3.5.Asya ve Avrupa Stratejik Kavşağı: SHULE (KAŞGAR).………..………..185

3.5.1. Orta Asya - Avrupa Ulaşım ve Etkileşimindeki Köprü: Pamir………...190

3.5.2. Tang Hanedanlığı - Tibet Çatışmasında Shule (Kaşgar)…...…….……200

3.5.3. Doğu – Batı Etkileşiminde Shule’nın (Kaşgar) Yeri ve Önemi……..…206

4. BÖLÜM ANXİ GENEL VALİLİĞİNİN ANTİK İPEK YOLUNA

ETKİLERİ………………………………………..…..……………………….....210

4.1.Tang Hanedanlığı Dönemi İpek Yolu Stratejisi……………………..………..214

4.2.Posta Teşkilatı Sistemi……………...………………………………………...224

4.3.Ticaret Yönetmeliği ve Geçiş İzni Sistemi……………………………………234

4.4. Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi…………………………………..246 iii

4.5. Gözetleme ve İşaret Kuleleri …………….………………………………….251

SONUÇ………………………………………………………………………...……..257

ÖZET……………………………………………………………………………...….266

ABSTRACT……………………………………………………………………...…..267

KAYNAKÇA…………………………………………………………………………268

EKLER…………………………………………………………………………….…290

EK-1 TABLOLAR…………………………………………………………...………290

EK-2 HARİTALAR...………………………………………………………………..310

EK-3 RESİMLER………………………..…………………………………………..322

iv

GİRİŞ

4000 yıllık yazılı tarihe sahip olan Çin, farklı dönemlerde hem iç kesimlerinde hem de sınır bölgelerinde farklı politikalar izlemiştir. Çin’in izlediği politikalar dönemin imparatorunun belirlediği strateji kapsamında değişiklik göstermiştir. İmparatorun belirlediği strateji kapsamında izlenilen politikalar sonucunda, Çin kimi zaman sınırlarını ve kontrol alanını genişletmiş, kimi zaman iç kesimlerinde kaos hakim olmuştur. Nitekim izlenilen stratejiler hanedanlık için tehdit teşkil eden ya da aynı amaç uğruna karşı karşıya geldiği uluslara karşı belirlenmiştir

Tarih boyunca Çin’in sürekli olarak odaklandığı ve kontrol altına almak istediği bölge şüphesiz ki ‘‘Batı Bölgesi (西域)’’1 olmuştur. Batı Bölgesi terimi geniş anlam

1 Batı Bölgesi terimi Çin kaynaklarında Xīyù (西域) olarak geçmektedir. Çinlilerin kullandıkları Hsi-yü yani “Batı Toprakları” adını Han sülalesi devrinde (M.Ö. 206-M.S.

220) daha çok Tanrı dağlarının güneyinden kıvrılan yol üzerindeki Yü-men yani “Yeşim taşı Kapısı’nın batısındaki topraklar için kullandığı görülmektedir. (Bakınız: Kürşat

Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi

Terimler I’’, Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 20- 25, s. 21, İstanbul, 2014) Batı Bölgesi

1

olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlamda ise günümüz Xinjiang2 bölgesine işaret etmektedir. Batı Bölgesi sahip olduğu stratejik konumu, doğu ve batı arasında bir köprü vazifesi görmesi, elverişli tarım toprakları, maden rezervleri ile sadece Çin’in değil

Göktürk, Arap ve Tibet gibi ulusların da odak noktası olmuştur. Çin Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren Batı Bölgesi’ne karşı farklı politikalar belirlemiştir. Batı Han

Hanedanlığı döneminde İmparator Wu Di izlediği stratejiler kapsamında bölgeye Zhang

Qian adında bir elçi göndermiş ve Zhang Qian Batı Bölgesi’ne gerçekleştirdiği seyahatlerden sonra İmparatora Batı Bölgesi Raporunu sunmuştur. Zhang Qian’in seyahatleri, Çin’in daha önce yabancı olduğu bölgede daha yerinde stratejiler uygulamasını ve Çin’in mevcut İpek Yolu hattına dahil olmasını sağlamıştır. Ayrıca Çin, sınırları ötesindeki Batı Bölgesi’ni tanımış ve Çin’in merkezi iç kesimleri Zhongyuan (中

原) ile Batı Bölgesi ulusları arasında ticari ve kültürel etkileşim başlamıştır. Batı Han

Geniş anlam olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlam olarak ise bölgesine işaret etmektedir.

2 Bugünkü Doğu Türkistan coğrafyası Çin Halk Cumhuriyeti sınırları içinde yer almakta ve Çin idari yapısı içinde “Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi” olarak adlandırılmaktadır.

Batısında Kazakistan, Kırgızistan, Afganistan ve Tacikistan; güney batısında Pakistan ve

Hindistan; güneyinde Tibet; kuzeyinde Rusya ve Moğolistan ve doğusunda Çin ile komşudur. 4.500 kilometre uzunluğunda sınırı ve 1.626.000 km2 yüzölçümü vardır.

(Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde

Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi,

İstanbul, 2015, s. 91.) Çalışmanın ilerleyen kısımlarında ‘‘Xinjiang’’ olarak ifade edilecektir.

2

Hanedanlığı döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisi Çin’in sonraki dönemlerde uygulayacağı stratejiler için bir temel niteliğinde olmuştur.

Çin’in en parlak dönemini yaşadığı Tang Hanedanlığı döneminde, Çin belirlediği dış politikasında daha barışçıl bir yaklaşım sergilemiştir. Nitekim Tang Hanedanlığı döneminde Çin farklı uluslar ile kültürel, ekonomik ve ticari etkileşimlerde bulunmuştur.

Bu sebeple kültürel ve ticari etkileşimlerin zirveye ulaştığı bu dönemde Çin’in Altın

Çağı’nı yaşaması yadsınamayacak bir durumdur. Çin bu dönemde sınırlarını genişletmek, stratejik konuma sahip Batı Bölgesi topraklarını kontrol altına almak ve daha da önemlisi antik İpek Yolu güzergahlarında söz sahibi olmak amacıyla stratejiler izlemiş ve bu doğrultuda da çeşitli önlemler almıştır. (Batı Bölgesi Haritası için Bakınız: Harita 10)

Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde alınan en önemli strateji ‘‘Anxi Genel

Valilik (安西都护府 )’’ birimini ve daha sonrasında bu birim altında ‘‘Anxi Dört

Garnizon’u (安西四镇)’’ kurmak olmuştur. Hanedanlık Batı Bölgesi stratejisinde sürekli olarak kuzeyden gelen göçebe ulus Batı Göktürkler, doğuya doğru genişleyen Araplar ve

Tarım Havzası’nı kontrol altına almak isteyen Tibetliler ile karşı karşıya gelmiştir. Tang

Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi kurmasından sonra bir çok önlem almıştır. Alınan

önlemler Tang Hanedanlığı’nın sınır bölgelerini genişletirken aynı zamanda antik İpek

Yolu üzerindeki hakimiyetini de arttırmıştır. Dolayısıyla söz konusu çalışmada; Tang

Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi strateji kapsamında kurulan Anxi Genel Valilik birimi kapsamı ve faaliyetleri ile Antik İpek Yolu’na olan etkileri ele alınacaktır.

3

Çalışmanın birinci bölümünde, konuya dair yapılan çalışmalar ve araştırmalar ele alınmıştır. Anxi Genel Valilik Yönetim Birimi konusunda günümüzde yapılan araştırmalar, söz konusu çalışmada kullanılacak Çin’in resmi tarih kayıtları, bölgede yapılan arkeolojik çalışmalar ve Tang Hanedanlığı döneminde kurulan valilik birimi konusunda yapılan çalışmalar ele alınmıştır. Tarihi perspektifte Anxi Genel Valilik birimi konusunun araştırılmasının hem Çin Tarihi, hem de Orta Asya Tarihi ve günümüz Çin’in

Yeni İpek Yolu Projesi açısından önemi ele alınmıştır.

İkinci bölümde, Çin tarihi kaynaklarında belirtilen Batı Bölgesi terimi, Han

Hanedanlığı ve Tang Hanedanlığı dönemi başlıklarına ayrılarak detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Tarihsel arka planda Han Hanedanlığı dönemi siyasi yapısı, Batı Han

Hanedanlığı İmparatoru Wu Di’nin Batı Bölgesi politikası ve bu doğrultuda izlediği stratejiler incelenmiştir. Diğer bir başlıkta Tang Hanedanlığı dönemi Batı Bölgesi stratejisini anlamak için öncelikle Tang dönemi siyasi yapısı, İmparator Gaozu, İmparator

Taizong ve İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı’na kadar olan dönemdeki

Batı Bölgesi stratejileri ve Batı Bölgesi ulusları ile olan ilişkileri araştırılmıştır. Bu bölümde ‘‘Farklı imparatorlar döneminde izlenilen Batı Bölgesi politikasının Çin ve Batı

Bölgesi ulusları ilişkilerine etkileri nelerdir?’’ sorusuna cevap aranmıştır. Bu bağlamda alınan tedbirler ve bu tedbirlerin sonuçları açıklanmaya çalışılmıştır.

4

Üçüncü bölümde çalışmanın ana konusu olan Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi strateji kapsamında Batı Bölgesi’nde kurduğu Anxi Genel Valilik3 birimi ve bu birim altında kurulan Anxi Dört Garnizon detaylı bir şekilde incelenmiştir. Anxi Genel Valilik biriminin kurulması ve yönetimi ele alınmıştır. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı Batı

Bölgesi politikası ve savunmasında çok önemli bir yere sahip olan Qiuci (Kuça)4, Yutian

3 Çin kaynaklarında duhufu ( 都护府) olarak geçen terim Genel Valilik anlamına gelmektedir. “Genel Vali özellikle de şimdiki Xinjiang’da itaat altına alınan yabancı halkları idare etmek üzere kurulan ve çeşitli birimlerde genel valinin güçlerine sahip askeri bir görev.’’ (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu

Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler II’’, Avrasya Terim Dergisi, 3(1), s. 25,

İstanbul, 2015.)

4 Çin kaynaklarında ilk olarak Qiuci (龟兹) olarak kaydedilen yer bugünkü Xinjiang

Kuça bölgesine işaret etmektedir. Han Sülelesinde Kuei—tzu (Qiuci) olarak geçer.

Hunlar devrinde Kuei-tzu (Qiuci-Kuça) Devleti’nin payitahtı Yen şehriydi. Ch’angan’a uzaklığı 7.480 li idi. Güneyde Ching-chüeh (Niya), güneydoğuda Ch’ieh-mo (Çerçen?), güneybatıda Yü-mi, kuzeyde Wu-sun’lar, batıda Ku-mo (Aḳsu) ile komşuydu. Gök-

Türkler devrinde Kuça, batıdaki Çin payitahtı Ch’ang-an’a 7.000 küsur li uzaktaydı.

Ḳaraşeher’den 100 li güneybatıya yürünürse, küçük bir dağ aşılarak iki büyük ırmak geçilir sonra 700 li kadar daha yürünürse Kuça’ya gelinirdi. Topraklar doğudan batıya ve kuzeyden güneye 600 li idi. (Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-

Türkler Döneminde Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), s.

55.)

5

(Hoten) 5 , Yanqi (Karaşeher) 6 , Shule (Kaşgar) 7 dört garnizon araştırılarak Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisindeki önemi açıklanmıştır. Söz konusu bölümde

Anxi Valilik birimi altında kurulan Dört Garnizon ve antik İpek Yolu güzergahlarındaki

5 Çin kaynaklarında Yutian (于阗) olarak kaydedilen yer günümüz Xinjiang Hoten bölgesine işaret etmektedir. Milâttan önceki devirlerde Yü-t’ien (Ḫoten) Devleti’nin payitahtı Hsich’eng (“Batı Şehri”) idi ve Ch’ang-an’a uzaklığı 9.670 li idi. Güneyde

Ch’o-ch’iang, kuzeyde Ku-mo (Aḳsu) ile komşuydu. Yü-t’ien (Ḫoten)’in batısında,

ırmakların hepsi batıya akar ve Batı Denizi’ne dökülürdü. Onun doğusunda, ırmaklar doğuya akar, Yen-tse (LopNur)’ya ve Sarı Irmağın doğduğu yere dökülürdü. Batıdaki

P’i-shan (Guma)’a uzaklığı 380 li idi. (Kürşat Yıldırım, s. 48.)

6 Çin kaynaklarında Yanqi ( 焉耆) olarak kaydedilen bölge bugünkü Xinjiang

Karaşeher’e işaret etmektedir. Ḳaraşeher (Yen-ch’i) Devleti’nin payitahtı Yüan-ch’ü idi.

Ch’ang-an’a 7.300 li, güneybatıdaki Wu-lei (Çedır etrafı)’ye 400 li, güneydeki Wei-li

()’ye 100 li uzaklıktaydı ve kuzeydeki Wu-sun’lar ile komşuydu. (Kürşat Yıldırım s. 51)

7 İlk Çin kaynaklarında Shule (疏勒) adıyla kaydedilen bugünkü Xinjiang Ḳaşḳar havalisine tekabül etmektedir. Milâda takaddüm eden yüzyıllarda büyük bir kısmı kumlu

çöl, pek az kısmı ekilebilir topraklarla kaplı olan bu toprakların konumu şöyleydi:

Ch’ang-an’a 9.350 li, doğudaki Wu-lei’ye (Ḳaraşeher’in batısı, Çedır havalisi) 2.210, güneydeki Sha-ch’e (Yarkend)’ya 560 li uzaklıktaydı. Batıya doğru giden Ta (Büyük)

Yüeh-chih (Kuşan), Ta-wan (Fergana) ve K’ang-chü yolları üzerindeydi. Sha-ch’e

(Yarkend)’dan kuzeydoğuya gidilirse Shu-le (Ḳaşḳar)’ya varılırdı. Miladın başlarında ise

Shu-le (Ḳaşḳar), Liu-chung (Lükçün)’a 5.000, Lo-yang’a ise 10.300 li uzaklıktaydı.

(Kürşat Yıldırım, s. 41.)

6

önemi ele alınırken aynı zamanda, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde karşı karşıya geldiği başta Batı Göktürkler, Tibet ve Araplar ile olan ilişkileri de ele alınmıştır.

‘‘Tang Hanedanlığı’nın Anxi (Kuça) Genel Valiliği ve bu birim altında Anxi Dört

Garnizonu kurmasından sonra Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri nelerdir? Kuça merkez olmak üzere kurulan valilik merkezi ile Tang Hanedanlığı neyi amaçlamıştır? Sorularına cevap aranmıştır.

Dördüncü ve son bölümde, Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik biriminin Antik

İpek Yolu’na olan etkileri incelenmiştir. Batı Bölgesi’nde Anxi Genel Valilik biriminin kurulmasından sonra bölgede alınan tedbirlerden antik İpek Yolu güzergahınca posta teşkilatlarının kurulması, ticaret yönetmeliği ve İpek Yolu güzergahı geçiş izni sisteminin oluşturulması, bölgede uygulanan askeri tarım topluluğu sisteminin kurulması ve yine güzergah boyunca gözetleme ve işaret kulelerinin kurulması ayrı başlıklarda incelenmiştir. Kuça Genel Valiliğin kurulmasından sonra Tang Hanedanlığı’nın güzergah boyunca aldığı tedbirlerin Antik İpek Yolu’na etkileri nelerdir? Sorusuna cevap aranmıştır. Aynı zamanda Antik İpek Yolu merkezi konumda yer alan Anxi Genel Valilik merkezinin İpek Yolu hattı üzerinde gerçekleştirilen ticaret ve kültürel etkileşimlere etkileri araştırılmıştır.

640 yılında İmparator Tai Zong döneminde Kuça merkez olmak üzere kurulan

Anxi (Kuça) Genel Valilik yapısı günümüzde Çin’in Yeni İpek Yolu Projesi Bir Kuşak

Bir Yol Stratejisi için bir temel niteliğindedir. Nitekim antik dönemde Çin stratejik

7

konum ve verimli topraklara sahip Batı Bölgesi olarak adlandırılan bölgede valilik tarzı yapılar kurarak bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır. Aynı şekilde günümüz Çin’in

Yeni İpek Yolu projesi de amaç ve stratejisi bakımından benzerlik göstermektedir. Yeni

İpek Yolu Projesi ile farklı güzergahlar aracılığı ile stratejiler izlemektedir.

Çalışmada Çin tarihi ve yazılı kaynakları, batılı ve Çinli araştırmacıların araştırmaları ve arkeolojik çalışmalar temel alınmıştır. Çin ve Batı kaynakları ile arkeolojik çalışmalar doğrultusunda oluşturulan tablo, harita ve resimler eklenerek çalışma desteklenmiştir.

Ayrıca çalışmada Çince sistemi kullanılmıştır.

8

1. BÖLÜM

ANXİ GENEL VALİLİK YÖNETİM BİRİMİ ARAŞTIRMALARI

Tarihte Çin farklı dönemlerde izlediği politika ve stratejiler doğrultusunda iç kesimlerinde ve sınır bölgelerinde idari yönetim birimleri kurmuştur. Çin’in farklı dönemlerde kurduğu yönetim birimleri bir sonraki hanedanlık için oldukça önemli iken aynı zamanda o dönemdeki Çin’in diğer uluslar ile olan ilişkileri açısından da son derece

önemli olmuştur. Söz konusu yönetim birimlerini kurarak o bölgede bulunun uluslar ile yaşadığı anlaşmazlıklara son vermeyi ve bölge yönetimini kontrolü altına almayı amaçlamıştır. Dolayısıyla antik dönemde Çin’in kontrolü altına almak istediği bölgelerde kurduğu valilikler sınır bölgelerdeki en üst idari yönetim birimleri olmuştur. Genel valilik yönetim biriminin kurulması Tang Hanedanlığı dönemi öncesine kadar dayanmaktadır.

Batı Han Hanedanlığı döneminde başlayarak, Ming Hanedanlığı dönemine kadar sınır bölgelerde bu tür idari yönetim birimleri kurulmuştur. Batı Han Hanedanlığı döneminde kurulmaya başlayan valilik birimi Batı Bölgesi Genel Valiliği (西域都护府), Tang

Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valiliği ( 安 西都护府 ) 8 , Ming Hanedanlığı döneminde ise Jinwu Shiwei Askeri Valilik yönetim birimi (金吾侍卫亲军都护府) olarak adlandırılmaktadır. Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren kurulan bu yönetim

8 Çin’in yazılı kaynaklarında, Anxi olarak geçen bölge Kuça bölgesine işaret etmektedir.

Tarihi yazılı kaynaklarda Anxi olarak geçmesinden ötürü çalışmanın ilerleyen kısımlarında da antik dönemdeki adı ile Anxi Genel Valilik olarak kullanılacaktır.

9

birimleri Çin tarihinde hanedanlıkların yönetime devam etmesi ve özellikle sınır bölgelerde askerî yönetim kontrolünü sağlamak açısından da son derece önemli bir strateji olmuştur.9 Ayrıca Çin’in tarihi kaynaklarında Batı Bölgesi terimi ile adlandırılan

Xinjiang bölgesi yönetimi ve stratejisi açısından da oldukça önemlidir.

1.1. Anxi Genel Valiliğin Önemi

Çin’in antik dönemde farklı hanedanlıklar döneminde kurulan ‘‘duhu zhidu sistemi’’ sınır bölgelerde kurulan valilik yönetim sistemi anlamına gelmektedir. ‘‘Duhu zhidu (都护制度)’’ ya da ‘‘duhufu (都护府)’’ terimini Türkçe’ye Genel Valilik Yönetim birimi olarak çevirebiliriz. Sınır bölgelerde kurulan bu yönetim birimleri hanedanlığın bölgedeki en üst yönetim birimleri olmuştur. Batı Han Hanedanlığı döneminden sonra

Tang Hanedanlığı ve Ming Hanedanlığı gibi dönemlerde de kurulan bu idari yönetim birimlerinin amaç ve kapsamı aynı olmak ile beraber o dönemde sınır bölgelerde izlenilen politika ve strateji ile doğrudan alakalıdır. Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi (西

域) olarak adlandırılan bölgeyi kontrol altına almak ve bölgeyi yönetmek amacıyla Anxi

Genel Valilik yönetim birimi kurulmuştur. Aslında kurulan bu yönetim birimi daha çok savunma ve askeri strateji amaçlı bir yönetim birimidir. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan bu yönetim birimi ile Çin sürekli olarak çekişmeli olduğu Göktürklerin kontrolü

9 Li Dalong (李大龙), Duhu Zhidu Yanjiu (都护制度研究), Heilongjiang Jiaoyu

Chubanshe (黑龙江教育出版社)，Harbin, 2012, s. 4.

10

altında olan bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır. Daha sonra Anxi Genel Valilik yönetim birimi altında Anxi Dört Garnizon kurulmuştur. Kurulan Anxi Dört Garnizon

(四镇)10 ile Çin bölgede genişlemek ve orada bulunan ulusları kontrol altına almayı hedeflemiştir.

Valilik yönetim birimlerinin kurulması Çin tarihinde sınır yönetim politikasında son derece önemli bir yer tutmaktadır. Gerek Han Hanedanlığı döneminde gerekse Tang

Hanedanlığı döneminde kurulan valilik birimleriyle Çin’in sınır politikası gittikçe güçlenmiştir. Bu sebeple bu konunun araştırılması tarih, siyasi bilimler, politika ve dış ilişkiler alanında araştırma yapan araştırmacılar için daima ilgi çekici bir konu olmuştur.

Konuya dair kaynakları taramamız sonucunda Tang Hanedanlığı döneminde kurulan

Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon’un önemini şu şekilde belirtebiliriz:

Öncelikle Anxi dört garnizonun kurulması Tang Hanedanlığı savunma strateji açısından oldukça önemli bir yere sahiptir. Anxi Genel Valilik idari birimi ve kapsamında

10 Anxi Dört Garnizon Çin kaynaklarında Anxi Sizhen (四镇) olarak geçmektedir. Söz konusu garnizonlar Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi sınırlarında Anxi Valilik birimini kurmasının ardından bu valilik birimi altında kurduğu dört garnizona işaret etmektedir.

Anxi Dört Garnizon olarak bahsettiğimiz bu eyaletler sırasıyla, Qiuci (Kuça), Yutian

(Hoten), Shule (Kaşgar) ve Yanqi’dir (Karaşeher).

11

kurulan dört garnizon Çin’in askeri stratejisinde büyük bir rol oynamıştır. Kurulan bu idari yönetim birimlerinden sonra Çin bölgedeki hakimiyetini arttırmaya ve çatışma içinde olduğu ulusları kontrolü altına almaya çalışmıştır. Bu dönemde Çin kuzeydeki

Göktürkler (突厥)11, güneydeki Tibetliler (吐蕃)12 ve doğuya doğru genişlemeye ve yükselmeye başlayan Araplar (大食)13 ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Çin, Batı

Bölgesi’nin büyük çoğunluğunun kontrolü altında olan Göktürkler ile uzun dönem

çatışmıştır. Batı Bölgesi topraklarını kontrolü altına almak isteyen ve bu doğrultuda da antik İpek Yolu güzergahları yönetimini kontrol altına almak isteyen Çin, sınır bölgelerde merkez olarak valilik idari birimi ve bunun da altında garnizonlar kurmuştur. Tang

11 Göktürkler Çin kaynaklarında Tujue (突厥) olarak geçmektedir. Göktürk Kağanlığı

552-745 yılları arasında varlığını sürdürmüştür. Çin'in Kuzey Zhou, Kuzey Chi, Sui ve

Tang hanedanları ile uzun süre savaşmıştır. Kardeş kavgaları, diğer Türk halklarıyla arasında yapılan savaşlar, iç savaşlar ve Çinliler ile olan uzun savaşlar devletin yıkılmasına neden olmuştur.

12 Tubo ( 吐蕃) Çin kaynaklarında Tibetlilere verilen isimdir. Tang Hanedanlığı

İmparatoru Taizong’un ölümünden sonra Tibet İmparatorluğu çok güçlenmiş ve bunun sonucunda Çin Tibet işgalini durdurmak için güçsüz kalmıştır. Tibetliler Qinghai,

Sichuan ve Gansu'ya doğru askeri saldırı başlatarak Tang Hanedanlığı’nın başkenti olan

Chang-an’ı işgal etmiştir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Tubo yerine Tibet ifadesi kullanılacaktır.

13 Çin kaynaklarında Araplar, Dashi (大食) olarak kaydedilmiştir. Tang Hanedanlığı döneminde doğuya doğru genişleyen Araplar Çin ile çatışma halinde olmuştur.

Çalışmanın ilerleyen kısımlarında Dashi yerine Arap ifadesi kullanılacaktır.

12

Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Valilik birimi ile Çin sınırlarını genişletmiştir.

Aynı zamanda farklı güzergahlarda İpek Yolu geçiş yollarını da kontrolü altına alması,

Çin’in çatışma halinde olduğu sınırlarını tehdit eden uluslara karşı askeri savunmasını güçlendirmesi açısından da son derece önemlidir.

İkinci olarak Anxi (Kuça), Tarım Havzası bölgesinde yer almaktaydı. Tarım

Havzası14 sahip olduğu coğrafi konum ve koşullar sebebiyle oldukça geniş ve verimli topraklara sahip bir bölgeydi. Anxi Genel Valilik ve dört garnizon kurulduğu bölge ise

üç taraftan yüksek dağlarla çevrili bir bölgeydi. Dolayısıyla valiliğin bulunduğu bölge coğrafi olarak stratejik öneme sahip olmuştur. Bölgenin sahip olduğu coğrafi konum Tang

Hanedanlığı için stratejik avantaj sunmuştur. Ayrıca bölge, Doğu Hexi Koridoru (河西

走廊) 15 ile bağlantılıdır ve bu dönemdeki askeri savunma güzergahı buraya kadar

14 Tarım Havzası Çin kaynaklarında Talimu Pendi (塔里木盆地) olarak geçmektedir.

15 Hexi Koridoru (河西走廊) Gansu’nun batı kısmında bulunan Hexi, Qinghai ve Tibet

Platoları ve Moğol Platoları arasında yer almakta ve antik dönemde Çin ve Batıyı birbirine bağlayan kanal niteliğindedir. Doğudan batıya kadar uzanan bu binlerce kilometrelik yol, askeri anlamda önemli bir coğrafyada bulunmaktadır. He-hsi işaretleri kelimesi kelimesine “ırmağın batısı” demektir. Buradaki “ırmak” ise Çin kaynaklarında

Huang-he 黃 河 olarak geçen “Sarı Irmak”tır. Bugünkü Kansu koridorunu ifade eden He- hsi’nin dört komutanlığı Kan-su eyaletindeki Liang-chou, Kan-chou, Su-chou ve Tun- huang’da bulunmaktaydı. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu

Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, s. 22)

13

uzanmaktadır. 16 Sahip olduğu coğrafi konumdan ötürü bölgeye hakim olmak, Tang

Hanedanlığı’nın bölge politikası açısından büyük bir önem teşkil etmiştir. Bölgenin üç tarafının dağlarla çevrili olması hanedanlığın çatışmada olduğu uluslara karşı savunmasını güçlendirmesi açısından da önemlidir.

Üçüncüsü, Tarım Havzası sahip olduğu özel coğrafi konumu sebebiyle yeşil ovalar ve verimli topraklara sahip olan bir bölgedir. Dolayısıyla Tarım Havzası’nın verimli topraklara sahip olması bölgede ekilip biçilebilir tarım faaliyetlerinde bulunma imkanını sunmuştur. Tang Hanedanlığı bölgede Anxi Valilik birimini kurduktan sonra bölgede bir tür toprak işleme olarak adlandıracağımız tarım faaliyetlerine başlamıştır.

Tang Hanedanlığı döneminde askeri birlik veya toplulukların tarım faaliyetlerinde bulunması ‘‘tuntian sistemi’’ 17 olarak adlandırılmaktadır. Tarım Havzası’nın sunduğu

16 Zhang Anfu (张安福), Tian Haifeng (田海峰), Talimu Lishi Wenhua Ziyuan

Diaoyan Xing Ji (环塔里木历史文化资源调研行纪), Zhongguo Shehui Kexueyuan

(中国社会科学院), Beijing, 2016, s. 24.

17 Tuntian sistemi ( 屯 田 制 度 ) askeri birliklerin bölgeye gönderilerek orada tarım faaliyetlerinde bulunması anlamına gelmektedir. Kürşat Yıldırım’ın makalesinde şu

şekilde geçer: Tun-t’ien 屯 田 teriminin kelimesi kelimesine tercümesi “askerî kışla ve tarım”dır. Çin dışındaki bölgelerde konuşlanan Çin memur ve askerlerinin kurduğu bir tür toprak işletme sistemidir. (Bakınız: Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen

Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, s. 22) Çalışmanın ilerleyen bölümlerinde tuntian sistemi, askeri tarım topluluğu olarak ifade edilecektir.

14

stratejik konum avantajını kullanan Tang Hanedanlığı bölgede askeri tarım topluluğu sistemini başlatarak burada Askeri Tarım Topluluğu Sınır Garnizonunu (屯田戍边) kurmuştur. Tang Hanedanlığı Anxi Valilik birimini kurmasının ardından izlediği bu strateji ile askeri birliklerin gıda temini sorununu çözmüştür. Aynı zamanda bölgeye belirli sayıda asker göndererek askeri savunmayı da güçlendirmesi açısından son derece

önemli olmuştur.

Dördüncü olarak, Tang Hanedanlığı’nın ilk dönemlerinde (618-755) kurulan ,

Anxi Genel Valilik yönetim birimi ve bu kapsamda dört garnizonun kurulduğu yer olan

Tarım Havzası ve civarı, günümüzde Çin’in öne sürdüğü Yeni İpek Yolu Projesi: Bir

Kuşak Bir Yol (一带一路)18 stratejisinin uygulandığı bölgedir. Tang Hanedanlığı’nın

Batı Bölgesi politikası ve Xinjiang bölgesi stratejisi direkt olarak söz konusu bölge ile

18 Yeni İpek Yolu Projesi: Bir Kuşak Bir Yol (一带一路) stratejisi Çin devlet Başkanı Xi

Jinping’in 2013 Eylül ve Ekim aylarında Orta Asya ve Güneydoğu Asya ziyaretlerinde

öne sürdüğü stratejidir. Xi Jinping İpek Yolu Ekonomi Kuşağı ve 21. Yüzyıl Deniz İpek

Yolu yani Bir Kuşak Bir Yol projelerini öne sürmüştür. Bu projenin amacı, Çin Halk

Cumhuriyeti için daha fazla ticaret ve yatırım fırsatı açarken, Çin’i ABD ile müttefiklerinin stratejik kuşatmasından kurtarmaktır. İpek Yolu Ekonomik Kuşağı ve 21.

Yüzyıl İpek Yolu ya da Bir Kuşak Bir Yol olarak bilinen proje, Afrika’nın yanı sıra

Avrasya kara parçasını hem karadan hem de denizden birbirine bağlamak üzere büyük

çaplı altyapı geliştirilmesini öngörmektedir. (Bakınız: İnci İnce Erdoğdu, Bir Kuşak Bir

Yol Projesinde (一带一路) Türkçe ve Çincenin Önemi, Türkbilim, Aralık, 2016, s. 121)

15

ilişkilidir. Tarihte Tang Hanedanlığı döneminde bölge yönetim ve kontrolünü ele almak amacıyla kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon aslında günümüzdeki Kuşak ve Yol stratejisinin de temelini oluşturmaktadır. Nitekim izlenilecek politika ve strateji temelde benzerlik göstermektedir. Valilik yönetim birimi sınır bölge güvenliğini sağlamak, batıya doğru genişlemek ve oradaki ulusları kontrolü altına atmak için önemli iken, günümüzde Kuşak ve Yol stratejisi de aynı şekilde sınır bölgesi güvenliğini sağlamak ve Xinjiang bölgesi politikasını uygulamak açısından son derece önemlidir. Bu bağlamda Anxi Valilik birimi araştırılması antik dönemdeki sınır yönetimi hakkında bilgi vereceği gibi aynı zamanda günümüz Bir Kuşak Bir Yol stratejisi açısından da bir temel niteliğindedir. Dolayısıyla Anxi Genel Valilik ve kapsamında kurulan dört garnizon konusunun araştırılması Çin’in en parlak dönemini yaşadığı Tang dönemin Batı Bölgesi politikası ve bu bağlamda Xinjiang yönetim stratejisini anlamamızı sağlayacaktır. Aynı zamanda izlenilen stratejinin, gerek Xinjiang bölgesi gerek İpek Yolu kavşağı olan Kuça bölgesi için ne gibi sonuçlar doğurduğunu anlamamıza ışık tutacaktır. Bunun yanında söz konusu araştırma Çin’in geçmişten günümüze Xinjiang bölgesi politikasının ele alınması açısından önemlidir. Aynı zamanda günümüzde öne sürülen Yeni İpek Yolu Projesi,

Kuşak ve Yol projesinin arka planında yatan ve Çin’in antik dönemde temelini oluşturduğu Batı Bölgesi stratejisini Çin’in tarihi yazılı kaynakları, arkeolojik buluntular,

Batılı ve Çinli araştırmacı ve arkeologların bölgedeki çalışmaları doğrultusunda tarihi bir perspektiften ele alınması açısından da önem taşımaktadır.

1.2. Araştırmada Kullanılan Kaynaklar

16

Söz konusu çalışmamızda, Tang Hanedanlığı dönemi ilk yıllarında kurulan Anxi

Genel Valilik yönetim birimi ve kapsamındaki Anxi Dört Garnizon birimlerine dair araştırmada genel olarak Çin kaynaklarından yararlanılacaktır. Söz konusu kaynaklar arasında, Tang dönemi Çin resmi tarih kayıtları, Çin yıllıklarında geçen kayıtlar, hatıra notlarında geçen kayıtlar, arkeolojik buluntular ve geçmişten günümüze araştırmacıların

çalışmaları yer almaktadır. Ele alınan kaynaklar doğrultusunda Anxi Valilik birimi ile alakalı araştırmaları şu şekilde değerlendirebiliriz:

Sınır bölgelerde kurulan Genel Valilik yönetim sistemi asıl olarak Han

Hanedanlığı döneminde başlayıp Tang Hanedanlığı dönemine kadar devam etmiştir.

Dolayısıyla konuya dair kayıtlar bu dönemlerde ya da bundan sonraki gelen yakın dönemlerde kaydedilmiştir. Bu döneme ait konuyla alakalı kaynaklarda ilgili kayıtlar açıkça görülmektedir. Song Hanedanlığı sonrasında çoğu belgede de konuya dair kayıtlar yer almaktadır. Fakat çoğunluk olarak bu belgeler kendinden önceki dönemde yazılan kayıtları tekrarlamaktadır. Kayıtlar içerik ve kapsam olarak kendinden önceki dönemin kapsamını geçemediği gibi aynı zamanda da ikinci el belge olarak ele alınmaktadır. Bu tür kaynaklarda kendinden önceki döneme ait yazılı kaynakların içeriği yer almaktadır.

Örneğin, Qing Hanedanlığı dönemindeki valilik sistemi ile alakalı kayıtlar bunun bir

örneğini teşkil etmektedir. Aslında söz konusu dönemin, önceki dönemlerin kayıtlarını tekrar kaydetmesi içeriğin değersiz olduğu anlamına gelmemektedir. Tam aksine söz konusu kayıtta önceki dönem kayıtlarını ele alması, o dönemin yazılan tarihe ve kayda olan olumlu tutumunu yansıtmaktadır.

17

1.2.1. 24 Tarih’te Yer Alan Kayıtlar

24 Tarih 19 antik Çin dönemi her bir hanedanlık döneminde yazılan 24 tarihi kitaptır. M.Ö. 2550’den 17. yüzyıl Ming Hanedanlığı’nın yıkıldığı tarih olan 1644 yılına kadar olan dönemi kapsayan Çin’in resmi tarih kitaplarıdır. Yirmi Dört Tarih’te toplamda

3213 el yazması tomar ve yaklaşık 40 milyon im bulunmaktadır. Shiji (Tarih Kayıtları,

史记) ile başlayıp Ming Hanedanlığı dönemine kadar ulaşmakta ve yaklaşık 4000 yıllık bir tarihi kapsamaktadır. İçerik olarak oldukça zengin olmakla beraber ekonomi, siyasi, kültür, sanat, bilim ve teknoloji gibi bir çok alanı kapsamaktadır.

Yirmi Dört Tarih kayıtları arasında Genel Valilik yönetimi ile alakalı bir çok kayıt yer almaktadır. Doğu Han Hanedanlığı Dönemi’nde Bangu’nun kaleme aldığı Han

Shu’dan (Han Kayıtları), Song Hanedanlığı döneminde derlenen Yuan Shi (Yuan Tarihi) kayıtlarına kadar Genel Valilik birimine dair kayıtlar bulunmaktadır. Her bir hanedanlık

19 Çin yazılı tarih kayıtlarından biri olan 24 Tarih (二十四史) Çin’in resmi devlet arşividir. Çin hanedanlıklarının resmi kayıtlarını içermektedir.

18

tarihi kayıtları, ben ji (本纪)20, shi bioa (史表)21, shu zhi (书志)22, liezhuan (列传)23, shi jia ( 世家) 24 olarak bölümlere ayrılmaktadır. Tarihi süreçte farklı hanedanlıklar döneminde yazılan tarihi kayıtlarda Genel Valilik ile alakalı bölümlerin geçtiği kayıtları ele alacağız. Öncelikle Han Shu’da 25 Genel Valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar genel olarak Juan26 70, 94, 96 ve 99’da geçmektedir. Juan 70 Zhu Zhenji (主郑

吉), Gan Yanshou (甘延寿), Chen Tang (陈汤), Duan Huizong (段会宗) bölümlerinde

Han döneminde sınır bölgelerde kurulan Batı Bölgesi Askeri Valilik ve Batı Bölgesi’nde alınan tedbirler ile izlenilen strateji hakkında kayıtlar yer almaktadır. Han Shu Juan 96,

Lie Zhuan 66, Xiyu Zhuan (Batı Bölgesi Monografisi, 西域传) bölümünde Çin’in Batı

Bölgesi’ndeki Batı Bölgesi stratejisi, bölgede görevlendirilen yetkililer ve burada kurulan idari birimlerin amaçları hakkında bilgi vermektedir. Batı Han Hanedanlığı döneminde

20 Ben Ji (本纪) imparatorun biyografisinin anlatıldığı bölümdür.

21 Shi Biao (史表) kronolojik tablo olarak adlandırılmaktadır.

22 Shu Zhi (书志) devlet yönetimine dair her türlü belge ve dokümana verilen addır.

23 ‘‘Lie Zhuan (列传)’’ önemli kişilerin biyografilerinin bulunduğu bölümdür.

24 Shi Jia (世家) yüksek düzeydeki memur ve soyluların soy kütüklerine verilen addır.

25 Han Shu (Han Kayıtları, 汉书) Batı Han Hanedanlığı dönemini anlatan bir tarih

çalışmasıdır. Toplamda 120 bölümden oluşmaktadır. Çalışma Doğu Han Hanedanlığı döneminde (M.S. 25 - 220) Gu tarafından yazılmıştır.

26 Antik dönemde yazılar bambu kamışlara yazılıyor ve tomar şeklinde muhafaza ediliyordu. Bu sebeple ‘‘Juan’’ sözcüğü tomar veya rulo anlamına gelmektedir.

19

kurulan Batı bölgesi asker valiliklerin faaliyetleri ve burada Hunların güçlerini bastırmak amacıyla izledikleri yollardan bahsedilmektedir. (Bakınız: Tablo 2) Han Shu Juan 94, Lie

Zhuan 64 Zhuan’da (匈奴传)27 Batı Bölgesi askeri valilik idari birimiyle alakalı kayıtlar bulunmaktadır.28 Yine Han Shu Juan 99, Lie Zhuan 69, Mang Zhuan’da

Batı Bölgesi askeri valilik ile alakalı kayıtlar Wang Mang Monografisi’nde de geçmektedir. Bunun yanında Juan 8, Xuan Di Ji (宣帝纪) ve Juan 19, Baiguan Gongqing

Biao’da (百官公卿表) sınır bölgelerdeki valilik birimleri genel durum ve sorumlulukları hakkında bilgi vermektedir. 29

Doğu Han Hanedanlığı döneminde Genel Valilik yönetim birimi ile alakalı kayıtlar ve gelişmeler Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wang Mang döneminde atılan adımlardan ibarettir. Aynı zamanda bu dönemde Xianbei Büyük

Valiliği, Henan Askeri Valilik gibi birimler de kurulmuştur. Bu sebeple Hou Han Shu

(Sonraki Han Kayıtları)30 Genel Valilik ve askeri valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 1 Guang

27 Xiaongnu Liezhuan (Hun Monografisi) Hunlar hakkında yazılmış bölümdür.

28 Ayşe Onat, Sema Orsoy, Konuralp Ercilasun, Han Hanedanı Tarihi Hsiung-Nu (Hun)

Monografisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.

29 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.8.

30 Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları) Fan Ye (范晔) tarafından kaleme alınmıştır.

Toplamda 120 bölümden oluşmaktadır. İmparator Wang Mang’dan Han Xian Di’ye kadar Doğu Han Hanedanlığı’nın tarihi kaydedilmiştir.

20

Wudi Ji (光武帝纪), Juan 2 Xian Zong Xiao Ming Di Ji (显宗孝明帝纪), Juan 4 Xiao he Xiao Shang Di Ji (孝和孝殇帝纪), Juan 5 Xiao An Di Ji (孝安帝纪), Juan 9 Xiao

Xian Di Ji (孝献帝纪), 16 Zhi Wuxing Si (五行四), Juan 19, Geng Yan liezhun (耿弇),

Juan 20, Wang Ba Zhai Ji Zun liezhuan (王霸祭遵祭尊传), Juan 25Zhuo Lu Wei Liu liezhuan (卓鲁魏刘传), Juan 33 Zhu Feng Yu Zheng Zhou Zhuan (朱冯虞郑周传), Juan

47 Ban Liang Liezhuan (班梁列传), Juan 65 Huangfu Zhang Duan Zhuan (皇甫张段),

Juan 86 Nan Xinan Yi Liezhuan (南蛮西南夷列传), Juan 90 Wuhuan Xianbei Liezhuan

(乌桓鲜卑列传) kayıtlarında yer almaktadır.

Üç İmparatorluk döneminde askeri valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar az olsa da San Guo Zhi (Üç İmparatorluk Kayıtları, 三国志) yer almaktadır. Özellikle

Juan 9 Wei Kayıtları (魏书) ve Xiahou Cao Zhuan (夏侯曹传), Juan 25. Cilt Xingpi

Zhuan (辛毗传), Juan 28 Zhuge Dan Zhuan (诸葛诞传) ve 50-51. Cilt de kayıtlar geçmektedir.

Jin Hanedanlığı dönemi kayıtlarında sınır bölgedeki valilik ve garnizon yönetim birimleri ile alakalı kayıtlar, Jin Shu’da (晋书), Juan 3 Di Ji (帝纪), Juan 14, 4. Zhi (地

理志), Juan 20, 10. Zhi, Li Zhong (礼中), Juan 24, 14. Zhi, Zhi Guan (职官志), Juan 66,

21

36. Zhi, Liuhong Zhuan (刘弘传), Juan 81 Zhuxu Zhuan (朱序传) ve Juan 102 Liucong

Zaiji (刘聪载记) kayıtlarında geçmektedir. Daha sonraki dönemlerde Song Kayıtları (宋

书), Wei Kayıtları (魏书), Kuzey Hanedanlık Tarihi (北史), Güney Hanedanlık Tarihi

(南史), Sui Kayıtları (隋书) kayıtlarında da Genel Valilik ve garnizon sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar yer almaktadır.

Tang Hanedanlığı döneminde Genel Valilik birimi ve bu dönemde Batı Bölgesi sınır bölgelerde kurulan Anxi Genel Valilik birimi hakkında oldukça fazla ve detaylı kayıtlar yer almaktadır. Bu dönemde Genel Valilik birimi ile alakalı detaylı kayıtlar Jiu

Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书)31 ve Yeni Tang Tarihi (Xin Tang Shu, 新唐书)32 kayıtlarında geçmektedir. Söz konusu kaynaklar, Tang Hanedanlığı döneminde Genel

Valilik yönetim birimleri ve Anxi Genel Valilik biriminin kurulması ve bölgedeki

31 Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书) olarak adlandırılan Tang Dönemine ait eserdir. Tang Hanedanlığı hakkında kayıtlar içermektedir. Kitabın yazılması emri 941 yılında Xi Jingtang tarafından verilmiştir. 945 yılında ise tamamlanmıştır. Kitabın içeriğinde Tongdian gibi eski kitapların derlenmesi ve bazı kişilerin biyografilerine yer verilmek suretiyle oluşturulmuştur.

32 Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi, 新唐书) 10 benji, 50 zhi, 15 biao, 150 liezhuan olmak üzere toplamda 225 bölümden oluşmaktadır. Tang Hanedanlığı resmi kayıtlarından biridir. Çalışma, Ouyang Xiu ve Song Qi liderliğindeki Song hanedanı alimlerinden oluşan bir ekip tarafından derlenerek 1060 yılında tamamlanmıştır.

22

faaliyetleri hakkında bilgi vermektedir. Tang Hanedanlığı döneminde konuya dair derlenen kayıtlar önceki dönemlere göre oldukça detaylıdır. Bu durum sınır bölgelerde kurulmaya başlayan valilik ve askeri savunma sisteminin Batı Han Hanedanlığı döneminde başlaması ve Tang Hanedanlığı dönemi için temel teşkil etmesinden kaynaklanmaktadır. Bu sebeple Batı Han Hanedanlığı döneminde başlayan sınır bölgelerde valilik kurma sistemi, Tang Hanedanlığı dönemine geldiğinde gelişerek zirveye ulaşmıştır.

Jiu Tang Shu kayıtlarında Genel Valilik “duhu (都护) ” ile alakalı kayıtlar ben ji

(imparator kayıtları) , liezhuan (önemli kişilerin biyografileri), ve zhi (devlet yönetimine dair belge ve döküman) olmak üzere üç farklı şekilde kaydedilmiştir. Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 4 Gao Zong Benji Shang (高宗

本纪上), Juan 5 Gao Zong Benji Xia (高宗本纪下), Juan 8 Xuanzong Benji Shang (宣

宗本纪上), Juan 9 Xuan Zong Benji Xia (宣宗本纪下), Juan 11 Dai Zong Benji (代宗

本纪), Juan 12 De Zong Benji Shang (德宗本纪上), Juan 13. Cilt De Zong Benji Xia (德

宗本纪下), Juan 15 Xian Zong Benji (宪宗本纪), Juan 16 Mu Zong Benji (穆宗本纪),

Juan 17 Jingzong Benji(敬宗本纪), Juan 38 Dili Yi (地理一), Juan 39 Dili Er (地理二),

Juan 40 Dili San (地理三), Juan 41 Dili Si (地理四), Juan 42 Zhiguan Yi (职官一), Juan

44 Zhiguan San (职官三), Juan 83 Guxiaoke Zhuan (郭孝恪传), Juan 103 Guoxiao Ke

Zhuan (郭孝传), Juan 104 Gaoshan Zhifeng Changqing Geshu Han Zhuan (高仙芝封常

清哥舒翰传), Juan 185 Lisu Litan Renhui Zhuan (李素立田仁会传), Juan 194 Tujue

23

Shang Zhuan (突厥传), Juan 196 Tubo Zhuan (吐蕃传), Juan 198 Xirong Zhuan (西戎

传) bölümlerinde geçmektedir.33

Xin Tang Shu kayıtları ise Eski Tang Tarihi’nde farklı ciltlerde dağınık şekilde verilen kayıtlara nispeten daha düzenli ve bir yerde toplanarak kaydedilmiştir. Xin Tang

Shu’da Genel Valilik ve Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar; Juan 3 Gaozong Benji

(高宗本纪), Juan 5 Ruizong Benji (睿宗本纪), Juan 37. Cilt Dili Yi (地理一), Juan 43

Dili Qi (地理七), Juan 111 Guo Xiaoke Zhuan (郭孝恪传), Juan 135 Ge Shu Gao Feng

Zhuan (哥舒高封传), Juan 215, 140. Liezhuan Tujue Zhuan Xia (突厥传下), Juan 216

Tubo Zhuan Shang (吐蕃传上), Juan 222 Nanyi Zhuan Zhong (南蛮转中) bölümlerinde geçmektedir.

1.2.2. Çin Yıllıklarındaki Kayıtlar

Çin yıllıkları Çin’in geleneksel tarih kitaplarından biridir. Yıl olarak tarihe geçen olayları kaydetmiştir. Yıllıkların özelliği tarihi olayları yıl, ay ve gün olarak kaydedilmesidir. Sima Guang tarafından yazılan Zizhi Tongjian (资治通鉴), San Chao

33 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.9.

24

Bei Meng Huibian ( 三朝北盟会编) gibi yıllıklarda antik Çin döneminde farklı hanedanlık dönemlerinde kurulan Genel Valilik birimleri ve bu birimlerin yönetimleri hakkında kayıtlar yer almaktadır.

Zizhi Tongjian yıllıklarında yer alan kayıtların bazı özellikleri vardır. İlk olarak bu kaynakta geçen kayıtlar içerik olarak oldukça kapsamlıdır. İkincisi kapsadığı süre ve dönem oldukça uzun ve geniştir. Batı Han Hanedanlığı döneminden başlayarak her dönemde sınır bölgelerde kurulan valilik yönetim birimleri ve sistemi hakkında kayıtlar yer almaktadır. Üçüncüsü, bir çok farklı yılın kayıtlarının yer almasıdır. Bu da Zizhi

Tongjian’da yer alan kayıtlar ile 24 Tarih’te yer alan kayıtların birbirini doğruladığını göstermektedir. Zizhi Tongjian yıllıklarında Genel Valilik ve Dört Garnizon ile alakalı kayıtlar; sırasıyla Juan 25, 26, 27, 29, 30-35, 37, 38, 40, 41, 43-49, 54, 67, 70, 72, 74, 76,

77, 79, 85, 87, 91, 101, 104, 108, 193, 195, 220, 222, 225, 227, 233, 238, 239, 241, 243,

247, 249, 250, 291 bölümlerinde geçmektedir. Zizhi Tongjian Changbian ve San Chao

Beimeng Huibian yıllıklarında Song Hanedanlığı döneminde kurulan Longyou Valilik

Birimi (陇右都护) ve durumu hakkında kayıtlar yer almaktadır.34

Diğer bazı yıllıklarda da Genel Valilik ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Song

Hanedanlığı dönemindeki Batı Han Yıllıkları 20, 21, 23 ve 34. Ciltlerde Ming

34 Li Dalong, Duhu Zhidu Yanjiu, 2012, s.10.

25

Hanedanlığı dönemindeki Dashi Jixu Bian kayıtları 10, 29, 49, 52, 57, 58, 67. Ciltlerde de bu sistemle alakalı kayıtlar geçmektedir. Söz konusu yıllıkların hepsinde farklı hanedanlık dönemlerine ait sınır bölgelerde kurulan valilik sistemi ve askeri valilik birimlerine ait kayıtlar yer almaktadır.

1.2.3. Hatıra Notlarında Geçen Kayıtlar

Ele aldığımız 24 Tarih ve Çin Yıllıkları kayıtları dışında Genel Valilik ile alakalı kayıtlar Song Hanedanlığı dönemindeki Tongjian Jishi Benmo (通鉴纪事本末) Juan 3-

13, 17, 28-36 bölümlerinde Batı Han Hanedanlığı döneminde kurulan Batı Bölgesi

Valiliği ve Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ile alakalı kayıtlar geçmektedir. Song Shi Jishi Benmo (宋事纪事本末) ve Yuanshi Jishi Benmo (元史纪

事本末) kayıtlarında az da olsa Genel Valilik ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Juan 9,

12,14 bölümlerinde bir kaç satır kayıt bulunmaktadır.

Tang Hanedanlığı döneminde Du You’un (杜佑) kaleme aldığı Tong Dian (通

典)35 kayıtlarının bir bölümünde o dönemdeki siyaset ve yönetim sistemi ile alakalı

35 Tong Dian (通典) Çin’in tarih ansiklopedi metnidir ve antik dönemde 756 yılına kadar olan pek çok konuyu kapsar; kitabın dörtte biri Tang Hanedanlığı dönemi ve o dönemdeki

26

bilgiler yer almaktadır. Söz konusu eserin 2, 6, 15, 19, 25, 26, 29, 32, 33, 35, 36, 40, 75,

157, 172, 173, 174, 179, 180, 184, 191, 192, 193, 195, 198 ve 200 bölümlerinde Batı Han

Hanedanlığı’ndan Tang Hanedanlığı dönemine kadar sınır bölgelerde kurulan valilik sistemine dair kayıtlar yer almaktadır. Ayrıca Tong Dian kayıtlarında yazar farklı hanedanlık döneminde kurulan bu valilik sistemine dair bağlantılı tanımlamalar ve açıklamalar da yapmıştır. Tang Hanedanlığı döneminde yazılan Tang Huiyao (唐会要)36 ve Wu Dai Huiyao kaynaklarında, Tang Hanedanlığı ve Beş Hanedanlık döneminde

Genel Valilik sisteminin kurulmasıyla alakalı kayıtlar oldukça çoktur. Bu kaynakta temel olarak Juan 3,4, 7, 24, 25, 30, 32, 42, 45, 50, 63, 69, 70, 73, 78-81, 93-96, 98-100 bölümlerinde genel valilik yönetim sistemi ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Beş

Hanedanlık kayıtları ise oldukça az olup konuya dair kayıtlar Juan 24, 29 ve 30 bölümlerinde geçmektedir. Tang Hanedanlığın döneminde Li Ji’nin (李吉) derlediği

Yuan He Jun Xianzhi (元和郡县志) kaynağı Tang Dönemine ait coğrafya ile alakalı bir kaynaktır. Juan 26, 38, 39, 49, 51, 59, 71, 96, 111, 153, 162, 170-199 bölümlerinde konuya dair kayıtlar geçmektedir. Tang Liu Dian’de Tang Döneminde sınır bölgelerinde kurulan valilik sistemi ile alakalı kayıtlar Juan 3, 4 ve 30 bölümlerinde yer almaktadır.

tarihi gelişmelere odaklanır. Kitap 766 ile 801 yılları arasında Du You tarafından yazılmıştır. Toplamda 200 Cilt vardır.

36 Tang Huiyao (唐会要) Tang Hanedanlığı kuruluşu ve tarihini içeren ve Wang Pu tarafından derlenerek 961’de Song İmparatoru Taizu’ya sunulan Tang Hanedanlığı tarihi kitabıdır. Toplamda 100 tomardan oluşmaktadır. 846 yılından önceki dönemler hakkında detaylı içerik sunmaktadır.

27

Song Hanedanlığı döneminde Wang Qinruo (王钦若) ve Yang Yi’nin (杨亿) derlediği Cefu Yuangui (册府元龟) valilik yönetim sistemi ile alakalı kayıtların daha derli ve toplu ve bir bütün olarak yer aldığı bir kaynaktır. Söz konusu kaynakta, tarihte farklı hanedanlıklar döneminde kurulan valilik yönetim sistemine dair 200 satır kayıt yer almaktadır. Juan 1, 19, 24, 25, 33, 37, 42, 48, 57, 61, 75, 78, 87, Cilt 119-138, 149-229,

257- 297, 322- 412, 429, 432, 434, 445, 445, 454, 503, 655-692, 956-1000 bölümlerinde konuyla alakalı kayıtlar yer almaktadır.

Sonuç olarak Han Shu (Han Kayıtları, 汉书), Hou Han Shu (Sonraki Han Kayıtları,

后汉书), Jiu Tang Shu (Eski Tang Tarihi, 旧唐书), Xin Tang Shu (Yeni Tang Tarihi,新

唐书), Sui Shu (Sui Kayıtları, 隋书) gibi resmi tarih kitaplarından Batı Bölgesi tarihi, Çin ve Batı Bölgesi arasında yaşanan tarihi olaylar hakkında içerik ve kayıtlara ulaşabiliriz.

Özellikle Batı Bölgesi Kayıtları (Xiyu Ji, 西域记) ve Coğrafi Kayıtlar (Dili Jizai 地理记

载 ) Batı Bölgesi tarihi ve coğrafyasının araştırılmasında önemli belgelerdir. Tarih kitaplarından Tang Huiyao (唐会要) ve Zhenguan Zhengyao (贞观政要) tarih kayıtları da Tang Hanedanlığı yönetim ve politikasında Batı Bölgesi yönetimi hakkında bilgi sunan bir kaynaktır. Çin yıllıklarından Zizhi Tongjian (资治通鉴) çoğunlukla Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde uyguladığı strateji hakkında kayıtlar sunmaktadır.

Coğrafya ile alakalı olarak bölge coğrafya tarihi hakkındaki kaynaklar konuyla alakalı kayıtlar sunmaktadır. Yuan He Jun Xianzhi (元和君县志), Taiping Huanyu Ji (太平寰

宇记), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Xinjiang Tu Zhi (新疆图纸), Xinjiang Xiang Tu

28

Zhigao (新疆乡土志稿) gibi coğrafya ile alakalı kaynaklar Tang döneminde Batı Bölgesi coğrafyası hakkında detaylı bilgi veren temel kaynaklardır.

1.2.4. Arkeolojik Buluntular

Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik ve o dönemde Çin’in

Batı Bölgesi ile olan ilişkilerinin araştırılmasında kullanılan tarihi belgeler, resmi tarih kitapları gibi yazılı kaynaklar dışında söz konusu bölgede keşfedilen arkeolojik buluntu ve çalışmalar araştırmaya ışık tutan son derece önemli kaynaklardır. Konuya dair araştırma yapan Batılı ve Çinli arkeologlar çıkarılan belge ve buluntular doğrultusunda arkeolojik çalışmaları iki kısma ayırmışlardır. Bunlardan birincisi arkeolojik kazı

çalışmaları sonucunda çıkarılan rapor türü belgeler ve ikincisi de arkeolojik çalışma belgeleridir.

Arkeolojik kazı çalışmaları sonucunda bölgede keşfedilen belgeler ve ilgili tarihi materyaller Batı Bölgesi ile alakalı bilgi eksikliklerini giderme ve tamamlamada büyük

ölçüde yardımcı olmuştur. Shanghai Antik Kitaplar Yayınevi (上海古籍出版社) ve

Fransa Devlet Kütüphanesi (法国国家图书馆), Fransız Devlet Kütüphanesi Kaynağı

Dunhuang Batı Bölgesi Belgeleri (法国国家图书馆载敦煌西域文献), Shanghai Antik

Kitaplar Yayınevi 1195 – 2005, Tang Zhangru’nun kaleme aldığı Turfan Buluntuları

29

Belgeleri 1-4 Cilt (吐鲁番出土文献)37, Rong Xinjiang, Li Xiao, Meng Xianshi’nın ortak kaleme aldıkları Turfan Yeni Buluntular (新获吐鲁番出土文书)38 gibi belgeler Batı

Bölgesi’nin araştırılmasında bölgedeki arkeolojik buluntu ve çalışmalar konusunda referans alınabilecek önemli kaynaklardandır. Bu alanda yapılan arkeolojik çalışmalar yanında arkeolojik çalışma ve araştırmalara sahip araştırmacıların akademik değeri yüksek çok sayıda eseri bulunmaktadır. Örneğin, Cheng Xilin ve Chen Xigang’ın kaleme aldıkları Turfan Tang Hanedanlığı Askeri Olayları Belgeleri Araştırmaları (吐鲁番唐代

军事文书研究) 39 , Liu Hongliang’ın kaleme aldığı Turfan Yeni Buluntuların

Araştırılması (新出土吐鲁番文书及其研究)40 gibi kaynaklar arkeolojik buluntuların araştırılmasına dair referans alınabilecek kaynaklardır.

37 Tang Zhangru (唐长孺), Tulufan Chutu Wenshu (吐鲁番出土文献), Wenwu

Chubanshe (文物出版社), Xinjiang, 1992-1996.

38 Rong Xinjiang (荣新江), Li Xiao (李肖), Meng Xianshi (孟宪实), Xinhuo Tulufan

Chutu Wenxian (新获吐鲁番出土文书), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 2008.

39 Cheng Xilin (程喜霖), Chen Xigang (陈习刚), Tulufan Tang Dai Junshi Wenshu

Yanjiu (吐鲁番唐代军事文书研究), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社),

Xinjiang, 2013.

40 Liu Hongliang (柳洪亮), Xin Chutu Tulufan Wenshu jiqi Yanjiu (新出土吐鲁番文

书及其研究) , Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Xinjiang, 1997.

30

Konuya dair araştırma yapan Çinli arkeologlar dışında Batılı arkeologların da bölgede kayda değer çalışmaları bulunmaktadır. Bölgede araştırma yapan Fransız doğu bilimcisinin bölgedeki çalışmalarından Paul Pelliot'un Çin Türkistan'daki Misyonuna

İlişkin Raporu (1906-1909) 41 , Kuça Bölgesinde Keşfettiği Metinler 42 , Dunhuang

Mağaraları43 adlı çalışmasıve diğer bir çok arkeolojik çalışmaları bulunmaktadır. Fransız

Sinolog ve Dilbilimcisi Edouard Chavannes’in bölgede kayda değer arkeolojik

çalışmaları bulunmaktadır. Örneğin, Tang Hanedanlığı zamanındaki Türklerle ilgili belgelerden oluşan çalışması44, Antik Çin ile alakalı çalışması45 bölgede yapılan önemli

çalışmalardandır. Yine bölgede çok önemli arkeolojik çalışmalar yapan ve yorumlayan

M. Aurel Stein’in de bu alanda dikkate alınması gereken çalışmaları mevcuttur.46 Ayrıca

41 Paul Pelliot, Rapport De M. Paul Pelliot Sur Sa Mission Au Turkestan Chinois,

1906-1909.

42 Paul Pelliot, Les Manuscrits Chinois De Koutcha, Institut Des Hautes Etudes

Chinoises De College De France, Paris, 2000.

43 Paul Pelliot, Les Grottes de Touen-houang, C. I-III, Paris, 1920; C. IV-V, Paris, 1921;

C. VI, Paris, 1924.

44 Édouard Chavannes, Documents Sur Les Toukie (Turks) Occidentaux, Librairie d’Amérique et d’Orient, Paris, 1900.

45 Édouard Chavannes, Le Dieu Du Sol Dans La Chine Antique, Editions Ernest Leroux,

Paris, 1910.

46 M. Aurel Stein, Sand-Buried Ruins of Khotan: Personnal Narrative of a Journey of Archeological and Geographical Exploration in Chinese Turkestan, Hurst and

Blackett Limited, London, 1904.

31

Christopher I. Beckwith’in Batı Bölgesi ulusları ve Çin ilişkilerine dair arkeolojik buluntulara dayalı çalışmaları bulunmaktadır. Bunlardan Orta Asya’daki Tibet

İmparatorluğu: Erken Ortaçağ boyunca Tibet, Türk, Arap ve Çin Mücadele Tarihi47 eseri ve diğer çalışmaları48 bu alanda yapılan çalışmalara ışık tutmaktadır.

47 Christopher I. Beckwith, The Tibetian Empire In : A History Of The

Struggle For The Great Power Among Tibetian, Turks, Arabs And Chinese During

The Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.

48 Christopher I. Beckwith, Warriors of the Cloisters, The Central Asians Origins of

Science in the Medieval World, Princeton University Press, Princeton, 2012.

32

2. BÖLÜM

BATI BÖLGESİ TERİMİNE DAİR

Çin Halk Cumhuriyeti bünyesinde 56 farklı etnik ulus barındırmaktadır. Çin’in eski adı “Huaxia (华夏)” olarak adlandırılmaktadır. Çin ulusu, çoğunluğu Han ulusu49 ve diğer farklı etnik ulusların birleşmesinden oluşmaktadır. Çin’in batısında kalan ve Çin tarihi kaynaklarında Batı Bölgesi olarak tabir edilen terimi anlamak için öncelikle Çin’in sınır kavramına değinmek gerekmektedir. Nitekim, Çin’in sınırları ve sınır kavramını anlamak, Çin kaynaklarında geçen Batı Bölgesi terimini anlamak açısından temel oluşturmaktadır. Çin kaynaklarında Çin’in sınır kavramına dair açıklamalar genel anlamı ile ele alınmıştır. Aynı şekilde batıda yapılan akademik çalışmalarda da sınır kavramı benzer şekilde genel anlamı ile ele alınmıştır. Türk Dil Kurumu sözlüğünde sınır; iki komşu devletin topraklarını birbirinden ayıran çizgi, hudut olarak tanımlanmaktadır.50

Bazı Çin kaynaklarında sınır “ülkenin toprak çizgilerinin geçtiği yer”, bazı kaynaklarda

49 Han Ulusu (汉族) Çin’in asıl etnik ulusunun adıdır.

50 http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS.5c61

2e5672aca0.40911308

33

“hudut bölgesinin bulunduğu yer”51 , bazı kaynaklarda ise “ülke sınır çizgilerinin olduğu yer” 52 olarak geçmektedir.

Sınır kavramının coğrafi bir terim olmasının yanında aynı zamanda tarihi bir terim olarak da ele alınması gerekmektedir. Her ne kadar sınır devletin topraklarını birbirinden ayıran çizgi, coğrafi bir terim olarak tanımlansa da Çin kaynaklarında geçen sınır ifadesi genelde Çin’in komşu olduğu devlet ile olan siyasi ilişkisi ile doğrudan alakalıdır. Bu bağlamda tarihi ve coğrafi anlamda ayrılan sınır kavramını ayrı şekilde ele almak gerekmektedir. Coğrafi kavram olarak, Çin’in sınırları kara sınırı (陆疆) ve deniz sınırı

(海疆) olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Kara sınırı ülkenin sınır çizgilerinin ulaştığı bölgelerdir. Bir bölgenin kara sınırı sayılması için tanımlanan bazı şartları taşıması gerekmektedir. Öncelikle komşu ülke ile sınır hattının birbirine bağlı olması gerekmektedir. İkincisi ise o yerin doğası, tarihi, kültürü gibi kendine has özelliklere sahip olması gerekir. Günümüz Çin’in kara sınır bölgeleri: Heilongjiang Eyaleti, Guilin

Eyaleti, Liaoning Eyaleti, İç Moğolistan Özerk Bölgesi, Gansu Eyaleti, Xinjiang Uygur

Özerk Bölgesi, Xizang (Tibet) Özerk Bölgesi, Guangxi Zhuang Etnik Ulusu Özerk

Bölgesi ve Yunnan Eyaletini kapsamaktadır. Çin kaynakları, ülke sınır hatlarının geçtiği

51 Ci Yuan (辞源), Shangwu Yinshuguan Xiudingban (商务印书馆修订版)（合订本）,

1989, s. 1683.

52 Zhongguo Shehui Kexue Xueyuan (中国社会科学学), Xiandai Hanyu Cidian (现代

汉语词典)，Shangwu Shuguan (商务印书馆)，1997，s.74.

34

sınır bölgeleri genel anlamda ve günümüz Çin’in dar anlamdaki sınır bölgelerine işaret ettiğini vurgular. Bazı çalışmalarda, günümüzde Ningxia Hui Etnik Ulusu Özerk Bölge,

Qinghai Eyaleti, Guizhou Eyaleti gibi bazı yerler de sınır bölgeleri olarak geçmektedir.

Söz konusu bölgelerin sınır bölgesi ( 边 疆 地 区 ) olarak ifade edilmesinin yerine merkezden uzakta yer alan bölgeler (边远地区) olarak ifade edilmektedir.

Çin’in deniz sınırı ise kara sınırına göre daha karışıktır. Deniz sınırı ise iki kısımda açıklanabilir. Birincisi, kara kıyı şeridinden karasuları ana hattı arasındaki deniz sınırıdır.

Bu ülkenin iç denizi olup yasal statü ve yönetim açısından aynıdır. İkincisi ise karasuları dışında kalan ülkenin yönetimindeki deniz ve ada bölgeleridir. Bu şekilde, deniz sınırının içerik ve kapsamı birbirinden ayırt edilebilir. Çin’in deniz sınırı Yalu Nehir ağzından

Zengme Resif’e kadar 4000 km, doğu-batı eni 700-1600 km arasında, yaklaşık 4700000 metrekare alana sahiptir. Çin kara sınırlarında Bohai Denizi Çin’in iç denizi dışında, Sarı

Deniz, Doğu Denizi ve Güney Denizi bulunur. Dolayısıyla Sarı Deniz, Doğu Deniz ve

Güney Denizi deniz sınırına bir hat çizmektedir. Söz konusu deniz sınırlarından en büyüğü Taiwan ve Hainan Adaları’dır.

Sınır kavramı coğrafi teriminin yanı sıra, tarihi bir terim olarak da karşımıza

çıkmaktadır. Çin kaynaklarında bahsi geçen sınır kavramı coğrafi açıdan ziyade genel olarak tarihi ve siyasi bir açıdan ele alınmıştır. Tarihi perspektif olarak sınır kavramı, çok uluslu bir ülkenin ülke birliğinin sağlanmasından sonra oturmuş bir kavramdır. Bu bağlamda, Çin bir çok farklı ulusun bir araya gelmesiyle oluşmuş, uzun bir tarihi ve 35

kendine özgü kültürü olan bir ülkedir. Qin Hanedanlığı (秦朝)53 döneminde Çin’in ilk

İmparatoru Qin Shi Huang’ın ( 秦始皇) 54 feodal merkezi hükümet iktidar ülkesi kurmasıyla başlayan süreçte bir çok kez ülkeyi bütünleştirme ve ülke bütünlüğünü sağlama konusunda gelişmeler yaşanmıştır. Qin ve Han Hanedanlığı ( 汉朝) 55 dönemlerinde ülke bütünlüğünü sağlama hedefi devam etmiştir. Han Hanedanlığı döneminde sınır bölgelerde uygulanan politika ile Çin’in sınırları genişlemeye başlamıştır.

Sui (隋朝)56 ve Tang Hanedanlığı (唐朝)57 dönemlerinde ise özellikle Tang Hanedanlığı döneminde yaşanan gelişmeler ve izlenilen strateji sonucunda Çin’in sınırları oldukça genişlemiştir. Çin sınır bölgelerinde askeri, politik ve kültürel anlamda bazı önlemler almıştır. Bu süreçten sonra Zhongyuan ( 中原) 58 ile sınır bölgeler arasında siyasi, ekonomik ve kültürel etkileşimler yaşanmıştır. Song (宋朝) 59 , Liao (辽朝) ve Jin

Hanedanlığı (金朝) dönemlerinde, Han ulusu ve sınır bölgelerdeki diğer etnik uluslar

53 Qin Hanedanlığı (秦朝), M.Ö.221 – M.Ö. 206

54 Qin Shi Huang Çin’in ilk imparatoru ve Qin Hanedanlığı’nın da kurucusudur. Çin’de ilk merkezî bürokratik devlet düzenini kurmuştur.

55 Han Hanedanlığı (汉朝), M.Ö. 206 – M.S. 220

56 Sui Hanedanlığı (隋朝) 581 – 618

57 Tang Hanedanlığı (唐朝) 618 – 907

58 Zhongyuan (中原) Çin kaynaklarında Çin’in asıl merkezi iç bölgesindeki topraklara işaret etmektedir. Çalışmanın ilerleyen kısımlarında da Zhongyuan olarak kullanılacaktır.

59 Song Hanedanlığı (宋朝) 960 - 1279

36

açısından tarih sayfasında yeni bir dönem başlamıştır. Moğol ulusunun Yuan

Hanedanlığını (元朝)60 kurmasının ardından, Çin kaynaklarında Çin’in sınır bölgelerdeki etnik uluslar ile siyasi, ekonomik ve kültürel anlamda etkileşimler yaşadığı geçmektedir.

Qing Hanedanlığı (清朝)61 başlarında bütünlük sağlanan ülke 18 eyalete ayrılmıştır. Bu eyaletler: Shanxi, Shandong, Anhui, Jiangsu, Jiangnan, Jiangxi, Henan, Hubei, Hunan,

Guandong, Guangxi, Sichuan, Guizhou, Yunnan, Fujian, Shanxi, Gansu. Bunların arasında Yunnan, Guangxi ve Taiwan, Hainan ve Nanhai Adası’da bulunmaktadır. Çin’in son hanedanlığı Qing Hanedanlığı döneminde bugünkü Heilongjiang, Guilin, Liaoning,

İç Moğolistan, Xinjiang, Xizang (Tibet), Guangxi, Taiwan, Hainan ve Nanhai adaları

Çin’in bugünkü sınır bölgelerini oluşturmaktadır.62

Çin’in farklı hanedanlık dönemlerinde izlediği farklı politikalar doğrultusunda sınır kavramı ve sınır politikası dönemlere göre farklılık göstermektedir. Çin sınırları ele alınırken mutlaka o dönemdeki politika, askeri, ekonomik, kültürel ve coğrafi konumu gibi bir çok faktör ele alınarak araştırma yapılmalıdır. Bunun yanında tarihsel açıdan baktığımızda, bir çok etnik ulusun özerk bölge toprakları da göz önüne alınmalıdır. Bu bağlamda Çin’in sınırları ile alakalı yapılacak olan çalışmalarda, tarihi, dönemin

60 Yuan Hanedanlığı (元朝) 1279 - 1368

61 Qing Hanedanlığı (清朝)1644 – 1912. Çin’in hanedanlığıdır.

62 Xiao Chao (萧绰), Xiyu Jianshi (西域简史), Nanhai Chuban Gongsi (南海出版公

司)，Haikou, 2017，s.5.

37

politikası, coğrafyası, söz konusu uluslar ile olan siyasi ilişkisi gibi bir çok faktör de göz

önünde bulundurulmalıdır. Çin Sınırları Tarihi Araştırma Merkezi Başkan Yardımcısı

Prof. Dr. Ma Dazheng Çin’in sınırlarını şu şekilde ifade etmiştir: ‘‘ uzun süren tarihi süreçte bazen savaşlar bazen de bölünmeler yaşanmıştır. Fakat yaşanan her bir savaş veya toprak bölünmesi, bir sonraki dönemin sınırlarını genişleterek bütünlüğün yeniden sağlanması ve gelişmesi için gereken şartları hazırlamıştır. Bu sebeple tarihsel süreçteki sınır hakkında araştırma yaparken söz konusu iki faktöre dikkat etmek gerekmektedir.

Bunlardan birincisi; Çin Halk Cumhuriyeti’nin sınır bağlantısı olduğu eyaletler bölgesi, ikincisi ise ilk faktör temel alınarak kökeni antik dönemlere dayanan feodal hanedanlık sınırları. Kısacası günümüzdeki Çin sınırları ile tarihteki Çin sınırları arasında bir devamlılık söz konusudur. Fakat günümüz Çin sınırları antik dönemdeki sınırlar kadar kolay bir şekilde çizilememektedir.’’63

Çin’in sınır kavramına coğrafi ve tarihsel açısından bakmak Batı Bölgesi terimi açısından temel oluşturmaktadır. “Batı Bölgesi (Xiyu ,西域)” Çin’in tarihi kaynaklarında geçen bir terimdir. Batı Bölgesi; Yumen Guan Geçidi (玉门关)64, Yang Guan Geçidi (阳

63 Ma Dazheng (马达正), Liu Tihe (刘逖合), 20 Shiji de Zhongguo Bianjing Yan_Men

Fazhan Zhong de Bianyuan Xueke de Yanjiang Licheng (20 世纪的中国边境研

_____门发展中的边缘学科的演讲历程)， Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe (黑龙江教

育出版社)，1997.

64 Yumen Geçidi veya Yeşim Kapısı Çin'in Gansu Eyaletindeki Dunhuang'ın batısında bulunan Büyük Duvar geçişinin adıdır. Han Hanedanlığı boyunca, İpek Yolu'nun geçtiği

38

关)65 batısında kalan büyük, geniş bölgeye işaret etmektedir. Farklı tarih kaynaklarında

Batı Bölgesi’nin işaret ettiği kapsam farklılık göstermektedir. Nitekim kaynaklarda Batı

Bölgesi geniş anlam olarak Orta Asya bölgesine işaret ederken, dar anlamda ise Xinjiang bölgesine işaret etmektedir. Coğrafi konum olarak, Çin'in kuzeybatısında yer almakta, doğu ve güneyinde Gansu, Qinghai ve Tibet ile komşu olup, kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneybatısı ile Moğolistan, Rusya, Kazakistan, Gürcistan, Tacikistan, Afganistan,

Pakistan ve Hindistan ile sınır komşusudur. Yaklaşık olarak 1650000 metrekare alana sahiptir. Batı Bölgesinin çevresi ve orta kısımlarında yüksek dağlar, havzalar ve çöller bulunmaktadır. Çok geniş bir bölgeye sahip olan Batı Bölgesi toprakları oldukça verimlidir. Kuzey ve kuzeydoğu kısımları, kuzeybatı güneydoğu yönüne doğru Altay

Dağları (埃尔泰山 )66 yer almakta yüksekliği ise yaklaşık 3100 - 3300 metre civarındadır.

Kuzeybatı kısmında ise Zhunga'er (准噶尔) batısında dağlık alan yer alır ve yüksekliği

1500 - 2000 metre civarındadır. Güneybatıda Pamir Platosu (帕米尔高原)67 yer alır ve yüksekliği 3500 - 4800 metredir. Güneyse ise kuzeybatı, güneydoğuya kadar Kunlun

bir geçişti ve eski Batı Bölgeleri olarak adlandırılan Orta Asya ile Çin'i birbirine bağlayan yoldur.

65 Yangguan Geçidi M.Ö. 120 yıllarında Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Han Wu Di tarafından takviye edilmiş ve antik Çin'de sömürge baskınlarında karakol olarak kullanılan bir dağ geçididir.

66 Antik dönemde Jinshan Dağı (金山) olarak anılmaktadır.

67 Pamir Platosu, antik dönemde Çin kaynaklarında Congling ( 葱岭) olarak adlandırılmaktadır.

39

Dağları (昆仑山) 68 uzanır ve burası yeşim taşı ve develeriyle ünlü bir bölge olup yüksekliği yaklaşık olarak 5000 - 6000 metre civarındadır. Güneydoğu ve güneybatı kısmı kuzeydoğu yönüne doğru Altun Dağları (阿尔金山) yer alır ve yüksekliği 3000 -

4000 metre arasındadır. Orta ve doğu-batı yönünde Tanrı Dağları (天山) yer almakta yüksekliği 3500 - 4500 metre civarındadır. Tanrı Dağı ve Altay Dağları ile Zhunga'er batısında ki dağlar arasında Zhunga'er Havzası uzanmakta doğudan batıya 850 kilometre uzunlukta, kuzeyden güneye ise 380 kilometre enindedir. Genel olarak coğrafi

özelliklerine değindiğimiz Batı Bölgesi coğrafi olarak büyük bir alana sahiptir. Batı

Bölgesi toprakları su ve doğası bakımından o ldukça verimlidir. Batı Bölgesinin kendine has doğal coğrafyası ve konumu bölgede yaşayan uluslar açısından bazen dezavantaj iken bazen de avantaj sunan faktörlerdir. Bu topraklarda yaşayan göçebe ve yerleşik uluslar veya dışardan bölgeye göç eden uluslar antik dönemden günümüze kadar bölgenin sunduğu avantajlardan faydalanmak, kendi kültür ve tarihini geliştirmek için mücadele etmişlerdir.

Batı Bölgesi’ne dair araştırma yapılırken o dönemde Çin’in iç kesimleri ve aynı zamanda sınır bölgeleri ve komşu devletler ile olan siyasi ilişkileri oldukça önem arz etmektedir. Örneğin tarihsel sürece baktığımızda, bazı dönemlerde Batı Bölgesi’nin kontrolü kuzeyde yer alan göçebe ulusların kontrolü altında olmuştur. Bu sebeple Batı

Bölgesi’nin tarihi, Çin’in kuzey bölgelerde yaşayan göçebe uluslar ile Çin’in o dönemdeki hanedanlık tarihi ile yakından ilişkilidir. Batı Bölgesi tarihi araştırmalarında,

68 Antik dönemde Nanshan Dağları (南山) olarak adlandırılır.

40

kuzeyde yaşayan göçebe ulusların tarihi ve aynı zamanda Çin’in o dönemde hüküm süren hanedanlık tarihi ve bölgeye olan siyasi politikası eş zamanlı olarak ele alınması gerekmektedir.

Sonuç olarak, Batı Bölgesi antik dönemden itibaren bir çok farklı ulusun yaşadığı ve farklı kültürlere ev sahipliği yapmış bir bölgedir. Söz konusu bölge çok uzun zaman doğu ve batı arasındaki ulaşım ve kültürel etkileşimde köprü vazifesi görerek doğu ve batıyı birbirine bağlamıştır. Bu sayede doğu ve batı arasındaki kültürel, ticari, ekonomik ve siyasi etkileşime önemli derece katkı sağlamıştır. Dolayısıyla Batı Bölgesi’ne dair yapılan akademik çalışmalar oldukça büyük öneme sahiptir. Zira gerek Orta Asya tarihi gerek Çin tarihi alanında yapılan çalışmalarda Batı Bölgesi’nin tarihi mutlaka araştırılmalıdır. Ayrıca Batı Bölgesi tarihinin araştırılması dünya tarihi açısından da bir

çok farklı ulus arasında yaşanan etkileşim, çatışma ve uyum gibi konu başlıkları açısından da son derece mühimdir. 2000 yılı aşkın tarihi süreç açısından Batı Bölgesi Çin’in sınır bölgesi ve bu bölgelerin güvenliği ile büyük ölçüde ilişkilidir. Batı Bölgesinin dar anlamda işaret ettiği bugünkü Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi, Çin’in Batı Bölgesi politikasında ve dışa açılmasında içinde barındırdığı çoklu kültür ile özel bir konumda yer almaktadır. Söz konusu bölgenin sahip olduğu özel coğrafi konumu ve bunun yanında farklı ulus ve kültürlerin yaşaması bölgeye dair yapılan araştırmaları oldukça karmaşık ve zor kılmaktadır. Zira Batı Bölgesi toprakları farklı dönemlerde farklı ulusların yönetim ve kontrolü altında olmuştur. Bu sebeple bölgedeki yazılı kaynakların çoğu” farklı ulusların dilinde yazılmıştır. Söz konusu durum bölgede araştırma yapılmasını zorlaştırmaktadır. Bu sebeple Batı Bölgesi’ne dair yapılacak olan çalışmalar, tarihi yazılı kaynaklar, arkeolojik buluntular ve saha çalışması ile desteklenmesi gerekmektedir. 41

2.1. Han Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi

2.1.1. Han Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı

Qin Hanedanlığının yıkılmasının ardından Han Hanedanlığı ( 汉朝) oldukça güçsüz durumdaydı. Qin Hanedanlığı (秦朝) dönemindeki durum Han Hanedanlığının başlarında da devam etmekteydi. Bu dönemde tüm ülkede idari bölge veya eyalet sistemi uygulanmıştır. İmparator Qin Shi Huang Di ülke birlik ve bütünlüğünü sağlamak adına adımlar atmaya başlamıştır. Qin Hanedanlığı döneminde zor bir dönemden geçen ülke,

Han Hanedanlığı döneminde alınan yeni politikalar ile beraber çok uluslu bir yapıyla yeni gelişmelerin yaşandığı bir dönem olmuştur.69 M.Ö. 206 yılında İmparator Gao Zu (高

祖) 70 çok uluslu bir yapıyla Han Hanedanlığını kurmuştur. Han Hanedanlığının ilk hükümdarı Liubang Qin Hanedanlığı dönemindeki despot yönetime şiddetle karşı çıkmış, tahta çıkmasının ardından ilk adım olarak Qin Hanedanlığı dönemindeki sert kanunları ortadan kaldırmış ve yerine halk tarafından desteklenen yeni bir yönetim kurmuştur.

İmparator Liu halk için bir dizi önlemler de almıştır. Alman Sinolog Eberhard İmparator

69 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Dituji, Di Er Ce (中国历史地图集, 第二册),

Zhonghua DituXueshe (中华地图学社), Beijing, 974, s. 3-4.

70 İmparator Gaozu (高祖) Han Hanedanlığının ilk imparatorudur. Diğer adıyla Liu Bang

(刘邦) olarak bilinmektedir.

42

Liu Bang hakkında şu şekilde bahseder: ‘‘Han Dönemi İmparatoru Liu Bang’dan bahsederken onun muhtemelen asilzade olmadığını, devleti nasıl idare edeceğini bilmediğini, bu nedenle tecrübeli generalleri görevden alıp, akrabalarına ve taraftarlarına görevler ve beylikler vermesiyle karışık bir idarenin ortaya çıktığını belirtmiştir. Bu demektir ki; artık zengin ve asilzade sınıfın yerini toprak sahibi olmaya başlayan ve zenginleşen köylüler almaktadır. Feodal sistem parçalanıp toprak alınıp satılmaya başlanmıştır. Toprak sahibi olan köylüler toprağı aldıkları kişiye yine kiraya vererek gelir elde etmişler, çalışmak zorunda olmadıkları için de zamanlarını eğitimle ya da başka işlerle uğraşarak harcayabilmişlerdir. Vergi toplayarak ve siyasette görev alarak da nüfuz kazanma imkânı bulmuşlardır. Böylelikle “gentry” denilen bir sınıf oluşmuştur. Gentry hem mülk sahibi, hem de memur ve âlim olanların sınıfıdır.’’71

Han Hanedanlığı döneminde hanedanlığın siyasi, ekonomik ve kültürel merkezi

Sarı Nehrin altına kadar uzanmaktaydı. Han Hanedanlığı döneminde ülkenin toprak bütünlüğü, uygulanan politika ve belirlenen stratejiler sebebiyle farklı dönemlerde değişiklik göstermiştir. İzlenilen politika sayesinde bu dönemde sınır bölgeleri oldukça genişlemiştir. Öyle ki bu dönemde sınır bölgeleri kuzeydoğuda Kore Yarımadası, kuzeybatıda Hexi Koridoru ve Batı Bölgesi’ne kadar, güneybatıda ise Yunnan’daki Ailao bölgesine, güneyde Çinhindi bölgesi boyunca deniz bölgeleri ve Hainan Adalar’ına kadar uzanmaktaydı. Han Hanedanlığı, Çin tarihinde uzun süre hüküm süren ilk hanedanlıktır.

Ayrıca Çin sınırlarının da stabil kaldığı bir dönem olmuştur. Bu dönemde sınırların genişlemesi, yönetim alanının ilerlemesi ve dış uluslarla olan iletişim ve etkileşimin

71 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995, s. 85-86.

43

artması bakımından Çin’in sınır bölgeleri ve Batı Bölgesi araştırmalarında son derece

önemli bir dönem olmuştur.

Qin Hanedanlığı döneminden oldukça güçsüz şekilde çıkan ülkenin yeni hanedanlık döneminde farklı politika ve adımlara ihtiyacı vardı. Han Hanedanlığının kaderini değiştiren dönem Batı Han Hanedanlığı (西汉王朝)72 dönemi olmuştur. Batı

Han Hanedanlığı M.Ö. 140 yılında kurulmuştur ve hanedanlığın ilk İmparatoru Han Wu

Di’dir (汉武帝)73 . İmparator Wu Di kendinden önce gelen politikalardan ziyade daha barışçıl ve dışa açılmaya yönelik politikalar izlemiştir. Çin kayıtlarına göre izlediği politikalar sebebiyle İmparator Wu Di döneminde Batı Han Hanedanlığı en parlak dönemini yaşamıştır. Bu dönemde uygulanan politikalar çoğunlukla kuzeyde yaşayan göçebe ulus Hunlar 74 ile alakalıdır. Batı Han Hanedanlığının kurulmasının ardından,

Hunlar kuzeybatı bölgesi için ciddi bir tehlike teşkil ediyordu. Qin Hanedanlığı döneminden, Han Hanedanlığı dönemine kadar Hunlar sürekli olarak bir yükselişte olmuş ve öyle ki dış Moğolistan, İç Moğolistan, Henan doğuya doğru Donghu, batıya doğru

Hexi bölgelerine kadar genişlemiş ve hatta tüm Batı Bölgesi o dönemlerde Hunlar

72 Batı Han Hanedanlığı (西汉王朝) M.Ö.206 – M.S. 8.

73 Han Wu Di (汉武帝), Batı Han Hanedanlığı imparatorudur. İmparator Wu Di Batı

Bölgesi’ne karşı bazı stratejiler izlemiştir. İzlediği politikalar sonucunda Çin ötesindeki ulusları tanımış ve bunun sonucunda antik İpek Yolu hattına dahil olmuştur.

74 Hunlar Çin kaynaklarında Xiongnu (匈奴) olarak geçmektedir.

44

tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu süreçte askeri anlamda zayıf olan ve Qin

Hanedanlığından sonra toparlanmaya çalışan Han Hanedanlığı, sürekli olarak Hunlar tarafından saldırıya uğruyordu. Hunlar Batı Bölgesi’ndeki birçok ulusu kontrol altına almıştı ve istedikleri her an Han Hanedanlığı sınırlarını işgal edebiliyorlardı. Bu sebeple,

Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di Hunları mağlup etmek ve ülke birliği ile sınır güvenliğini sağlamak adına bazı politika ve stratejiler uygulama yoluna gitmiştir. Bu dönem, Çin’in sınır bölgelerdeki toprak bütünlüğünü sağlama ve özellikle Batı

Bölgesi’nde izlediği stratejiler Çin tarihi ve Orta Asya tarihi açısından son derece önemli bir dönemdir. Bu dönemde izlenilen politikalar farklı dönemlerde değişiklik göstermektedir. Söz konusu dönemler üç farklı bölümde ele alınabilir. Bunlardan ilki Han

Hanedanlığı kurucusu İmparator Gaozu döneminden Batı Han Hanedanlığı ilk

İmparatoru Han Wu Di dönemine kadar olan süreçtir. Bu dönem Han Hanedanlığının politikalarını oluşturduğu başlangıç dönemidir. Bu dönemde yönetimde sınır bölgelerinde direkt olarak faaliyette bulunulmamıştır. Fakat İmparator Wu Di, farklı uluslar üzerinden bir politika uygulayarak sınır bölgelerde faaliyette bulunmuştur. İkinci dönem ise Batı

Han Hanedanlığı için önemli gelişmelerin yaşandığı İmparator Wu Di döneminden

İmparator Xuan Di (宣帝) 75 dönemine kadar olan süreçtir. Bu dönemde Batı Han

Hanedanlığı topraklarının genişletilmesi temel amaç olmak üzere üç alanda gerçekleşmiştir. Birincisi; eyalet yönetim sistemini sürekli olarak genişletmek, ikincisi; sınır bölgesinde bulunan uluslar için özel yönetim idari bilimleri oluşturmak, üçüncüsü;

Hunların Han tebaası durumuna gelmesi için önlemler almaktır. Bu dönemde Qin

Hanedanlığı döneminden kalan topraklardan ziyade, daha geniş kapsamda “ulus birliği

75 Han İmparatoru Xuan Di (宣帝) M.Ö. 74-49 yılları arasında Çin Han hanedanının imparatoruydu. İmparator Wu Di’nin büyük torunudur.

45

( 大一统)’’ 76 politikası hedeflenerek gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Bu amaç doğrultusunda Han Hanedanlığı dönemindeki gelişme ve bölgesel genişlemeler M.Ö. 135 yılında başlamış, izlenilen politikalar ile Çin’in iç kesimlerinde ulus birliği sağlanmaya

çalışılmıştır. Aynı zamanda sınır bölgelerdeki topraklar ve yönetim bölgelerinin kontrol altına alınması amaçlanmıştır.

Üçüncü dönem olarak İmparator Wu, Zhao (汉昭帝) 77 ve Xuan (汉宣帝) dönemlerinde Batı Han Hanedanlığı iç kesimlerde bir sınır politikası oluşturduğu gibi aynı zamanda Çin’in sınır bölgelerinde de idari birimler oluşturarak genişleme politikası izlenmiştir. Ayrıca bu dönemde ülke ve sınır birliğini sağlamak adına “eyalet yönetimi,

özel idari yönetim yapıları, tabi devlet yönetim memurları” gibi üç farklı yönetim yapısı sistemi kurulmuştur. Bu dönemdeki genel olarak sınır bölgeleri kapsamı; doğuda Kore

Yarımadası Doğu Çin Denizi kıyıları, Kore Yarımadası ortasındaki kuzey bölgeleri, Batı da Pamir Platosu, kuzeyde ise Baykal Gölü, güneyse bugünkü Vietnam’ın güneyindeki geniş bölgeye kadar uzanmaktaydı.78

76 Da Yi Tong ( 大一统) bir ülkenin politika düzenlemelerindeki bütünlüğe işaret etmektedir. Ülkenin ekonomik sistemi, düşünce sistemi, kültür sistemi ile bir bütün olması yani bir nevi ulus birliğinin sağlanması anlamına gelir.

77 Han Zhao Di (汉昭帝) Çin'in Han Hanedanı'nın sekizinci imparatorudur. Saltanatı M.Ö.

87'den M.Ö. 74 yılında ölümüne kadar sürmüştür.

78 (班固), Han Shu (汉书), Juan 28, Dili Zhi(第二十八上地理志), Zhonghua

Shuju (中华书局), Beijing, 1962, s. 1524.

46

2.1.2. Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di ve Batı Bölgesi Politikası

Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di saltanatının ilk yıllarında daha önce uygulanan pasif politika yerine daha aktif ve akılcı bir politika izlemiştir. Sınır bölgelerde

özellikle de Batı Bölgesi’nde çeşitli stratejiler izlenmiştir. İmparator Wu Di’ye göre, Batı

Bölgesi’nde faaliyette bulunmak için öncelikle kuzeydeki Hun sorununu çözmesi gerekmekteydi. Bu sebeple o dönemde İmparator Wu Di, Hunları yenilgiye uğratacağı bir savaş fırsatı kollamış ve Batı Bölgesi’ni kontrol altına almak amacıyla bazı stratejiler geliştirmiştir. Han Wu Di’nin izlediği bu stratejiler hanedanlığın Batı Bölgesi politikasında önemli rol oynamıştır. İmparator Wu Di’nin attığı ilk adım, sınır güvenliği korumak için ünlü General Li Guang'ı (李广)79 bölgede görevlendirerek savunmayı güçlendirmesi olmuştur. İmparator Wu Di izlediği stratejiler ile başından beri Batı

Bölgesi yönetimini ve orada bulunan ulusları kontrol altına almayı amaçlamıştır. Bu sebeple Batı Han Hanedanlığının kurulmasından sonraki süreçte Batı Bölgesi’ne karşı izlenilen politikalar oldukça önemlidir.

79 Li Guang (李广) Batı Han Hanedanlığı dönemindeki ünlü bir generaldir. İmparator Wu

Di tarafından Çin’in kuzeyinde bulunan Hunlara karşı mücadelede görevlendirilmiştir.

Hunlar tarafından ‘‘Uçan General’’ takma adıyla anılmaktadır.

47

Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Wu Di’nin izlediği stratejilerden biri Hunlara karşı ittifak olmak adına Batı Bölgesine elçi göndermek olmuştur. İmparator Wu Di,

Hunlara karşı tek başına güçsüz kalacaklarını düşündüğünden, Hunlara karşı ittifak arayışına girerek yeni bir dönem başlatmıştır. O dönemde Wu Di, Hunların Batı Bölgesi uluslarından hayvancılıkla uğraşan 80 ulusuna saldırarak hükümdarlarını

öldürdükleri öğrenmiş ve bu sebeple Hun ve Yuezhi ulusu arasındaki anlaşmazlıklardan haberdar olmuştur. Shiji, Dayuan Monografisinde şu şekilde geçer: ‘‘İmparator Wu Di

Hunların mevcut durumu hakkında bilgi topladığında, Hunlar Orta Asya uluslarından

Yuezhi hükümdarına saldırıda bulunmuş ve daha sonra kafatasından içki kabı yapmıştır.

Yuezhilar bu topraklardan kaçtı ve kaçanlar Büyük Yuezhilar ( 大 月 氏 ) 81 , asıl

80 Yuezhi (月氏) antik dönemde Çin’in kuzey batısında yaşayan Orta Asya göçebe uluslarından biridir. Önceleri Tarım Havzası'nın batısına yerleşmişler, daha sonra Maveraünnehir, Baktriya ve ardından Güney Asya'ya göç etmişlerdir. Büyük ve

Küçük Yuezhilar olmak üzere ikiye ayrılmışlardır.

81 Büyük Yuezhilar (Da Yuezhi, 大 月 氏 ), Han Hanedanlığı döneminde Çin’in kuzeybatısında yaşamış göçebe halklardan biridir. Gelenekleri Hunlar ile aynıdır.

Önceden Hunlara tabi olsalar da daha sonra bağımsız olmuşlardır. Oldukça güçlü ve savaşlarda başarılıdırlar. Çin’in kuzeybatısında yaşamış göçebe bir halktır. Hunlar tarafından rahatsız edilen Yuezhiların bir kısmı ana yurtlarını terk ederek batıya doğru hareket etmiştir. (Han Shu, Juan 61, s. 2692.) Bu süreçten sonra iki kola ayrılmışlardır.

Batıya doğru göç edenler Büyük Yuezhi halkı olarak adlandırılır. Daha sonra Orta Asya kavimlerinden olan Wusunların saldırıları karşısında burada da tutunamadılar ve M.Ö.

155 yılında güneye yönelerek tarımla geçinen halkların yaşadığı zengin Dayuan

(Ferghana) ülkesine saldırmışlardır.

48

topraklarında kalanlar ise Küçük Yuezhilar (小月氏)82 olarak adlandırılmıştır.’’83 Yuezhi kabilesinin büyük bir kısmı Batı Bölgesi’ne doğru kaçmıştır. Hunların baskılarından

ötürü batıya doğru kaçan Yuezhilar Hunlardan nefret etmekteydi. Fakat o zamanlar

Hunlara karşı beraber hareket edecekleri bir ortak bulamamışlardı. Tüm bunlardan haberdar olan ve bu durumu bir fırsat olarak gören Wu Di, Hunlara oldukça öfkeli olan

Yuezhilar ile ittifak olup Hunlara karşı birlikte hareket etmeyi hedeflemiştir. Bu sebeple

İmparator Wu Di Yuezhilar ile ittifak kurması sebebiyle, Yuezhilar’ın bulundukları topraklara bir elçi göndermiştir. İmparator Wu Di, bu görev için uygun olacağını düşündüğü hanedanlıkta görevli Zhang Qian84 adlı kişiyi elçi olarak göndermiştir. Wu Di,

Yuezhi ulusu ile Hunlara karşı ittifak olma politikasını izlemesi ve elçi Zhang Qian’i

82 Küçük Yuezhilar (Xiao Yuezhi, 小月氏) Hunların saldırısı karşısında batıya doğru göç etmeyen ve ana topraklarda kalanlardır. Daha sonra Nanshan bölgesine girmişlerdir.

83 (司马迁), Shiji (史记, Tarih Kayıtları), Juan 123 Dayuan Liezhuan (卷 123

大宛列传), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1959, s. 3158.

84 Zhang Qian (张骞) Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wu Di tarafından Batı

Bölgesi topraklarına Yuezhi ulusu ile ittifak kurmak amacıyla gönderilmiştir. Zhang Qian

Batı Bölgesi topraklarına iki farklı seyahat gerçekleştirmiştir. Zhang Qian oldukça cesur ve kararlı bir kişiliğe sahiptir. Bu dönemde Wu Di’nin Batı Bölgesi stratejisine etkisi olmuştur. Si Ma Qian, Shiji’de Zhang Qian’e övgüde bulunarak Zhang Qian’e övgü de bulunarak ona öncü ve yol açan anlamlarına gelen “zaokong (凿空)” unvanını vermiştir.

49

göndermesi sonucunda, Hunların sağ kolunu kırma ( 断匈奴右臂) 85 stratejisini de geliştirmiştir.

İmparator Wu Di’nin Batı Bölgesi’ni kontrol altına almak için uyguladığı bir diğer strateji ise elçilerin öncü olduğu rüşvet verme (厚赂攻势) politikasıdır. İmparator Wu

Di’nin elçi Zhang Qian’in Batı Bölgesi seferi dönüşü sonrasında birlikte müzakere ettikten sonra izlediği bir stratejidir. Han Kayıtları Zhang Qian Monografisi kayıtlarında

şu şekilde geçer: “M.Ö. 119 yılında, Hunlar Batı Han Hanedanlığı topraklarını

çevrelediklerinde, Zhang Qian İmparator Wu Di’ye şu öneride bulunmuştur:

‘‘Wusunlar’a rüşvet teklif ederek, doğuda ikame olan eski toprakları kuvvetlendirecek,

Han Hanedanlığı’ndan Wusunlar’a (乌孙)86 bir prenses gönderecek ve gönderilecek prenses hükümdarın eşi olacak, bu sayede Wusunlar ile evlilik yoluyla akraba ilişkisi kurulmuş olacaktır. Aynı zamanda Hunlar’ın sağ kolu kırılacak ve bu şekilde Wusunlar

85 Hunların sağ kolunu kırma (断匈奴右臂) stratejisi Zhang Qian’in Batı Bölgesi seyahatinden sonra İmparator Wu Di’nin uyguladığı bir stratejidir. Söz konusu strateji ile

Hunlarla anlaşmazlık yaşayan başka uluslarla ittifak olarak Hunların etkisiz hale getirilmesi amaçlanmıştır.

86 (乌孙), Han Hanedanlığı döneminde Çin’in kuzeybatısında yaşamış göçebe halklardan biridir. Gelenekleri Hunlar ile aynıdır. Önceden Hunlara tabi olsalar da daha sonra bağımsız olmuşlardır. Oldukça güçlü ve savaşlarda başarılıdırlar.

50

batıya doğru Baktriya ve tabi devletlere sahip olacak” önerisinde bulunmuştur.87 Elçi

Zhang Qian’in Wusunlar’a rüşvet verme önerisi İmparator Wu Di’ye oldukça mantıklı gelmiştir. Çünkü Wusunlar Orta Asya’nın en büyük uluslarından birisidir. Han

Hanedanlığı Wusunlar’a rüşvet vererek, Wusunlar Hanlara tabi olacak ve bu durum Batı

Bölgesi’nde bulunan diğer ulusları da teşvik edecekti. Zhang Qian’in bu önerisi İmparator

Wu Di’ye cezbedici geldi ve bu kararı hemen uygulamaya koymak için harekete geçti.

Han Wu Di’nin emri ile Zhang Qian, üç yüz kişilik bir heyet ve beraberlerinde on binlerce koyun, inek ve çok miktarda ipek, altın gibi değerli eşyalarla Batı Bölgesine doğru

Wusunlar’a rüşvet verme amacıyla yola çıktı. Batı Han Hanedanlığı’nın Batı

Bölgesi’ndeki uluslara karşı uygulayacağı rüşvet sistemi bu vesile ile de başlamış olmuştur. Zhang Qian Wusunlar’a vardığında, Dayuan (Ferghana), (günümüz

Kazakistan toprakları), Yuezhi, Daxia gibi uluslar Batı Han Hanedanlığı’na elçiler göndermeye başlamışlardır. Bunun yanı sıra hanedanlığın getirdiği değerli eşyaları gören

Wusunlar çok sayıda at ile beraber Çin topraklarına ziyaret gerçekleştirmiştir. Bu şekilde

Batı Bölgesinde bulunun uluslar Batı Han Hanedanlığı mevcut durumunu görme fırsatı bulmuştur. Aynı şekilde hanedanlıkta bu zamana kadar yabancı olduğu Batı

Bölgesi’ndeki uluslar ve topraklar hakkında bilgi edinme fırsatı yakalamıştır.

Wusunlar’dan gelen elçiler hanedanlığın gücüne şahit olduktan sonra bölgeye daha da

önem vermeye başlamış ve bu durum Yuezhi gibi diğer ulusların da dikkatini çekmiştir.

Dolayısıyla İmparator Wu Di’nin uyguladığı rüşvet politikası olumlu sonuçlar vermiştir.

Bu süreçten sonra, iki bölge arasında etkileşim başlamıştır. Nitekim bu süreçten sonra elçiler beraberlerinde ipek, altın gibi değerli eşyaları bölgeye göndermeye devam etmişlerdir. Han Kayıtları, Zhang Qian monografisinde “Batı Han Hanedanlığı

87 Han Shu, Juan 61, Zhang Qian Liguang Liezhuan (张骞李广列传), s. 2692.

51

heyetlerinin sayısının yüzlerce olduğunu ve beraberlerinde götürülen eşyaların oldukça değerli olduğundan bahsetmektedir.” 88 Bu durum sonucunda hanedanlık hiç zaman kaybetmeden Batı Bölgelerine rüşvet stratejisi kapsamında heyetler göndermeye devam etmiş ve aynı zamanda Batı Bölgesi heyetleri de bölgeye sürekli olarak elçiler göndermiştir. O dönemde, Batı Bölgesi ulusları elçilerden biri gelip bir diğeri gidiyordu, her gelen ulus hanedanlığa uluslarına özgü olan hediyeleri de sunuyorlardı.89 Bu süreçten sonra Batı Bölgesi ve Çin arasında gelip giden elçiler karşılıklı olarak siyasi, kültürel, ekonomik ilişkilerde ve karşılıklı etkileşimlerde bulunmuşlardır.

Batı Bölgesine karşı uygulanan rüşvet politikası her ne kadar başlangıçta olumlu sonuçlar vermiş olsa da, ilerleyen dönemlerde hanedanlığı olumsuz yönde etkilemeye başlamıştır. Söz konusu güzergah üzerinde gönderilen Çin elçileri yol üzerinde öldürülme ve rehin alınma durumları ile karşı karşıya kalmışlardır.90 Wu Di’nin söz konusu stratejisi başta makul gelmiş olsa da hanedanlık açısından olumsuz sonuçlar doğurduğu

88 Han Shu, Juan 61, Zhang Qian Liguang Liezhuan, s. 2690.

89Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 2, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_002.htm, 24.12.2019 tarihinde 10.50’de erişilmiştir.

90 Batı Han Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesine gönderilen elçiler hakkında detaylı

bilgi için bakınız: Li Da Long (李大龙), Xi Han Paiwang Xiyu de Shizhe Shulun (西

汉派往西域的使者述论)，Minzu Yanjiu (民族研究), 1990, s. 6.

52

söylenebilir. Bu durum sonucunda ilerleyen zamanlarda İmparator Wu Di Batı

Bölgesi’nde bulunan uluslara rüşvet uygulayarak Batı Bölgesi’ni kontrol altına alamayacağını anlamıştır. Bunun sonucunda hanedanlık rüşvet stratejisi yerine başka stratejiler geliştirmeye başlamıştır. Rüşvet politikası sonucunda ilk olarak izlediği strateji

Çin’in sahip olduğu ipek, altın gibi değerli eşyalar ile Batı Bölgesi’nde bulunan ulusların gözünü boyamak olmuştur. Batı Bölgesindeki uluslar için Han ulusundan giden ipek, altın gibi değerli eşyalar oldukça cezbedici gelmiştir. Dolayısıyla elçi Zhang Qian heyetinin beraberinde götürdüğü hediyeler ve ipek ile Batı Bölgesi’nde bulunan ulusların gözleri boyamaya çalışmış ve bu strateji de etkili olmuştur. Öyle ki Han Hanedanlığından gelen hediye ve ipeği gören uluslar, kendi elçilerini hediyeleriyle birlikte Han Hanedanlığına göndermeye başlamışlardır. Her ne kadar Batı Bölgesi ulusları ve Han Hanedanlığı ulusları arasında elçilerin gelip gittiği bir etkileşim görülse de, söz konusu politika hanedanlık açısından beklenmedik şekilde sonuçlandığından uygulanmaya devam edilmemiştir.

İpek gibi değerli eşyalarla rüşvet vererek Batı Bölgesi uluslarını etkileme stratejisinin hanedanlığı olumsuz yönde etkilemesinden dolayı, İmparator Wu Di bu stratejileri uygulamaya devam etmemiştir. Bunun yerine bölgede askeri güce dayalı (武

力征伐) stratejiyi uygulamaya karar vermiştir. Bu sebeple İmparator Wu Di, Hunların

Batı Bölgesi’ndeki gücünü azaltmak ve Hun tehdidini ortadan kaldırmak amacıyla Batı

Bölgesinde geniş kapsamlı askeri faaliyetler başlatmıştır. M.Ö. 108’de, General Gong

Sun He (公孙贺) önderliğindeki ordu bin beş yüz atlı asker ile beraber bölgeye sefer

53

düzenlemiştir. Orduların amacı Hunları yok etmek ve Hunları Batı Bölgesine gönderilen elçilerden uzak tutmaktır. Bu saldırılar sonucunda Han Hanedanlığı çeşitli sebeplerden

ötürü hedefine ulaşamamıştır. Yine M.Ö. 108’de General Zhao Po Nu ( 赵 破 奴 ) komutasındaki atlı ve on binlerce asker Batıya doğru Guishi, Loulan’a giderek Batı

Bölgesine gönderilen elçilerin öldürülmesine engel olmak için mücadele etmişlerdir.

General Zhao Po Nu önce yedi yüz atlıyı önden göndererek Loulan hükümdarını esir almıştır. Daha sonra Gushi eyaletine saldırıda bulunarak, askeri birlikler Wusun, Dayuan uluslarına doğru harekete geçmiştir. Bunun sonucunda Loulan veliaht prensi Han ulusuna rehin olarak verilmiştir.91 Han Wu Di’nin askeri güce dayalı politikası kapsamında Batı

Bölgesine bir kaç kez, Dayuan’in batısına da iki kez sefer düzenlenerek askeri anlamda

Batı Bölgesi ulusları bastırılmak istenmiştir. Han Kayıtları, Batı Bölgesi kayıtlarına göre,

General Er Shi (贰师) Dayuan seferinden sonra Batı Bölgesini sarsıntıya uğratmış ve bu süreçten sonra bir çok ulus Han Hanedanlığına haraç sunmaya başlamıştır.92 Fakat Batı

Bölgesine sefer düzenleyen orduların gözlemlerine göre bölgede Hunların gücü hakim olmuştur. Dahası Hunlar bölgede bulunan bazı uluslara vergi bağlamıştır. Bu sebeple Batı

Bölgesinde bulunan ulusların çoğu sağ ve sol kol olarak Hunlar ve Batı Han Hanedanlığı arasında kalmıştır. M.Ö. 104’te Han Hanedanlığından bölgeye gönderilen elçiler güzergahta öldürülmeye devam etmiştir. Bu durum üzerine İmparator ünlü General Li

Guangli’yi (李广利) görevlendirmiş ve general kalabalık bir ordu ile beraber saldırıya hazırlanmıştır. Batı Bölgesine doğru yaklaşan ordu erzak sorunu ile karşılaşmış ve bunun

91 Han Shu, Juan 96, Xiyu Zhuan, s. 3876.

92 Han Shu, s. 3877.

54

sonucunda da saldırıyı gerçekleştirememiştir. Bu süreçten sonra Batı Bölgesinde gücünü ve kontrolünü genişletmek isteyen Wu Di, yeni bir strateji arayışına girmiştir.

Çin kaynaklarında Wu Di’nin Batı Bölgesinde bulunan uluslara rüşvet verme ve

Çin ipeği ile ulusların gözünü boyama stratejisi kapsamında bölgeye gönderilen elçilerin

çoğunluğunun öldürülmesi sonucunda söz konusu stratejiye devam edilmediğini belirtmiştik. Fakat öte yandan, İmparator Wu Di tarafından Batı Bölgesine Yuezhi kavmi ile Hunlara karşı ittifak olmak amacıyla gönderilen elçi Zhang Qian bu güzergahta Hunlar tarafından esir alınmış ve bu süreçte Zhang Qian’e hiç bir kötü muamelede bulunulmamış ve hatta Zhang Qian Hunlu bir kadın ile evlendirilerek çocuğu olmuştur. Uzun süre Hun topraklarında kalan elçi zamanla daha da serbest bırakılmıştır. Dolayısıyla bu durum

Hunların esir alınan Zhang Qian’e karşı sert bir muamelede bulunulmadığının bir göstergesi olarak değerlendirilebilir.

Batı Bölgesi uluslarına karşı izlediği stratejide hedefine ulaşamayan Wu Di farklı stratejiler uygulamaya devam etmiştir. İmparator Wu Di bu sefer iki tarafın da lehine olacak karşılıklı ( 恩威并重) stratejiler uygulama yoluna gitmiştir. Batı Han

Hanedanlığının her iki tarafın da yararına olacak karşılıklı uyguladığı politika genel olarak elçiler aracılığı ile gerçekleştirilmiştir. Bu politikanın başında “heqin (evlilik yoluyla akrabalık ilişkisi kurma)” politikası gelmektedir. 93 Batı Han Hanedanlığı

93 Batı Han Hanedanlığı döneminde uygulanan Heqin Politikası detaylı bilgi için bakınız:

Nurcan Türker, “Han Hanedanlığı Döneminde Hunlarla Yönetilen He Qin Politikası

55

döneminde uygulanan heqin politikası daha önceden Hunların heqin politikasından farklılık göstermektedir. Söz konusu politika, asıl olarak Hun problemini çözmek için

Wusun ulusuna karşı uygulanan bir politikadır. Han Shu, Xiyu Zhuan kayıtlarına göre,

Batı Han Hanedanlığı Wusunlarla üç kez heqin anlaşması yapmıştır. M.Ö. 110 – M.Ö.

115 yılları arasında, Batı Han Hanedanlığı Prenses Xi Jun’ü ( 细君) 94 Wusunlar’a göndererek Jiang Du hükümdarı ile evlilik anlaşması yoluyla akrabalık ilişkisi kurma talebinde bulunmuştur.95 Batı Han Hanedanlığı prensesi beraberinde birçok hediye ve değerli eşya ile devlet bün yesinden yüzlerce kişi gönderilmiştir. Wusunlar Batı Han

Hanedanlığı’ndan gelen prensesi sağ eş olarak kabul etmiştir. Aynı dönemde Hunlar’dan gelen prensesi de sol eş olarak almıştır. İmparator Wu Di anlaşma kapsamında gönderdiği prensesin bölgede Batı Han Hanedanlığı yönetimini arttıracağını düşünmüştür. Fakat

İmparator Wu Di’nin düşündüğünün aksine prenses hiç bir şekilde Batı Han

Hanedanlığı’nın yönetim etkisini arttıramamıştır. O dönemden geriye sadece prensesin uzak, yabancı topraklara anlaşma karşılığı gelin olarak gönderilmesini konu alan ve duygularını anlatan şiirler ve hikayeler kalmıştır.

(Akrabalık ile Sağlanan Barış Politikası) ve Sonuçları”, Yayınlanmamış Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, Ankara.

94 Xi Jun (细君) Wu Di'nin yeğeninin kızıdır. İmparator soyundandır. Wu Di Yuan Feng

6. Yılında Wusunlar’a gelin gitmiştir.

95 Han Shu, Juan 61, Zhang Qian Liguang Li Zhuan, s. 2687.

56

Batı Han Hanedanlığı döneminde, ikinci heqin anlaşması kapsamında Chu Beyliği torunu prenses Jie You (解忧)96 Wusunlar’a gelin olarak gönderilmiştir. Prenses Jieyou

Batı Han Hanedanlığı ve Wusunlar ile olan ilişkilerde çok önemli rol oynamıştır. Bu süreçten sonra Wusunlar ve Batı Han Hanedanlığı askeri anlamda görüşmeye başlamıştır.

Batı Han Hanedanlığı Prensesi Jie You sahip olduğu özel kimliğinden ötürü, Batı Han

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi ulusları özellikle de Wusunlar ile yönetim ve ilişkilerde son derece önemli olmuştur. Çin kaynaklarına göre Prenses Jieyou’nun Wusun ve Batı

Bölgesi ulusları arasındaki yönetimde yer aldığı geçmektedir.97 Batı Han Hanedanlığının

Wusunlara karşı uyguladığı heqin anlaşmasının temelinde siyasi sebepler yatmaktadır.

Her iki tarafın da lehine olan heqin anlaşması ile Wu Di, Wusunlarla evlilik anlaşması yaparak onların desteğini almak ve ilişkilerini güçlendirmek istemiştir. Bunun yanında evlilik anlaşmasıyla Wusunlar ile ittifak olup, Wusunların Hunların yanında yer almasına engel olmak istemiştir. İmparator Wu Di’nin amaçlarından birisi de yabancı güçlerin desteğini kesmek olmuştur. Batı Han Hanedanlığı ve Hunların Batı Bölgesini kontrol altına almak adına çatışması sürerken, Batı Bölgesi ulusları kendi aralarında bölünmüş, bölgeye ulaşım şartları oldukça güçleşmiş ve bölgeye askerlerin girmesi zorlaşmıştır. Söz konusu evlilik anlaşması Hunlara yakın olan ulusların Hunlardan desteğini çekmesi adına izlenilen stratejidir.

96 M.Ö.101 yılında Wu Sunlara Cen Zou ile evlenmek üzere gönderilmiş kişidir. Chu

Beyi Liu Wu’nun torunudur.

97 Li Da Long (李大龙), Xiyu Duhu De Jianli Bushi Wusun He Xihan Guanxi

Zhuanbian de Biaozhi (西域都护的设立不是乌孙和西汉关系转变得标志), Xiyu

Yanjiu (西与研究), 1993，s. 1.

57

Hunlara karşı izlediği stratejiler doğrultusunda hedefine ulaşamayan Wu Di, bu kez Batı Bölgesinde bulunan ulusları kendi aralarında birbirine düşürme (以夷制夷) stratejisi geliştirmiştir. Söz konusu strateji, Ön Qin Hanedanlığı döneminden beri yönetim de bir temel olmuştur. Bu sebeple Wu Di Batı Han Hanedanlığının Batı Bölgesi’ndeki yönetimi ele geçirmesinde etkili bir strateji olacağını düşünmüştür. Loulan hükümdarının erkek kardeşi Hanlara tabii iken, Loulan hükümdarı Angui’nin (安归) Hunların birlikte ittifak olarak Han elçilerini öldürdüklerini dile getirmiştir. M.Ö. 77 yılında, rütbeli asker

Bo Jiezi (傅介子) Loulan Hükümdarı Angui’yi öldürmüş ve yerine Han Hanedanlığında tabii olan kardeşi geçmiştir. Han Shu, Xiyu Zhuan kayıtlarına göre, Wei Tuqi (尉屠耆) hükümdar olduktan sonra hanedanlık bazı tedbirler alma yoluna gitmiştir. Bu dönemde,

Han elçilerinin kurak toprakları ekip biçerek bölgeyi tarıma açmalarını istemiştir. Bu durum sonrasında Batı Han Hanedanlığı elçileri harekete geçerek bölgeye atlı askerlerden oluşan kırk kişi göndermiştir. (尉屠耆) ilçesi, Batı Han Hanedanlığının Batı

Bölgesi’ne girdiği ana kapı olmuştur. Bu süreçten sonra Batı Han Hanedanlığı Batı

Bölgesi sınır bölgelerinde askerleri ve halkı bölgeye göndererek bölgede tarım faaliyetine başlamıştır. Bölgenin tarıma açılması ile askeri tarım topluluğu stratejisini uygulanmaya başlamıştır. Bu bağlamda bazı anlaşmalar neticesinde M.Ö. 77 yılında, Shanshan devleti hükümdarı Batı Han Hanedanlığı’nın atları ve askerleri de getirerek burada tarıma başlaması talebinde bulunmuştur. Aslında, İmparator Wu Di dönemi öncesinde, Batı

Bölgesi’nde tarım faaliyetleri sisteminin uygulanmasına dair öneriler dile getirilmiştir.

General Li Guangli, Dayuan bölgesine doğru sefere çıktığında, ordu erzak ve gıda konusunda bazı sıkıntılarla yüzleşmiş ve bu sebeple de saldırıyı gerçekleştirememiştir.

Yaşanan bu durumdan sonra İmparator Wu Di ve diğer hanedanlık görevlileri Batı

Bölgesi’nde faaliyette bulunmak için öncelikle askeri birliklerin erzak ve gıda tedarik 58

probleminin çözülmesi gerektiğini vurgulamışlardır. Bu şekilde bu güzergahta gelip giden elçilere de gıda sağlanacağı gibi aynı zamanda onların da güvenliğinin sağlanmış olacağını düşünmüşlerdir. Bu sebeple askeri tarım topluluğu sistemi hem askerler hem de gelip giden elçiler için gündelik hayata dair gereksinimleri karşılama imkanı sunması açısından oldukça önemli bir stratejidir. Han Shu, Xiyu Zhuan Kayıtlarına göre Batı

Bölgesi’nde askeri tarım topluluğu uygulama strateji önerisi Batı Han devleti Wu Di döneminde görev yapan devlet adamı Sang Hongyang (桑弘羊) tarafından İmparatora sunduğu raporda belirtilmiştir. Sang HongYang, Batı Bölgesi Luntai eyaletinin doğusunda bulunan geniş ve verimli topraklarda yaklaşık beş bin qing (顷)98 toprak alanına sahip olduğunu, bölgenin iklimi ılıman ve ürün yetiştirmek açısından uygun bir yer olduğunu, Batı Han Hanedanlığı’nın buraya her bir bölüğün 500 kişiden oluştuğu üçer bölük gönderebileceğini ve tarıma başlayabileceklerini İmparatora sunduğu raporunda açıkça belirtmiştir. Sang Hong Yang’a göre, Batı Han Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde faaliyette bulunabilmesi için alması gereken en önemli tedbirlerden biridir. Sang

Hongyang’ın önerisine göre her birlikte beş yüz kişi olacak şekilde toplamda bin beş yüz kişi bölgeye gönderilecek ve Luntai ilinin doğusunda tarım faaliyetlerine başlanacaktır.

Sang Hong Yang’ın önerisi ile verimli topraklarda tarım üretimi yapılarak erzak, gıda sorununa çözüm bulunacak, askeri ordulara lojistik destek sağlanacaktı. Bunun

98 Qing (顷) antik dönemde kullanılan bir ölçü birimidir. Toprak alanını ifade ederken kullanılır. Çinlilerin kullandıkları bir toprak ölçü birimi olan ch’ing 頃 için şöyle bir mikyas vardı: Han Devleti devrinde (M.Ö. 206-M.S. 220) orta büyüklükle bir 畝 mu=240 pu 步 ve 100 mu=1 ch’ing頃 idi ki böylece 1 ch’ing yaklaşık 6.7 hektar idi. (Bakınız:

Kürşat Yıldırım, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi

Terimler II’’, s. 23.)

59

sonucunda Batı Han Hanedanlığı Batı Bölgesi merkez bölgelerinde ikamet ederek caydırıcı güç olarak orada yer alacak ve Zhangye, Jiuquan gibi eyaletler ile askeri tarım topluluğu (tuntian) sistemi vesilesi ile etkileşimde bulunulacaktır.99 Sang Hongyang’a göre uygulanacak bu strateji Batı Bölgesi’ni kontrol altına almak konusunda bir temel oluşturmaktadır. Fakat Sang Hongyang’ın önerisi Han Wu Di tarafından kabul edilmemiştir. Yine de İmparator Wu Di’nin ilerleyen dönemlerinde askeri tarım topluluğu sistemi başlamıştır. Han Wu Di zamanında askeri tarım topluluğu faaliyetlerinin kapsamı oldukça küçüktür. Batı Han Hanedanlığı’nda İmparator Zhao döneminde büyük çapta askeri tarım sistemi başlamıştır. İmparator Xuan zamanında da askeri tarım topluluğu ile

Batı Bölgesindeki topraklar oldukça genişletilmiştir.

Sonuç olarak, Batı Han Hanedanlığı ve özellikle imparator Wu Di döneminde Batı

Bölgesi’ne karşı farklı politikalar izlenmiştir. Bu politikalar arasında bölgeye elçiler göndermek, 100 bölgede memur haberleşme ofisleri kurmak, Hanedanlıktan prensesler göndererek evlilik anlaşması yapmak, bölgedeki toprakları tarıma açmak gibi Batı

Bölgesi’nde bulunan uluslara yönelik stratejiler uygulamıştır. Söz konusu stratejilerin

çoğunluğu siyasi sebepli olup bölgeyi kontrol altına almayı hedeflemiştir. Bunun yanında

İmparator Wu Di döneminde bölgede rütbeli askerlerden oluşan idari yönetim birimleri de kurulmuştur. Bu idari birimler Batı Bölgesi genel yönetim ofisi olarak bölgedeki en

üst seviyedeki yönetim ofisidir. Askeri idari ofis ve rütbeli askerler idari birimleri ise

99 Han Shu, Juan 96, s. 3901.

100 Li Da Long, Xi Han Paiwang Xiyu de Shizhe Shulun, s. 6.

60

Hunlara karşı kurulmuş idari birimlerdir. Ayrıca bölgede bulunan uluslar ile olan idari işleri takip etmişlerdir.101

2.1.3. Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahatleri

Zhang Qian ( 张骞) Han Hanedanlığı döneminde hanedanlıkta görevliydi.

İmparator Han Wu Di, Hunlar’a karşı Batı Bölgesi uluslarından Yuezhilar ile ittifak kurması için elçi olarak Zhang Qian’i görevlendirmişti. İmparatora göre oldukça önemli bir görev için seçilen Zhang Qian Batı Bölgesi’ne Yuezhilar’ın olduğu topraklara doğru hareket edecekti. Shiji, Xiongnu kayıtlarına göre, Zhang Qian Batı Bölgesi seyahatini ilk kez M.Ö. 138 yılında gerçekleştirmiştir.102 Zhang Qian ilk kez Batı Bölgesi’ne doğru beraberinde yüz kişilik bir heyet ile Longxi’den yola çıkmıştır. O zamanlar önemli bir konumda olan Hexi Koridoru Hunların kontrolü altındaydı ve Yuezhilara giden yol Hun topraklarından geçmekteydi. Zhang Qian ve beraberindeki heyet Qinghai, Gansu sınırlarına geldiğinde, Hunlar tarafından yakalanarak esir alındı. Hun lideri, Zhang Qian ve heyetini esir alarak, sürekli olarak saldırıda bulundukları Han Hanedanlığının mevcut durumu hakkında bilgi almak istemiş olabilirdi. Hunlar esir aldıkları Zhang Qian’e sert bir muamelede bulunmadı. Zhang Qian yaklaşık olarak on yıl Hunlar tarafından esir alındı. Zhang Qian zamanla Hunların da sempatisini kazandı. Hun lideri Zhang Qian’i

101 Li Da Long, Xi Han Xiyu Duhu Luelun, s.2.

102 Shiji, Juan 110, Xiongnu Liezhuan, s. 2881.

61

dürüst ve iyi karakterde olan Hunlu bir kızla evlendirdi ve daha sonra bir oğlu oldu. On yıl gibi uzun bir süre esir alınan Zhang Qian, her gün nehir kenarında güneşin batışını izler, çölde rüzgârın getirdiği toz dumanını hisseder, atların ve kartalların çıkardıkları sesleri dinlemekle zaman geçirirdi.103 İmparator tarafından bir amaç uğruna gönderilen

Zhang Qian beş yıl boyunca Han Hanedanlığından herhangi bir haber alamadı. Aynı zamanda Han Wu Di’de gönderdiği elçiden hiç bir haber alamamıştı. Daha fazla beklemek istemeyen Wu Di, M.Ö. 133 yılında Hunları pusuya düşürmek için Ma Yi

şehrine doğru askeri bir sefer başlattı. Wu Di sürekli olarak saldırıda bulunan Hunları dört taraftan sarmayı hedefliyordu. Fakat Wu Di başlattığı bu seferde, bölgenin coğrafi konumuna ve düşman ordunun özelliklerine hâkim olmayışından ötürü başarılı olamadı.104

Hunlar kendi kızları ile evlenmiş olan Çinli elçiyi sıkmayarak zamanla daha da serbest bırakmışlardı. Bu durumdan faydalanan Zhang Qian eşini ve oğlunu geride bırakarak kaçmayı başardı. Zhang Qian başlangıçtaki hedefine doğru Yuezhilara ulaşmak için batıya doğru hareket etti. On gün boyunca hiç durmadan batıya doğru ilerleyen Zhang

Qian, Pamir Platosu’nu geçip günümüz Orta Asya Ferghana havzasındaki Dayuan bölgesindeki Shancheng şehrine (günümüz Özbekistan) vardı. Han Hanedanlığı başkenti

103 Li Mingwei (李明伟), Sichou Zhilu Maoyi Shi (丝绸之路贸易史), Gansu Renmin

Chubanshe (甘肃人民出版社), Gansu,1997, s. 38.

104 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s.39.

62

Chang-an’dan ( 长安) 105 gittikçe uzaklaşmakta ve ulusundan kilometrelerce uzakta bulunmaktaydı. Büyük Yuezhiların güneybatı yönüne doğru olduğunu duyan Zhang Qian zor şartlar altında ilerlemeye devam ediyordu. Zhang Qian Pamir Platosunun ardından dünyanın ikinci büyük çölü olan Taklamakan Çölü’nü106 geçti. Zhang Qian ilerleyerek

Kangju günümüz Kazakistan topraklarına vararak tekrar batıya doğru hareket etti ve

üstün gayreti sonucunda Büyük Yuezhi topraklarına (günümüz Afganistan) varmayı başardı.107 Büyük Yuezhi topraklarına varan Zhang Qian Wu Di’nin isteğini ve ittifak olup Hunlara karşı ortak saldırıda bulunma düşüncesini anlattı. Fakat aradan çok uzun zaman geçmişti ve Yuezhilar Hunlara karşı eskisi kadar öfkeli değillerdi. Büyük

Yuezhilar Hunlardan uzakta bulundukları verimli topraklarda huzur içinde yaşıyorlardı ve tekrar Hunlarla çatışamaya hiç niyetleri yoktu. Büyük Yuezhilar için Zhang Qian’in teklifi çekici gelmedi ve dolayısıyla Hunlara karşı Yuezhilar ile ittifak olunamadı.

Yuezhilar ile Hunlara karşı ittifak olmak amacıyla görevlendirilen Zhang Qian imparatorun istediğini yerine getiremedi. Zhang Qian bölgeyi ve burada bulunan uluslar hakkında bilgi topladı ve dönüşünde topladığı bilgileri bir rapor halinde imparatora sunacaktı. Zhang Qian’in gözlemlerine göre: ‘‘Buradaki halk ya hayvancılık ya da tarımla

105 Chang-an (长安) Çin tarihinde ondan fazla hanedana başkentlik yapan tarihî bir kenttir.

Günümüzde Xian şehridir.

106 Taklamakan Çölü (塔克拉玛干沙漠) Rub' ul-Hali'den sonra dünyanın ikinci büyük aynı zamanda Çin'deki en büyük Kum çölüdür. Ana Asya'dan kuzeybatı Çin'in Xinjiang bölgesinden Tarım Havzasının batı bölgesindeki anayola kadar uzanır. Bu anayolun doğusunda Tarım Havzasının en derin yeri olan Lop Nur Çölü bulunur.

107 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s.39.

63

uğraşıyordu. Halk tarım ve hayvancılık için su ve otları takip ederek göçebe yaşamaktaydılar. 108 Yerli halk tarımla uğraşıyor ve buğday ekip biçiyorlardı. Burada

üzüm, yonca ve diğer meyveler yetiştirilmekteydi.’’109 Hayvancılık bakımından burada

Han Hanedanlığı imparatorunun da ilgisini çeken ‘‘ilahi atlar’’ 110 vardı. İmparatorun isteği doğrultusunda, bu atları ele geçirmek için Zhang Qian döndükten iki gün sonra Batı

Bölgesi’ne sefer düzenledi.Hou111

Daxia’da Büyük Yuezhiların oldukları topraklarda bir yıldan fazla kalan Zhang

Qian ülkesine dönmeye karar verdi. Zhang Qian M.Ö. 128 yılında dönüş yoluna koyuldu.

Başkent Chang-an’dan ayrılalı neredeyse on iki yıl olmuştu. Bu sırada Zhang Qian’den haber alamayan İmparator Wu Di Hunlara karşı bir savaş başlatmıştı. Han Hanedanlığının güçsüz olduğu bu dönemde Wei Qing (衛青)112 adında bir general oldukça yetenekli olup

108 Han Shu, s. 3879.

109 Han Shu, s. 3884-3928.

110 İlahi atlar tabiri Sima Qian’in eserinde geçmektedir. Belgelerde ‘‘han xue ma, 汗血

马’’ olarak geçmekte ve ‘‘kan terleyen at’’ anlamına gelmektedir. Han imparatoru Wu Di bu atlara sahip olmak istemiş ve bu doğrultuda Zhang Qian’i Batı Bölgesi seferi dönüşünden sonra bölgeye tekrar göndermiştir.

111 Han Shu, s. 3173 – 3177.

112 General Wei Qing (衛青) Batı Han Hanedanlığı döneminde yaşamış yüksek rütbeli askeri generaldir. Hunlar’a karşı düzenlenen savaşlarda bozkırlara gönderilen ilk generaldir. Hunlarla gerçekleştirilen savaşlarda üstün başarılar elde etmiştir.

64

Hunlara karşı başlatılan savaşta yeteneklerini gösteriyordu. Binlerce kilometre uzakta ve yabancı topraklarda olan Zhang Qian’in tüm bu gelişmelerden haberdar olması imkânsızdı. Zhang Qian dönüş yolunda Pamir Platosu’na doğru yola çıktı ve

Afganistan’ın Badakhshan eyaleti boyunca yürüyerek Afganistan sınırlarına ait olan

Wakhan Koridoruna vardı. Zhang Qian ilk seyahatinden sonra, dönüş yolunda izlediği bu rota 700 yıl sonra, (玄奘)113 adındaki bir keşişin Hindistan’a doğru yola

çıkacağı rotaydı. Bu güzergâh Pamir Platosu doğu ve batı iletişimde sık kullanılan bir yol olup, İpek Yolu’nun ana hattıydı. Pamir Platosunu geçtikten sonra, Sache Çölü’ne varan

Zhang Qian Kunlun Dağ’ının kuzey tarafından ülkesine dönmeye karar verdi. Dönüş yolunda tekrar Hunlar tarafından esir alınmamak için, Hexi Koridoru bölgesinden geçmeyi tercih etmiştir. Coğrafi koşulların oldukça zorlayıcı olduğu Qinghai–Tibet

Platosundan geçmesinden sonra, tekrar Hunlar tarafından esir alınmıştır. Zhang Qian bu sefer bir yıldan fazla bir süre alıkoyulmuştur. Zhang Qian Hun liderinin ölümünden sonra

çıkan iç karışıklıktan yararlanarak, M.Ö. 126 yılında eşi ve çocuğu ile beraber kaçıp, başkent Chang-an’a doğru hareket etmiştir. 114 Zhang Qian, ilk elçi olarak gönderildiğinde 100 kişilik bir heyet ile yola çıkmıştı. 13 yıl sonrasında ise yaklaşık MÖ

126 yılında sadece iki kişi olarak Chang-an’a geri dönebilmiştir. İmparator Wu Di

113 Xuan Zang (602 - 664) erken Tang Hanedanlığı döneminde Çinli Budist rahip, bilgin, gezgin ve çevirmendir. Bu dönemde Hindistan ve Çin arasındaki etkileşime önemli katkıları olmuştur. Birçok metinde ismi geçen Xuan Zang aynı zamanda Çin’in ünlü klasik romanlarından Batı’ya Yolculuk (Xi You Ji, 西游记) da kurgusal bir figür olarak konu edilir ve romanın başrolünü oynar.

114 Frances Wood, The : Two Thousand Years in the Heart of Asia, ,

University of California Press, 2003, s.48.

65

kendisinden on üç yıl hiçbir şekilde haber alamayan ve ülkesinden ayrı kalan Zhang

Qian’i tekrardan görebilmeyi hiç düşünmemiştir.

Zhang Qian ülkesine döndükten sonra İmparatora Orta Asya ve Batı Bölgesi ulusları hakkında bilgiler içeren bir rapor sunmuştur. Bu rapor, Shiji’de Dayuan

Monografisi 115 ve Han Shu’da “Batı Bölgesi Monografisi” 116 ile “Zhang Qian

Biyografisinde”117 geçmektedir. Zhang Qian’in Wu Di’ye sunduğu rapor iki bölüme ayrılmaktadır. Birinci bölüm, Orta Asya kavimlerinden olan Wusun ve Yuezhilar arasındaki çatışmayı ele almaktadır. Ayrıca Hunlar ve Wusunlar arasındaki anlaşmazlıktan da bahsetmektedir. Raporun ikinci kısmında ise Wusunların evlilik yoluyla akrabalık ilişkisi kurarak, farklı uluslar ile askeri ittifak kurmalarından bahsetmektedir. 118 Zhang Qian Wu Di’ye, Hunları yenilgiye uğratmak için Batı

Bölgesi’nde bulunan diğer kavimleri de düşünmesi gerektiğini söyler. Zhang Qian’in burada bahsettiği Hunlar ile anlaşmazlık içinde olan Wusunlardır. Çünkü Batı Bölgesi ulusları arasında en güçlü olan ulus Wusunlardı. Wusunlar Hunlara itaat etmeyi reddedip, onlara karşı direndiler ve Hunlarla savaşlarında onları yenilgiye uğratarak başka topraklara gönderdiler. Tüm bunlardan haberdar olan Zhang Qian bildiklerini İmparatora sunduğu raporda detaylı bir şekilde anlatmıştır. Bunun üzerine Zhang Qian yine

115 Shiji, Juan 123, Dayuan Liezhuan, s. 3157-3180.

116 Han Shu, Juan 96, Xiyu Liezhuan, s. 3871-3932.

117 Han Shu, Zhang Qian Liguang Li Zhuan,, s. 2687-2705.

118 Ayşe Onat, Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanı Tarihinde Batı Bölgeleri,

Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2012, s. 78 – 89.

66

beraberindeki yüz kişilik diplomatik bir heyetle yanlarına aldıkları koyun, inek, yüzlerce altın para, ipek gibi eşyalarla ikinci Batı Bölgesi seyahatine çıktmıştır. Zhang Qian’in bu sefer ki amacı ilk olarak yine Hunlara karşı Wusunlar ile ittifak olmak ve daha önce keşfettiği “Dayuan, Kangju, Dayuezhi, Daxia, Anxi, Shendu, Yutian (Hoten)”119 gibi uluslar hakkında bilgi toplamak ve gözlemlemektir. İlk seyahatine göre coğrafi konuma hâkim olan Zhang Qian ve heyeti Hexi Kordioru’nu geçerek Wusunlar’a güvenli bir

şekilde ulaşmıştır. Zhang Qian Wusunlar’a Wu Di’nin isteğini ileterek onlarla ittifak olmak isteklerini dile getirmiştir. Wusunlar Han Hanedanlığı’ndan oldukça uzak bir konumdaydı ve Han Hanedanlığı ile ittifak olmak için onların sahip olduğu güç hakkında hiçbir fikirleri de yoktu. Bu sebeple Wusunlar Zhang Qian’in ittifak olma isteğini kabul etmedi. Görüldüğü gibi Zhang Qian ilk seyahati ile ikinci seyahati arasındaki amaç aynı olup; Hunlara karşı beraber hareket edecekleri bir ittifak ilişkisi kurmaktı. İkinci seyahatinde Yuezhilar yerine Wusunlar ile ittifak olmayı amaçlamıştır. Wu Di’nin

Hunlara karşı başka bir ulusla ittifak olup saldırma düşüncesi yine gerçekleşememiştir.

Fakat bu süreçten sonra, Batı Bölgesi’nde bulunan ve Zhang Qian sayesinde Han

Hanedanlığı’ndan haberdar olan uluslar Han Hanedanlığına elçi gönderip ziyaret ederek

Hanların ne çapta bir güçte olduklarını gözlemlemişlerdir.

119 Zhang Qian Seyahat Raporuna göre Orta Asya’daki etnik gruplar hakkında bakınız:

Nuraniye Hidayet Ekrem, “Çin Elçisi Chang Chi’en’in Seyahatnamesine Göre Orta

Asya’daki Etnik Gruplar”, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi,

Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999.

67

Zhang Qian İmparator Wu Di’nin Hunlara karşı Yuezhilar ve Wusunlar ile ittifak olma amacını yerine getirememiştir. Fakat bunun da ötesinde Zhang Qian, Çin’in dışında

Batı Bölgesi, Orta Asya toprakları ve coğrafi konumu hakkında detaylı bilgiler edinmiştir.

Ayrıca Zhang Qian İmparator Wu Di tarafından bir görevi yerine getirmek için gönderilmiş olsa da, Hun topraklarında kaldığı sürede Hunların yönetim şekli ve politikaları hakkında bilgi toplamıştır. Topladığı bilgileri daha sonra Hunlara karşı kullanmış olma ihtimali de oldukça yüksektir. Bunun yanında bu topraklarda yaşayan ulusların kültürlerini gözlemlemiş, keşfetmiş ve burada yaşayan ulusların Han

Hanedanlığı’nı tanıyarak Batı Bölgesi ve Han ulusu arasındaki etkileşimi başlatarak doğu ve batı arasında yeni bir dönemin başlamasına sebep olmuştur.

2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi

2.2.1. Tang Hanedanlığı Dönemi Siyasi Yapısı

Sui Hanedanlığı (隋朝) 120 sonlarında İmparator Wen Di’nin (文帝) 121 aşırı harcamaları ülkeyi fakirliğe sürüklemiş ve plansızca yapılan harcamalar büyük kargaşa

120 Sui Hanedanlığı (隋朝 581 – 618). İmparator Wen Di tarafından kurulan hanedanın başkenti Chang'an idi.

121 Sui Hanedanlığı İmparatoru Wen Di (文帝) diğer adıyla Yang Jian (杨坚) olarak adlandırılmaktadır.

68

ve taht kavgalarına sebep olmuştur. Alman Sinolog Eberhard Sui Hanedanlığı çöküş sebeplerini şu şekilde özetlemiştir: “Devamlı savaşlar çok pahalıya mal oluyordu, entrikalar da aynı derecede masraflı idi. Çünkü bunlar rüşvetle müessir hale getirilecekti.

Fakat bunların hepsinden daha masraflısı, büyük kanal inşaatı idi. Bundan başka

İmparator Yang Di babasına nazaran çok masraf ediyordu. Muazzam saraylar inşa ettiriyor, kalabalık maiyetiyle beraber bütün memlekette mütemadiyen seyahatler yapıyordu. Bunların hepsi, Yang Di’nin babasının kurduğu ve sağlamlaşması için uğraştığı genç devletin iktisadiyatını sarsıyordu.”122 Bu dönemde General Li Yuan (李渊) orduları hazırlıyor ve olası saldırıda hazır bekliyordu. General Li Yuan, Li Min asil soyundan geliyordu ve ailesinden dolayı yönetim ve üst sınıfta çok erken yaşlarda yer almaya başlamıştı. Öyle ki Li Yuan123 7 yaşında Tang devleti kıdemini almıştı. İlerleyen zamanlarda ise eyalet valisi, kıdemli komutan gibi unvanlar da aldı. Sui Hanedanlığı son dönemlerinde yaşanan kargaşaya şahit olan Li Yuan yükselmek ve atağa geçmek için bir fırsat kolluyordu. Bu süre zarfında anne tarafından kuzeni Sui Hanedanı İmparatoru Yang

Di (炀帝)124 onu kıskanıyordu. 614 yılında (大业十年 ) Shanxi, Hedong eyaletlerine vali olarak atanmasından sonra, Sui İmparatoru Yang Di bölgeye giderek yerel halkın isyanını bastırmaya çalışmıştır. Bu olaydan sonra, Li Yuan Taiyuan’in en kıdemli komutanı

122 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, s.196.

123 Li Yuan ( 李渊) Tang Hanedanlığı dönemi kurucusu ve ilk İmparatorudur.

İmparatorluk unvanı ise Tang Gaozu (唐高祖) olarak adlandırılmaktadır.

124 Yang Di (炀帝) Sui Hanedanlığı’nın ikinci imparatorudur. Diğer adıyla Yang Guang

(杨广) olarak anılmaktadır.

69

olmuştur.125 Li Yuan’in büyük oğlu Li Jiancheng (李建成) Hedong’da kalmıştır. Li

Jiancheng genel olarak lükse ve eğlenceye düşkün bir karakterde olduğundan babası tarafından hep geride tutulmuştur. Tam zıttı karaktere sahip olan ikinci oğlu Li Shimin’i

(李世民) ise hep yanında tutmuş ve ona sürekli olarak kendini göstereceği fırsatlar sunmuştur. 617 yılı civarında Li Yuan yeni bir yönetim kurma fırsatı kollayarak ordularını toplamaya başlamıştır. Li Yuan o zamanlar hala Sui Hanedanlığı yönetimi altında işlerini yürütmeye devam etmiştir. Li Yuan çok kısa zaman içerisinde yaklaşık on bine yakın asker toplamıştır. Taiyuan Vali Yardımcısı ve İmparator veliahttı Gao Junya bu durum karşısında Li Yuan’i öldürmeye karar vermiştir. Fakat Li Yuan’in hazırladığı ordulardan ve sahip olduğu gizli güçten habersizdir. Li Yuan Taiyuan’de resmi olarak askeri bir birim kurmuştur. Bu süreçte Li Yuan, Liu Wenjing (刘文静) adındaki bir elçiyi

Göktürkler’e göndererek onlardan yardım istemiş ve yeni bir yönetim kurmak adına

Göktürklerle ittifak olma yoluna gitmiştir. Bu sebeple bölgeye elçiler göndermiştir.126 Li

Yuan’in attığı adımlardan anlaşılacağı üzere, Sui Hanedanlığının yıkılıp Tang

Hanedanlığının kurulmasında Göktürklerin katkısı oldukça çoktur. Bu esnada Sui

Hanedanlığı yaşanan gelişmelerden habersizdir. Li Yuan’in oluşturduğu orduya neredeyse her gün asker katılmaya devam etmiştir. Aynı yılın yedinci ayında, Li Yuan

Taiyuan’de savaş duyurusunu yapmıştır. Bu duyuru aracılığı ile Sui Hanedanlığı

İmparatoru Yang Di’nin işlediği suçları da halka bir liste halinde tek tek duyurmuştur. Li

125 Kang Le (康乐), Tang Dai Qianqi De Bianfang (唐代前期的边防), Guoli Taiwan

Daxue Chuban Weiyuanhui (国立，台湾大学出版委员会), Taipei, 1979, s.65.

126 Chen Yinke (陈寅恪), Tang Dai Zhengzhi Shi Shulun Gao (唐代政治史数论稿),

Shangwu Yinshu Guan (商务印书馆), Beijing, 2017, s.42.

70

Yuan’in İmparator Yang Di hakkında halka duyurduğu suçlar arasında; ‘‘İmparator Yang

Di’nin babasını öldürmesi, zevke çok düşkün bir hayat yaşaması, israfçı olup, eğlence ve içkiye olan düşkünlüğü, aşırı görkemli saraylar inşa etmesi, aşırı yüksek vergiler uygulaması, halkı bastırması, tüm ülkede avare şekilde gezmesi, tekrar Çin Seddi ve

Büyük Kanal inşası, Gaoguili’ye sürekli olarak sefere çıkması ve bulunduğu vaatleri yerine getirmemesi yer almaktadır.’’ 127 Li Yuan bu şekilde Sui Hanedanlığı yönetiminin mevcut durumunu halka göstererek harekete geçip gerçekleştireceği savaşın nedenlerini ortaya koymuştur.

Li Yuan dördüncü oğlu olan Li Yuanji’yi (李元吉) yokluğunda yönetimi idare etmesi için Taiyuan’de görevlendirmiştir. Kendisi ve oğulları Li Jiancheng ve Li Shimin ile beraber otuz bin kişilik orduyu yöneterek güneye doğru, Chang-an’a saldırmaya hazırlanmışlardır. Chang-an antik dönemden itibaren, sürekli olarak askerlerin girdiği ve saldırıya uğradığı bir yer olmuştur. Sui Hanedanlığı İmparatoru Yang Di’nin tahta geçmesinden sonra, dönemin başkenti olmuştur. Bu sebeple Luoyang Sui

Hanedanlığındaki farklı güçlerin odaklandığı Henan’ın kuzeyini bağlayan bir kuşak olarak görülmüştür. Louyang’a saldırıda bulunulması durumunda Sui Hanedanlığının derhal haberi olur ve bu doğrultuda gerekli önlemler alınırdı. Çünkü burada daha sıkı bir savunma bulunmaktaydı. Tüm bunların yanında, Chang-an ise Sui Hanedanlığının çok fazla odaklanmadığı ve herhangi bir savunmanın olmadığı bir yerdi. Bu durumu fırsat

127 Qiao Fengqi (乔凤岐), Sui Tang Huangchao Dongzheng Gaoli Yanjiu (隋唐皇朝

东征高丽研究), Zhongguo Shehui Chubanshe (中国社会出版社), Beijing, 2010, s. 58.

71

bilen Li Yuan, Göktürklerin de desteğini alarak Chang-an’a saldırmaya karar vermiştir.

Li Yuan Chang-an’daki engelleri ortadan kaldırmak için kendi askeri yapısını da kurmuş ve büyük oğlu Li Jiancheng’ı Longxi işlerinden sorumlu, Li Shimin’i ise kurduğu üç askeri birimden sorumlu tutmuştur. Göktürklerin de desteğini yanına alan Li Yuan,

Suiler’in ilk yönetim merkezi olan Chang-an’a saldırı gerçekleştirmiş ve 618 yılı Mayıs ayında Tang Hanedanlığı (唐朝) kurulmuştur. Li Yuan kendisini Tang Hanedanlığı

İmparatoru ilan ederek Gao Zu (高祖) unvanı ile tahta geçmiştir.128 Li Yuan’in imparator olmasından sonra, büyük oğlu Li Jiancheng’ı veliaht prens yapmaya ve ikinci oğlu Li

Shimin’i ise kendinden sonra gelen imparator yapmaya karar vermiştir. Li Yuan imparator olarak kendisini ilan etmesine rağmen yönetimin çoğunu ve diğer yönetim işlerini ikinci oğlu Li Shimin’in kontrolü altına vermiştir. Çünkü Li Yuan’in büyük oğlu

Li Jiancheng genel olarak rahatına düşkün bir kişiliktedir. İkinci oğlu Li Shimin ise hem yönetimde başarılı hem de Tang asker ve ordularını yönetme ve komuta etmede de son derece yeteneklidir. Bu sebeple Li Yuan kendinden sonra yerine imparator olarak ikinci oğlu Li Shi Min’in geçmesini istemiştir.

619 yılı dokuzuncu ayda Liu Wuzhou, Li Yuan’e saldırıya geçmiş ve Li Yuan’in elinde olan topraklara, Taiyuan’e saldırmıştır. Askerlerini güneye doğru yönlendirerek diğer topraklara da saldırmaya hazırlanmıştır. Li Yuan bu saldırı karşısında çaresiz kalmış ve doğuda bulunan bölgelerden vazgeçme düşüncesini kabullenmiştir. Fakat üstün yetenekli Li Shimin Taiyuan toprakları için verdikleri iktidar mücadelesini hatırlatıp bu

128 Chen Yinke, Tang Dai Zhengzhishi Shulun Gao, s. 82.

72

toprakların Tang Hanedanlığı’nın kurulduğu ana topraklar olduğunu dile getirmiş, bu konuda asla taviz vermeyeceğini ve sonsuza kadar savaşacağını İmparator Li Yuan’e bildirmiştir. Bunun üzerine Li Yuan oğlu Li Shi Min’in önerisini dikkate alarak, otuz bin atlı askeri savaşa göndermiştir. Li Shi Min’in komutasındaki Tang askerleri Liu

Wuzhou’u yenilgiye uğratmıştır. 129 Li Shimin’in aldığı bu zafer Tang Hanedanlığını başlarında oldukça yarar sağlayacak sonuçları da beraberinde getirmiştir. Li Shimin’in kazandığı bu zafer sonucunda ulusal büyük tören verilmiştir. 620 yılında, Li Shimin geç

Sui dönemi Generali Wang Shichong’u doğuya cezai sefere göndermiş ve ertesi yıl Wang

Shichong’a yardıma gelen Jian De’yı yenilgiye uğratmıştır. Bunun sonucunda Li Shimin tahta geçme zaferini elde etmiştir.

626 yılında süren savaşların son bulmasından sonra, Tang Hanedanlığı yöneticileri arasında veliaht kavgası başlamıştır. İmparatorun büyük oğlu Li Jiancheng

(李建成) imparatorluk kuralları ve Dong Gong Guan Zhidu (东宫官制度) sistemi kurallarına göre büyük oğul olduğundan ötürü veliaht olması gerekiyordu. Li Jiancheng zamanla babası İmparator Li Yuan’in de desteğini kazanmıştır. Normal şartlarda ve imparatorluk yönetim kurallarına göre, imparator öldükten sonra yerine büyük oğlunun veliaht olarak tahta geçmesi gerekiyordu. Fakat, Li Yuan şimdiye kadar yaşanan savaşlarda üstün performans ve yönetim başarısı sergilediğinden ötürü veliahtlığı ikinci oğlu olan Li Shimin’e devretmeyi düşünmüştür. Hatta Li Shimin’in en son kazandığı

129 Sun Jimin (孙继民), Tang Dai Hangjun Zhidu Yanjiu (唐代行军制度研究),

Wenjin Chubanshe (文津出版社), Taipei, 1995, s. 62.

73

zaferden ötürü imparator veliahtlığını hak ettiğini düşünmüştür. Öte yandan büyük oğul olan Li Jiancheng keyfine ve eğlenceye düşkün olmasından ötürü, İmparator Li Yuan büyük oğlunun hanedanlığın sorumluluğunu alacak nitelikte olmadığını belirtmiştir.

Başta bu fikre sıcak bakmayan İmparator feodal sistem ile ters düşmemek için büyük oğlu

Li Jiancheng’ın tahta geçmesini kabul etmiştir. Bunun neticesinde, Li Shimin sorumluluğunda olan ordu liderlik görevini teslim etmek zorunda kalmıştır. Çaresizlik içinde kalan Li Shimin büyük bir risk alarak darbe başlatmış ve abisi Li Jiancheng’ı

öldürmeye teşebbüs etmiştir. Darbe sonrasında Li Shimin veliaht kavgası yaşadığı Li

Jiancheng’ı öldürmüş ve en küçük kardeşi olan Li Yuanji’yi desteklemiştir. İmparator

Gaozu da yönetim rejimini teslim etmeye zorlanmıştır. Li Shimin’in başlattığı bu darbe,

Chang-an’da, Taiji Beimen’da gerçekleşmiştir. Li Shimin’in tahtta geçmesi için gerçekleştirdiği bu darbe tarihte “Xuan Wumen Darbesi ( 玄 武 门 之 变 )” 130 olarak adlandırılmaktadır. Darbeden iki ay sonra, Li Yuan tahttan çekilmiş ve imparatorluğu bırakmıştır. Li Shimin darbede başarılı olduktan sonra, Li Yuan’in tahtan çekilmek dışında başka seçeneği kalmadığı için iki ay sonrasında tahtan inmiştir. 131 Li Yuan tahtan indikten sonra, Li Shimin babasına çok sayıda saray hizmetçisi, emrine asker ve cariye

130 “Xuan Wumen Darbesi ( 玄 武 门 之 变 )” 300 yıllık Tang tarihinde dört kez gerçekleşmiştir. Bunlardan ilki 626 yılında, İmparatorun oğlu Li Shi Min’in abisi Li Jian

Cheng ve kardeşi Li Yuan Ji arasında taht kavgası yüzünden gerçekleşmiştir. İkincisi ise

705 yılı Ocak ayında, Tang Hanedanlığı İmparatoriçe Wu Ze Tian’in hastalığının ağırlaşması sonucunda yaşanmıştır. Üçüncüsü ise 707 yılında imparatorun veliahti Li

Zhong Jun’ün başlattığı, dördüncüsü ise 710 yılında, Li Long Ji’nin başlattığı darbedir.

131 Liu Cuiqing (刘翠清), Yi Kan Dong De Da Tang Shi (一看懂的大唐史), Zhongguo

Fazhi Chubanshe (中国法治出版社), Beijing, 2016, s. 28.

74

vermiştir. Li Yuan’in zevk ve sefa içindeki hayatı dokuz yıl sürmüştür. 635 yılında, Zhen

Guan Eylül ayında, İmparator Li Yuan 79 yaşında hayata gözlerini yummuştur.

Başlattığı darbede başarılı olan Li Shimin 620 yılında tahta geçmiştir. Tarihte

Tang Taizong (唐太宗)132 imparatorluk adı ile geçmektedir. Tahta geçişinden sonraki yıl, hanedanlık saltanat adını Zhen Guan (贞观)133 olarak değiştirmiştir. Li Shimin 23 yıllık tahtta kaldığı süre zarfında bir çok siyasi ve askeri başarılar elde etmiş ve bu sebeple dönemin saltanat adını ‘‘Zhen Guan’’ olarak adlandırmıştır. İmparator Taizong’un tahta geçmesinin ardından yeni bir dönem başlamış ve bir çok yeniliğe imza atmıştır. İmparator

Taizong öncelikle yeni bir idare sistemi oluşturmuş ve bu kapsamda askeri idari sistem kurmuştur. Bu dönemde kurulan idari sistem imparatorun dış siyaseti ile ilgili olup kısa zamanda büyük gelişmeler göstermiştir. Sinolog Wolfram Eberhar’a göre: ‘‘Tang

Devrinde teşkilat çok daha modernleşti. İmparatorun yanında 6 müşavir vardı, fakat onlar hiçbir zaman faal bir rol oynamadılar. En mühim işler başvekalet tarafından idare edildi.

Başvekâlette toplamda altı daire vardı. Bunlar: birincisi memur dairesi memurların imtihanları ve terfilerine bakar. İkincisi nüfus dairesi, nüfus istatiği ve vergileri idare eder.

132 Tang Taizong (唐太宗) Tang Hanedanlığı’nın ikinci imparatorudur. Diğer adı ise Li

Shi Min (李世民) olarak geçmektedir. Döneminde Tang Hanedanlığı en parlak dönemini yaşamıştır.

133 Zhen Guan (贞观) Tang Hanedanlığı döneminde İmparator Tang Tai Zong’ın hüküm sürdüğü dönemin adıdır. Zhen Guan kelime anlamı olarak yeryüzünde bulunan tüm her

şeyin bir düzen içinde devam etmesi ve gelişmesini ifade etmektedir.

75

Üçüncüsü merasimler dairesi, devlet kültüne ait istatikleri ve kült sistemini ele alır.

Dördüncüsü savunma dairesi, askeri imtihanları ve askerlerin terfilerini idare eder.

Beşincisi ceza dairesi, kanunların hazırlanmasına ve mali işlere bakar. Altıncısı çalışma idaresi, nakliyat işleri ve askeri ziraat işlemlerini idare eder.’’134 (Tang Dönemi Orta

Çağ’da Çin İdare Sistemi için bakınız: Tablo 3:) İmparator Taizong tahta geçtikten sonra eşit toprak sistemi (均田制) politikasını uygulamıştır. Kanunlar doğrultusunda köylülere aynı miktarda toprak verilecek ve bu şekilde büyük mülk sahiplerinin teşekkülüne mani olunacaktı. İmparator Taizong uyguladığı bu politika ile köylülerin topraklarını kaybetmemelerini sağlayacak ve aynı zamanda devlet ekonomisi için de bir güç teşkil edecekti. Ayrıca imparatorluk sarayında bir çok kültür merkezi kurarak tüm ülkede bulunan kültürlü ve yetenekli kişileri sarayda toplamıştır. Eskiden her şey hükümet merkezinde cereyan ederken şimdi hükümetin merkezi olan Chang-an ve ikinci hükümet merkezi olan Luoyang’da vuku buluyordu. İmparator’un yanında sarayda müşavirleri ve bilgili danışmanları yer alıyordu. Zira İmparator bir hata yaptığında danışmanları hiç

çekinmeden imparatoru uyarıyorlardı. Bu danışmanlar arasında, Tang dönemi politikacı ve tarihçi Wei Zheng’ın (魏征) birçok kez imparatoru uyardığı ve ona itiraz ettiği zamanlar olmuştur.

Tang Hanedanlığı’nın ilk İmparatoru Gaozu, Sui Hanedanlığı’nın son dönemlerinde yeni bir hanedanlık kurma yolunda Göktürkler’in (突厥) 135 desteğini

134 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, s. 199.

135 Göktürkler Çin kaynaklarında Tujue (突厥) olarak geçmektedir. (Bakınız Harita: 5)

76

almıştır. Tang Hanedanlığı’nın kurulmasında Göktürkler’in katkısı yadsınamayacak kadar büyüktür. Fakat Tang Hanedanlığı’nın en parlak dönemini yaşadığı İmparator

Taizong döneminde, Tang Hanedanlığı ve Göktürk ilişkileri bozulmaya başlamıştır.

Ahmet Taşağıl konu hakkında şu şekilde bahseder: ‘‘624 yılında, Göktürk orduları Çin topraklarında hücumlarını sürdürmüşlerdir. Üçüncü ayda Yuan, beşinci ayda Shuo, altıncı ayda Tai eyaletleri Göktürkler’in saldırılarına maruz kalmışlardır. Fakat adı geçen son eyaletteki Wu şehrinde mağlup edilmiştir. Yedinci ayda ise daha büyük bir Göktürk akını gelmiştir. Yuan eyaleti ardından Lung eyaleti istila edilmiştir. Birlikteki kuvvetlerin karşı koymasına rağmen, Yin-pan bölgesi de Göktürkler tarafından işgal edilmiştir. Yıllardan beri süregelen Göktürk saldırılarından kurtulamayan Tang İmparatoru Gaozu’ya, bazı devlet adamları başkenti Chang-an’dan daha güneye nakletmesini tavsiye etmişlerdir.

Sadece daha sonra imparator olacak Li Shimin bu fikre itiraz etmiştir. Vezirlerden Xiao

Yü ve bir kaçı da onu desteklemiştir. Neticede İmparator, başkentini güneye taşımaktan vazgeçmiştir. Bu ayın sonlarına doğru Tang Hanedanı muhaliflerinden Yuan Chun-

Chang, Shuo eyaletine Göktürklerle beraber akın gerçekleştirmiştir. Aynı esnada

İmparator Gaozu, Qin ve Qi prenslerine Göktürklerle savaşma emri vererek onlara Lanchi denilen havuzun yanında ziyafet vermiştir.’’136

626 yılında Göktürkler başkent Chang-an’a akın düzenlemiş, Tang birlikleri bu akınlara karşı koymak istemişlerdir. Fakat Göktürk askerlerini nasıl geri püskürteceklerine dair bir planları yoktur. İmparator Taizong ve yanındaki vezirleri ne yapacaklarına dair düşünürken, Göktürk askerleri Gaoling’e saldırmaya başlamışlardır.

136 Ahmet Taşağıl, Gök-Türkler 1-2-3, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018, s. 93.

77

Bu sırada İmparator Taizong ünlü generallerden Yuchi Gong’u ( 尉迟敬德) görevlendirmiştir. Kendisi Jingzhou askeri yönetimden sorumlu olarak tüm birlikleri

Xianyang’daki Jingyang eyaletine yönlendirerek Göktürklere karşı koymuştur.

Jingyang’da Tang askerleri ve Göktürk askerleri kıyasıya bir savaş gerçekleştirmiştir.

General Yuchi’nin askeri birliklerini başarılı yönlendirmesinden dolayı, Tang askerleri

Göktürkler’i mağlup etmiştir. Tang Hanedanlığı Göktürkler’e karşı zafer elde etmesine rağmen Göktürkler’i kontrolü altına alamamışlardır. İl Kağan liderliğindeki yirmi bin

Göktürk ordusu yenilgiye uğratılmıştır. İmparator Taizong’un gözlemlerine göre,

Göktürkler dışardan oldukça güçlü görünüyorlardı. Fakat İl Kağan ve Tuli Kağan arasında oldukça şiddetli bir çatışma ve anlaşmazlık söz konusuydu. Göktürkler zengin ve varlıklı olmak için değerli eşyalar ve toprakları ele geçirmek ve bu doğrultuda da toprakları işgal etmeyi amaçlıyorlardı. Söz konusu düşüncelere sahip olan İmparator

Taizong Göktürkler ile bazı barış anlaşmaları yapmak istemiştir. İmparator Li Shimin ve beraberindeki altı vezir Wei Nehri’nin kenarına giderek, İl Kağan’ı anlaşmayı 137 bozmakla suçlamışlardır. İmparator Taizong, Göktürkler’in kendi iç içlerine fazla girdiklerini ve bu yüzden tedirgin oldukları kanaatindedir. Bunun sonucunda İl Kağan ve

İmparator Taizong kendi aralarında bir anlaşma yapmıştır. Söz konusu anlaşmanın bazı

şartları bulunmaktadır. Bu şartlar: Göktürkler Çinliler’e at, sığır verirken karşılığında ipek, gümüş, altın gibi mallar alacaklardı. Göktürk ordusu geri çekildikten sonra her iki taraf da birbirine saldırmayacaktı. Çinli esirler iade edilecekti. Tang Hanedanlığı ile

137 İl Kağan’ın idaresi 626 yılından itibaren bozulmaya başlamıştır. Bunun önemli bir sebebi her şeyden önce Çin ile yapılan ‘‘Wei Nehri Anlaşması’’ neticesi bu ülkeye yapılan akınların durması idi. (Ahmet Taşağıl, s. 231.)

78

Göktürkler arasında yakın dostluk kurulacaktı. 138 Aslında Göktürkler Çin ordusuna nazaran oldukça kuvvetliydi ve buna rağmen Tang Hanedanlığı ile kendilerini eşit tutacak

şekilde bir anlaşma yapmışlardı. Göktürk Kağanları arasındaki çatışma ve ordunun dağınık durumu İmparator Taizong’un gözünden kaçmamıştı İmparator Taizong

Göktürkler’in ihtiyacı olan şeyin zenginlik ve değerli eşyalar olduğunu düşünüyordu.

Göktürk ordusu içindeki zayıflık ve zaafı iyi bir şekilde gözlemleyen İmparator Taizong yanılmamıştı. Çin’in değerli ipek ve altınları Göktürk beylerini etkilemeyi başarmıştı. Bu sebeple Göktürkler’in zaafını bulan İmparator Taizong bu doğrultuda Göktürkler ile aynı

şartlarda anlaşma yapacaklarını düşünmüştür.

Doğu Göktürk (东突厥)139 devletinin en kuvvetli çağlarını yaşadığı 612 - 626 yılları arasındaki dönemin son yılına girildiğinde yıllardan beri mutad olan Çin’e akın serisi devam ediyordu. 627 yılının ikinci ayında, Yuan eyaleti hücuma maruz kalırken

üçüncü ayda Liang eyaleti saldırıya uğradı. İmparator Taizong’un ordu ve birlikleri yönetim stratejisi ve Göktürklerin kendi içerisindeki bazı durumlar, 630 yılında İmparator

Taizong’un Göktürkleri kontrolü altına almasına sebep olmuştur. Tai eyaleti Valisi Chang

Kung-qin İmparator Taizong’a Göktürk devletinin zayıflamasının sebeplerini ihtiva eden bir rapor hazırladı. Bu rapor Göktürklerin çok kısa zamanda kuvvetten nasıl düştükleri hakkında detaylı olarak bilgi vermektedir. ‘‘Birinci sebep; İl Kağan’ın aşırı sert ve

138 Liu Cuiqing (刘翠清), Yi Kan Dong De Da Tang Shi (一看懂的大唐史), s. 38-39.

139 Doğu Göktürk Kağanlığı 582-630 yılları arası varlığını sürdüren tarihi Türk devleti.

582 yılında bölünen Göktürk Kağanlığı'nın doğu kısmıdır.

79

acımasız bir idare yürütmesi idi. Haksız yere kendisine bağlı ve dürüst olanları öldürüyor, iki yüzlü, aldatıcı olanlarla yakınlaşıyordu. İkincisi; başta Sir Tarduşlar olmak üzere

Töles 140 diye adlandırılan hanedandan olmayan diğer Türk boylarının isyanıydı.

Üçüncüsü; Tu Li Kağan ve Yu Ku Şad’ların suçlanıp ülkeyi terk etmek zorunda kalmalarıydı. Dördüncüsü; birkaç sene uzun kış olmasından sonra bu sene (629) soğuklar

çok erken bastırmıştı. Tarım ürünleri mahvolduğu için hububat sıkıntısı baş göstermişti.

Beşincisi; İl Kağan kendi vatandaşlarından uzaklaşıp, Soğdlular’a (粟特)141 daha fazla

140 Töles Çin yazılı kaynaklarında Tiele (铁勒) olarak kaydedilmiştir. Ahmet Taşağıl

‘‘Töles Boylarının Stratejik Önemi (6. ve 7. yüzyıllar)’’ adlı makalesinde şu şekilde bahseder: ‘‘Gök-Türk devleti tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında Baykal Gölünün doğusundan Karadeniz’in kuzeyine kadar ulaşan geniş sahada hanedana bağlı diğer Türk boyları yaşıyordu. Devlete bağlı önemli bir unsur olan bu boylar, genellikle Töles ismiyle adlandırılmakta idi. Orta Asya’da çok geniş bir coğrafyaya dağılmış vaziyette yaşayan

Tölesler, bildirildiğine göre Çin’in diğer komşularına göre en fazla boy sayısına sahip idiler. Töleslerin 4. ve 5. yüzyıllarda yaşayan boyların genel ismi olan Kao-ch’e’

(Kanglılar)larla aynı olduklarına dair çok isabetli bir görüş vardır.’’ (Ahmet Taşağıl,

‘‘Töles Boylarının Stratejik Önemi (6. ve 7. yüzyıllar)’’ , FSM İlmi Araştırmalar, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 3, 2014, İstanbul, s. 313.) Bir başka çalışmada Kürşat

Yıldırım: ‘‘Eski Türk boylarından olan Tölesler, Kızıl Di 赤狄’lerden gelmedirler.

Bunlara önceleri Dili 狄歴, Chile 敕勒 denmiştir.’’ Şeklinde bahsetmektedir. (Kürşat

Yıldırım, ‘‘Töleslerin On İki Ailesi’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 224,

İstanbul, 2016, s. 85.)

141 Soğdlar (Sute, 粟特) antik dönem Çin kaynaklarında geçen Batı Bölgesi uluslarından biridir. Soğd ülkesi, Amuderya ve Sirderya nehirler arasındaki bölge idi. Ticaretle

80

yakınlık göstermeye başlamıştı. Bir çok önemli görevleri onları vermeye başlamıştı ve bunlar aslında güvenilmez kişilerdi. Çin ordusu ile karşılaştıklarında savaşmayacaklar ve

Çin imparatoruna avantaj sağlayacaklardı. Altıncısı da; daha önce kuzeye gitmiş

Çinlilerin sayısının fazlalığı idi. Bunlar dağlarda gruplar halinde yaşıyorlardı. Artık Tang

Hanedanına destek vermek niyetinde idiler. Tang ordusu Çin Seddi’nin dışına çıktığında

çok rahat yardım edebilirlerdi.’’142 İmparator Taizong yönetimde oldukça başarılı idi ve izlediği politikalar sayesinde Göktürkleri kontrolü altına almayı başarmıştı. İmparator

Taizong’un başarılı olmasında danışmanlarının payı da oldukça büyüktü. Özellikle Wei

Zheng (魏征) adındaki danışman imparatora danışmanlık yanlış politikalar konusunda imparatoru uyarıyordu. Hanedanlığın orta dönemlerinde Wei Zheng imparatora yönetim ile alakalı detaylı raporlar sunmuştur. Nitekim İmparator Taizong ülkenin hukuk sistemini güçlendirerek gerekli tedbirleri almıştır. Aynı zamanda tarım sistemini de geliştirerek tarım alanında bir çok reforma imza atmıştır. Kültürel anlamda tarih yazıcılığı

uğraşan Soğdlular Orta Asya’da yayılmış ve yer yer koloniler kurmuşlardı. Ayrıca Orta

Asya’daki İpek Yolu ticareti de tamamen onların elinde bulunuyordu. Göktürk devletinin bilhassa ilk zamanlarında Soğdlular, Göktürk kağanlarına müşavirlik etmişlerdi. Mesela

Bizans İmparatorluğu’na Göktürk kağanı tarafından elçi olarak gönderilen Manyah adlı

şahıs bir Soğdlu idi. Göktürk kağanlarının batı alemi hakkındaki bilgileri de daha ziyade

Soğdlular’ın verdikleri haberlere dayanıyordu. Göktürk çağında Orta Asya’nın her tarafına dal budak salan Soğdlular yer yer koloniler kurdular. Bunun neticesi olarak siyasi ve kültürel rolleri büsbütün artmış ve Uygur çağında, Uygurlar üzerinde de çok müessir olmuşlardı. (Bahaeddin Ögel, İslamiyet’ten Önce Türk Kültür Tarihi, Orta Asya

Kaynak ve Buluntularına Göre, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014, s. 192. )

142 Ahmet Taşağıl, s. 100.

81

ve kütüphaneler kurulmasını da desteklemiştir. İmparator Taizong Göktürkleri kontrolü altına aldıktan sonra, ülke civarındaki ve yakınlardaki kabile ve uluslar ile iletişimini arttırmıştır. 630 yılında, farklı uluslar ve kabileler başkent Chang-an’da toplanıyor ve

Tang Hanedanlığı ile etkileşimde olmanın yollarını arıyorlardı. İmparator Taizong tahta geçmesinden sonra ülke hızlı bir şekilde gelişmeye devam etmiştir. Aynı zamanda

İmparator Batı Bölgesi ulusları ile olan kültürel, siyasi ve ekonomik etkileşimi oldukça

önemsemiş ve bölge stratejisine oldukça önem vermiştir. Bu kapsamda Batı Bölgesi İpek

Yolu hattını açmak için gerekli önlemleri de almıştır.143 İmparator Taizong Batı Bölgesi stratejisi kapsamında antik İpek Yolu güzergahlarını kontrolü altına almak istemiştir.

Fakat Tuyuhun (吐谷浑)144 ulusu İpek Yolu hattının açılmasında bir engel teşkil ediyordu.

Tang Hanedanlığı’nın güneybatısına yer alan Tuyuhun ulusu oldukça güçlü idi. 634 yılında, Tuyuhun ulusu Tang Hanedanlığı Lanzhou’a saldırıda bulunarak İpek Yolu hattının stratejik geçişi olan Hexi Koridoru’nu (河西走廊) tehdit etmiştir. Bu durumda

143Xiang Da (向达), Tang Dai Chang-an Yu Xiyu Wenming (唐代长安与西域文明),

Xuelin Chubanshe (学林出版社), Shanghai, 2017, s.8.

144 Tuyuhun, Qilian Dağları ve Sarı Nehir'in kuzeyinde Xianbeiler (鲜卑) Siyenpiler tarafından kurulmuş Çin antik uluslarından biriydi. Tuyunler’de 1700 hane bulunmaktaydı. Yinshan Dağı’nın batısına doğru günümüz Gansu, Qinghai’a kadar

Diqiang kabilesini işgal etmiştir. M.S. 634 yılında Tang Hanedanı'nın bir vassalı haline gelmiş olup 670 yılında Tibet İmparatorluğu tarafından yıkılmıştır. (Chen Yongling,

Minzu Cidian, Shanghai Cishu Chubanshe, Shanghai, 1987, s. 417-418.)

82

Tang Hanedanlığı Tuyuhun ulusuna karşı askeri güce başvurmuş, Tuyuhunlar 634 yılında Tang Hanedanlığı vassalı haline gelmiştir.145

İmparator Taizong’dan sonra yerine veliaht olarak oğullarından biri geçecekti.

İmparator Taizong’un toplamda on dört tane oğlu vardı. Li Chengqian (李成乾), Li Tai

(李泰) ve Li Zhi (李治) büyük oğulları idi. Li Chengqian oldukça cesaretli, yetenekli ve oldukça zeki birisiydi. En büyük oğul olarak sekiz yaşında tahta geçmesi gereken kişiydi.

İmparator, oğlu Li Chengqian’i her anlamda geliştirmek ve ona çeşitli eğitim vermek için hocalar tuttu. Li Chengqian hız kesmeden imparatorluk için hazırlanıyordu. Fakat çok geçmeden Li Chengqian bir rahatsızlık geçirdi. Bunun sonucunda ayağı sakatlanarak yürüyemez hale geldi. Bu sebeple sarayda kendisini aciz hissediyordu. İmparator Taizong oğlunu iyileştirmek için her yolu denedi, fakat herhangi bir sonuç alamadı. İmparator’un büyük oğlu Li Chengqian’in büyük ölçüde Göktürk hayranlığı vardı. Kendisi başkalarının evlerindeki koyun ve atları toplatır, onları kendi elleriyle keser daha sonra içki kaplarında içki içerken diğer yandan da et parçasını yerdi. Li Chengqian Göktürk kültürüne o kadar

özenmişti ki, onlar gibi giyinip, onlar gibi yaşamaya başlamıştı. Etrafındaki herkesin de

Türkler gibi giyinip, saçlarını Türkler gibi yapmalarını istemişti. Bunun da ötesinde saraya bir kaç Türk getirterek onları taklit etmeye ve normal yaşam kültürünü ve onların konuştukları dili de onlardan öğrenmeye başlamıştı. Hatta bir keresinde Li Chengqian ölü taklidi yaparak etrafındakilerin ona ağıt yakmalarını ve Türk adetlerini uygulamalarını istemişti. Türklerin geleneklerine göre biri öldüğünde matem belirtisi olarak yüz bıçakla

145 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.42.

83

çizilerek kan akıtılırdı. Li Chengqian’de Türkleri taklit ederek ölü taklidi yapmış ve bahçesine kocaman bir Türk otağı kurdurtmuştur. Bunun yanında oradakilerin yüzlerini bıçakla çizerek kan akıtmalarını istemiştir.146 Li Chengqian’in bu denli Türkleri taklit etmesi İmparator Taizong’u rahatsız etmiş ve oldukça hayal kırıklığına uğratmıştır. Ayağı sakatlanan ve yürümekte zorluk çeken Li Chengqian belki de bu şekilde dikkat çekmek istemiştir. Yaşanan tüm bu olaylardan sonra İmparator Taizong ikinci oğlu olan Li Tai’ı veliaht olarak düşünmeye başlamıştır. Li Tai oldukça yetenekli biridir. Bu süreçte bir coğrafya kitabı derlemektedir. İmparator Taizong’un Li Tai’ı veliaht olarak düşündüğü dönemde, sürekli olarak istisna bir şekilde isyanlar çıkmıştır. Bu isyanların arkasında destekçi olarak imparator olmak isteyen Li Chengqian’ın bulunduğu düşünülmektedir.

İmparator olarak tahta geçmek isteyen Li Chengqian çıkan isyanları bastırmayı başarmış ve imparator olmaya uygun nitelikte olduğunu göstermeye çalışmıştır. Bu süreçte imparatorun danışman ve vezirleri imparatora veliaht olarak diğer oğlu olan Li Zhi’yı düşünmesi gerektiğini önermişlerdir. Li Zhi ve Li Tai her ikisi de büyük eşin oğullarıdır ve imparatora göre Li Zhi oldukça zekidir. Li Tai ise kendi içine kapanıktır. Tüm oklar veliaht olarak Li Zhi’yı göstermektedir. Bu süreçten sonra İmparator Taizong, Li Zhi’nın imparatorluk için gerekli tüm eğitimleri almasını sağlamıştır. 649 yılında Li Zhi (李志),

Tang Gaozong ( 唐 高 宗 ) imparatorluk unvanı ile Tang Hanedanlığı’nın üçüncü imparatoru olmuştur.

146 Wang Yikang (王义康), Tang Dai De Huawai Yu Huanei (唐代的化外与化内),

Lishi Yanjiu (历史研究), 2014, Sayı 5 (第 5 期), s. 43 – 59.

84

Li Zhi, İmparator Taizong’un dokuzuncu oğludur ve 649 – 683 yılları arasında tahtta kalmıştır. İmparatorluğu döneminde babası Taizong gibi etkisini çok fazla gösterememiş ve daha pasif bir politika izlemiştir. Tahtta kaldığı süre zarfında eşi Wu

Zetian (武则天) tarafından yönetilmiştir. İmparator Gaozong’un 683 yılında ölümü

üzerine tahta oğlu Li Xian ( 李显) geçmiştir. Li Xian’in imparatorluk adı Tang

Zhongzong’dur (唐中宗). Annesi onu tahtan indirmeden önce, 684 yılında yaklaşık iki ay boyunca tahta kalmıştır. Zhongzong’un Wu Zetian tarafından tahttan indirilmesinden sonra, tahta Li Zhi ve Wu Zetian’in sekizinci oğlu olan Li Dan (李旦),

Tang Ruizong (唐睿宗) geçmiştir. İlk yönetim dönemi Li Xian’in tahtan indirilmesinden sonra başlar. İkinci yönetim dönemi ise kız kardeşi prenses Taiping ve oğlu Li Longji’nin başlattıkları darbe sonrasında başlamaktadır.147 İmparator Zhongzhong ve Ruizong, Wu

Zetian tarafından gelen baskılara daha fazla dayanamayarak tahtı Wu Zetian’e bırakmak zorunda kalmışlardır. İmparatoriçe Wu Zetian 625 -705 yılları arasında tahtta kalmıştır ve asıl adı Wu Zhao’dır (武曌). İmparatoriçe Wu Zetian Çin tarihinde üstün yetenekli kadın politikacı olarak bilinmektedir. İmparator Taizong’un cariyesi, İmparator

Gaozong’un cariyesi, İmparator Zhongzong ve Ruizong’un annesi ve tapınak rahibesi gibi bir çok unvanları bulunmaktadır. Fakat bunlar arasında en önemlisi Çin tarihindeki tek kadın imparatoriçe olmasıdır.

147 Cen Zhongmian, Sui Tang Shi (隋唐史), Shangwu Yinshuguan (商务印书馆),

Beijing, 2015, s. 53.

85

Wu Zetian 624 yılında, Shanxi eyaleti Wenshui kasabasında doğmuştur. Babası

Shihuo, Tang Hanedanlığı döneminde saygıdeğer yüksek rütbeli memurlardan biridir.

Wu Zetian genç yaşta birçok kitap okumuş ve babasından iyi bir eğitim almıştır. 14 yaşında güzelliği ve zekiliği sayesinde İmparator Taizong tarafından cariye olarak ‘‘cai ren (才人)’’ kategorisinde seçilmiştir. Kısa süre içinde İmparator Taizong’un gözde cariyelerinden olmuştur. Sahip olduğu yeteneklerinden dolayı imparatoru etkilemeyi başararak sekreter olarak yardımcı olması istenmiştir. Bu durum Wu Zetian’in devlet işlerinde de bilgisini genişletmesini ve deneyim kazanmasını sağlamıştır. Daha sonrasında İmparator olan Li Zhi’nin da dikkatini çekmeyi başarmıştır. 649 yılında,

İmparator Taizong öldüğünde, Wu Zetian rahibe olmak için tapınağa gönderilmiştir.

İmparator Gaozong tahta geldiğinde, Wu Zetian saraya geri çağırılarak kendisine Zhao

Yi ( 昭 仪 ) bir çeşit cariye unvanı verilmiştir. Wu Zetian bununla yetinmeyerek imparatoriçe olmak için kendi elleriyle kız bebeğini öldürmüştür.148 655 yılında, Wu

Zetian siyasi kariyerine başlayarak imparatoriçe olmuştur. Wu Zetian imparatoriçe olduktan sonra, İmparator Gaozong’un yönetim konusunda zayıf kaldığı için bir çok devlet işleri ile alakalı son kararı Wu Zetian vermiştir. 660 yılı başlarında bu durum

İmparator Gaozong’u rahatsız etmeye başlamıştır. Bu süreçten sonra Wu Zetian devlet işleri ile uğraşırken tüm yönetim gücünü ele geçirmiştir. 683 yılında İmparator Gaozong

öl dükten sonra Wu Zetian her iki oğlu Li Xian ve Li Dan’ı tahta İmparator Zhongzhong ve Ruizhong olarak yerleştirmiştir. Aslında tahtta imparator olarak oğulları yer alsa da,

148 Tang Dönemi’nde İmparatoriçe Wu Zetian hakkında bakınız: Fatma Ecem Ceylan,

Mukaddes Cihanyandı, ‘‘Çin’in Tek Kadın Hükümdarı Wu Zetian ve Tang Döneminde

Kadının Yükselişi’’, II. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Nevşehir, 2019, s. 1359 –

1370.

86

yönetimdeki güç Wu Zetian’in elinde olmuştur. 690 yılında Wu Zetian, İmparator

Ruizhong’u tahttan indirerek kendisini imparatoriçe ilan etmiştir.

İmparatoriçe Wu Zetian’in hüküm sürdüğü dönem, İmparator Taizong’un Zhen

Guan Saltanat Dönemi (贞观) ve İmparator Xuanzong’un Kaiyuan Altın Çağı (开元) dönemleri arasında bir bağlantı dönemi olarak görülmektedir. Çin tarihindeki ilk kadın

İmparatoriçe Wu Zetian oldukça zeki, bilgili ve donanımlı bir cariyedir. Öyle ki zamanla

Tang Taizong’un gözde cariyesi olmuştur. Saltanat sürdüğü dönemlerde devlet işlerinde başarılı işlere imza atmıştır. Wu Zetian hem iyi bir yönetici hem de iyi bir eştir.

İmparatoriçe olarak tahtta olmadığı dönemlerde de yine gizli bir güç olarak yönetim onun kontrolü altında olmuştur. Wu Zetian eğitim ve yönetim sisteminde etkin bir reformcu olarak bilinmektedir. Kökeni Sui Hanedanlığı dönemine dayanan Keju eğitim sistemini

(科举教育)149 geliştirmiş ve uygulamaya koymuştur. İkinci olarak tarım üretimine son derece önem vermiştir. Yönetim bölgelerinde tarımı geliştiren devlet memurlarını

ödüllendirerek teşvik etmiş, köylülere çok fazla vergi yükleyenleri ise cezalandırmıştır.

Ayrıca askeri ve savunma alanında yapılan çalışmalara da son derece önem vermiş ve dış ilişkileri güçlendirmiştir. Bir süre kesintiye uğrayan İpek Yolu hattının yeniden açıldığı

149 Keju Zhidu ( 科 举 制 度 ) olarak da adlandırılan Memurluk Sınav Sistemi Sui

Hanedanlığı döneminde ortaya çıkmış ve Tang Hanedanlığı döneminde uygulanmaya devam ederek gelişmiştir. Bu sınav ülkenin başarılı memurlarını seçmesinde ana yöntem olmuştur. (Memurluk sınav sistemi hakkında bakınız: Wang Kai, Zhongguo Lishi

Changzhi, Gaodeng Jiaoyu Chubanshe, 2007, Beijing, s.118.)

87

kuzeybatı bölgesinde askeri yönetim idari birimleri kurmuştur. Wu Zetian saltanat dönemi güçlü merkezi bir rejim ile ülkeyi ekonomik anlamda geliştirmiştir. 150 Tüm bunların yanında, Wu Zetian’in bir çok hatası da olmuştur. Örneğin, mahkeme yönetimine zalim memurlar atamıştır. Wu Zetian siyasi emellerine ulaşma yolunda gözü başka hiç bir şeyi görmemiştir. İmparatoriçe Wu Zetian 690 yılından itibaren Tang

Hanedanlığı’nın adını Zhou Hanedanlığı olarak değiştirmiştir. Zhou Hanedanlığı Tang

Hanedanlığının devamı niteliğindedir. 15 yıl tahtta kalan Wu Zetian 705 yılının başlarında ciddi anlamda hastalanmıştır. Tahtı oğlu Li Xian’e bırakmıştır. Kasım ayında hayata gözlerini yuman Wu Zetian Shanxi Qian kasabasında kocası İmparator

Gaozong’un yanına defnedilmiştir.

Wu Zetian’den sonra oğlu Li Xian ikinci kez tahta geçmiştir. Tang Zhongzong unvanını alan İmparator Li Xian yönetimde çok etkili olamamıştır. Eşi İmparatoriçe Wei ve kızı Li Guo prenses An Le oldukça güçlü durumdadır. İmparatoriçe Wei tıpkı kayınvalidesi Wu Zetian gibi yönetimde söz sahibi olmak isteyerek, yönetimi ele geçirmek istemiştir. İmparator Zhongzong ( 唐中宗) bu duruma karşı çıkınca

İmparatoriçe Wei ve kızı imparatoru zehirleyerek öldürmüştür. 710 yılında İmparator

Zhongzong’un cariyeden olan en küçük oğlu Li Chongmao (李重茂) tahta geçmiştir.

İmparatoriçe Wei genç yaşta olan Li Chongmao’ı kontrolü altında tutacağını düşünmüştür.

Li Chongmao sadece 17 gün tahtta kalabilmiştir. Kendisine soylu rütbesi verilerek başkent Chang-an’dan uzaklaştırılmıştır. Li Chongmao’ın tahta geçtiği yılda Tang

150 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.96 -97.

88

Zhongzong’un kardeşi Li Dan yönetimi ele geçirmiştir. İmparator olan Li Dan, Rui Zhong unvanını alarak ikinci kez tahta geçmiştir.151 Li Chongmao başkente dönmeden dört yıl sonra ölmüştür. Li Chongmao’ın ölümünden sonra ‘‘erkan yaşta ölen’’ anlamına gelen

Shang unvanı verilmiştir. Li Chongmao tarihte İmparator Shao yani genç imparator olarak da bilinmektedir.

712 yılında imparatorluk adı Tang Xuanzong (唐玄宗) olan Li Longji (李隆基) tahta geçmiştir. İmparator Ming ( 唐明皇) olarak da adlandırılmaktadır. İmparator

Xuanzong Ruizong’un oğludur. İmparator Xuanzong dönemi 43 yıl hüküm sürmesi ile

Tang Hanedanlığı’nın en uzun hüküm süren dönemi olmuştur. Bu dönemde Tang

Hanedanlığı’nın ikinci altın saltanat devri başlamıştır. Hüküm sürdüğü dönem Kaiyuan

(开元盛世) eşi benzeri olmayan bir dönem olarak bilinmektedir.152 İmparator Xuanzong

685 yılında Tang Hanedanlığı’nın doğu başkenti Luoyang’da doğmuştur. Li Longji,

İmparator Ruizong’un üçüncü oğludur. İmparator Xuanzong’un hüküm sürdüğü 43 yıl üç döneme ayrılmaktadır. Bu dönemler, 712 -713 yılları arası Xiantian Dönemi (先天), 714

– 741 arası Çin tarihindeki altın çağlardan biri olan Kaiyuan Dönemi (开元) ve 742 – 756 yılları arası da Tianbao Dönemi’ dir (天宝).

151 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.100.

152 Wang Kai, s.102.

89

Xiantian Dönemi’nde İmparator Xuanzong Prenses Wang’ı eşi yapmış ve bu arada Prenses Taiping devlet yönetim işlerinde İmparator Ruizong üzerinden oldukça etkili olmuştur. 712 yılında, İmparator Ruizong İmparator Xuanzong’un bir grup askerle beraber kuzeydeki sınırları incelemeyi hükmetmiştir.

İmparator Xuanzong’un Kaiyuan dönemi Çin tarihinin altın dönemlerinden biri olmuştur. Bu dönemde siyasi istikrar sağlanmış, toplum düzen ve huzur içinde olmuş, ekonomik gelişmeler yaşanmış ve bununla beraber eğitim, sanat, müzik, din, mimarlık gibi alanlarda da bir çok gelişme olmuştur. 714 yılında, İmparator Xuanzong, Wu

Zetian’in zalim rejimine karşı bir takım siyasi misillemeler uygulamıştır. Bu dönemde

Tang Hanedanlığı ve Göktürk Kağanı Kapgan Kağan arasındaki ilişkiler sürekli değişiklik göstermiştir. İki ulus arasında sınırlarda rehin alma ve aynı zamanda vassallar arasında karşı koyma olayları da baş göstermiştir. Bunun yanında iyi ilişkiler kurdukları zamanlar da olmuştur. Kapgan Kağan Tang prensesine evlilik teklifi etmiştir. İmparator

Xuanzong evlilik anlaşmasını onaylamıştır. 716 yılında, Kapgan Kağan Bayegulara karşı olan savaşta öldürülmüştür. Sebebi ise yönetim ve liderlikteki eksikliklerinden kaynaklanmaktadır. Bu sırada, Göktürkler bölgesel güç olarak kalarak Çin’i tehdit eden bir güç olarak görülmüştür. 716 yılında , Çin’in bazı bölgelerinde büyük çaplı istilalar olmuştur. Tang Xuanzong döneminde Tang kuzey sınırına altı yüz bin civarında asker

90

gönderilerek savunma güçlendirilmeye çalışılmıştır.153 İmparator Taizong ve Gaozong hükmünde bulunan birçok vassal devlet İmparatoriçe Wu Zetian’in son dönemlerinde isyan çıkarmışlardır. Bunlar arasında sonraki Liao Hanedanlığının ataları Hitaylar, Kore,

Doğu ve Batı Göktürkler ve Uygurlar yer almaktadır. Xuanzong imparatorluğu için sadece Çin’in merkez kısmını bırakmıştır. Bunun yanında antik İpek Yolu güzergah ve yolları kesintiye uğramıştır. Tang Hanedanlığı orduları Hitaylar, Uygur, Tibet ve Batı

Göktürklere karşı başarılı bir şekilde savaşmıştır. 720 yılında, Tang Hanedanlığı Doğu

Göktürkler tarafından yenilgiye uğratılmıştır. Fakat Doğu Göktürkler kendi içlerinde

çıkan karışıklıkları çözememişlerdir. İmparator Xuanzong döneminde Tang Hanedanlığı toprakları genişlemiş, bunun yanında Batı Göktürkler tüm sınır hatları boyunca Emevi

İmparatorluğu ve daha sonrasında Abbasi Halifeliği sınırlarına kadar olan topraklar da hanedanlık topraklarına dahil olmuştur. İmparator Xuanzong dönemindeki bu genişleme antik İpek Yolu hattını açmak ve ticari faaliyetler gerçekleştirmek için yeterli olmuştur.154

İmparator Xuanzong sarayda yer alan yetenekli memurlar sayesinde, bürokraside çeşitli reformlar gerçekleştirerek yönetimi daha güçlü hale getirmiştir. Halkın yüksek vergiler

ödediği sistemi değiştirmiştir. İmparator Xuanzong yönetimde yetki makamları getirmiştir. Örneğin Zhang Jiuling ( 张九龄)ülkenin ekonomik olarak gelişmesi ve kalkınmasından sorumlu olmuştur. İmparatoriçe Wu Zetian zamanından kalma ve Chang- an’daki eskiyen Büyük Kanal tamir edilmiştir. İmparator Xuanzong bunun yanında sanat ve eğitimde de çeşitli reformlar gerçekleştirmiştir. Müzik akademileri kurarak sanatçı,

153 Wu Yugui (吴玉贵), Tujue Kehan Guo yu Sui-Tang Guanxi Shi Yanjiu (突厥可

汗国与隋唐关系史研究), Shangwu Yinshuguan (商务印书馆), Shanghai, 2017, s. 173.

2017.

154 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo yu Sui Tang Guanxi Shi Yanjiu, s.237.

91

artist ve ünlü şairleri bir payda altında toplamıştır. İmparator Xuanzong’un tahtta kaldığı sürede bir çok reform gerçekleştirerek, hanedanlığın gelişmesine son derece katkıda bulunduğu yadsınamayacak bir gerçektir. Fakat İmparator Xuanzong döneminin sonlarında, cariyesi Yang Guifei (杨贵妃) ile dolu bir aşk yaşamamış ve bu durum

İmparatorun tahta kalmasını olumsuz yönde etkilemiştir. İmparator Xuanzong’un cariyesi ile olan ilişkisi hanedanlık yönetiminde çeşitli sorunlara sebep olduğu düşünülmüştür. Bu sebeple İmparator Xuanzong, Tang mahkemelerini olumsuz etkilemek ve An Lushan

İsyanı’nı (安禄山叛乱)155 başlatmak ile suçlanmıştır.156

Sonuç olarak, Tang Hanedanlığı dönemi Çin tarihinde Çin’in en parlak dönemi olarak tanımlanmaktadır. Li Yuan tarafından kurulan Tang Hanedanlığı ile Çin tarihinde yeni bir döneme girilerek, bir çok yeni gelişme yaşanmıştır. Bu dönemde Çin, sınırları

155An Lushan İsyanı (安禄山叛乱) Tang Hanedanlığı döneminde, 16 Aralık 755'den 17

Şubat 763’e kadar sürmüş, büyük toplumsal kargaşa ve huzursuzluk ortamına neden olan ayaklanmadır. General An Lushan’ın Kuzey Çin'de kendi imparatorluğunu ilan etmesiyle başlamıştır. Onun kendi oğlu tarafından öldürülmesiyle vekili ve yol arkadaşı ve oğlu mücadelesini devralarak devam etmiştir. İsyan üç Tang imparatoru döneminde devam etmiştir. Tang Hanedanlığı’na sadık aileler ve onların karşısında yer alan ailelerin isyana katılmasıyla isyan daha da büyümüştür. İsyan sonrasında büyük bir kargaşaya, dev kayıplara ve yıkıma neden olmuştur. Bunun sonunca Tang Hanedanlığı zayıflamış ve batı

üzerindeki hakimiyetini kaybetmiştir.

156 Liu Cuiqing, Yi Kan Dong De Da Tang Shi, s.169-170.

92

ötesinde Batı Bölgesi ve Orta Asya’da bulunan birçok ulus ile kültür, sanat, politika anlamında etkileşim gerçekleştirmiştir. Ayrıca bir çok ulusun bilgin, keşiş, alim ve elçileri

Tang Hanedanlığı başkenti Chang-an’a gelerek gelişmeleri yakından takip etmiştir.

Bunun yanında Tang Hanedanlığı en iyi dönemini İmparator Taizong döneminde yaşamış ve izlediği politika ve aldığı önlemler ile hanedanlık sınırlarını genişletmiştir. İmparator

Xuanzong zamanında da Tang Hanedanlığı kırk üç yıl süren ikinci altın çağını yaşamıştır.

Bu dönemde kültür, sanat, edebiyat alanında da bir çok gelişmeler yaşanmıştır. Bu sebeple Tang Hanedanlığı Çin tarihinde oldukça ön emli bir dönemdir.

2.2.2. Tang Hanedanlığı Dönemi Batı Bölgesi Politikası

628 yılında (贞观二年), yaklaşık on yılı aşkın süren savaşlardan sonra Tang

Hanedanlığı sonunda her bir feodal vassal devleti yok etmiş ve Sui Hanedanlığı döneminden sonra Tang Hanedanlığı döneminde toprak bütünlüğünü sağlanmıştır. Tang

Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde bir takım siyasi yönetim sistemi oluşturulmuş ve bu sistem doğrultusunda bölgede önlemler alınmıştır. Tang Hanedanlığı’nın Batı

Bölgesi siyaseti 640 yılında İmparator Taizong'un askerlerini 'a (高昌)157

157 Gök-Türkler devrinde Kao-ch’ang (Gaochang, 高昌) olarak kaydedilen Turfan, Çin payitahtına kuş uçuşu 4.000 li uzaklıktaydı. Doğudan batıya uzunluğu 800 li, kuzeyden güneye uzunluğu ise 500 li idi. (Kürşat Yıldırım, s. 81.) Turfan'nın 30 kilometre güneydoğusunda İpek Yolu üzerinde tarihi bir vaha şehridir. Aynı zamanda Xizhou Huihe,

93

göndermesiyle başlayıp, 790 yılında Anxi Genel Valilik biriminin çökmesiyle sona ermiştir. 158 Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi siyaset ve yönetimi tam olarak yarım yüzyıl devam etmiştir. Dolayısıyla bu dönemde izlenilen strateji ve bu doğrultuda alınan

önlemler sonraki hanedanlıkların Batı Bölgesi politikası ve yönetiminde bir rehber niteliğinde olmuştur. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi 7. ve 8. yüzyılda Batı Bölgesi tarihinin en önemli dönemini oluşturmaktadır.

Tang Hanedanlığı döneminde Göktürk devletinin yok olması ile kuzeyden gelen göçebe ulusların Batı Bölgesi üzerindeki kontrol ve yönetimi geçici olarak sona ermiştir.

Her ne kadar Göktürkler’in bölgedeki gücünün azaldığı düşünülse de, bu dönemde Tang

Hanedanlığı’na karşı üç farklı güç ortaya çıkmıştır. Bunun neticesinde Batı Bölgesi toprakları, Tang Hanedanlığı ve diğer uluslar arasında çatışma ve mücadelenin yaşandığı bir merkez olmaya devam etmiştir. Bu dönemde Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler (西

Gaochang Huihe olarak da adlandırılır. Yönetim sınır bölgeleri, güneyde Yutian, güneybatıda Arap, İran, batıda Xueshan, Congling’e (Pamir) kadar uzanmaktadır. (Deng

Guangming (邓广铭), Zhongguo Lishi Da Cidian (中国历史大辞典), Shanghai Cishu

Chubanshe (上海辞书出版社), Shanghai, 1984, s. 405.

158 Yu Tianheng (羽田亨), çeviren Geng Shimin (耿世民), Xiyu Wenhuashi, (西域文

化史), Huawen Chubanshe (华文出版社), Beijing, 2017, s. 39 – 40.

94

突厥)159, güneyden kuzeye Tibet (吐蕃)160, batıdan doğuya doğru Arap (大食)161 ulusları ile Batı Bölgesi yönetimi ve kontrolü hakimiyetinde karşı karşıya gelmiştir.162 Göktürkler bu dönemde Tang Hanedanlığı tarafından kontrol altına alınmış olsa da, sahip oldukları güç sebebiyle Batı Bölgesi yönetiminde etkili bir ulus olmuştur. Göçebe ulus olan Batı

Göktürk boy ve kabileleri Batı Bölgesi yönetiminde Tang Hanedanlığı dışında diğer uluslar ile de karşı karşıya gelmişlerdir. Dolayısıyla Tang Hanedanlığı döneminde farklı ulusların Batı Bölgesi yönetimi için çatışması, Batı Bölgesini zamanla daha da özel bir konuma getirmiştir.163

159 Batı Göktürk Kağanlığı Çin kaynaklarında Xi Tujue (西突厥) olarak geçmektedir.

Göktürk Kağanlığı'nın 582 yılında ikiye ayrılmasıyla bu ülkenin batısında Tardu tarafından kurulan tarihi Türk devletidir. 582-659 yılları arası varlığını sürdürmüştür.

160 Tibet İmparatorluğu Çin kaynaklarında Tubo ( 吐蕃) olarak geçmektedir. Tang

Hanedanlığı döneminde Tibet İmparatorluğu ile çatışmalar yaşanmıştır. Tibet

İmparatorluğu, M.S. 7. ve 9. yüzyıllarda Tibet Platosu ile Doğu Asya, Orta Asya ve

Güney Asya'nın bir bölümüne kadar uzanan bir imparatorluk idi. (Bakınız Harita : 6)

161 Arap İmparatorluğu Tang Hanedanlığı döneminden itibaren Çin kaynaklarında Dashi

(大食) olarak geçmektedir.

162 Konuya dair bakınız: Beckwith, Christopher I., The İn Central Asia:

A History Of The Struggle For Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs And

Chinese During The Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.

163Yu Taishan (余太山), Xiyu Tongshi (西域通史), Zhongzhou Guji Chubanshe (中州

古籍出版社), Zhengzhou, 2003, s.15.

95

Sui Hanedanlığı’nın son dönemleri ve Tang Hanedanlığı dönemi başlarında Batı

Bölgesi politikası oluşturulmaya başlanmıştır. Sui Hanedanlığı’nın sonlarında, tüm

ülkede yeni bir yönetim sisteminin oluşmasından ötürü batıya açılma politikası uygulanmaya devam edilmiştir. 619 yılında, Tang Hanedanlığı Hexi yabancı soyların yardımıyla beraber, Liangzhou’da Hexi yönetim hakkını elinde bulundurmuştur. En başta

Li Gui adlı general Gansu bölgesini ve buradaki Batı Bölgesi geçiş yollarını kontrol altına almıştır. Fakat Göktürkler’in Tang Hanedanlığı’na gerçekleştirdikleri akın ve saldırılar yüzünden, 618 - 626 yılları arasında Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’ne doğru açılma stratejisini sürdürememiştir. Doğu Göktürkler Sui Hanedanlığı döneminde yenilgiye uğratılmış olsalar da, o dönemde hanedanlıkta yaşanan kaostan faydalanan Şipi Kağan’ın

önderliğindeki Doğu Göktürkler yeniden harekete geçmişlerdir. Ayrıca Şipi Kağan Doğu

Göktürklerin harekete geçmesi için bir takım önlemler de almıştır. Fakat Sui Hanedanlığı dönemindeki kaosun Tang dönemi başlarında da devam etmesinden ötürü, İmparator

Gaozu Doğu Göktürkler’e karşı ılımlı ve barışçıl bir politika izlemiştir. Fakat Doğu

Göktürkler Tang Hanedanlığı topraklarına sürekli olarak akın düzenlemişlerdir. 164 Prof.

Dr. Bülent Okay Tang Hanedanlığı’nın Kuruluş Dönemi’nde Göktürklerin Oynadıkları

Önemli Rol adlı makalesinde şu şekilde bahsetmektedir: ‘‘Sui Hanedanlığının son dönemlerinde, Çin’in kuzeyindeki asker liderler arasında kıyasıya bir iktidar kavgası sürmekteydi. Bu askerler Tujueler’in (Göktürkler) desteğini sağlamak için ellerinden geleni yapmaktaydılar. Hatta Tujueler’in buyruğu altında olduklarını ifade etmekten bile kaçınmıyorlardı. Çünkü, başarılı olabilmek için Tujueler’in askeri güçlerine ihtiyaçları vardı. Özellikle Sui Hanedanlığının yıkılışı ve Tang Hanedanlığının kuruluşu sırasında

164 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo Yu Sui-Tang Guanxishi Yanjiu, s. 160.

96

Tujueler’in oynamış olduğu rol çok önemlidir. Diyebiliriz ki, taht kavgası yapan Çinli askeri liderlerden hangisinin tahta geçeceğine Tujuler karar vermişlerdir.’’165

İmparator Taizong döneminde (627 - 649) izlenilen politikada büyük bir değişiklik yaşanmıştır. 627 yılında Seyanto Hanlığı166, Uygurlar ve Doğu Göktürkler askerleri ayaklandıktan sonra, İl Kağan askerlerini Tuli Kağan’a göndererek saldırı düzenlemiştir. Fakat Tuli Kağan Seyanto Hanlığı tarafından yenilgiye uğratılmıştır.

Bunun sonucunda İmparator Taizong, Li Jing önderliğinde askerleri göndererek bölgeye saldırıda bulunmuştur. 630 yılında, Tang askerleri Doğu Göktürkleri ağır bir yenilgiye uğratmıştır. Bu sebeple Tang Hanedanlığına kuzey sınırlardan gelen tehdit biraz olsun azalmıştır. Doğu Göktürkler yenilgiye uğradıktan sonra, Mobei’de bulunan Göktürklerin diğer kabile ve boyları da zamanla Tang Hanedanlığı yönetimi altına girmiştir. Bunun sonucunda Batı Bölgesi kapısı Tang Hanedanlığı için aralanmış olmuştur. Tang

Hanedanlığı dönemi sınırları sürekli olarak değişiklik göstermiştir. Xin Tang Shu kayıtlarında Tang Hanedanlığı döneminde sınır kapsamı için Xi Guo Zhi (西过之) yani

165 Bülent Okay, ‘‘Tang Hanedanlığının Kuruluş Döneminde Göktürklerin Oynadıkları

Önemli Rol’’, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Cilt V., Sayı 1,

Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1992, s. 155.

166 Seyanto Hanlığı Tielelar’ın, Batı Göktürk Kağanlığı’ndan sonra kurduğu bağımsız devlettir.

97

batıya doğru, batının ötesinde tabiri kullanılmıştır. 167 Bu dönemde sınırların değişmesine dair süreç Tang Hanedanlığı’nın kurulmasından itibaren başlamıştır. Xin Tang Shu, Juan

37, Di Li Zhi kayıtlarında şu şekilde geçer: ‘‘Tang Hanedanlığı başlarında, İmparator

Gaozu eyalet sistemini kurmuş ve buralara il valilerini atamıştır. Bunun yanında askeri valilik yönetim birimlerini kurmuştur.’’ 168 İmparator Taizong döneminde hanedanlık bölgeleri on kısma ayrılmaktadır. Bunlar; Çin’in iç bölgesi, ikincisi Sarı Nehrin güneyi,

üçüncüsü Sarı Nehrin doğusu, Sarı Nehrin kuzeyi, Shan Nan Bölgesi, altıncısı Longshan

Dağının sağı, yedincisi Huainan, sekizincisi Jiangnan, dokuzuncu Yizhou ve onuncusu

Pamir’in güneyi olarak tanımlanır. Üç yıl içerisinde her bir eyalette üç yüz elli sekiz kişi, illerde ise bin beş yüz kişi yer almaktadır. Daha sonraki yıl da, Gaochang eyaleti ve yeniden iki eyalet ve altı il kurulmuştur. Bunun sonrasında doğuda deniz hattı sınırı; batıda Yanqi (Karaşeher), güneyde Linzhou güney sınırı, kuzeyde Yinshan Dağı, batıda geniş çöllere kadar uzanmıştır. Doğu ve batı arası yaklaşık olarak dokuz bin beş yüz on bir li (里)169, güney ve kuzey mesafesi ise on altı bin dokuz yüz on sekiz li’ye denk gelmektedir. Kaiyuan döneminde, sınırlar doğuda Andong, batıda Anxi, güneyde Rinan,

167 Li Dalong (李大龙), Tang Chao yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu (唐

朝和边疆民族使者往来研究), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe (黑龙江教育出版社),

Harbin, 2012, s.14.

168 Ouyang Xiu (欧阳修), Xin Tang Shu (新唐书), Juan 37, Zhi 27, Dili Yi (卷三十七

志第二十七), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1975, s. 1042.

169 Li (里) antik dönemde kullanılan bir ölçü birimidir. 1000 li yaklaşık olarak 576 km denk gelmektedir.

98

kuzeyde Türklerin bulunduğu bölgeye kadar uzanmaktaydı.170 Xin Tang Shu kayıtlarında,

Tang Hanedanlığı sınırları dönemine dair geçen kayıtlar farklı imparatorluk dönemlerinde değişen bölge ve sınırları nitelemektedir. Söz konusu dönemlerde tahtta bulunan imparatorun izlediği politika, yönetim ve aldığı tedbirler doğrultusunda sınırlar değişiklik göstermiştir. Tang Hanedanlığı dönemi sınırları ve Batı Bölgesi stratejisine dair farklı gelişim dönemleri bulunmaktadır. Bu dönemlerden ilki İmparator Gaozu başlangıç dönemi, ikinci olarak İmparator Taizong’un ilerleme ve gelişme dönemi,

üçüncü olarak ise İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı öncesine kadar olan dönemlerdir.171

2.2.3. İmparator Gaozu Dönemi Batı Bölgesi Politikası

İmparator Gaozu Çin tarihinin en parlak dönemini yaşayacağı Tang

Hanedanlığı’nı kurmuştur. Hanedanlığın ilk başlarında İmparator Gaozu ülke birliğini sağlamak için hem Çin’in içinde hem de Çin sınırlarında bazı önlemler almıştır. Tang

Hanedanlığı’nın 618 yılında kurulmasının ardından, hanedanlığın yönetimi altında bulunan bölgenin oldukça küçük olmasına rağmen ilerleyen dönemlerde izlenilen strateji sayesinde hanedanlığın sınır ve kapsamları oldukça genişlemiştir. O dönemde

170 Xin Tang Shu, Juan 37, Zhi 27, Dili Yi (卷三十七 志第二十七), s. 1043.

171 Li Dalong (李大龙), Tang Chao Yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu, s.1116.

99

hanedanlığın kuzeyde Liu Wuzhou, doğuda Wang Shichong, Linli, Xue Ju, Li Gui gibi güçlü düşmanları bulunmaktaydı. Söz konusu düşmanlar hanedanlık kurulduktan sonra

Çin toprakları için tehdit teşkil ediyor ve hanedanlık topraklarına saldırı planları yapıyorlardı. Bu bağlamda hanedanlık kurulmasından sonra, ülkede toprak bütünlüğünü sağlamak için atılan ilk adımdan biri Longxi’de bulunan Xue Ju’yu ortadan kaldırmak olmuştur. Xue Ju (薛举), Sui Hanedanlığı sonlarında Hedong, Yin şehrinde (günümüz

Shanxi eyaleti, Wanrong batısı) yaşayan bir kahramandı. 617 yılı Nisan ayında, birliklerini harekete geçirerek Sui Hanedanlığı’na saldırıya geçmiştir. Daha sonra Batı

Qin’e (西秦) egemen olduğunu bildirmiştir. 617 yılı Temmuz ayında Xue Ju kendisini imparator olarak ilan ederek başkenti Qinzhou’a taşımıştır. 618 yılında, Xue Ju ve Tang askerleri savaşmış ve bu savaşın sonucunda İmparator Gaozu’nun oğlu Li Shimin yenilgiye uğramıştır. Bu yenilgi sonrasında General Mu Rong ve Li Hong da esir alınmıştır. Xue Ju elde ettiği bu zafer ile Chang-an’ı ele geçirmeyi hedeflemiştir. Daha sonra Xue Ju hedefine ulaşamadan aniden hastalanıp ölmüştür. Aynı yılın Ağustos ayında,

Xue Jue’nun oğlu Xue Ren yerini almış, Tang Hanedanlığına saldırı planları yapmıştır.

Bu olay sonrasında Tang Hanedanlığı Longxi günümüz Gansu’da toprak bütünlüğünü sağlamıştır.172

Tang Hanedanlığı’nın kurulduğu yıllarda kuzey bölgesi için tehdit teşkil eden kişi ise Liu Wuzhou’dur. Liu Wuzhou (刘武周) 619 yılı Mart ayında, Göktürklerin de desteğini alarak Taiyuan’e saldırıya geçmiştir. Li Wuzhou askerlerini güneye göndererek

172 Xin Tang Shu, Juan 86, Liezhuan 11(卷八十六, 列传第十一), s. 3763.

100

diğer toprakları da ele geçirmeyi planlamıştır. Li Shimin liderliğindeki Tang Hanedanlığı ordusu ile Liu Wuzhou’un ordusu karşı karşıya gelmiştir. 620 yılında Şubat ayında, Li

Shimin ve ordusu Liu Wuzhou’u büyük bir yenilgiye uğratmıştır. Li Wuzhou beraberindeki yüzlerde atlı ile beraber Taiyuan’den çekilerek Göktürk topraklarına geri dönmüştür. Tang Hanedanlığı’nın Liu Wuzhou’a karşı aldığı bu zaferden sonra, Tang

Hanedanlığı kuzeyde kaybettiği toprakları da geri almıştır.173

Tang Hanedanlığı Xue Ren’ın tehditini ortadan kaldırıp, kuzeydeki Li Wuzhou’u yenilgiye uğrattıktan sonra, Guanzhong (关中), Longyou (陇右)174, Hedong (河东)175 bölgelerinde toprak bütünlüğünü sağlamaya karar vermiştir. Tang Hanedanlığı’nın başlarında ülke birliği ve toprak bütünlüğünü sağlamak adına atılan adımlar Xue Ju’ye karşı verilen mücadele döneminde çoktan başlamıştır. Aynı zamanda o dönemde

Guandong’da Wang Shichong, Li Mi gibi güçlü olan ve hanedanlık için tehdit oluşturan güçler de söz konusu olmuştur. Bu tür durumlarla karşı karşıya gelen Li Yuan 618 yılı onuncu ayda, öncelikle bölgeye elçi göndererek geri çekilmelerini bildirmiştir. Fakat bu topraklara çok kısa süre içinde Wang Shichong (王世充) tarafından el konulmuştur. 620

173 Liu Xu (刘昫), Jiu Tang Shu (旧唐书), Juan 57, Liezhuan 7 (卷五十七，列传七),

Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1975, s.2286-2289.

174 Longyou (陇右) Long Dağı, Shui SHi, Lanzhou illerinin olduğu yer yani Long Dağı batısı, Sarı Nehrin doğusunda kalan bölgeye işaret eder.

175 Hedong (河东) Güneybatısına işaret eder.

101

yılı yedinci ayda, Li Shimin askerlerini toplayarak Wang Shichong’un bulunduğu

Luoyang’a (洛阳) saldırıda bulunmuştur. Çaresiz kalan Wang Shichong’un imdadına

Dou Jiande (窦建德) yetişmiş ve Li Shimin onunla çatışmaya devam etmiştir. Sonuç olarak Li Shimin zaferi kazanarak onların olan toprakları ele geçirmiştir.176 621 yılında,

Li Shimin Hebei, Shandong bölgesine savaş açmıştır.

Sonuç olarak Tang Hanedanlığı, kurulmasından itibaren İmparator Gaozu ve strateji konusunda yetenekli olan oğlu Li Shimin’in izlediği strateji sonucunda sınır bölgelerde Tang Hanedanlığı’nı tehdit eden güçler ile mücadele etmiş ve sınır bölgelerini genişleterek toprak bütünlüğünü sağlamaya çalışarak Batı Bölgesi stratejisini uygulama devam etmiştir.

2.2.4. İmparator Taizong Dönemi Batı Bölgesi Politikası

İmparator Taizong döneminde, Tang Hanedanlığı sınır bölgeleri İmparator Gaozu döneminden başlayarak oluşan temel doğrultusunda gelişmiştir. Tang Hanedanlığı’nın izlediği Batı Bölgesi politikası Batı Bölgesi ve İpek Yolu geçiş hatlarını kontrol altına

176 Gao Rong (高荣), Hexi Tongshi (河西通史), Tianjin Guji Chubanshe (天津古籍出

版社), Tianjin, 2011, s. 68.

102

almak isteyen Göktürkler ile doğrudan alakalıdır. Taizong döneminde babası Gaozu’nun tersine Göktürkler’e karşı ılımlı bir politika izlenmemiştir. Bunun neticesinde bu dönemde Tang Hanedanlığı ve Göktürk ilişkileri bozulmuştur. İmparator Gaozu Çin’in iç kesimlerinde toprak bütünlüğünü sağlamış olsa da, sınır bölgelerde yönetimi tamamıyla kontrol altına alamamıştır. Hanedanlığın kontrol altına alamadığı bölgeler arasında özellikle kuzey sınırlarında bulunan Göktürkler ve aynı zamanda Liu Heita (刘

黑闼)177 bulunmaktadır. Wu Yugui şu şekilde bahseder: ‘‘Göktürkler kuzey bölgelere sürekli olarak saldırı gerçekleştirirken, Yuan Jinzhang, Gao Kaidao, Liang Shidu gibi kişiler Tang Hanedanlığı’na karşı koymaya ve saldırıya geçmeye hazırlanarak güney bölgelere sürekli olarak akınlar düzenlemişlerdir. Kuzeydeki Göktürkler ve güneydeki diğer güçler, Tang Hanedanlığı yönetim merkezi için büyük ölçüde tehdit teşkil etmişlerdir. Batı Bölgesi’nde bulunan Gaochang gibi bazı bölgeler Tang Hanedanlığı tarafından vassal olarak görülüp aylık haraca bağlanmış olsa da, o bölgeler sürekli olarak

Tang Hanedanlığı’na karşı koymaya devam etmişlerdir.’’ 178 Bu süreçte Tang

Hanedanlığı doğu ve kuzey sınır bölgelerinden vazgeçmemiştir. Tang Hanedanlığı bu dönemin başlarında toprak bütünlüğünü tam anlamıyla gerçekleştirememiştir.

177 Liu Heita (刘黑闼), Çin'in Sui Hanedanlığı'ndan Tang Hanedanlığı'na geçiş sürecinde, başlangıçta Hao Xiaode, Li Mi ve Wang Shichong altında görev yapan bir tarımsal asi lideriydi.

178 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo yu Sui Tang Guanxi Shi Yanjiu, s.243.

103

627 yılında, Tang Hanedanlığı Göktürk Tuli Kağan’ın gücünün giderek azaldığını görmüş ve Tang Hanedanlığı’na karşı gerçekleşen saldırıların azaldığını gözlemlemiştir.

Bu durum üzerine 628 yılında Tang Hanedanlığı bölgeye Chai Shao (柴绍) adında bir general göndererek stratejik önemi olan kuzey bölgelere saldırı gerçekleştirmiştir.

‘‘Ülkesi bu hadiselerle tam bir kargaşa içinde sürüklenen İl Kağan kıtlık da

çıkınca kendisine bağlı grupları toplayarak Çin’in kuzeyine yakın yerlere yaklaşmaya başladı. Doğu Göktürk ülkesini uzun zamandır yıkmak isteyen Tang Hanedanı imparatoru Tai Zong için bu durum, yani İl Kağan’ın kendi topraklarına yaklaşması iyi bir fırsattı. Bunu değerlendirmek maksadıyla generalleri Li Qing ve Li Qi’yi ordularıyla

Göktürk sınırlarına gönderdi. Bu iki general sürekli hareket halindeydi. İl Kağan’a saldırmak için fırsat kolluyorlardı. Bu arada gece ileri yürüyüşe geçen Li Qing,

Göktürkler’e ait Ting-Hsiang şehrini ele geçirmişti. İl Kağan son anda Çin ordusunun baskına geldiğini fark etti. Derhal günde bin li (yaklaşık 576 km.) koşabilir diye kaynaklarda zikredilen meşhur atına atlayıp kaçtı. Geride kalan Göktürkler Çin ordusu tarafından ağır bir yenilgiye uğratıldı. General Li Qi elli binden fazla Göktürk esiriyle geri dönerken Yin Dağı’ndan Gobi Çölü’ne kadar uzanan geniş toprakları tamamen Tang

Hanedanlığı’nın hakimiyetine girdi.’’179

179 Ahmet Taşağıl, s. 232 - 233.

104

639 yılında Tang Hanedanlığı Gaochang, Yanqi (Karaşeher) gibi Batı Bölgesi uluslarına saldırıda bulunmuştur. Bu dönemde Gaochang Tang Hanedanlığı’ndan gelen fermanlara itaat etmemiş ve Tang Hanedanlığı’nın yönetim sistemine karşı çıkarak, haraç vermeyi de reddetmiştir. Batı Bölgesi uluslarından Gaochang’ın Tang Hanedanlığı yönetimine karşı koymasından dolayı, İmparator Taizong Gaochang’a asker çıkarmaya karar vermiştir. 180 640 yılı Mayıs ayında, Tang Hanedanlığı tecrübeli generallerden oluşan ordusu ile Gaochang’a saldırıda bulunmuştur. Gaochang hükümdarı Tang

Hanedanlığı’nın bu kadar kısa sürede saldırıya geçeceğini düşünmediğinden paniğe kapılmış ve kısa süre sonra ciddi bir hastalığın baş göstermesiyle ölmüştür. Tang askerlerinin saldırısından sonra, Gaochang ulusunun teslim olmaktan başka çaresi kalmamıştır. 640 yılında, İmparator Taizong Tang Hanedanlığı yönetiminde bölgede

Xizhou (西州) eyaletini kurmuştur. Daha sonra Xizhou merkez olmak üzere Anxi Genel

Valilik yönetim birimini kurmuştur.181 Tang Hanedanlığı döneminde sınır bölgelerindeki gelişmeler İmparator Gaozu döneminde başlamıştır. İmparator Taizong döneminde sınır bölgeleri genişleyerek Tang Hanedanlığı sınır toprakları doğuda deniz hattına, batıda

Yanqi (Karaşeher), kuzeyde geniş çöllere kadar uzanmıştır. Doğudan batıya dokuz bin beş yüz on bir li (里) mesafe, güneyden kuzeye on bin dokuz yüz on sekiz li mesafe bulunmaktadır.182

180 Rong Xinjiang (荣新江), Zhonggu Zhongguo yu Wailai de Wenming (中古中国与

外来文明), Sanlian Shudian (三联书店), Beijing, 2014, s. 173.

181 Jiu Tang Shu, Juan 198, Liezhuan 148, Xirong, s. 5296.

182 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,

24.12.2019 tarihinde 14.10’de erişilmiştir.

105

2.2.5. İmparator Gaozong Döneminden An Lushan İsyanı Dönemine

Kadar Batı Bölgesi Politikası

İmparator Taizong döneminden sonra, İmparator Gaozong döneminde Çin tarihinde kırk üç yıl sürecek ikinci bir altın çağ yaşanmıştır. Bu dönemde İmparator

Gaozong uyguladığı stratejilerle Tang Hanedanlığı sınırları genişletmiş ve aynı zamanda ticari ve kültürel etkileşimler de yaşanmıştır. İmparator Taizong döneminde Göktürkler

Tang Hanedanlığı yönetimine bağlanmasından sonra, sınır bölgelerde bulunan her bir ulusun elçileri Tang Hanedanlığına haraç vermeye başlamıştır. İmparator Taizong döneminde izlediği stratejiler sebebiyle Batı Bölgesi’nde hanedanlık yönetimi altında idari yönetim birimleri kurulmuştur. 183 Bu dönemde Tang Hanedanlığı yönetim bölgeleri

İmparator Gaozu dönemine göre oldukça genişlemiştir. İmparator Gaozong döneminde ise Tang Hanedanlığı sınırlarında büyük çaplı değişiklikler olmamıştır. Dolayısıyla,

İmparator Gaozong, İmparator Taizong döneminde ulaşılan sınır bölgelerini elinde tutması gerekirken bir yandan da sınır bölgelerini tehdit eden kuzey sınır ulusların yönetimini de kontrol altına almayı hedeflemiştir.

183 Chen Guocan (陈国灿), Anshi Luan Hou De Tang Er Sizhen (安史乱后的唐二庭

四镇), Tangdai Yanjiu (唐代研究),2.Cilt (第 2 卷), Beijing Daxue Chubanshe (北京大

学出版社), Bejing, 1996, s. 67.

106

650 yılı İmparator Gaozong döneminde, İl Kağan’a mağlup olup Çinliler’e esir düştüğünde Çebi Kağan başsız kalan Göktürkler halkı için hükümdar olmak istiyordu.

Fakat o sırada Sir Tarduşlar büyük bir güç halinde yükseliyordu. Çebi Kağan büyük kağan olmaya cesaret edemedi. Tang Hanedanlığı merkezine on bin li (yaklaşık 5760 km) mesafede bulunan bu merkezde Çebi Kağan kendini korumayı başardığı gibi gücünü de arttırmaya başladı. İyi yetişmiş askerlerinin sayısı otuz bine ulaşmıştı. Çebi Kağan zaman içerisinde daha da güçlenerek Sir Tarduşları yenilgiye uğratmıştır. Bu arada Çin ile siyasi temas kurmak istemiştir. Bunun için de oğlu İşbara Tegin’i Çin’in başkenti Chang-an’a göndermiş ve Tang Hanedanlığı’na Göktürk ulusuna özgü hediyeler sunmuştur. Ayrıca

İmparator Taizong’a başkent Chang-an’a gelme arzusunda olduğunu ve bu konu hakkında izin istediğini bildirmiştir. İmparator güvendiği generalleri An Tiao Che ve Han

Hua’yı refakat amacıyla görevlendirmiştir. Her iki general Çebi Kağan’ın yanına vardıklarında onun değişmiş olduğunu ve Çin’e gelmekten vazgeçtiğini görmüşlerdir.184

657 yılında, Tang Hanedanlığı başarılı generallerinden Su Dingfang (苏定方) İl-

Kullig İşbara Kağan’a saldırıda bulunduğunda, Batı Göktürk bünyesindeki her bir boy kısım kısım Tang Hanedanlığı’na bağlanmıştır. Xin Tang Shu, Juan 215, Tujue Zhuan kayıtlarında: ‘‘Tang Hanedanlığı elde ettiği topraklarda eyalet ve iller kurarak ayırmıştır.’’

şeklinde geçmektedir.185 Yine Tang Hui Yao, 73. Cilt Anxi Genel Valilik kayıtlarında şu

184 Gök-Türkler 1-2-3, s. 256.

185 Xin Tang Shu, Juan 215, Liezhuan 140, s. 6075.

107

şekilde geçmektedir: ‘‘661 yılında, Tang Hanedanlığı geniş alana sahip olan Batı

Bölgesi’nde bulunan toprakları Genel Valilik, Eyalet birimi ve Garnizon olarak ayırmıştır. ’’186 Tian Shan Dağı’nın güney ve kuzeyi, Pamir’in batısında da Genel Valilik yönetim birimleri kurulmuştur. Batı kısmı İran’a kadar uzanmaktadır. Batı Bölgesi antik

İpek Yolu’nun önemli güzergahında Anxi Genel Valilik Yönetim birimi kurulmuştur.’’187

Ahmet Taşağıl da Göktürkler adlı eserinde konuya dair şu şekilde bahsetmiştir:

‘‘657 yılında Üç Karluk kabilesine Çinliler askeri valilikler verdiler. Mou-luo kabilesi

Yin-shan Askeri Valiliği, Ch’ih-ssu kabilesi Ta-mo Askeri Valiliği, Ta-shihli kabilesi ise

Hsüan-ch’ih Askeri Valiliği yapıldı. Kabilelerin reisleri askeri vali tayin edilmişlerdi. Bir süre sonra Ch’ih-ssu kabilesine Chin- eyaleti adı sunuldu. Arkasından bu üç Karluk kabilesi güneye doğru hareket etti. Muhtemelen geldikleri yer Tanrı Dağları silsileleri idi.

Bundan sonra Batı Göktürkler ve diğer küçük beylikler onlardan korkar olmuşlardı.188

186 Tang Huiyao (唐会要), Juan 73,

http://www.guoxue123.com/shibu/0401/01thy/075.htm, 25.12.2019 tarihinde 15.40’da erişilmiştir.

187 Jiu Tang Shu, Juan 194, Liezhuan 144, s. 5185.

188 Gök-Türkler 1-2-3, s. 261.

108

Kuzeydoğu sınır bölgelerinde toprak bütünlüğünü sağlamak için Tang Taizong döneminden sonra da eski Kore Hükümdarı Gao Juli ile de mücadele devam etmiştir.

Tang Hanedanlığı kuzeydoğu bölgelerde Andong Genel Valilik yönetim birimini kurmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde toprak bütünlüğünü sağlama amacı yanında diğer bölgelerde aynı amaç doğrultusunda savaşmıştır. En mühimi Tang

Hanedanlığı ve İpek Yolu güzergahı için oldukça önemli bir noktada olan Batı Bölgesi kontrolünü ele geçirmek için genellikle Göktürkler ile savaşmıştır. Bu dönemde sınır bölgelerde bulunan uluslardan bir kısmı Tang Hanedanlığı yönetimine dahil edilmiştir.

Bu uluslar direkt olarak Tang Hanedanlığı’nın yönetim kapsamı altında dahil edilmiştir.

Bu doğrultuda Tang Hanedanlığı’nın sınır bölge yönetimi bazı kısımlara ayrılmaktadır.

Bunlardan Çin’in iç bölgeleri ilk kademeyi oluşturarak ve Tang Hanedanlığı’nın yönetim merkezidir. Çin’in diğer uluslar ile olan ilişkisi ikinci kademeyi oluşturur. Bahsi geçen diğer uluslar ise ikinci kademeye dahildir. 189 Tang Hanedanlığı bu ulusları direkt olarak yönetim kapsamına dahil etmiş olsa da, yönetim şekli Çin’in iç bölgesi ile farklılık göstermektedir. Bu yönetim şekli ise Jimi yönetimi olarak adlandırılmaktadır. Jimi eyaleti

Çin’in sınır bölgelerde azınlık uluslar için kurulan bir eyalettir. Bu uluslar dışında Tang

Hanedanlığı’nın altın çağda olduğu dönemde mücadele ettiği Tibet ulusu gibi uluslar da bulunmaktadır.

189 Tian Haifeng (田海峰), Tang Gaozong Shiqi De Xiyu Shiju Ji Jinglüe Jianshi (唐

高宗时期的西域时局及经略检视), Qinghai Shifan Daxue Xuebao (青海师范大学学

报), Zhexue Shehui Kexueban (哲学社会科学版), 40.cilt, Sayı 4 (第 40 卷 ,第 4 期),

2018, s. 71 – 72.

109

3. BÖLÜM

ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİ VE ANXİ DÖRT GARNİZON

3.1. Genel Valilik Yönetim Birimi

Çin, Han Hanedanlığı döneminden itibaren verimli toprakları, geniş arazileri ve değerli maden kaynakları olan Batı Bölgesi topraklarına odaklanmıştır. Daha önce de bahsettiğimiz gibi Batı Bölgesi Çin kaynaklarında geçen bir terimdir ve dar anlam olarak günümüz Xinjiang bölgesine işaret emektedir. Batıya açılan kavşak nokta olmasından

ötürü antik dönemde Çin hanedanlıkları için cezbedici olan bu bölge, günümüzde Çin’in ileri sürdüğü Antik İpek Yolu’nu canlandırma stratejisi, Yeni İpek Yolu Projesi açısından da oldukça önemli bir bölgedir.

Tang Hanedanlığı dönemi, öncesinde Batı Bölgesi ile yaşanan münasebetler dolayısıyla yeni stratejiler geliştirilmiştir. Tang Hanedanlığı dönemi kültürel ve ekonomik gelişmelerin yaşandığı bir dönemdir. Farklı uluslardan bir çok elçi, tüccar, keşiş başkent Chang-an’ı ziyaret ederek kültürel etkileşimlerde bulunmuşlardır. Bu dönemde Tang Hanedanlığı İmparatoru Gaozu ve daha sonrasında da İmparator

Taizong’un izlediği stratejiler doğrultusunda Batı Bölgesi’ne daha da önem verilmiştir.

İmparator Taizong Batı Bölgesi’ni kontrol almak amacıyla bazı stratejiler belirlemiş ve

110

bu yolda da amacına engel teşkil edecek Göktürkler ve Tibet ulusu ile de sürekli olarak karşı karşıya kalmıştır. İmparator Taizong Batı Bölgesi’nde sınır valilik sistemini kurmuştur. 640 yılından önce Xizhou merkez olmak üz ere kurulan Anxi Valilik merkezi ile hanedanlık bölgeyi daha iyi gözlemlemiş ve zamanla bölgeye kendi askerlerini de göndererek tarım faaliyetleri başlatmış ve dört garnizonu kurmuştur.

Çin’in antik dönemde farklı hanedanlıklar döneminde kurulan “Genel Valilik

(duhu zhidu, 都护制度)” sistemi, sınır bölgelerinde kurulan valilik yönetim sistemi anlamına gelir. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan valilikler temelde iki kısma ayrılmaktadır. Birincisi Genel Valilik (都护府) diğeri ise bundan daha kapsamlı ve üst düzey olan Büyük Valilik (大都护府) üst yönetim birimidir. Genel Valilik yönetim birimleri yanında Tang Hanedanlığı dönemi başlarında askeri ve sivil işler yönetiminden sorumlu “dudufu (都督府)” olarak adlandırılan yapılar da kurulmuştur. Bu tür yönetim birimleri Tang Hanedanlığı dönemi başlarında önemli görülen yerlerde kurulan idari birimlerdir. İmparator Taizong tahta geçtikten sonra bu tür yönetim birimlerini kurmaya başlamıştır. İmparator Taizong söz konusu idari birimleri kurmakla dışardan gelen akınları önlemeyi, sınır bölgelerde bulunan uluslara seferler düzenlemeyi ve sınırdaki ulusları yöneterek kontrol altına almayı amaçlamıştır. Tang Hanedanlığı döneminin başlarında, sınırda bulunan uluslar ile olan ilişkileri yönetmek amacıyla söz konusu birimleri kurmuştur. Bunun yanında Tang Hanedanlığı Göktürkler ile savaşmış ve sınır bölgelerde bulunan daha bir çok ulus ve kabileleri yönetme ve kontrol altına almayı amaçlamıştır. Kurulan bu idari birimler ile Tang Hanedanlığı siyasi, yönetim, sosyal ve ekonomik gelişmelere sebep olmuştur. Bunun yanında, sınır bölgelerde bulunan uluslar

111

ile etkileşim ve iletişim artmaya başlamıştır. Nitekim bölgeye sürekli olarak elçiler gelip gitmiş ve hanedanlığa haraç sunmuşlardır. İmparator Taizong yönetim kapsamını genişleterek bölgeyi eyaletlere ayırmış ve eyaletler neticesinde Anxi, Beiting, Andong gibi valilik birimleri kurulmuştur.

İmparator Taizong tarafından kurulan Anxi Genel Valilik yönetim biriminden sonra söz konusu valilik birimi altında ‘‘sizhen (四镇)’’ olarak adlandırılan Anxi Dört

Garnizon kurulmuştur. Bu dört garnizon; Qiuci (Kuça), Yutian (Hoten), Yanqi

(Karaşeher), Shule (Kaşgar) olarak adlandırılmaktadır. Söz konusu garnizonlar temelde bölgede askeri savunma amaçlı olarak kurulmuşlardır. Her bir garnizon Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri, stratejisi ve bulundukları konumları açısından son derece önemlidir. Göktürkler ve Tibetlerle yaşanan çatışmalardan dolayı

Anxi Valilik biriminin merkezi bir kaç kez yer değiştirmek zorunda kalarak birim merkezi

Xizhou’dan Qiuci’ya (Kuça) taşınmıştır. (Bakınız Tablo 4) Anxi valilik birimi altında

Anxi dört garnizonun araştırılması, Tang dönemi Batı Bölgesi siyasi tarihini anlamımıza yardımcı olacağı gibi aynı zamanda Batı Bölgesi kültür tarihini anlamımız ve özellikle de

Tang Hanedanlığı kültürüne olan etkilerinin araştırılması açısından da son derece

önemlidir.

3.2. Antik İpek Yolu Kavşak Noktası: QIUCI (KUÇA)

112

Qiuci (Kuça) antik İpek Yolu kavşak noktası Tarım Havzası Taklamakan Çölü kuzeyi ve Muzat Nehri güneyinde yer alan antik bir ulus idi. Han Shu kayıtlarına göre,

Qiuci (Kuça) Batı Bölgesi’nde bulunan otuz altı ulus arasında en büyük olan ulustur.

Antik dönemde uzun süre Tarım Havzası’ndaki en popüler vaha konumunda olmuştur.

Orta Asya merkezi olarak Qiuci (Kuça) antik İpek Yolu ekonomisinin en önemli parçası olmuş ve Orta Asya, Soğdlar ve Baktriya ile sürekli olarak bağlantı kurarak etkileşimde olmuştur.

Muaddere N. Özerdim Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ın Şehirler adlı makalesinde şu şekilde bahseder: ‘‘Ch'ü—chıh (Kuça ) Krallığının doğudan batıya olan mesafesi 1000 li’ den fazladır. Toprak hububat, pirinç yetiştirmeğe müsaittir. Üzüm erik, badem, armut, şeftali gibi meyveleri boldur. Maden bakımından zengindir. Altın, bakır, kurşun ve demir madenleri vardır. İklim yumuşaktır. Halkı naziktir, yazıları bazı farklarla

Hint yazısına benzer. Elbiseleri ipekli kumaştan yapılmıştır. Çok süslüdür, saçları kesiktir ve başlarına örtü koyarlar. Gümüş ve altın para kullanırlar. Halkı çok naziktir. Kralları kabiliyetsiz olduğu için memleketi başbakan idare eder.’’190

Qiuci (Kuça) bölgesi İpek Yolu güzergahları için kavşak noktada yer almasından

ötürü tarih boyunca oldukça önemli olmuştur. Ayrıca bölgenin tarıma elverişli

190 Muaddere N. Özerdim, “Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ın Şehirleri, Dil ve

Tarih-Coğrafya Fakültesi, C. IX, Nu: 1-2, Ankara, 1951, s. 110.

113

topraklarının olması, stratejik konuma, doğal kaynaklara sahip olması ve Tarım Havzası merkez konumda olması bölgeyi hem Tang Hanedanlığı ve hem de diğer uluslar için cezbedici kılmıştır. Dolayısıyla Qiuci (Kuça), Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Tang Hanedanlığı Qiuci’nin (Kuça) doğu ve batı arasındaki stratejik konuma sahip olması ve antik İpek Yolu güzergahında kavşak konumda olmasından ötürü bölgede Anxi Genel Valilik birimini kurmuştur. Söz konusu birim altında aralarında Qiuci’nın (Kuça) da yer aldığı Anxi Dört Garnizon’u da kurmuştur.

Qiuci (Kuça) antik dönemden orta çağa kadar önemli Budizm merkezi olmuştur.

1.yüzyıl sonları öncesinde Budizm bölgeye girmiştir. Daha sonra 4. yüzyılda Qiuci (Kuça)

Budizm merkezi haline gelmiştir. Nitekim bölgedeki arkeolojik kazılar doğrultusunda keşfedilen buluntular bölgede Budizm’in ne kadar geliştiğinin bir göstergesidir. Jin Shu kayıtlarına göre, 3.yüzyılda Qiuci’da (Kuça) bine yakın Budist anıtı ve tapınağı bulunmuştur. Qiuci (Kuça) ve civarında çok sayıda kayalara oyulmuş Buda figürleri keşfedilmiştir. Bu süreçten sonra bölgedeki Budist keşişler Çin’e gitmeye başlamışlardır.

3.2.1. Anxi Genel Valiliğin Kurulması ve Yönetimi

On yılı aşkın süredir dört yanda süren karışıklık ve savaştan sonra 618 yılında

Tang Hanedanlığı kuruldu. İmparator Gaozong tarafından Tang Hanedanlığı’nın kurulmasının ardından, Gaozong sınırda bulunan ulusları yönetmek ve kontrol altına 114

almak için bazı politikalar geliştirmeye başlamıştır. Bu doğrultuda da stratejiler izlemiştir.

Tang Hanedanlığının sınır yönetimine dair en önemli politikası şüphesiz ki Batı

Bölgesi’nde ‘‘Genel Valilik’’ birimini kurmak olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Genel Valilik birimi Çin’in sınır yönetim politikası ve Batı Bölgesi yönetim politikası açısından son derece önemlidir. İpek Yolu hattının kavşak noktasında yer alan bölge merkez noktada olup İpek Yolu hattının batıya açılmasında son derece önemli bir konumda yer almaktadır. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi ve bu birim altında daha Anxi dört garnizonu kurarak zamanla bölgeyi kontrolü altına almayı hedeflemiştir.

Xin Tang Shu, Juan 43 Dili Qi Xia Tang döneminde kurulan Anxi Valilik birimi ile alakalı şu şekilde geçer: ‘‘Tang Hanedanlığı döneminde, dönemin başından sonuna kadar dört tarafta yabancı uluslar bulunmaktaydı. Tang Hanedanlığı bu yabancı uluslardan sürekli çekişmede oldukları Göktürkler’i yenilgiye uğratıp, mağlup ettikten sonra, kuzeybatıdaki yabancı ulusların zamanla iç kesimlere bağlı olmasını sağladılar.

Hatta kabileler de özerk idare bölgelerine yerleştirildiler. Büyük uluslar ise askeri birimler ya da sınırda kurulan valilik yönetim birimleri tarafından yönetildiler. Bu uluslardan

Göktürk, Uygur191, Dangxiang, Tuyuhun ulusları daha sonra kurulacak olan Qiuci (Kuça),

Yutian (Hoten), Shule (Kaşgar), Yanqi (Karaşeher) olarak dört garnizona ayrılarak yerleştirildiler. Tang Hanedanlığı geniş bölgeye sahip olan ve içinde bir çok farklı ulusu barındıran bu bölgede valilik sistemi, askeri yönetim birimleri kurdu.’’ 192 Tang

191 Uygurlar farklı dönemlerde Huihe (回纥) olarak da adlandırılmıştır.

192 Xin Tang Shu, Juan 43, Dili Qi Xia, s. 1119.

115

Hanedanlığı sınır bölgelerde valilik birimleri kurmak ile Batı Bölgesi günümüz Xinjiang topraklarını ele geçirip kontrol altına almayı amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda Tang

Hanedanları İmparator Taizong ve daha sonra tahta geçen İmparator Gaozong döneminde bölgeyi kontrol altına almak için bazı politikalar izlemişlerdir. Hanedanlık Batı

Bölgesi’ni kontrol altına alma hedefinde ise bölgenin çoğunluğunun kontrolü altında olduğu Batı Göktürkler ile karşı karşıya gelmiştir. Bu sebeple Tang Hanedanlığı’nın Batı

Bölgesi’nde izlediği stratejiler kuzeydeki Batı Göktürkler’den gelen tehditler neticesinde hiç bir zaman stabil olmamıştır.193

Sui Hanedanlığı sonları ve Tang Hanedanlığı dönemi başlarında, Batı Bölgesi toprakları tamamen Batı Göktürkler’in kontrolü altında olmuştur. Tang Hanedanlığı dönemi öncesinde, Batı Han Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde aktif olmuş ve Batı Bölgesi doğu kısmı Hami Bölgesi’nde Valilik yönetimi kurmuştur. Daha sonra Sui Hanedanlığı döneminde yaşanan karışıklık sebebiyle, söz konusu valiliklerin olduğu bölgenin yönetimi Batı Göktürkler’in kontrolü altına girmiştir. Tang Hanedanlığı, Batı Göktürkler arasında yaşanan iç karışıklıktan yararlanarak 630 yılında Batı Bölgesi’ndeki valilikleri yeniden kontrolü altına almıştır. Batı Göktürk kağanları arasında yaşanan karışıklıktan yararlanan İmparator Taizong 632 yılında kurulan valiliklerin adını valiliğe bağlı eyalet

193 Su Beihai (苏北海), Tangdai Anxi Duhufu De Sheli Jiqi Suoshu Dudu Fu Zhou

Kao (唐代安西都护府的设立及其所属都督府州考), Kashi Shifan Xueyuan Xuebao

(喀什师范学院学报), 1988 (4).

116

olarak değiştirmiştir. 194 Tang Hanedanlığı’nın ordu ve askerlerini kullanarak Batı

Bölgesi’ne girmesi ve bölgede faaliyette bulunması 640 yılında gerçekleşmiştir. Bu dönemde Tang Hanedanlığı Gaochang (Turfan) bölgesine girmeye başlamıştır. Batı

Bölgesi topraklarında, Gaochang sahip olduğu coğrafi konumundan ötürü oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Gaochang’ın Batı Göktürkler ile yakından ilişkisi olmasının yanında, Çin’in iç kesimleriyle de etkileşim halinde olan bir bölgedir. Çin, Batı Bölgesi stratejisini izlerken, Batı Göktürkler ile sürekli olarak bir çatışma halinde olmuş ve bölgedeki diğer uluslar ile de yakın ilişkiler kurmayı hedeflemiştir. Çin kaynaklarında

619 – 640 yılları arasında Gaochang, Shule (Kaşgar), Qiuci (Kuça), Yumen, Zhangye gibi

Batı Bölgesi uluslarının çok kez Tang Hanedanlığı’nı ziyaret ederek haraç verdikleri,

Pamir’in batısında bulunan Shiguo, Kangguo, Caoguo, Heguo gibi ulusların da Chang- an’a elçilerini göndererek hanedanlığı ziyaret ettikleri geçmektedir. 195 Jiu Tang Shu kayıtlarında, Gaochang ulusunun Tang Hanedanlığı ile etkileşim halinde olduğu ve 630 yılında Gaochang hükümdarının bizzat Chang-an’a gelerek haraç sunduğu ve bunun neticesinde Tang Hanedanlığının Zhu Huibiao, Song Xiaoyan, Liu Shanyin, Wei Hongji,

Li Daoyu (朱惠表、桑孝严、刘善因、 伟弘机 、李道裕) adındaki elçileri Batı

Bölgesi’ne gönderdiği geçmektedir.196 Tang Hanedanlığı bu şekilde Batı Bölgesi’nde bulunan uluslar ile etkileşimi güçlendirmeyi amaçlamıştır. Bu noktada, Tang Hanedanlığı

194 Liu Anzhi (刘安志), Chen Guocan (陈国灿), ‘‘Tangdai Anxi Duhudu Dui Qiuci de

Zhili (唐代安西都护府对龟兹的治理)’’, Lishi Yanjiu (历史研究), 2006 (1), s. 34 –

35.

195 Jiu Tang Shu, Juan 198, Xirong Zhuan, s. 5290.

196 Jiu Tang Shu, Juan 198, s. 5294.

117

Batı Bölgesi ulusları ile etkileşim halinde olmanın bölgeyi kontrol altına almasında etkili olacağını düşünmüştür. Bu dönemde yukarıda bahsettiğimiz Çin kayıtlarında, Tang

Hanedanlığı ve Gaochang ulusu arasında elçilerin birbirlerine gelip gittiği belirtilse de, bir süre sonra Tang Hanedanlığı ve Gaochang arasındaki ilişkiler bozulmaya başlamıştır.

Bunun sebebi ise doğrudan İpek Yolu ticareti ile alakalıdır. Tang Hanedanlığı’nın kurduğu Anxi Dört Garnizon’dan biri olan Yanqi’nin hanedanlıktan İpek Yolu yeni geçiş yolları açma talebinde bulunması Gaochang’ın mevcut güzergahlardan elde ettiği karı olumsuz yönde etkilemiştir. Bunun neticesinde Gaochang Batı Göktürkler ile ittifak olma yoluna gitmiş, Yanqi (Karaşeher) ise Tang Hanedanlığı’nın yanında yer alma eğiliminde olmuştur.

Shi Molin ele aldığı Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valiliği Tarihi adlı eserinde

Tang Hanedanlığı ve Gaochang ilişkilerini ele almıştır. Batı Bölgesi’nde bulunan bir çok ulus, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki faaliyetlerinden haberdar olmasından sonra, Tang Hanedanlığına elçi göndererek haraç sunmuşlardır. Çünkü farklı uluslardan gelen İpek Yolu tüccarları bu durumdan faydalanmak ve ticaret yapmak istiyorlardı.

Ticaret yapan uluslar ise Gaochang ulusunun bulunduğu topraklardan geçmek zorundaydılar. Söz konusu geçiş rotası da Gaochang ulusu tarafından kesilmiş durumdaydı. Gaochang ulusu coğrafi konumunun avantajından faydalanarak Batı

Göktürkler ile ittifak olmuştur. Batı Bölgesi ulusları elçilerinin ve kervanların Tang

Hanedanlığı topraklarına girmesini engellemiştir. Daha sonra İmparator Taizong bölgeye elçiler göndererek gerekli tedbirleri almaları hususunda bildirmiştir. Bölgeye elçiler gönderen İmparator Taizong, durumu anlayarak gerekli tedbirleri almaya başlamıştır.

118

İmparator Taizong’un ilk adımı bölgede valilik birliğini kurmak olmuştur.197 Batı Bölgesi politikası doğrultusunda İmparator Taizong 640 yılında, Gaochang’da toprak bütünlüğünü sağladıktan sonra, Xizhou’da Valilik birimini kurmuştur. 198 Aynı yıl Eylül ayında Jiaohe Cheng’da (交河城) 199 Anxi Genel Valilik birimini kurmuştur.200 Anxi

Genel Valilik birimi Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikası kapsamında kurduğu askeri idari bir yapıdır. 201 Jiu Tang Shu Gaochang kayıtlarında Gaochang’da toprak bütünlüğü sağlandıktan sonra Xizhou eyaleti ardından da Anxi Valilik birimi kurulduğu

şeklinde geçmektedir. 202 Xizhou ve Anxi Valilik birimi aynı zamanda aynı bölgede kurulmuştur. 640 yılında Anxi Yönetim Bölgesi kurulduğunda bölgede Batı

Göktürkler’den gelen saldırılar ile sürekli olarak karşı karşıya gelindiğinden, valilik

Gaochang ulusu civarında kurulabilmiştir. Söz konusu bu yapının yönetimi altında

‘‘Qiuci (Kuça), Yanqi (Karaşeher), Yutian (Hoten) ve Shule (Kaşgar) Anxi Dört

197 Shi Molin (石墨林), Tang Anxi Duhufu Shishi Bian Nian (唐安西都史事编年),

Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Urumçi, 2012, s. 8.

198 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,

25.12.2019 tarihinde 11.20’de erişilmiştir.

199 Jiaohe Antik Kent en eski antik kentlerden biridir. Tang Hanedanlığı’nın Batı

Bölgesi’ndeki en üst düzey askeri birimi Anxi Genel Valilik birimi ilk başta Jiaohe Antik

Kent civarında kurulmuştur. Günümüze kadar en iyi şekilde korunmuştur. Nitekim bölgede antik kente dair kalıntılara rastlamak mümkündür.

200 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s. 128-135.

201 Jiu Tang Shu, Jun 198, Xirong Zhuan, s. 5304.

202 Jiu Tang Shu, Juan 194, Tujue Shang, 5185.

119

Garnizon’’ yönetimi de bulunmaktaydı. (Bakınız: Harita 8) Anxi Genel Valilik biriminin yönetim kapsamı Tanrı Dağları güney ve kuzeyi, Congling’in (Pamir) batısı olan İran’a kadar uzanmaktadır.

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki en üst düzey askeri yapısı ve idari merkezi olan Anxi Valiliği’nin Qiucı’da kurulmasının bazı sebepleri bulunmaktadır.

Öncelikle, Genel Valilik yönetim bölgesinin bulunduğu bölge dört garnizonun ana geçiş hattı üzerinde yer almaktaydı. (Bakınız: Harita 3 ve harita 4) Dolayısıyla seçilen bölgenin ana hat üzerinde yer alması gerekiyordu. Bu sayede güzergah üzerinde inşa edilen gözetleme ve işaret kuleleri203 ile gelişmelerden hızlı bir şekilde haber alınabilecekti.

Valilik merkezinin bu bölgede kurulmasının diğer bir sebebi, Qiuci (Kuça) bölgesinin konum olarak İpek Yolu kavşak noktasında yer almasıydı. Antik İpek Yolu hattının kavşak noktasında bulunan Qiuci (Kuça) batıya açılan önemli bir kapıydı ve tüm güzergahlar burada birleşiyordu. Dolayısıyla Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikasında yönetim merkezi Anxi Genel Valiliği için Qiuci (Kuça) en uygun konumda

203 Antik dönemde Çin Hanedanlıklarının Batı Bölgesi politikası kapsamında antik İpek

Yolu hattında acil durumlarda haberleşmeyi sağlayan gözetleme ve işaret kuleleri kurulmuştur. Çin kaynaklarında ‘‘fengsui ( 烽燧)’’ olarak adlandırılmaktadır. Batı

Bölgesi topraklarında Antik İpek Yolu güzergahınca antik Han ve Tang Hanedanlığı dönemlerine ait bu yapıların kalıntılarını görmek mümkündür.

120

yer alıyordu. 204 Tang Hanedanlığı bölgede valilik birimini kurduktan sonra, bölgede gelişen olaylar karşısında da bölgenin güvenliğini ve savunmasını da sağlamıştır. Bu açıdan valilik yönetim merkezinin konumu son derece önemli olmuştur.

3.2.2. İmparator Taizong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası

İmparator Taizong tahta geçtikten sonra İmparator Gaozu döneminde sınır bölgelerde başlatılan stratejiyi devam ettirmiştir. Tang Hanedanlığı ve Qiuci (Kuça) arasındaki etkileşim Han Hanedanlığı döneminden başlayarak Tang Hanedanlığı sonlarına kadar uzun bir dönemi kapsamaktadır. Çin’in iç kesimleri, Qiuci (Kuça) dahil olmak üzere bir çok ulusla etkileşim halinde olmuş bunun üzerine karşılıklı olarak elçiler gönderilerek belirli dönemlerde birbirlerine haraç sunmuşlardır. İmparator Taizong dönemi öncesinde İmparator Gaozu, Tang Hanedanlığı’nı kurmasından sonra Batı

Bölgesi uluslarından Qiuci (Kuça) devleti ile iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır. Jiu Tang

Shu, Juan 148 Qiuci Kayıtlarında; ‘‘İmparator Gaozu döneminde bölgeye at ve hediyeler sunuldu, valilik biriminde görev yapan General Guo Xiaoke Yanqi (Karaşeher) ve Qiuci

(Kuça) bölgelerine elçi ve asker göndererek yardım etti.’’ Şeklinde geçmektedir. 205

İmparator Taizong’un izlediği stratejiler neticesinde Çin’in sınır bölgeleri genişleyerek

204 Su Beihai (苏北海), Sichou Zhilu yu Qiuci Lishi Wenhua (丝绸之路与龟兹历史

文化), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), Xinjiang, 1996, s. 196.

205 Jiu Tang Shu, 148 cilt, Qiuci Zhuan, s. 5303.

121

batıya doğru uzanmıştır. Bunun yanında Taizong Batı Bölgesi politikası kapsamında yeni stratejiler izlemeye devam etmiştir. İmparator Taizong Batı Bölgesi politikası kapsamında sınırlarını genişletmek ve kontrol altına almak amacıyla Qiuci’da (Kuça)

Anxi Genel Valilik merkezini kurmuştur. (Bakınız: Harita 7) Qiuci’nın (Kuça) konum olarak Tarım Havzası kavşağında yer alması ve ulaşım açısından kilit noktada olmasından dolayı, İmparator Taizong bölgedeki faaliyetlere çok önem vermiştir. Anxi Genel Valilik merkezini kuran İmparator Taizong, bu sayede Tanrı Dağları kuzey ve güneyi, Pamir’in batısına kadar olan bölgeyi kontrol altına almayı amaçlamıştır.

İmparator Taizong bölgede Anxi Valilik merkezini kurma ve faaliyete geçme sürecinde, Tanrı Dağları kuzeyinde yer alan uluslar ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Çünkü o dönemde Batı Bölgesi uluslarının çoğu Batı Göktürkler’in kontrolü altında bulunuyordu. İmparator Taizong ve farklı uluslar arasında yaşanan Batı Bölgesi’ni kontrol altına alma mücadelesinde, 640 yılında Xizhou’da kurulan Anxi Valiliği bölgede yaşanan siyasi değişiklikler ve strateji neticesiyle taşınarak bir çok kez yer değiştirmiştir.

Tibetliler’in bölgede giderek güçlenmesi ve Batı Göktürkler ile yaşanan çatışmalardan dolayı Anxi Genel Valilik yönetim biriminin merkezi de buna bağlı olarak sürekli değişiklik göstermiştir. Xizhou ve Qiuci (Kuça) arasında bir kaç kez taşınan Valilik birimi, Taizong döneminde Qiuci’ya (Kuça) taşınmıştır. (Bakınız: Tablo 4)

İmparator Taizong bölgede askeri politikaya önem vererek bölgesel siyasi yönetime odaklanmıştır. Göktürkler’in eski topraklarını ayırarak Mengchi (蒙池) ve

122

Kunling ( 昆陵) Valilik birimlerini kurmuş ve diğer küçük devletleri de eyaletlere ayırmıştır. Bu birimlerin hepsini Anxi Büyük Valilik merkezi yönetimine bağlamıştır. 206

Dolayısıyla bu süreçte kurulan garnizon ve valilikler Tang Hanedanlığı yönetimi altında olmuştur. 646 yılında, İmparator Taizong, Asina She Er (阿史那社尔) 207 adındaki

General liderliğindeki yüz yirmi üç atlıya Kunlun Dağı geçişinde bulunan Qiuci (Kuça) devletine saldırmasını emretmiştir. Büyük zaferi kazanan Tang Hanedanlığı ordusu, 648 yılı başlarında kurdukları valilik yönetim merkezini Qiuci’ya (Kuça) taşımıştır.208 Anxi

Valilik biriminde görev yapmak üzere ilk olarak Qiao Shiwang (乔师望), daha sonra Guo

Xiaoke (郭孝恪) atanmıştır. (Bakınız: Tablo 5) Guo Xiaoke adındaki yüksek rütbeli general 642 – 648 yılları arasında Anxi Genel Valilik yönetiminde görev yapmıştır ve onun hakkında yetenekli üstün asker, Anxi Genel Valilik yönetim bölgesi ve Xizhou valilik görevini üstlendiği şeklinde bahsedilmektedir. Anxi Valilik birimi kurulduğu ilk dönemlerinde askeri olarak sadece bir kaç binlik askeri bulunmaktaydı. Daha sonra izlenilen strateji doğrultusunda valilik kapsamı ve askeri gücü giderek daha da gelişmiştir.

İmparator Gaozu döneminden İmparator Taizong dönemi başlarına kadar Tang

Hanedanlığı Batı Bölgesi ile sürekli olarak etkileşimde olmuştur. 640 yılında (Zhen Guan

206 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s. 131.

207 Asina She er ( 阿 史 那 社 尔 ) Tang Hanedanlığı dönemi başlarındaki Göktürk ulusundan ünlü bir generaldir. Doğu Göktürk Kağan Çula Kağan’ın ikinci oğludur.

208 Jiu Tang Shu, Juan 198, s. 5296.

123

Si Shi Nian), Tang Hanedanlığı’nın Gaochang’a saldırmasından önce, Tang Hanedanlığı ve Qiuci (Kuça) arasında ticari ve politik etkileşim söz konusu olmuştur. İmparator

Taizong Batı Bölgesi stratejisini başarılı bir şekilde gerçekleştirerek sınırı Tarım Havzası sahalarına kadar genişletmiştir. Fakat stratejiyi izleme sürecinde daha önceki dönemlerde yaşanan olayları dikkate almamıştır. İmparator Taizong Batı Bölgesi jeopolitik politika ilişkilerine dair problemlerde çözüm yönetiminde erken davranmıştır. İmparator Taizong

Batı Bölgesi’nde sınırlarını Tanrı Dağı’nın doğusunda başlamış ve farklı eyaletlerde toprak bütünlüğünü sağlamıştır. Fakat İmparator Taizong bölgeye gerçekleştirilen akınlara karşı aceleci davranmamış, bunun yerine sınır bölgelerde genişlemeye daha

ön em vermiştir. İmparator Taizong’un izlediği önemli politika sürekli olarak askeri saldırılarda bulunmak ve Tarım Havzası’nda bulunan uluslarda bu saldırılar ile tehdit uygulamak olmuştur. Bunun yanında İmparator Taizong Batı Bölgesi stratejisini izlerken stratejik genişleme doğrultusunda bir askeri hareket üssünün kurulmasını son derece

önemsemiştir. Tang Hanedanlığı 630’da Yiwu’yu (eski Yizhou’un olduğu bölge) yok ettikten sonra, Tanrı Dağı doğu kısmı ileri hattında askeri stratejik bölgeyi kurmuştur. On yıl ardından Gaochang devletini yok ederek, Tanrı Dağı kuzey kısımlarında Xizhou ve

Yizhou’u kurmuştur. Bu sebeple Xizhou, Tingzhou ve Yizhou’da bir köşe oluşturarak,

Tanrı Dağı doğusu, güney ve kuzey geçişlerini gözetleyip korumuştur. Bunun sonucunda da Tang Hanedanlığı sınırlarına giren düşmanların geri çekilmesini sağlamıştır.209

209 Liu Anzhi (刘安志), Dunhuang Tulufan Wenshu Yu Tangdai Xiyu Shi Yanjiu (敦

煌吐鲁番文书与唐代西域史研究) , Shangwu Yinshu Guan (商务印书馆), 2011, s.278.

124

İmparator Taizong döneminde izlediği strateji kapsamında sınırlar oldukça genişlemiştir. Nitekim İmparator Taizong döneminde Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere

Anxi Genel Valilik merkezini kurmuştur. Sahip olduğu konum itibari ve antik İpek Yolu kavşak noktasında bulunmasından ötürü Tang Hanedanlığı gibi diğer ulusların da odak noktası olmuştur. Söz konusu bölgeyi kontrol altına almak amacıyla sürekli olarak karşı karşıya gelmişlerdir. İmparator Taizong izlediği stratejide daha çok bölgesel genişlemeye odaklanarak bu doğrultuda önlemler almıştır.

3.2.3. İmparator Gaozong Dönemi Anxi Genel Valilik Politikası

İmparator Taizong’dan sonra tahta geçen Gaozong bu dönemde Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikasını izleyerek, hanedanlığın etki ve yönetim alanı ile sınırlarını genişletmeyi amaçlamıştır. Bu doğrultuda Batı Bölgesi’ne yönelik yeni stratejiler geliştirmiştir. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde engel teşkil eden ve bölgede çatışma halinde oldukları Tibetliler ve Batı Göktürkler İmparator Gaozong’un politikasını olumsuz yönde etkilemiştir. Tibetliler ve Batı Göktürkler ile yaşanan

çatışmalar dışında, İmparator Gaozong’un stratejisinde yaptığı bazı hatalar da olmuştur.

Örneğin, İmparator Gaozong aldığı stratejik kararları uzun vadeli olarak düşünüp almamış, karşılaştığı bir olay neticesinde ani tedbir olarak almıştır. Bunun sonucunda da düşünülmeden alınan kararlar hanedanlığın bölgedeki stratejilerini zaman zaman olumsuz yönde etkilemiştir. Ayrıca göçebe ulus olan Tuyuhun ve Xianbeiler’e karşı izlediği stratejik hataları da bulunmaktadır. Çinli araştırmacı Wu Yugui’e göre; İmparator

Gaozong Qiuci (Kuça) bölgesi Tarım Havzası vaha devletleri ve Tang Hanedanlığı 125

kuzeybatı bölgesi güvenliğine son derece önem vererek bu doğrultuda önemli stratejiler izlemiştir.210

Qiuci (Kuça) Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi politikasında çok önemli bir yere sahip olmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesinde Yizhou, Xizhou, Tingzhou ve

Yanqi (Karaşeher) garnizonlarında yönetimi kontrol altına aldıktan sonra, Tarım

Havzası’nda batıya doğru ilerleme ve toprak bütünlüğünü sağlama stratejisini planlamaya başlamıştır. Dolayısıyla, Qiuci (Kuça), Gaozong’dan önceki dönemde İmparator

Taizong’un batıya doğru ilerleme stratejisinde önemli bir nokta olmuştur. 649 yılında,

İmparator Taizong kuzeydoğu hattında ve kuzeyden gelen tehditlere çok fazla odaklanmayarak, Qiuci’da (Kuça) faaliyet göstermeye başlamıştır. İmparator Taizong

çok geçmeden hayata gözlerini yummuştur. Kısa bir süre sonra İl-Kullıg İşbara Kağan

İsyanı ortaya çıkmıştır. Bu isyan Qiuci (Kuça) bölgesindeki yerleşimin yerle bir olmasını sağladığı gibi aynı zamanda Tang Hanedanlığı’nın Yanqi’nin (Karaşeher) iç kesimlerinde

Tanrı Dağları doğu kısmında askeri savunmasının zayıflamasına ve bölgeyi kaybetmekle karşı karşıya gelmesine sebep olmuştur. İmparator Taizong’un ölümünden sonra tahta geçen İmparator Gaozong direkt olarak isyan çıkaran İl-Kullıg İşbara Kağan ve diğer vaha ulusları ile uğraşmayarak, bu uluslarla Tarım Havzası mücadelesine girmemiştir.

Aksine pasif görünümlü bir politika izlemiştir. Bunun sonucunda Tarım Havzası’nı savunan güçlere karşı önlemler alma yoluna gitmiştir. İmparator Gaozong merkezi yönetiminde kendinden önceki dönem olan İmparator Taizong’un Batı Bölgesi yönetim tecrübelerinden yararlanmıştır. Bu süreçte, İmparator Gaozong, Tarım Havzası’nda

210 Wu Yugui, Tujue Kehanguo Yu Sui-Tang Guanxi Yanjiu, s. 381

126

toprak bütünlüğünü sağlamak ve yönetimi kontrol altına almanın, Tarım Havzası vaha ulusları ile değil de direkt olarak Tanrı Dağları kuzeyinde bulunan Batı Göktürkler ile bağlantılı olduğunu düşünmüştür. Bu sebeple, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisine devam etmesi, Qiuci’da (Kuça) faaliyet göstermesi ile yeterli olmayacaktır.

Bunun yanında İl-Kullıg İşbara Kağan İsyanı ve Tanrı Dağları kuzeyindeki Batı

Göktürkleri bastırmak, İmparator Gaozong’un acilen çözmesi gereken sorunlar olmuştur.

Dolayısıyla İmparator Gaozong Qiuci’da (Kuça) faaliyete geçmiş olsa dahi, özellikle kuzeydeki güç olan Batı Göktürkleri yok etmek adına önlemler almaya ve stratejiler geliştirmeye devam etmiştir.

İmparator Gaozong, Batı Göktürk hükümdarı Yukuk Kağan ve İl Kullig İşbara

Kağan arasındaki anlaşmazlık ve çatışmadan faydalanarak bölgeye saldırıda bulunmuştur.

İl Kullığ İşbara Kağanı yenilgiye uğratan İmparator Gaozong Pamir Dağları’na doğru bir sefer düzenlemiştir. Söz konusu seferde Batı Göktürk kabilelerini kontrolü altına almıştır.

Bu süreçten sonra İmparator Gaozong’un uyguladığı strateji sayesinde Tarım Havzası vaha ulusları Çin’in yönetim kontrolü altına girmiştir. Bunun yanında İmparator Gaozong

Tang Hanedanlığı için tehdit teşkil eden saldırı ve güçlere karşı önlemler alarak askeri savunmayı da güçlendirmiştir. Batı Göktürk ulusunun Tarım Havzası’na olan tehditlerini de bastırmıştır. Tang Hanedanlığı’nın stratejik merkezi Qiuci (Kuça) merkezi yeniden taşınmış ve Tang Hanedanlığı aktif olarak Batı Bölgesi’ne girip faaliyette bulunmaya başlamıştır.211

211 Liu Anzhi , Dunhuang Tulufan Wenshu yu Tangdai Xiyu Shi Yanjiu, s.65-68.

127

İmparator Tang Gazong Batı Bölgesi’nde izlediği stratejileri her ne kadar

İmparator Taizong’un deneyimlerinden yola çıkarak belirlemiş olsa da, bu dönemde izlediği stratejiler önceki döneme göre farklılık göstermektedir. İmparator Gaozong yönetim döneminde direkt olarak Qiuci (Kuça) merkez valilik birimi ve Anxi dört garnizon kurma eğiliminde olmamış ve bunun yerine savunma temellerini güçlendirmeyi amaçlamıştır. Çünkü İmparator Gaozong bölgede faaliyette bulunabilmek için, sadece

Tarım Havzası’nı kontrol altına almanın yeterli olmayacağını, asıl olarak Tanrı Dağları kuzeybatısında bulunan Göktürkler’i de kontrol altına almak gerektiğini düşünmüştür. Bu sebeple söz konusu valilik birimi ve garnizonları aktif hale getirmek için öncelikle, hanedanlık için tehdit teşkil eden güçlere karşı savunmayı güçlendirmesi gerektiğini düşünmüştür. İl-Kullıg İşbara Kağan isyanından sonra, İmparator Gaozong’un stratejileri daha da netleşmiştir. Bu sebeple İmparator Gaozong bölgede değişen durumları da göz

önüne alarak, vaha devletleri ve Batı Göktürkler’e karşı dolaylı stratejiyi değiştirmiştir.

İmparator Gaozong kendinden önceki dönemde uygulanan stratejilerde bazı değişiklikler yaparak, barışçıl bir dış politika izleyerek, Batı Bölgesi ve Göktürkler’in kendi içlerinde yaşadıkları karışıklıklar doğrultusunda daha aktif bir strateji uygulamıştır. 212 656 - 661 ve 661 - 663 dönemlerinde İmparator Gaozong’un Batı Bölgesi politikası zirveye ulaşmıştır. Tang Hanedanlığı bu dönemde sadece Qiuci’da (Kuça) yönetim birimi kurmamış aynı zamanda Anxi dört garnizonu da kurmuştur. İmparator Gaozu bir süre zirveye ulaşmış olsa da, stratejisi uzun vadede başarılı olmamıştır. 692 yılı öncesinde

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde uyguladığı stratejiler ve kontrol kapsamı stabil olmamıştır. Batı ve doğu arasında belirsizlik durumu ortaya çıkmıştır. Bu süre zarfında

212 Yu Taishan, Xiyu Tongshi, s. 163-164.

128

Qiuci’da (Kuça) sürekli olarak kargaşa yaşanmaya devam etmiştir. Bölgede yaşanan karışıklığın sebebi Tang Hanedanlığı ile Batı Göktürk ve Tibetliler arasında yaşanan

çatışmalardır. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik yönetimini kurduktan sonra yönetim merkezini Qiuci’ya (Kuça) taşımıştır. Fakat bu esnada bölgede toprak bütünlüğünü tamamıyla sağlayamamış ve sürekli olarak güney ve kuzeyden gelen akınlarla karşı karşıya kalmıştır. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik yönetimini kurarak bölge yönetimini kontrolü altına almayı hedeflerken, bölgenin çoğunluğunun yönetimine hakim olan Batı Göktürkler valilik birimine sürekli olarak akın düzenlemişlerdir. Xin Tang Shu,

Tujue Zhuan kayıtlarında şu şekilde geçer: “Anxi Genel Valilik merkezinin Qiuci’da

(Kuça) kurulmasının ardından, çok geçmeden Batı Göktürkler yönetimindeki askerler bölgeye ve Anxi dört garnizona girmişlerdir.”213 İmparator Gaozong Batı Göktürkler’den gelen akınlara karşı bazı önlemler almıştır. Öncelikle Tanrı Dağı kuzeyinde Batı

Göktürkler’in kontrol ettiği bölgeleri ele geçirerek buradaki güçleri dengelemeyi amaçlamıştır. Daha sonra Qiuci (Kuça) ve dört garnizondaki savunmayı güçlendirmek ve hızlandırmak amaçlayarak Tarım Havzası’ndaki Batı Göktürk ve Tibetlileri yenilgiye uğratmayı amaçlamıştır. İmparator Gaozong’un stratejilerinden biri de bu dönemde

“yabancıları birbirine düşürme’’214 stratejisini uygulamak olmuştur. İmparator Gaozong

213 Xin Tang Shu, Juan 215, Tujue Zhuan, s. 6064.

214 Yiyi Zhiyi (以夷制夷) stratejisi yabancıları kendi aralarında birbirine düşürerek bu durumdan faydalanmak anlamına gelmektedir.

129

Batı Göktürkler’i yenilgiye uğratabilmenin öncelikle Tarım Havzası’nda bulunan ulusları kontrolü altına almakla mümkün olacağını düşünmüştür.215

Wang Xiaobo: ‘‘Vaha uluslarının çoğu Batı Göktürkler’e bağlı olsa da, Batı

Göktürkler başlangıçtan sona tam olarak bölgede toprak bütünlüğünü sağlayamamıştır.

Bu uluslar, Batı Göktürkler’in Batı Bölgesi’nde hakimiyetinde siyasi araç ve ekonomik vassalı olmuştur. Bu sebeple tarihte, Tarım Havzası bölgesini kontrol altına almak isteyen

Tang Hanedanlığı, önce bölgede bulunan vaha ulusları ile Batı Göktürkler’in ilişkisini kesmeyi amaçlamıştır.’’ Şeklinde bahsetmektedir. 216 Dolayısıyla Tang Hanedanlığı çok yönlü bir strateji uygulamıştır. Tang Hanedanlığı söz konusu hedefine ulaşmak ve Batı

Göktürkler ile Tarım Havzası vaha uluslarının iletişimini kesmek için askeri güç uygulamıştır. Bunun yanında bu süreçte ‘‘uzaktaki uluslar ile ittifak olarak yakındaki komşu uluslara saldırma’’ politikasını izlemiştir. İzlediği bu politika ile Tang Hanedanlığı

Tanrı Dağı kuzeyindeki askeri savunmayı önemsememiş ve Tarım Havzası’nda bulunan uluslara odaklanmıştır. İmparator Gaozong bu süre zarfında Tanrı Dağı kuzeyinde kalan

215 Liu Anzhi (刘安志), ‘‘Cong Tulufan Chutu Wenshu Kan Tang Gaozong Xian Xiang

Nian Jian de Xiyu Zhengju (从吐鲁番出土文书看唐高宗咸享年间的西域政局)’’,

Weijin Nanbeichao Suitang Shi Ziliao ( 魏晋南北朝隋唐史资料 ), Wuhan Daxue

Chubanshe (武汉大学出版社), Di 18 Ji (第 18 辑), 2001.

216 Wang Xiaobo (王小甫), Tangchu Anxi Sizhen De Fangzhi (唐初安西四镇的放置),

Lishi Yanjiu (历史研究), 1991 (4).

130

ulusları kontrol altına almış olsa da bu durum çok sürmemiştir. Tanrı Dağı kuzeyinde bulunan Batı Göktürkler ve Kunlun Dağı güneyindeki Tibetliler (Tubo) Tang Hanedanlığı

Anxi Valilik birimine saldırıda bulunmaya devam etmişlerdir. Bu durum Anxi Valilik biriminin Qiuci’dan (Kuça) bir kaç kez geri çekilmesine yol açmıştır.

İmparator Gaozong Tarım Havzası vaha ulusları ve Batı Göktürk uluslarına karşı izlediği strateji sonucunda hedefine ulaşmış olsa da, Batı Bölgesi merkezi taşındıktan sonra, Qiuci’daki (Kuça) durumlar hala karışık vaziyettedir. Bu sebeple Tang

Hanedanlığı Batı Bölgesi stratejisi doğrultusunda Pamir Platosu batısındaki Amu Derya ve Sir Derya Nehirleri vadileri boyunca yerleşip genişlemeyi hedeflemişlerdir. Tang

Hanedanlığı o dönemde askeri ve ekonomik açıdan Batı Bölgesi’nde istediği genişleme yapısını oluşturamamış ve Batı Bölgesi politikasında çıkmaz bir krize girmiştir. Tang

Hanedanlığı Qiuci’yı (Kuça) işgal ettikten sonra Qiuci’da askeri savunma sistemi yapısının kurulması ihmal edilmiş ve bunun sonucunda da Tibetliler ve Tanrı Dağı kuzeyindeki Batı Göktürkler ile sürekli karşı karşıya gelmişlerdir. Anxi Genel Valilik birimine sürekli olarak akınlar düzenlenmiştir. Bunun sonucunda Qiuci’da (Kuça) toplum kaotik bir hale dönüşmüş bu durumda hanedanlığın kurduğu Anxi Valilik birimi güvenliğini tehdit etmiştir.

131

3.2.4. Qiuci’da (Kuça) Tang Hanedanlığı – Tibet Çatışması

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi politikasında, Tarım Havzası sahip olduğu

özel konumundan ötürü çok önemli bir yere sahip olmuştur. Bu sebeple Tarım Havzası bölgesi hanedanlığın Batı Bölgesi stratejisinde kilit nokta olup tüm stratejiler buraya göre belirlenmiştir. Çünkü Tarım Havzası konum olarak stratejik öneme sahipken aynı zamanda verimli topraklara da sahip olan bir bölgedir. Stratejik konuma sahip olan Tarım

Havzası’nı kontrol altına almak Tang Hanedanlığı için ne kadar önemli ise aynı şekilde

Tibetliler için de son derece önemli olmuştur. Çünkü Tibetliler tarım ve hayvancılık ile uğraşan bir toplumdur. Tang Hanedanlığı’nın Qiuci’da (Kuça) kurduğu Anxi Dört

Garnizon’un bulunduğu bölge verimli topraklara sahip olup tarım ve hayvancılık yapmak için oldukça uygun bir yerdi. Tibetliler bölgenin verimli topraklarının yanında, bölgenin nüfusu ve doğal kaynaklarından da yararlanmayı düşünmüşlerdir. Bu sebeple Tibetliler’in bölgeye hakim olmak için izlediği strateji, Tang Hanedanlığı’nın kurduğu Anxi Dört

Garnizon’un yönetimini ve hanedanlığın Batı Bölgesi politikasını büyük ölçüde tehdit etmiştir. İmparator Gaozong, Batı Bölgesi’nde izlediği strateji sürecinde Tibetliler ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Gaozong döneminde Tibet İmparatorluğu genişleme stratejisi doğrultusunda doğuya ve kuzeye doğru genişlemeyi planlamıştır.

Tibetliler’in genişleme politikası, Qinghai Platoları, Orta Asya ve Tang Hanedanlığı sınırında bulunan Xinjiang Bölgesi ve yine Tang Hanedanlığı sınırındaki Hexi

Koridoru’na kadar uzanmıştır. Çinli araştırmacı Lin Kouqun, Tang Hanedanlığı ve Tibet

İmparatorluğu stratejik amaçları doğrultusunda karşı karşıya gelerek çatıştıklarını belirtmiştir. Nitekim Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik merkezi yönetimini Qiuci’ya

132

(Kuça) taşıdığında ve General Wang Xiaojie’nin (王孝杰)217 dört garnizonu geri aldığı dönemde, Tibetliler’de genişleme stratejisi doğrultusunda doğuya ve kuzeye doğru ilerlemişlerdir.218

İlerleyen dönemlerde bölgenin Tibetliler tarafından saldırıya uğraması, Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisini olumsuz yönde etkilemiştir. Aynı zamanda Tang

Hanedanlığı’nın kuzey ve batıdaki tüm savunma güvenliğini de sarsmıştır. 219 Tang

Hanedanlığı için ciddi tehlike teşkil eden Tibetliler’e karşı Tang Hanedanlığı ‘‘direkt askeri güç uygulama (釜底抽薪)’’ stratejisini izlemiştir. Tang Hanedanlığı izlediği bu strateji ile ilk olarak bir zamanlar Gansu ve Qinghai’da yaşayan, göçebe etnik ulus olan

Tuyuhun’u geri alarak Qinghai geçişi ile Hexi Koridoru savunma güvenliğini sağlamayı amaçlamıştır. İkinci olarak Tibetliler’in Qinghai Platoları’ndan Tarım Havzası doğu ve güneye olan giriş ve geçişlerini kesmeyi ve izole etmeyi amaçlamışlardır. Bu şekilde

217 Wang Xiaojie (王孝杰) Tang Hanedanlığı İmparatoriçe Wu Zetian dönemindeki ünlü bir generaldir. General Wang Xiaojie Tibet İmparatorluğu ve Göktürklere karşı savaşmıştır. 692 yılında daha önce kaybedilen Anxi Valilik birimin geri alarak yeniden kurulmasını sağlamıştır.

218 Lin Kouqun (林寇群), Tangdai Tubo Shi Yanjiu (唐代吐蕃史研究), Lianjing

Chubanshe (联经出版社), 2011, s. 408 – 410.

219 F. W. Thomas, Tibetan Literary Texts and Documents Concerning Chinese

Turkestan, II, London: The Ｒoyal Asiatic Society, 1951, s.167-169.

133

Tibetliler’in Tarım Havzası’ndan geri çekilmelerini sağlamış olacaklardı. Bunun yanında

Tibetliler’in doğuya doğru ilerlemesi ve kuzeydeki göçebe ulusların tehdidi ile karşı karşıya kalan Tang Hanedanlığı Longyou’da çok miktarda savunma askerleri kampı kurmuştur. Bu süreçte, Tibetliler ve Tarım Havzası vaha devletleri Batı Göktürkler ile ittifak olarak Tang Hanedanlığı’na karşı birlikte hareket etmişlerdir. Kurulan bu ittifak devletleri Tang Hanedanlığı’nın bölgedeki savunmasına zarar vermek ve askeri güçlerini bastırarak, bölgeye hakim olmayı hedeflemişlerdir. Tibetliler Tang Hanedanlığı’na karşı

Tarım Havzası politikasında jeopolitik kuşatma ve çevreleme stratejisini uygulamıştır.

Tibet ulusu Batı Bölgesi uluslarından Shule (Kaşgar, 疏勒) ile gizlice anlaşarak Yumen’a akın düzenlemişlerdir. Bu süreçte Batı Göktürkler’in de desteğini alan Tibetliler, bölgede kuşatmayı gerçekleştirmişlerdir. Daha sonra askeri gücünü kullanarak Tang Hanedanlığı savunması olan Tarım Havzası güney geçişine girip, kuzeye doğru ilerleyerek Anxi Genel

Valilik merkezine saldırıda bulunmuşlardır. Kayıtlara göre, Tibet ulusu Tarım

Havzası’nda hızlı bir şekilde nüfus etmeye ve genişlemeye başlamıştır.220 Tibetliler’in

Tarım Havzası’nda genişlemesi sonucunda, Tibet askerleri Yumen doğu kısmındaki bölgeyi çoktan kontrol altına alarak burada savunma hattını kurmuşlardır. Tibetliler çok geçmeden kuzey geçişteki Tang Hanedanlığı’nın Anxi Genel Valilik birimine saldırı gerçekleştirme planı yapmaya başlamışlardır. Nitekim Tibetliler Anxi Genel Valilik birimine planladığı saldırıyı gerçekleştirerek hedeflerine iki yıl sonrasında ulaşmışlardır.221

220 Wang Yao (王尧), Chen Jian (陈践), Dunhuang Ben Tubo Lishi Wenshu (敦煌本

吐蕃历史文书), Minzu Chubanshe (民族出版社), 1992, s. 103.

221 Jiu Tang Shu, Juan 5, Gaozong Ben Ji, s. 94.

134

Tang Hanedanlığı’nın izlediği strateji sonrasında Tibetliler tarafından saldırılıp ele geçirilen Anxi Genel Valilik biriminin Tang Hanedanlığı tarafından yeniden ele geçirildiği geçirilmiştir. 222 Bu dönemde Tibetliler’e karşı alınan tedbir ve izlenilen stratejilerin yanında, İmparator Gaozong, Tibet ile ittifak kuran ve birlikte Tang

Hanedanlığı’na saldırı düzenleyen Batı Göktürkler’e karşı da farklı stratejiler geliştirmiştir. Bu sebeple Batı Göktürkler’den gelecek olası saldırılara karşı da önlemler almıştır. Alınan önlemler sonucunda, Tarım Havzası güney geçidi ile özellikle de güneydoğu kısmındaki savunma kuvvetlenmiş ve yönetim sınırları da genişlemiştir.223Bu dönemde izlenilen stratejiler sonucunda, Tang Hanedanlığı’nın Tibetliler ile çatışması sona ermemiştir. 685 yılında Batı Göktürkler Tang Hanedanlığı’na karşı tekrar saldırıya geçmiştir. Bu durumu fırsat bilen Tibetliler de Tarım Havzası’na akın düzenleyerek kuzey ve güney geçiş hatlarını kontrol altına almışlardır. Bunun sonucunda Tang Hanedanlığı dört garnizonu yeniden kaybetmiş ve Anxi Valilik birimini yeniden Qiuci’dan (Kuça)

Xizhou’a taşımak zorunda kalmıştır.224

222 Liu Anzhi, Cong Tulufan Chutu Wenshu Kan Tang Gaozong Xian Xiang Nian

Jian de Xiyu Zhengju, s.109 – 110.

223 Wang Xiaofu (王小甫), Tang, Tubo, Dashi Zhengzhi Guanxi Shi (唐、吐蕃、大

食政治关系史), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), Beijing, 1992.

224 Beckwith, The Tibetian Empire in Central Asia: A History of the Struggle fort he

Great Power among Tibetian, Turks, Arabs and Chinese during the Early Middle

Ages, s. 42.

135

670 yılında Tibet İmparatorluğu ve Tang Hanedanlığı arasındaki çatışma yeniden alevlenmeye başlamıştır. Tibet askeri birlikleri Anxi Genel Valilik birimini yeniden ele geçirmiştir. 673 yılında Tang Hanedanlığı Anxi Dört Garnizon’u geri almıştır. Fakat

678’de bölge yeniden Tibetliler tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu süre zarfında Anxi

Genel Valilik merkezi Xizhou ve Qiuci (Kuça) arasında bir çok kez taşınarak yer değiştirmek zorunda kalmıştır. İmparatoriçe Wu Zetian tahta geçene kadar Tang hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki bu kriz devam etmiştir. 687 yılında Tang Hanedanlığı yönetiminde bulunan İmparatoriçe Wu Zetian geri çekilmek zorunda kalarak, Anxi Dört

Garnizon’u terk etmiştir. 225 Bu süreçten sonra Anxi Genel Valilik yönetim merkezi

Suiye’ye taşınmıştır. İmparatoriçe Wu Zetian tahta kaldığı süre zarfında, Batı Bölgesi stratejisi ve sınır politikasına son derece önem vermiştir. Bu kapsamda önlemler almaya ve stratejik planlar oluşturmaya devam etmiştir. 692 yılında İmparatoriçe Wu Zetian’in izlediği politika doğrultusunda, ünlü General Wang Xiaojie’yi (王孝杰) Anxi Dört

Garnizon’u işgal etmek üzere göndermiş ve bunun sonucunda Anxi Dört Garnizon geri alınmıştır. Bunun neticesinde Qiuci’da (Kuça) Anxi Genel Valilik merkezi yeniden kurulmuştur. İmparatoriçe Wu Zetian’in izlediği strateji sayesinde Anxi Genel Valilik birimi yeniden faaliyete geçerek, sınır ve toprak güvenliği sağlanmıştır. Bu süreçten sonra,

Qiuci (Kuça) toplumundaki kaotik ortam yerini daha stabil bir ortama bırakmıştır. Anxi

Genel Valilik birimi altındaki garnizonlar Tang Hanedanlığı yönetimine geçerek bu doğrultuda on bir eyalet daha kurulmuştur. Kurulan garnizonlar bölgedeki ulaşım, askeri savunma güvenliğinden sorumlu olmuştur. Zizhi Tongjian kayıtlarında: ‘‘Anxi Genel

Valilik birimi yönetimi altında, Qiuci (Kuça) ana ulaşım hattı üzerinde destek olarak,

225 Xue Zongzheng, Anxi Yu Beiting – Tangdai Xichui Bian Zheng Yanjiu, s. 312.

136

kaleler, şehir duvarları, gözetleme ve işaret kuleleri, stratejik geçitler, hanlar kurulmuştur.

İzlenilen strateji ve alınan önlemler ile Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi askeri yapı sistemi stratejik kuşağını oluşturmuştur.’’ Şeklinde geçmektedir.226

658 yılından 693’e kadar Anxi Genel Valilik birim merkezinin taşınarak sürekli olarak Qiuci (Kuça) ve Xizhou arasında yer değiştirmesi, bölgede var olan Tibetliler’in askeri gücünün artmasından kaynaklanmaktadır. Tibetliler kuzeyden Tarım Havzası’na girerek Batı Bölgesi siyasi durum ve gidişatını olumsuz yönde etkilemiştir. Bunun sonucunda Anxi Genel Valilik birimi “Xizhou ve Qiuci” bu iki eyalet arasında sürekli olarak taşınarak yer değiştirmek zorunda kalmıştır. (Bakınız: Tablo 4) Bu durum Tang

Hanedanlığı’nın izlediği stratejinin kalıcı olmadığının bir göstergesidir. Yu Taishan bu durumu, İmparator Gaozong döneminde Batı Bölgesi genişleme stratejisini izlemenin oldukça erken olduğu ve bu süreçte imparatorun sadece bölgesel genişlemeye odaklanarak, asıl önemli yerleri ihmal ettiği şeklinde yorumlamaktadır.227 Qiuci (Kuça) bölgesi Batı Bölgesi kuzey, batı ve güney olmak üzere üç taraftan da doğal bariyer olan bir bölge ve kavşak noktasında olmasından ötürü bölgede özel tedbirler alınması gereken bir bölge olmuştur. İmparator Gaozong Qiuci’yı (Kuça) kontrol altına aldıktan sonra bölgede hareket üssüne göre inşa edip bölgede önlemler almak yerine, bölgede genişleme

226 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm,

29.12.2019 tarihinde 18.20’de erişilmiştir.

227 Yu Taishan, Xiyu Tongshi,s. 170 -172.

137

stratejisini takip etmiştir.228 Dolayısıyla bu durum Qiuci (Kuça) bölgesi savunmasının zayıflamasına sebep olmuştur. Bunun sonucunda da Tibetliler ve kuzeydeki Batı

Göktürkler bölgeye akın gerçekleştirdiğinde, stratejik kuşak bölgesinde bulunan Qiuci

(Kuça) bir çok kez Xizhou’a taşınmak zorunda kalmıştır.

702 yılında İmparatoriçe Wu Zetian döneminde Batı Bölgesi Tanrı Dağı kuzeyi yönetim birimi olarak Tingzhou’da Beiting Genel Valiliği (北庭都护府) kurulmuştur.

Yönetim yetki bölgesi doğuda Yiwu, batıda Aral Gölü bölgesi, kuzeyde İrtiş Nehri’nden

Balkaş Gölü’ne, güneyde ise Tanrı Dağı ve hatta Batı Göktürkler’in eski topraklarına kadar uzanmıştır. Beiting Genel Valiliği birimi yönetim olarak Anxi Genel Valilik birimine bağlı olmuştur. Yetki kapsamı ise Batı Göktürkler’in önceden bulundukları toprakları kontrol etmek ve yönetmektir. Söz konusu yönetim bölgesi Tanrı Dağı Güneyi,

Pamir’in doğu bölgelerine uzanarak Tibetliler’in Antik İpek Yolu kuzey hattına yapacakları akınlar kontrol altına alınmıştır.

755 yılında An Lushan İsyanı’nın (安史之乱) baş göstermesinden sonra, çok sayıda Anxi Genel Valilik garnizon askerleri iç kesimlere doğru ilerlemiş ve isyana katılmıştır. Bu durum Anxi Genel Valilik merkezinin boş ve savunmasız kalmasına sebep

228 Yang Ming (杨命), Tubo Jinglue Xibei De Lishi Zuoyong (吐蕃经略西北的历史

作用), Minzu Yanjiu (民族研究), Di Yi Qi (第 1 期), 1997, s. 48.

138

olmuştur. Hiç vakit kaybetmeden durumdan faydalanan Tibet askerleri Anxi bölgesine saldırıda bulunmuşlardır. 790 yılına kadar (唐德宗贞元六年), Anxi Dört Garnizon etrafına saldırılarak işgal altına alınmıştır. 229 Anxi Genel Valilik döneminde komuta edilen süvariler Anxi askerleri (安西兵) olarak adlandırılmıştır. 756 -758 yıllarında, An

Lushan İsyanı bastırıldıktan sonra, Tang Hükümeti Hexi, Longyou’ da askerleri toplayarak Anxi askerleri ‘‘Anxi faaliyet kampını’’ kurmuştur. Ancak Anxi, Beiting ve

Hexi, Longyou’da bulunan askerlerin çoğunluğunu iç bölgelere gönderilmesinden dolayı,

Tibetliler Hexi ve Longyou'u işgal etme fırsatını ele geçirmişlerdir. Bu sebeple Anxi

Genel Valiliği ve Tang Hanedanlığı geçiş rotaları kesintiye uğramıştır. Fakat Anxi Dört

Garnizon askerler tarafından güvenli bir şekilde korunmaya devam etmiştir. 760 yılında

(肃宗上元年), Longyou askeri eyaleti Tibetliler tarafından işgal edilmiştir. 763 yılında,

Tibet rejimi Tang Hanedanlığı’nın zayıflayarak düşüşe geçtiği dönemde Longyou’u almıştır. Aynı yılın kışı, Tibetliler Tang Hanedanlığı başkenti olan Chang-an’ı da ele geçirmişlerdir. Bundan yaklaşık on yıl sonrasında, Tibetliler yine Hexi başkenti Gansu gibi eyaletlere saldırıda bulunmuşlardır.230 Tibet askerlerinin bölgedeki faaliyetleri, Anxi

Genel Valilik biriminin oldukça zor durumda kalmasına sebep olmuştur. Fakat bölgede bulunan Beiting Valiliği Li Yuanchong (李元忠), General Guo Xin (郭昕) Anxi Genel

Valilik savunmasını kontrol etmişlerdir. Tang Hanedanlığı’ndaki ünlü generallerin valilikleri savunması karşısında, Tibetliler bölgedeki hedeflerine ulaşamamışlardır. 790 yılında, Tibetliler yılmayarak Beiting Genel Valilik birimini ele geçirmişlerdir. Tang

229 Liu Anzhi, Chen Guocan , Tangdai Anxi Duhudu Dui Qiuci De Zhili, s.40 – 48.

230 Lu Yungao (陆运高), Kanban Tuxue Zhongguo Lishi (看版图学中国历史),

Xingqiu Ditu Chubanshe (星球地图出版社), Beijing, 2007, s. 121.

139

Hanedanlığı, Anxi ile olan bağlantısını kaybederek haber alamamıştır. Zizhi Tongjian,

233. ciltte, Tibetliler’in bölgeye çok sayıda akın düzenledikleri ve valiliklere saldırıda bulunduklarından bahsetmektedir.231

3.3. İpek Yolu Vaha Başkenti, Yeşim Taşı Diyarı : Yutıan (Hoten)

İmparator Taizong 648 yılında Anxi Valilik birimi altında Anxi Dört Garnizon’u kurmuştur. Savunma amaçlı kurulan bu dört garnizondan birisi de Yutian’dir. Söz konusu garnizonlar arasında sahip olduğu konum itibariyle Yutian (Hoten), Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi ve Anxi Genel Valilik faaliyetlerinde son derece

önemli bir yere sahip olmuştur. Yutian (Hoten) Batı Bölgesi antik eyaleti günümüz

Xinjiang güneyinde yer alan antik İran ve Saka Budist devletidir. Coğrafi konum olarak kuzeyinde özel bir iklime sahip olan Taklamakan Çölü yer almaktadır. Güneyi ise Kunlun

Dağı’na kadar uzanmaktadır. 232 Yutian (Hoten) eyaleti Tarım Havzası’nda bulunan

Yurung-kash ve Kara-kash nehirlerinden su ihtiyacını karşılamaktadır. Dolayısıyla söz

231 Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 233, http://www.guoxue123.com/shibu/0101/01zztj/232.htm, 29.12.2019 tarihinde 19.50’de erişilmiştir.

232 Mallory, J. P., Mair, Victor H., The Tarim Mummies: Ancient China and the

Mystery of the Earliest Peoples from the West, London: Thames & Hudson, 2000, s.77–81.

140

konusu bu iki nehir kurak bir iklime sahip olan bölgede susuzlukla başa çıkma konusunda oldukça faydalı olmuştur. 233 Şehrin bir vaha üzerine kurulu olması antik dönemde zenginliğindeki en önemli faktörlerden birisi olmuştur. Bölgenin antik başkenti günümüz

Hoten şehrinin batısında kurulmuştur. Bölge, Han Hanedanlığı döneminden Tang

Hanedanlığı dönemine kadar Yutian (Hoten) olarak kayıtlara geçmiştir. Vaha şehrine verilen isim antik dönemde Yutian (Hoten) olarak geçmesinin yanı sıra, yerel halk zamanla bölge isminde değişiklik yapmıştır. Tarım Havzası’nın güneyinde yer alması ve sahip olduğu coğrafi konumu sebebiyle bin yılı aşkın bir süre gücünü korumuştur. Antik

İpek Yolu üzerindeki önemli şehirlerden biri olmasının yanı sıra, Yutian (Hoten) ipek ve yeşim taşı üretim ve ticaretinde de oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Han Shu, Xiyu

Zhuan kayıtlarında Yutian (Hoten) bölgesinde çok sık yeşim taşı çıktığı yazmaktadır.234

Şehrin kurulmasından önce, bölgedeki yeşim taşları uzun bir süre Çin’in iç kesimlerine ticareti yapılmıştır. Shang Ying ve Zhou Hanedanlığı dönemlerinde bölgedeki mezarlarda yeşim taşından yapılmış eşyalar bulunmuştur. Bölgede yapılan yeşim taşı ticaretinin Orta

Asya uluslarından olan Yuezhi ulusu tarafından yapıldığı düşünülmektedir.235

233 Aurel Stein, ‘‘Memoir on Maps of Chinese Turkistan and Kansu : vol.1’’, http://dsr.nii.ac.jp/toyobunko/VIII-5-B2-11/V-1/page-hr/0043.html.en 03.02.2019 tarihinde erişilmiştir.

234 Han Shu, Juan 96 Xiyu Zhuan, s. 3881.

235 Jeong Su-il, Jade - The Silk Road Encyclopedia, Seoul Selection, 2016.

141

Yutian (Hoten), Tarım Havzası erken dönemlerde Hint-Avrupa dillerini konuşan

Tokharlar ve Sakalar gibi farklı gruplar tarafından yerleşilen bir bölge olmuştur. 236

Bölgede Yutian (Hoten) Garnizonunun kurulması ile alakalı farklı efsaneler anlatılmaktadır. Bu efsanelerin Çinli keşiş Xuanzang’ın (玄奘)237 kayıtları ve Hoten bölgesindeki Tibetçe tercüme edilmiş belgelerden derlenmiş olabileceği düşünülmektedir.238 Efsanelere göre Hoten’ın, Hindistan’ın kuzeybatısı ve Çin’den gelen halklar tarafından yerleşilen bir bölge olduğu bilinmektedir. Hoten’ın batı ve doğu olarak ikiye ayrılmasının Han Hanedanlığı döneminde olduğu düşünülmektedir. 239 Keşiş

Xuanzang’ın kayıtları, Hoten devletinin İran temelli bir dil kullandıklarını gösterir

236 Jan Romgard, Questions Of Ancient Human Settlements In Xinjiang And The

Early Silk Road Trade, with an Overview of the Silk Road Research Institutions and

Scholars in Beijing, Gansu, and Xinjiang, Department of East Asian Languages and

Civilizations University of Pennsylvania Philadelphia, USA, 2008.

237 Xuan Zang (玄奘) erken Tang döneminden tanınmış Çinli Budist rahip, bilgin, gezgin ve tercümandır. Bu dönemde Hindistan ile Çin arasındaki etkileşime olumlu katkıları olmuştur. Budizm seyahatinden dönüşünde beraberinde çok sayıda Sanskritçe metinler getirmiştir. Söz konusu Budist metinlerin çevirisini yapmıştır. Tang Hanedanlığı Batı

Bölgesi Kayıtları anlamına gelen Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记) eserini yayınlamıştır.

238 R. E. Emmerick, Tibetan Texts Concerning Khotan, London: Oxford University

Press,1967, s. 88-90.

239 Rong Xinjiang (荣新江), Zhenshi Haishi Chuanshuo: Make Bolo Bixia De Yutian

(真实还是传说：马可·波罗笔下的于阗), Xiyu Yanjiu (西域研究), 2016, Sayı:2, s. 37

-43.

142

niteliktedir. Bu durum M.S. 3. yüzyılda kullandıkları unvanlardan anlaşılmakta ve onların belki de İran dili konuşuyor olabildiklerinin bir göstergesi sayılmaktadır. 240 İngiliz

Arkeolog Aurel Stein’in241 1900 yıllarında, Tarım Havzası’nda Niya’da bulunan yazılı belgeleri ve Hoten efsanelerini242 keşfetmiştir. Stein’in arkeolojik keşfi doğrultusunda yaptığı çalışmalarda, Tarım Havzası’nda bulunan insanların ’ı işgal eden ve kolonileştiren Hintli göçmenler olduğunu belirtmektedir.243 Tarım Havzası’nda bulunan

Helenistik sanat eserlerine istinaden Hoten, Helen kültürü etkisi altında da kalmıştır.

Örnek olarak, Hoten yakınlarında bulunan Sampul duvar dokuması bölgenin Helen kültürü etkisinde kaldığının bir göstergesidir. Ayrıca bölgede Helen Uygarlığı kültür ve esintilerini yansıtan seramikler de keşfedilmiştir.244 Dolayısıyla bölgede bulunan sanat eserleri ve diğer buluntular, bölgedeki en eski göçmenlerin etnik olarak Yunan, Saka ya da Hint-Hunan liderleri tarafından Taxila şehrinden gelen insanlar olduğunu gösterir

240 Ehsan Yarshater (ed.), The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid,

Parthian, and Sasanian Periods, Part 1. Cambridge University Press; Reissue edition, s. 265–266.

241 İngiliz Aurel Stein Macar doğumlu İngiliz bir arkeologdur. Orta Asya keşifleri ile tanınmaktadır. 1900’lü yıllarda Dunhuang bölgesinde gerçekleştirdiği arkeolojik

çalışmalar neticesinde bir çok belge keşfetmiştir.

242 P. Pelliot, Cotan, Notes On Marco Polo I, Paris, 1959, s. 408-425.

243 Stein, Aurel. On Ancient Central-Asian Tracks : vol.1, s. 9.

244 Christopoulos Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398 AD), in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences,

University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, s.26.

143

niteliktedir. 245 M.Ö. 125 – M.S. 23 arasında Yutian’de (Hoten) 3300 hane olduğundan bahsedilmektedir.246 Yutian (Hoten) ilk olarak Yarkand tarafından yönetilmiştir. Ancak

Yarkand M.S. 25-57’de isyan ederek, bölgeyi Kaşgar'a kadar genişletmiştir. Böylece güney İpek Yolu’nun kontrolünü ele geçirmiştir. Bölgenin güney İpek Yolu hattını kontrol altına almasıyla yerel ticaret gelişerek hızla büyümüştür.

İmparator Ming247 döneminde, Yutian (Hoten) Generali Xiumo, Yarkand’a karşı isyan çıkararak M.S. 60 yılında kendisini Yutian’in hükümdarı ilan etmiştir. İmparator adına büyük oğlu Guang De bu duruma karşı çıkarak M.S. 61 yılında Yarkand’ı yenmiştir.

Bu süreçten sonra hükümdarlık oldukça zenginleşmiştir. Yutian (Hoten) bölgesinin zenginleşmesi yanında Lop Nor bölgesindeki Shanshan Hükümdarlığı da aynı seviyede zenginleşip gelişmeye devam etmiştir. Bu süreçten sonra bu iki hükümdarlık Pamir’in

245 Lucas, Christopoulos, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398

AD), Sino-Platonic Papers, 2012, s. 9–20.

246 Hulsewé, A. F. P., China in Central Asia : The Early Stage, 125 B.C.-A.D. 23 : an annotated translation of chapters 61 and 96 of The history of the former .

Leiden: Brill, 1979, s. 97.

247 Diğer unvanıyla Tang Xuanzong olarak adlandırılır. Tang Hanedanlığı döneminde en uzun hüküm süren (712 - 756) imparatordur. Döneminde hanedanlık altın çağını yaşadığından ötürü Kaiyuan Dönemi olarak adlandırılmıştır.

144

doğusundaki bütün bölgede İpek Yolu güney hattının sahibi olmaya devam etmiştir.248

M.S. 73 yılında Yutian hükümdarı Guang De Han Hanedanlığı’na teslim olmuştur. O zamanlar Yutian (Hoten) ulusu, Han Hanedanlığı ile sürekli olarak çekişmede olan,

İmparator Ming döneminde Yutian’i (Hoten) işgal eden ve onları çok miktarda yıllık haraç ödemeye zorlayan Hunlar ile ilişki kurmuşlardır.249

Tang Hanedanlığı döneminde, Batı Bölgesi stratejisi kapsamında Anxi Valilik biriminin kurulmasından sonra Tibetliler ile yaşanan çatışmalar sonucunda Tibetliler bölgeyi kontrol altına almışlardır. 665 yılında Anxi Dört Garnizon’dan ilk olarak Yutian

(Hoten) geri alınmıştır. 250 Hem Tang Hanedanlığı hem de diğer uluslar için Yutian

(Hoten) garnizonu son derece mühim bir yere sahiptir.

248 Hill John E., Through The Jade Gate To Rome: A Study Of The Silk Routes

During The Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE, Charleston, South Carolina:

Book Surge, 2009.

249 Christopoulos Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398 AD), s. 22.

250 Christopher I. Beckwith, Empires Of The Silk Road: A History Of Central Eurasia

From The Bronze Age To The Present, Princeton University Press, 2009, s.130.

145

3.3.1. Tang Hanedanlığı ve Yutian (Hoten) İlişkileri

Tarım Havzası güneyinde yer alan Yutian, Batı Han Hanedanlığı döneminde Batı

Bölgesi güney hattı geçişi üzerinde yer alan uluslarından biriydi. Han Shu kayıtlarında geçtiği üzere, Yutian Chang-an’a 9670 li mesafede yer almaktadır. Bölgede 3300 hane, toplamda 19300 nüfus ve 2400 askeri nüfusu vardır. 251 Tarihi sürece baktığımızda,

Yutian vaha devletinin antik Çin ile olan ilişkileri Savaşan Beylikler Dönemi’ne kadar uzanmaktadır. Han Hanedanlığı döneminde, Yutian ve Çin arasındaki etkileşim artmış ve

özellikle Çin kültürü, Yutian vaha devleti kültürünü oldukça etkilemiştir. 252 Han

Hanedanlığı döneminde kurulan ilişki, sonraki dönemlerde özellikle Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi ve kuzeybatı savunma stratejisinde önemli bir temel oluşturmuştur.

251 Han Shu, Juan 96, s. 3881.

252 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Guanyu Tang Song Shiqi Zhongyuan Wenhua Dui Yutian

Yingxiang de Ji Ge Wenti (关于唐宋时期中原文化对于阗影响的几个问题)’’, Guoxue

Yanjiu (国学研究), Di 1 Juan (第一卷), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社),

Beijing, 1993, s. 406.

146

Batı Han Hanedanlığı döneminde Yutian (Hoten) vaha devleti, Çin’in kuzeydeki göçebe uluslar sorununu çözme konusunda stratejik öneme sahip olmuştur. Bu dönemde

Hunların gittikçe güçlenmesi ve Han Hanedanlığı sınırlarını tehdit etmeye başlamasıyla,

Yutian (Hoten) Tarım Havzası ve diğer vaha ulusları Hunların siyasi ve ekonomik vassal devletleri olmuşlardır. Daha sonra İmparator Wu Di’nin Hunlara karşı Hunlar’ın sağ kolunu kırma stratejisini uygulamasından sonra, Batı Han Hanedanlığı Tarım

Havzası’nda bulunan vaha devletlerinin desteğini alarak Hunları kontrol etmeye

çalışmıştır. Hunların Tarım Havzasını kontrol altına alması, Yutian (Hoten) vaha ulusunun da mevcut durumunu etkileyecek olmasından ötürü, Yutian (Hoten) vaha ulusu ve Çin etkileşim halinde olmuştur. Bir nevi Çin ulusu ile arka planda ittifak olan Yutian

(Hoten) vaha devletinin Çin ile olan siyasi etkileşimi de başlamıştır. 253 Yutian (Hoten) ve Çin işbirliğinin temelinde Tarım Havzasını kontrol altına almak isteyen Hunlara karşı gelme ve Hun güçlerini bastırma amacı yatmaktadır.

Doğu Han Hanedanlığı döneminde önceki dönemlerde izlenilen aktif politika yerine, Batı Bölgesi faaliyetlerinde azalma görülmüştür. Bunun neticesinde, Hunlar bu durumdan faydalanarak yeniden Tarım Havzası’ndaki iki farklı geçiş hattını kontrol altına almışlardır. Hunlar açısından bu gelişmeler yaşanırken, Yutian (Hoten) vaha devleti de gittikçe güçlenmeye başlamış ve güney geçiş hattı üzerinde yer alan vassal devletleri de etkilemeye başlamıştır. Yutian (Hoten) vaha devleti Hunlara karşı aktif bir politika

253 Zhang Anfu (张安福), Han Wu Di Jinglüe Xiyu de Zhengci Yanjiu (汉武帝经略

西域的政策研究), Shilin (史林), 2009, s. 48 - 49.

147

uygulamamış, bunun yerine Hunlarla karşı karşıya gelme durumunda Çin ile ittifak olma eğiliminde olmuştur.254 Doğu Han Hanedanlığı İmparatoru Ming, Yutian (Hoten) ulusu ile ittifak olmak ve bu doğrultuda güney geçiş hatlarının güvenliğini kontrol almak amacıyla hanedanlıkta görev yapan Ban Chao’ı Batı Bölgesi’ne göndermiştir. İmparator

Ming tarafından Batı Bölgesi’ne gönderilen Ban Chao Yutian’de (Hoten) kalmış ve bu süreçte Yutian (Hoten) temel olarak kuzey hattaki vaha vassal devletlerin de güvenliğini sağlamıştır.255 Bazı kaynaklarda ise farklı şekilde geçmektedir: ‘‘Han Hanedanlığı askeri memuru Ban Chao Yutain’e gider ve hükümdar tarafından ziyareti kabul edilir.

Hükümdar danışmanı, hükümdara Ban Chao’dan atını talep etmesini önerir ve Ban Chao kahili öldürür. Hanlı askerin bu davranışından etkilenen hükümdar, Yutian’deki (Hoten)

Hun aracısını öldürerek Han Hanedanlığına bağlılığını teklif etmiştir.’’ 256 Çin ile

Yutian’in (Hoten) işbirliği içinde olmasındaki en büyük etken Yutian’in (Hoten) sahip olduğu stratejik coğrafi konumdur. Zira güney geçiş hattı ile kuzey geçiş hattı arasında

600 km vardır ve orta kısım çöl ile ayrılarak izole olmuş ve karşılıklı olarak ulaşım sağlamak oldukça zor bir duruma gelmiştir. Bu durum dışardan gelecek olası saldırılar karşısında savunmayı oldukça güçlü hale getirmiştir. Ayrıca güneyden batıya doğru

Pamir Platosunun olması ve bunun yanında doğudaki düzlük araziler, geniş vadiler aracılığıyla Hexi Koridoru ve Çin topraklarına girilebiliyor olması iki bölge arasında etkileşimi sağlayan coğrafi unsurlar olarak gösterilebilir.

254 Hou Han Shu, Juan, 88. s. 2909.

255 Hou Han Shu, Juan, 88, s. 2910.

256 Rafe De Crespigny, A Biographical Dictionary of Later Han to the Three

Kingdoms (23-220 AD), Brill Academic Publishers, 2014, s.5.

148

Han Hanedanlığı döneminde izlenilen Yutian (Hoten) stratejisi Tang Hanedanlığı için bir temel niteliğinde olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde bölgede Askeri Valilik birimlerinin kurulmasıyla hanedanlık bölgede faaliyetlerine başlamıştır. Anxi Genel

Valilik birimin kurulmasından sonra, valilik altında askeri savunma sistemi yapısı olan dört garnizon kurulmuştur. Tang Hanedanlığı’nın bölgede devam eden faaliyetlerinde, 7. yüzyıl ortalarında Tibetliler gittikçe güçlenmeye ve ilerlemeye başlamıştır. Tibetliler izledikleri strateji sonucunda, Longyou ve Pamir Platosu doğusunda kalan Tarım

Havzası’na kadar ilerleyerek genişlemişlerdir. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi faaliyetlerini Tibet Platosu ile birbirinden ayrılan ve stratejik yer olan Yutian’de

(Hoten)gerçekleştirmiştir. Batı Bölgesi stratejisi kapsamında bölgede faaliyetlerini gerçekleştiren Tang Hanedanlığı ve Tarım Havzası’nı kontrol altına alarak ilerleme amacında olan Tibetliler Yutian’de (Hoten) karşı karşıya gelmişlerdir. Bu doğrultuda

Hexi Koridoru, Tang Hanedanlığının kuzeybatı sınırları ve Tibetlilerin ortak sınır kapsamında kalmıştır. Dolayısıyla her iki tarafın da savunma stratejisi kapsamında güvenliğini sağlamaları oldukça önemli olmuştur. Tang Hanedanlığı’nın Longyou’a girip

Tarım Havzası’na vardığı yer ve Tibetliler’in doğuya doğru genişleme stratejisini gerçekleştirdiği bölgede iki ulus çatışmıştır. Bu sebeple Tang Hanedanlığı’nın Anxi Dört

Garnizon savunması ve Yutian (Hoten) faaliyetlerinde Tibetliler Tang Hanedanlığı için engel teşkil etmişlerdir. Daha sonra, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi faaliyetlerini

Tanrı Dağları doğusundaki kuzey hatta ilerletmesiyle, Tang yönetimi Tibet güçlerinin dışa doğru ilerlemesini göz ardı etmiş ve kısa bir süre içerisinde Yutian (Hoten) vaha

şehri stratejik pozisyonunu kaybetmiştir. Wu Zetian döneminde durum değişmiştir.

General Wang Xiaojie Tang Hanedanlığı kontrolünden çıkan dört garnizonu geri aldıktan sonra, hanedanlık Yutian (Hoten) vaha yönetimini tekrardan iyileştirmiş ve Yutian’deki

149

(Hoten) stratejisine devam etmiştir. İmparator Xuanzong zamanında ise Yutian (Hoten) garnizonu güçlendirilmiştir.

3.3.2. Yutian (Hoten) Garnizonu Askeri Savunma Sistemi

Tang Hanedanlığı İmparatoru Taizong 630 yılında Doğu Göktürkler’i yenilgiye uğrattıktan sonra, Xizhou ve Yizhou eyaletlerini kurmuş ve bu süreçten sonra Batı

Bölgesi faaliyetlerine aktif olarak başlamıştır. 640 yılında Tang Hanedanlığı Gaochang’ı yenilgiye uğrattıktan sonra, Xizhou ve Tingzhou sonrasında da Anxi Genel Valiliği

Jiaohe Cheng’da (交河城) kurmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi strateji sonucunda,

Batı Göktürklerin kontrolü altında olan farklı Batı Bölgesi ulusların kontrolünü de ele geçirmiştir. Bu sebeple, Anxi Valilik biriminin merkezini Qiuci (Kuça) şehrine taşınarak daha sonra Yutian (Hoten), Yanqi (Karaşeher), Shule (Kaşgar), Qiuci (Kuça) olmak

üzere dört garnizonu kurulmuştur. Aslında Yutian (Hoten) devleti, Zhenguan 23 yılında

Tang Hanedanlığı’nın Qiuci’da (Kuça) güvenliği sağlamasından sonra, Tang

Hanedanlığı kontrolü altına girerek resmi olarak da Tang Hanedanlığı’na bağlı olmuştur. 257 Tang Hanedanlığı Tarım Havzası civarlarında, Anxi Dört Garnizon’u kurarak bu bölgelerde merkezi savunmayı güçlendirmeyi amaçlamıştır. Xin Tang Shu,

Juan 49, Bai Guan Zhi kayıtlarına göre, Tang Hanedanlığı garnizonlarına savunma amaçlı beş yüz kişi göndermiştir. Garnizonların savunması için alınan önlemlerin konum ve

257 Jiu Tang Shu, Juan 198, s.5299.

150

durumuna göre seviyelere göre ayrılmıştır. Anxi Dört Garnizon kurulduktan sonra, her bir garnizonda yaklaşık olarak savunma amaçlı beş yüz kişi, dört garnizonda toplamda iki bin kişi yer almıştır. 258 662 yılında Tang Hanedanlığı askerleri öncelikle Shule

(Kaşgar) garnizonu güneyinde Tibetliler ile karşı karşıya gelmişlerdir.259 Takip eden yılın

Aralık ayında, Anxi Valiliği’ndeki General Gao Xian (高贤) Batı Göktürklere bağlı

Gongyue260 kabilesine saldırıda bulunarak Yutian’i (Hoten) kurtarmıştır.261 665 yılı Mart ayında, Gongyue kabilesi Shule (Kaşgar)ile beraber Tibet’in Yutian’e (Hoten) saldırmasına destek olmuştur. 262 Görüldüğü gibi, Tibetliler en başta Batı Bölgesine girdiklerinde, Yutian (Hoten) bölgesi için savaşıp mücadele etmişlerdir. Çünkü Yutian

(Hoten) sahip olduğu coğrafi konumu nedeniyle Tarım Havzası’ndaki önemli bölgelerden biri olmuştur. Ayrıca Yutian (Hoten) Garnizonu kendi başına bölgede askeri savunmada

258 Tang Zhangru (唐长孺), Tulufan Chutu Wenshu,Di Qi Ce (第 7 册), s. 173-174.

259 Cefu Yuangui (册府元龟), Juan 449, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0449.htm adresinden 02.01.2020 tarihinde 14.30’da erişilmiştir.

260 Antik dönemde Batı Göktürkler’e bağlı bir kabile ismidir.

261 Tongjian, Juan 201, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_201.htm adresinden 02.01.2020 tarihinde 14.45’te erişilmiştir.

262 Xin Chu Tulufan Wenshu Suojian Xiyu Shi Shi Er Ti (新出吐鲁番文书所见西域史

事二题), Dunhuang TulufanWenxian Yanjiu Lunji (敦煌吐鲁番文献研究论集), Di

Wu Ji (第 5 集), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), Beijing, 1990, s. 345-

351.

151

bulunacak güce sahip değildir. Bu sebeple, her seferinde bölgeye saldırı olduğunda Tang

Hanedanlığı askerlerini göndererek yardımcı olmuştur. En sonunda 670 yılında, Tibetliler

Batı Bölgesi’nde bulunan on sekiz eyalete akın düzenlemişlerdir. Bunlar arasında Qiuci

(Kuça) ve Yutian (Hoten) da bulunmaktadır. 263 Bu akınlar neticesinde, Anxi Dört

Garnizon Tang Hanedanlığının elinden çıkarak, Anxi Genel Valilik merkezi de tekrardan

Xizhou’a taşınmıştır. 674 yılında, TangHanedanlığı askerlerini Shule (Kaşgar) ve Gong

Yue’ye göndermiştir. Yutian (Hoten) Tibet’e saldırıda bulunarak Chang-an’a girmiştir.

İmparator Gaozong Yutian (Hoten) sınırlarını yeniden belirlemiştir. 264 677 yılında

Tibetliler yeniden Anxi Dört Garnizon’a saldırıda bulunmuştur. 679 yılında, Tang

Hanedanlığı bölgeyi geri almış ve ayrıca Suiye garnizonu Yanqi (Karaşeher) yerine geçmiştir.265 Bu süreçten sonra Tang Hanedanlığı, Batı Göktürk ve Tibetliler arasındaki askeri birleşme ve ittifak olmaya engel olmaya çalışmıştır. Daha sonra Doğu Göktürkler güçlenmeye başlayarak Batı Göktürklerin çoğunluğuna akın düzenlemişlerdir. Batı

Göktürkler ve Doğu Göktürkler arasında çatışmalar yaşansa da Tibetliler Anxi Dört

Garnizon’a saldırıda bulunmaya devam etmişlerdir. Bu süre zarfında Yutian (Hoten) tekrardan Tibetliler tarafından işgal edilmiştir. Tibetliler’in gözü hep Yutian (Hoten)

üzerinde olmuştur. Çünkü o zamanlar Tibetliler’in Batı Bölgesindeki yönetim merkezi

Yutian (Hoten) olarak belirlenmiştir.266

263 Zizhi Tong Jian, Juan 201.

264 Jiu Tang Shu, Juan 5, Gaozong Benji, s.101.

265 Cefu Yuangui, Juan 967, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0967.htm adresinden 02.01.2020 tarihinde saat 15.30’da erişilmiştir.

266 Wang Xiaobo, Tangchu Anxi Sizhen De Fangzhi, s. 132.

152

Tang Hanedanlığı’nın, sürekli olarak Tibetliler ve Batı Göktürkler tarafından saldırıya uğrayan dört garnizonun savunması ve güvenliğini sağlaması oldukça zor olmuştur. Bu doğrultuda Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde savunma amaçlı kurulan dört garnizonun güvenliğini sağlamak amacıyla bir çok önlem almıştır. Bu önlemler doğrultusunda bölgeye otuz bin civarında asker göndermiştir.267 Tang Hanedanlığının

Batı Bölgesi stratejisi sonucunda, aldığı önlemler sonraki stratejilerde oldukça etkili olmuştur. 790 yılında, Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nden geri çekilmek zorunda kalmıştır. Bölge bazı kabilelerin akınlarına uğraması ve Anxi Genel Valilik biriminin yönetim merkezinin yer değiştirmesi dışında Tang Hanedanlığı’nın yönetiminde olmuştur. Anxi Dört Garnizon’da bulunan Han askerlerinin sayısı yaklaşık otuz bin kadar vardı ve her bir eyalet için en az beş bin askere denk geliyordu. Bu sebeple başlangıçta

Anxi Dört Garnizon bölgesi askeri rütbesi de duruma bağlı olarak değişiklik göstermiştir.

692 yılından sonra, dört garnizonun askeri gücü önemli ölçüde kuvvetlendirilmiştir. Yutian (Hoten) Garnizonu altında bölgede çok sayıda garnizon, eyalet, kale, antik kent, gözetleme ve işaret kuleleri ve posta teşkilatları gibi farklı seviyelerde savunma yapıları kurularak bölge daha da güçlendirilmiştir. 268 269 Tarihi

267 Xin Tang Shu, Juan 216, Tubo Zhuan, s. 6089.

268 M. A. Stein, Ancient Khotan I, Oxford: Clarendon Press, 1907, s. 139.

269 Ed. Chavannes, Las Documents Chinois Decouvertes par Aurel Stein dans les sables Turkestan Oriental, Oxoford, 1913, s. 217.

153

kayıtlar ve arkeolojik kazılar ile keşfedilen belgeler doğrultusunda, Yutian (Hoten)

Garnizonu’nda kurulan farklı seviyelerdeki eyalet savunma yapıları aşağıda listelenmektedir:

Kancheng Savunma Şehri (坎城守捉) : Gansu savunma duvarı batısında,

Yutian’e (Hoten)300 li mesafede

bulunmaktadır.

Kancheng Eyaleti (坎城镇) : Günümüz Xinjiang ve Hoten’ın doğusunda

yer almaktadır. Tang Hanedanlığı’nın Anxi

Genel Valilik yönetimi altındaki askeri

şehirdir. Xin Tang Shu, Dili Zhi kayıtlarına

göre Yutian’in (Hoten) doğusunda 300 li

uzaklıkta yer almaktadır.270

Lanzhou Kasabası :Yumen’ın doğusunda 600 li uzaklıkta yer

almaktadır.

Hunu Kasabası :Yutian’in (Hoten) güneyinde 600 li

uzaklıkta yer

almaktadır.

Gu Kasabası :Yutian (Hoten) batısında 200 li uzaklıkta

yer almaktadır.

Jiliang Kasabası : Yutian (Hoten) batısında 390 li uzakta yer

270 H. W. Bailey，Khotanese Texts，IV. Cambridge, 1979, s. 37.

154

almaktadır. 271

Pishan Kasabası : Anxi Genel Valilik’in altında Yutian’in

(Hoten) güneybatısında yer almaktadır.

Jiexie Kasabası : Günümüz Hoten’ın kuzeydoğusunda

Dandan Oilik’de272 yer almaktadır. 273

Penghuai Kalesi (彭怀堡) : Lanzhou şehri ve Kancheng savunma

kasabası arasında yer almaktadır.

Yidu Kalesi (移杜堡) : Lanzhou ve Kancheng savunma kasabası

arasında yer alır.

Shenshan Kalesi (神山堡) : Yutian (Hoten) güneyine kadar doğru yol

üzerinde

yer alır. Mazar tarihi kalıntıları kalenin

varlığını kanıtlamaktadır.274

271Jia Dan (贾耽), Huanhua Si Da Ji (皇华四达记).

272 Ed. Chavannes, Chinese Documents from Sites of Dandan-Uiliq, Niya and Endere,

Ancient Khotan by Aurel Stein, Oxford, 1907, s. 524.

273 Zhang Guangda (张广达), Rong Xinjiang (荣新江), Tang Dali San Nian Sanyue

Dian Cheng Xi Die (唐大历三年三月典成铣牒), Xinjiang Shehui Kexue (新疆社会科

学), 1988, Sayı:1 (第 1 期), s. 61-62.

274 Hou Can (侯灿), ‘‘Mazhatage Gu Shubao ji Zai Sichou Zhilu Shang de Zhongyao

Weizhi (麻札塔格古戍堡及其在丝绸之路上的重要位置)’’, Wenwu Chubanshe (文物

出版社), 1987, Sayı: (第 3 期), s. 63-75.

155

Shushu Kalesi (疏树) : Shenshan güneybatısında, Güneye doğru,

Yutian’e (Hoten) 930 li mesafede yer

almaktadır.

Yukarıda bahsettiğimiz yapılar dışında, Suiyang (睢阳) ve Xianpo (咸泊) Kaleleri de bölgede yer almaktadır. Bu dönemde askeri savunma kasabaları sisteminin kurulması dışında, Tang Hanedanlığı döneminde, Anxi bölgesinde iletişim ve uyarı amaçlı işaret ve gözetleme kuleleri, posta teşkilatları ve geçiş sistemleri kurulmuştur. Shenshan Posta

Teşkilatı (神山馆) hakkında 1991 yılı Ocak ayında, Tokyo’da düzenlenen Turfan Eski

Yazıtlar adlı konferansta, Tibet, Almanya, Hindistan müzelerinde toplanan metinlerden

Yutian’de (Hoten) çıkarılan Çince belgeler ve Tang Hanedanlığı Yutian (Hoten) posta teşkilatları ele alınmıştır. Bahsedilen posta teşkilatları arasında, Caoze Guan, Xinheng

Guan, Mouchang Guan ve Shenshan Guan posta teşkilatları bulunmaktadır.275. Ayrıca

Yutian garnizonu ve bölgede çıkarılan Hoten belgelerine 276 bakıldığında yukarıda bahsedilen dört posta teşkilatı da Yutian’e (Hoten) ait posta teşkilatlarıdır. 277 Söz konusu belgeler Yutian’de (Hoten) posta teşkilatları yapılarının oldukça yaygın olduğunun bir göstergesidir.

275 Chi Tianwen (池田温), Tulufan Guxie Benzhan Tulu (吐鲁番古写本展图录),

Chaori Xinwen She (朝日新闻社), 1991, Tu Zhibi Yuan Bianhao (图执笔原编号): MIK

III-7587.

276 H.W. Bailey, Khotanese Texts, IV. Cambridge, 1979, s. 37.

277 Xiaotian Yijiu (小田义久), Da Gu Wenshu Jicheng (大谷文书集成), Fa Cang Guan

(法蔵館) , Tokyo, 1984, s.73.

156

Tang Hanedanlığı dönemindeki eyalet savunma sistemi kapsamında askeri eyalet, savunma eyaleti, kaleler, işaret kuleleri, posta teşkilatları, geçiş hatları gibi yapıların inşa edilmesi, bu yapıların Yutian’e (Hoten) kadar yayılmasını ve bölgede on binlerce askerin olmasını sağlamıştır. Bu durum Tang Hanedanlığı’nın askeri karargah savunma sisteminin oluşturulması, Anxi Dört Garnizon’un düşmanlara büyük ölçüde karşı koymasını sağlamıştır. (Bakınız: Tablo 6) Yutian’in (Hoten) kuzeyi ve Qiuci (Kuça) merkez olan Anxi Genel Valilik biriminin dört garnizon ile birleşmesiyle, Hetian Nehri ulaşım hattı üzerinde inşa edilen kaleler, posta teşkilatları buradaki askeri savunmanın garanti altına alınmasını sağlamıştır. Dolayısıyla bölgede alınan tedbirlerin yanında, kurulan bu yapılar ile Tibet ve diğer Göktürk kabilesi olan Gongyue, Shule (Kaşgar) gibi ulusların saldırılarına karşı gelinmiş ve düşmanların Yutian’e (Hoten) girmeleri ve saldırıda bulunmalarında caydırıcı olarak bir engel teşkil etmiştir. Nitekim Tang

Hanedanlığı Yutian (Hoten) garnizonu doğu, güney ve batısı olmak üzere üç tarafta da iki adet askeri savunma kenti, yedi tane eyalet kurarak Tibetliler’in bölgeye olan akınlarını ciddi anlamda engellemiştir.

692 yılından itibaren, Yutian (Hoten) ve diğer Anxi Dört Garnizon askeri savunma birimlerine dönüştükten sonra, garnizonların kapsam ve gücü daha da artmıştır. Çin’in tarihi kayıtlarında Yutian (Hoten) Garnizonu ile alakalı geçen kayıtlar diğerlerine göre

157

daha çoktur.278 Bu durum Yutian’in (Hoten) dört garnizon arasındaki önem ve yerinin de bir göstergesidir. Ayrıca Tibetliler’in Yutian’i (Hoten) kontrol altına almak için verdikleri mücadele ve yönetim merkezinin Yutain’de olması bölgenin ne derece önemli olduğunun bir diğer göstergesidir.

3.3.3. Yutian’in (Hoten) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi

Anxi Genel Valilik birimi altında kurulan dört garnizondan biri olan Yutian

(Hoten) günümüz Xinjiang Hoten bölgesinde yer almaktadır. Batı Bölgesi stratejik konuma sahip olmasının yanında aynı zamanda doğu ve batı arasındaki kültürel ve siyasi etkileşimde bir köprü vazifesi görmüştür. Yutian (Hoten) vaha devleti sahip olduğu konumu sebebiyle, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde faaliyete başladığı bölgedir. Yutian’in (Hoten) stratejik konuma sahip olması bölgeyi sadece Tang

Hanedanlığı için değil diğer uluslar için de özel kılmıştır. Öncelikle jeopolitik açıdan

278 Konuya dair kayıtların geçtiği Çin tarihi kayıtlarından örnekler için bakınız: Xin Tang

Shu Juan 40 Dilizhi (新唐书, 卷四十, 地理志), Zizhi TongjianJuan 205 (资治通鉴, 卷

二〇五), Cefuyuangui Juan 358, Jiang Shuai Bu (册府元龟, 卷三五八, 将帅部), Zizhi

Tongjian Juan 214 (资治通鉴, 卷二一四), Jiu Tang Shu Gao Xianzhi Zhuan (旧唐书·高

仙芝传).

158

baktığımızda, Yutian (Hoten) konum olarak Tarım Havzası güney geçişinde yer almaktadır. Bulunduğu coğrafi konumu sebebiyle, aynı zamanda Tarım Havzası güney hattına sahip olmak isteyen Tibetliler için son derece önemli bir bölge olmuştur.279 Sui-

Tang dönemine kadar, Yutian (Hoten)yönetimindeki vaha devletleri temelde güney geçiş hattına kadar uzanmaktadır. Doğu ve Longyou Çölleri sınırında, Tang Hanedanlığı Hexi

Koridoru’na girdikten sonra, hanedanlığın stratejisi batıya doğru genişlemek ve ilerlemek olmuştur. Bunun yanında, tarihte Çin’in kuzeybatı savunma yönetiminde Yutian (Hoten) destekleyici bir rol üstlenmiştir. Tang Hanedanlığı bölgede Tibetliler ve Göktürkler ile karşı karşıya gelindiğinde, Yutian (Hoten) devleti Tang Hanedanlığı ile aynı tarafta yer alarak ortak savunma stratejisi izleme eğiliminde olmuştur.280 İkinci olarak; Tibetliler’in güçlenmesinden önce, Tarım Havzası güney geçiş hatları Yutian’in (Hoten) kontrolü altında olmuştur. Yutian’in (Hoten) bulunduğu bölge aynı zamanda, Tang

Hanedanlığı’nın güney hattından giderek zamanla kuzeye doğru genişlediği bölgedir.

Üçüncüsü; Tibetliler’in gittikçe güçlenmesinin ardından, Yutian (Hoten) Tibet’in Tang

Hanedanlığı’na karşı güçlerini bastırdığı ve aynı zamanda Anxi Dört Garnizon’a olan akınlarını önlediği savunma hattı görevini görmüştür. Sahip olduğu coğrafi koşul ve konumu ile Tang Hanedanlığı’nın stratejik politikasından ötürü, Yutian (Hoten)

Garnizonu Tibetliler’in Tarım Havzası’na gerçekleştirecekleri akınları bastırmıştır. Aynı zamanda Tang ve Tibet’in Anxi Dört Garnizon’da stratejik çatışma odağını Pamir’e doğru çekmiş ve bu şekilde de kuzeybatı sınırındaki savunma baskısını da azaltmıştır.

279 J.E. Hill, ‘‘Notes On The Dating of Khotanese History’’, Indo Iranian Journal, 1988, s. 181 - 182.

280 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Yutian Zai Tang Chao Anxi Si Zhen Zhong De Diwei (于

阗在唐朝安西四镇中的地位)’’, Xiyu Yanjiu (西域研究), 1992, Sayı: 3, s. 56 – 61.

159

Dolayısıyla, Yutian (Hoten) Garnizonu Tang Hanedanlığı’nın Tarım Havzası’nda en uzun strateji uyguladığı bölge olmuştur.281

Savunma stratejisinde önemli bir yere sahip olmasının yanında, Yutian (Hoten)

Budizm açısından da son derece önemli bir bölgedir. Çünkü Yutian (Hoten) Batı

Bölgesi’nde Budizm’in geliştiği bölge olmuştur. Wei Jin Hanedanlığından sonra, Budizm

Batı Bölgesi’nden Yutian (Hoten) bölgesinden geçerek Çin’in iç kısımlarına girmiştir.

Batı Bölgesi ve Yutian (Hoten) arasındaki geçiş hattında Yutian geçilmesi gereken zorunlu alandır. Bu sebeple, Yutian (Hoten) doğu-batı etkileşiminde sürekli olarak Budist keşişlerin uğradığı bir yer olmuştur. Bunun sonucunda da Yutian zaman içerisinde

Budizm kültür merkezi haline gelmiştir. Xuan Zang gibi ünlü keşişler Yutian’de bulunmuşlardır. 282 Yutian askeri savunma bölgesinde kilit nokta olmasının yanında

Budizm’in Çin’e girmesinde de önemli bir yere sahiptir.

281 Liu Zaicong (刘再聪), ‘‘Tang Sizhen Diqu Ji Ceng Hang Zhengzhi Li Yanjiu _ Yi

Yutian, Qiuci Liang Ge Cunfang Zhidu Wei Zhongxin De Kaocha (唐四镇地区基层行

政治理研究——以于阗、龟兹两个村坊为中心的考察)’’, Xiyu Yanjiu (西域研究),

2008, Sayı: s. 21- 23.

282 Stein, Ancient Khotan, I, s. 452-457.

160

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde Anxi Dört Garnizon’u kurmasından sonra,

Yutian ile Çin’in ilişkileri daha da artarak gelişmiştir.283 Zhen Guan yılları başlarında

Chang-an’a gelen Yuci Yiseng (尉迟乙僧)284 Tang Hanedanlığı’nın ünlü ressamlarından biri olmuştur. Söz konusu ressam Batı Bölgesi ve Orta Asya tarzı sanatını Çin’e yayarak,

Çin’in kendine has sanatı ile sentezlemiştir. Sonuç olarak, Batı Bölgesi Yutian (Hoten) tarzı sanatı ile Çin sanatını sentezleyerek, Tang Hanedanlığı’nın resim sanatının gelişmesi ve zenginleşmesine büyük katkıda bulunmuştur.

3.4. Doğu – Batı Ticaret ve Savunma Merkezi: Yanqi (Karaşeher)

Yanqi (Karaşeher, 焉耆) Xinjiang Tarım Havzası’nda bulunan eski uluslarından biridir. Günümüzde Xinjiang yakınlarında yer almaktadır. Han Shu, Xiyu Zhuan kayıtlarında, Yanqi Devleti, Wuyi (烏夷) olarak geçmektedir.285 Aynı zamanda Yanyi

283 Rong Xinjiang, ‘‘Guanyu Tang Song Shiqi Zhongyuan Wenhua Dui Yutian Yingxiang de Ji Ge Wenti’’, s. 409.

284 Tang hanedanlığı döneminde bir Hotanlı ressamdı. Aynı zamanda bir Hotanlı asilzadedir, ama bazen Afganistan'ın kuzeyinden gelen bir Tokharlı olarak kabul edilir.

Babası Yuchi Bazhina, Sui hanedanlığı sırasındaki resimlerle tanındı, “Yaşlı Yuchi” olarak adlandırıldı.

285 Han Shu, Juan 96, s. 3872. 161

(傿夷), Wuxi (烏耆) Yini (憶尼) olarak da adlandırılmaktadır. Bölgenin halkı Hint-

Avrupa ailesi olan Tokharlara ait bir dili konuşmaktadır.286 7. yüzyıldan itibaren Yanqi bölge halkı Göktürklü göçmenlerle karışmıştır. Bölgenin antik başkenti Yuanqu (員渠) olup ayrıca Henan ( 河南) olarak da adlandırılmaktadır. Han Hanedanlığı dönemi başlarında nüfusu dört bin iken sonraki Han döneminde bu sayı artarak on beş bine yükselmiştir.287 Bölgenin halkı çiftçilikle uğraşmakta fakat büyük çoğunluğu da ipek ticareti yapmaktadır. Geçmişte bölgede uygulanan farklı stratejilerden ötürü, Yanqi’de

(Karaşeher) tarım oldukça gelişmiştir. Bölgede gerçekleştirilen tarım faaliyetleri bölge ekonomisine oldukça katkı sağlamıştır

Yanqi (Karaşeher) bölgesi bulunduğu konum itibariyle de doğu ve batı arasında bir savunma merkezi konumunda bulunmuştur. Han Hanedanlığı döneminden itibaren,

Tarım Havzası vaha devletlerinin izledikleri strateji sonucunda bölge doğu ve batı arasında savunma noktasında olmuştur. Dolayısıyla Batı Bölgesi ulusları ve Çin’in Tarım

Havzası stratejileri Yanqi (Karaşeher) bölgesinde birleşmiştir. Han Hanedanlığı döneminden itibaren, Çin ve göçebe uluslar karşılıklı olarak bölgeyi kontrol altına almak için mücadelede bulunmuş ve bu süreçte sürekli olarak karşı karşıya gelmişlerdir. Tang

Hanedanlığı döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisiyle bölgede faaliyetlere aktif olarak başlanmıştır. 648 yılında Tang askerleri Qiuci’da (Kuça) harekete geçerek Anxi

286 Yu Tianheng, çeviren Geng Shimin, Xiyu Wenhua Shi, s. 64.

287 Chen Guocan ( 陳 國 燦 ), ‘‘Anxi Sizhen ( 安西四鎮 )’’, Zhongguo Da Baike

Quanshu (中國大百科全書, Zhongguo Lishi (中國歷史 ), 1992, Vol. 1 -7.

162

Genel Valilik merkezini bu bölgeye taşımışlardır. Anxi Dört Garnizon biriminden biri olan Yanqi (Karaşeher) Batı Göktürklerden gelen akınlara karşı koyarak, savunma anlamında bariyer görevini üstlenmiştir.288 Ayrıca Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde Tarım Havzası’na açılmasında ileri hat olarak görülmüştür. 289Aynı zamanda

Tang Hanedanlığı döneminde Yanqi (Karaşeher) merkez kabul edilerek, askeri tarım topluluğu olarak adlandırılan ‘‘askeri tarım topluluğu (tuntian)’’ sisteminin geliştiği yer olmuştur. Bölgede tuntian sisteminin gelişmesi, siyasi ve askeri savuma sisteminin kurulması ve doğu-batı arasındaki etkileşimde son derece etkili olmuştur. Anxi dört eyaletten biri olan Yanqi (Karaşeher) hem bulunduğu konumu hem de doğu ve batı arasında bir savunma görevi görmesi sebebiyle, Batı Bölgesi ulusları ve Çin’in tarihte mücadele ettiği garnizonlardan birisi olmuştur. Yanqi (Karaşeher) ve Tang Hanedanlığı ilişkilerini ele almak, bölgede gelişen askeri tarım topluluğu sistemini araştırmak Batı

Bölgesi, Orta Asya araştırmaları ve İpek Yolu savunma faaliyetleri açısından son derece

önemlidir.

288 Xue Zongzheng (薛宗正), ‘‘Tang Sizhen Duhufu de Jianzhi (唐四镇都护府的建

置)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu (中国边疆史地研究), 1992/ 3 (第三期), s 89.

289 Rong Xinjiang (榮新江), ‘‘Yanqi (焉耆)’’, Zhongguo da baike quanshu (中國大百

科全書) Zhongguo lishi (中國歷史) (Beijing/Shanghai: Zhongguo da baike quanshu chubanshe), Vol. 3, 1354.

163

3.4.1. Tang Hanedanlığı ve Yanqi (Karaşeher) İlişkileri

Yanqi (Karaşeher) devleti Tarım Havzası’nda önemli ve stratejik bir pozisyonda yer almaktaydı. Han Hanedanlığı dönemi sonlarından Wei-Jin Hanedanlığı dönemine kadar, Tarım Havzası vaha devletleri Tarım Havzası’nda stratejik konum ve öneme sahip olan Qiuci (Kuça), Yanqi (Karaşeher), Yutian (Hoten) ve Shule (Kaşgar) gibi garnizonlara hakim olmak için sürekli olarak mücadele etmişlerdir. Çünkü Batı Bölgesi merkezi konumda yer alan bu bölgeleri kontrol altına almak, söz konusu devletlerin siyasi, ekonomik ve kültürel açısından gelişmelerine oldukça katkı sağlayacaktır.

Yanqi (Karaşeher), Batı Bölgesi Tanrı Dağı güneyinde, İpek Yolu orta geçiş hattı

üzerinde yer alan önemli bir transfer noktasıydı. Aynı zamanda Batı Bölgesi uluslarından beş büyük vassal ulustan da biriydi. Çin ve Batı Bölgesindeki ulusları arasında yaşanan rekabet ve çekişme 7 ile 9. yüzyıla kadar süregelmiştir. Batı Bölgesi doğu kısmında stratejik coğrafi konuma sahip olan Yanqi (Karaşeher) farkında olmadan Çin ve Batı

Bölgesi arasındaki savaşa dahil olmuştur. Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi çeşitli güçler arasında yaşanan mücadelede Yanqi’nin rolü ve izlediği strateji son derece önemlidir. Bu sebeple gerek Yanqi’nin (Karaşeher) bu çekişmedeki rolünü anlamak, gerek Tang

Hanedanlığı ve Batı Bölgesinin bölgede izledikleri stratejiyi anlamak için Yanqi’nin

(Karaşeher) Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi’deki diğer uluslar ile olan ilişkilerini de ele almak gerekmektedir.

164

1.yüzyılın erken dönemlerinde Yanqi (Karaşeher) bölgesi kuzey göçebe toplum olan Hunlar’ın kontrolü altında olmuştur. Hunlar kurdukları sistem altında Batı

Bölgesi’ndeki devletlerden haraç toplamaya devam etmişlerdir. Han Hanedanlığı döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisiyle, o dönemde Yanqi’nin (Karaşeher) de dahil olduğu bölgelerde askeri tarım toplulukları kurulmaya başlanmıştır. M.Ö. 60 yılında,

Yanqi’nin (Karaşeher) batısında Batı Bölgesi Valilik birimi kurulmuştur. Han İmparatoru

Wang Mang’ın tahta geçmesiyle, Hunlar Batı Bölgesi topraklarını yeniden ele geçirmiştir.

Bu süreçte Yanqi (Karaşeher) hükümdarı isyana katılarak Wang Mang’ın elçileri Wang

Jun (王駿) ve Li Chong (李崇) adlı generalleri öldürmüştür. Bu süreçten sonra M.Ö. 45 yılında Yanqi (Karaşeher) tekrardan Han Hanedanlığı’na bağlı olmuştur. Han

Hanedanlığı’nın yıkılmasından sonra, Yanqi (Karaşeher) bölgedeki en güçlü devletlerden biri haline gelmiştir. 6. yüzyılda Yanqi (Karaşeher) Batı Göktürkler’e Türk boylarından

Töleslere ve ayrıca Sui Hanedanlığı’na da haraç göndermeye devam etmiştir.290

6.yüzyıl başlarında (604 - 617), Yanqi (Karaşeher) Batı Göktürkler'in himayesi altında olup, daha sonra Tölesler’e bağlı olmuştur. Sui Hanedanlığı imparatora haraç verme sistemini kurmuş ve daha sonra Yanqi (Karaşeher) Sui Hanedanlığı’na haraç vermeye başlamıştır. Daha sonra, Yanqi (Karaşeher) yeniden Batı Bölgesi ulusu Batı

290 Meng Fanren (孟凡人), Yuli Cheng, ‘‘Yanqi Ducheng ji Yanqi Zhen Cheng de

Fanwei (尉犁城、焉耆都城及焉耆镇城的方位)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu

(中国边疆史地研究), 1991, Sayı: 1 (第一期), s. 37.

165

Göktürkler'e bağlı kalmıştır. Arada bulunan uzun mesafelere rağmen, Yanqi (Karaşeher) ve Tang Hanedanlığı arasında haraç ilişkisi kurulmuştur. Batı Göktürkler, Yanqi ulusunun Tang Hanedanlığı ile iyi ilişkiler kurmasını istememiştir. Daha sonraki dönemlerde Yukuk Kağan ve İşbara Teriş Tunga Kağan'ın iktidarlığı döneminde, Batı

Göktürkler Yanqi (Karaşeher) ile oldukça yakın ilişkiler kurmuştur. Ériş Kül Kağan döneminde, Batı Göktürkler Batı bölgesindeki önceden hakim olduğu güçlü pozisyonu tekrar kazanabilmek için, Yanqi'yi (Karaşeher) kendi tarafına çekip Tang Hanedanlığı’na karşı birlikte karşı koymaya çalışmıştır. En nihayetinde, Tang Hanedanlığı Batı

Göktürkler’e baskın çıkarak Yanqi'yi işgal etmiş ve Yanqi’de (Karaşeher) valilik birimi kurmuştur.291

Tang Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Genel Valilik birimin kurmasından sonra

Yanqi (Karaşeher), Tang Hanedanlığına bağlılığını kabul etmiştir. Bu süreçte Yanqi

(Karaşeher) Antik İpek Yolu eski kuzey geçiş hattı ve yeni kuzey rotaları üzerinden ticari karlılık elde etmeye başlamıştır. O dönemde sınır ticareti yapan uluslar için, bulundukları bölgeden İpek Yolu ticaret hattının geçiyor olması son derece önemli olmuştur. Çünkü

İpek Yolu hattının geçtiği bölgeler vaha devletleri için gelir kaynağı sağlamıştır Sui

Hanedanlığı son dönemlerinde ülkede yaşanan karışıklıklardan dolayı İpek Yolu hattındaki ana yollar kapanmış ve Batı Bölgesi’nde bulunan her bir ulus haraç vermeye başlamıştır. Bunun sonucunda hat üzerinde gelip giden kervan ve tüccarlar Gaochang’a

291 Xian Xi (贤熙), Tang Dai Qianqi (618 - 755) Dui Anxi Sizhen De Jingying (唐代

前期对安息四镇的经营), Huamulan Wenhua Chubanshe (花木兰出版社), 2011, s.57.

166

girerek haraç sunmaya başlamışlardır. Gaochang devleti de bölgeye giren kervanlar ve tüccarlardan büyük gelir elde etmiştir.292 Tarım Havzası’ndan geçen ve kuzey İpek Yolu güzergahı üzerinde bulunan Yanqi (Karaşeher) ulusu, 632 yılında İpek Yolu hattındaki kervanların daha kolay gelip gitmesi için Tang Hanedanlığı’ndan yeni ticaret yolları açma talebinde bulunmuştur. İmparator Taizong bu talebi kabul etmiştir. Bu durum hem İpek yolu hattının geçtiği güzergahta bulunan Yanqi (Karaşeher) ulusu için gelir kaynağı sağlayacak, aynı zamanda Tang Hanedanlığı elçi ve kervanları da bu yeni güzergahı kullanmış olacaklardı. Dolayısıyla her iki tarafın da işine gelecekti. Fakat yeni İpek Yolu güzergah ve yollarının açılması Gaochang’ın mevcut İpek Yolu hattından elde ettiği karı olumsuz olarak etkileyecekti. İpek Yolu hattında yeni ticaret yollarının açılması

Gaochang’ın mevcut durumunu etkileyeceği için, Gaochang bu süreçten sonra Tang

Hanedanlığı ile çatışma halinde olan Batı Göktürk ile iş birliği içinde olmuştur. Bu süreçten sonra Gaochang Batı Göktürkler ile ittifak olup Tang Hanedanlığı’na karşı hareket etmeye başlamıştır. Bunun yanında Batı Göktürk ulusu ile ittifak olan Gaochang,

Yanqi (Karaşeher) ve beş şehre daha saldırıda bulunmuştur. Bu sırada, Batı Göktürk

Kağanı İşbara Teriş Tunga Kağan döneminde Batı Göktürkler’de yaşanan iç karışıklıktan

ötürü toplum kaos halinde olmuştur. Bu durumu fırsat bilen Tang Hanedanlığı hemen saldırıya geçmiştir. Çünkü Tang Hanedanlığı’na göre, Batı Bölgesi İpek Yolu’nun merkezi olan ticaret yolları tıkanmış, kervanların hareket ve faaliyetleri durmuş ve Tang

Hanedanlığı batı sınırları da sürekli olarak tehdit altında kalmıştır. Bu sebeplerden ötürü

Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler ile işbirliği yapan Gaochang’a saldırıda bulunmaya hazırlanmıştır. 640 yılı Aralık ayında, İmparator Taizong önderliğinde Tang Hanedanlığı

292 Shi Xinrong (施新荣), Tulufan Xue Yu Xiyu Shi Lun Gao (吐鲁番学与西域史论

稿), Zhejiang Daxue Chubanshe (浙江大学出版社), Hangzhou, 2017, s.33.

167

Gaochang’a bir saldırı düzenlemiş ve Gaochang’ı tamamen kontrol altına almıştır. Bazı

Çin kaynaklarında, Gaochang’ın kervan ve elçilerin geçtiği ticaret yol ve geçişleri izole ettiği ve kendi içerisindeki yönetiminin de iyi olmadığı şeklinde geçmektedir. Hatta

Gaochang’da bulunan halkın yönetiminden memnun olmadığı ve halkının Tang

Hanedanlığı’ndan mevcut yönetimi ele geçirmesi talebinde bulunduğu da belirtilmektedir.

Bu sebeple Tang Hanedanlığı Gaochang’ın yönetiminden memnun olmayan halk ve kervanların da desteği ile Gaochang’da zafer elde etmiştir. 293

Yanqi’nin (Karaşeher) Antik İpek Yolu güzergahlarında kar elde etmesi

Gaochang’ın söz konusu güzergahtan elde ettiği karı olumsuz yönde etkilemiştir. Bu durumdan rahatsız olan Gaochang, Batı Göktürkler ile işbirliği içinde olmuştur. Batı

Göktürklerle kurduğu işbirliği neticesinde Yanqi’ye saldırı gerçekleştirmiştir. İmparator

Taizong Gaochang’a ordu göndererek Anxi Genel Valilik birimini kurmuş ve bunun sonucunda Yanqi’yi tamamıyla ele geçirmiştir. 648 yılında, Tang Generali Ashina She’er

(阿史那社爾) Qiuci’yı (Kuça) işgal etmiş ve Xian Na Zhun’yu Yanqi (Karaşeher) hükümdarı olarak tahta geçirmiştir. 658 yılında, Batı Göktürk Kağanı İl-Kullıg İşbara

Kağan Tang Hanedanlığı’na karşı isyan çıkararak yenilgiye uğratmıştır. 294 Bu

293 Yu Taishan, Xiyu Tongshi, s. 156.

294 Han Xiang (韩翔), ‘‘Yanqi Du Guo, Yanqi Duhufu Zhisuo yu Yanqi Zhen Cheng_

Bogedaqin Gucheng Diaocha (焉耆国都、焉耆都督府治所与焉耆镇城——博格达

沁古城调查)’’, Wenwu Chubanshe (文物出版社), 1982, Sayı: 4 (第 4 期), s. 58.

168

yenilgiden sonra Yanqi Anxi Genel Valilik birimi altında kurulan dört garnizondan biri olmuştur.

640 yılında Tang Hanedanlığı’nın Gaochang’a askerlerini gönderdiği süreçte,

Yanqi (Karaşeher) Tang Hanedanlığına yardım etmiştir. Yanqi’nin Tang Hanedanlığı ile beraber Gaochang’a karşı gelme eğiliminde olmasından ötürü, Yanqi’nin sahip olduğu mallar Gaochang tarafından yağmalanmıştır. Bu süreçten sonra Yanqi (Karaşeher) Tang

Hanedanlığı’na daha sadık kalmıştır. Wu Yugui (吴玉贵) ve Zhang Yiting’in (张宜婷) konuyla alakalı farklı görüşleri bulunmaktadır. Araştırmacı Wu Yugui’ye göre; ‘‘Batı

Göktürk Kağanı Yukuk Kağan’ın zorlama ve baskısı Yanqi’nin isyan etmesine sebep olmuştur.’’295 Zhang Yiting’e göre; ‘‘Yanqi devletinin kendi isteği ile Batı Göktürkler ile iş birliği içinde olmuş ve bu süreçten sonra hem Batı Göktürk hem de Tang Hanedanlığı ile yakın ilişkiler kurma stratejisini izlemiştir.’’296

7. yüzyıl ortalarından sonra (650-699) Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi ve bunun altında aralarında Yanqi’nin (Karaşeher) de bulunduğu dört garnizonu

295 Wu Yugui, Tujue Kehan Guo Yu Sui-Tang Guanxishi Yanjiu, s. 332.

296 Zhang Yiting (张宜婷), ‘‘Cong Anxi Sizhen Zhi Yanqi Zhen Kan Tang Chao Dui

Sichou Zhilu de Kongzhi he Jingying (从安西四镇之焉耆镇看唐朝对丝绸之路的控制

和经营)’’, Kunming Xueyuan Xuebao (昆明学院学报), 2016, s. 77 – 81.

169

kurmuştur. Bu şekilde Tang Hanedanlığı Yanqi (Karaşeher) gibi vassal devletlerin yönetimini güçlendirmiştir. Aynı zamanda Tibetliler de bu süreçte Batı Bölgesi için savaşan devletler arasına katılmış ve Batı Göktürkler ile iş birliği içinde olmuştur. Bu durum Tang Hanedanlığı açısından Anxi Dört Garnizon ve Yanqi’nin (Karaşeher) bulunduğu bölgede savunmayı sıkıntıya sokmuştur. Tang Hanedanlığı Yanqi (Karaşeher) garnizonunu güçlendirmek için bir çok tedbir almıştır. Örnek olarak alınan tedbirlerden biri de Suiye garnizonunun Yanqi’nin (Karaşeher) yerine geçmesi olmuştur. Tibetliler ve diğer Batı Göktürkler'e bağlı çeşitli devletlerin Yanqi için mücadelesi başlamıştır. Tang

Hanedanlığı bölgedeki faaliyetlerine devam etmesi için Yanqi’yi (Karaşeher) kontrol almanın fırsatını kollamıştır. 8. yüzyıl öncesinde (700 - 754) Tang Hanedanlığı Batı

Bölgesi stratejisinin sorunsuz bir şekilde uygulaması için isyan çıkaran diğer Batı Bölgesi uluslarına karşı farklı bir strateji uygulamıştır. Uygulanan bu stratejisi sonucunda, Yanqi

(Karaşeher) yeniden Anxi Dört Garnizona’a dahil olmuştur. 8. yüzyıl ortalarından sonra

(755-899) Batı Bölgesi’nin sosyal ve siyasi olarak kargaşa içinde olduğu bu dönemde,

Tang Hanedanlığı yönetimi altında Yanqi Valilik birimi (都督府) ve Yanqi (Karaşeher) garnizonunu kurulmuştur. 8. yüzyıl sonları 9. yüzyıl başlarına kadar (794-845), Yanqi

(Karaşeher) önce Tibetliler ve Uygurlar tarafından işgal edilmiştir. 9. yüzyıl başlarından sonra (845 - 888) Yanqi (Karaşeher), Xiajiasi (黠戛斯) Kırgızların kapsamına girmiştir.

170

3.4.2. Yanqi (Karaşeher) Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi

Antik Çin dönemlerinde tarım faaliyetleri oldukça önemli bir yere sahipti. Tarımın gelişmesi ekonomik gelişmeler açısından son derece önemliydi. Aynı zamanda tarım faaliyetleri, tarım yapılan bölgenin sosyal sınıf sistem yönetimini de direkt olarak etkilemekteydi. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi ve bölgede faaliyette bulunma süresince, bölgenin kendine has iklim koşulları, Çin ve Batı Bölgesi arasında bulunan uzun mesafe iki bölge arasında somut olarak iletişim ve etkileşimi zorlaştıran faktörler olmuştur. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi yönetim sisteminde ekonomiyi geliştirmek için üç farklı model uygulamıştır. Bunlardan birincisi; Çincede tuntian (屯田) olarak adlandırılan askeri tarım topluluğuna dayalı olarak ekonomiyi geliştirmektir.

İkincisi; ziraat ve hayvancılığın geliştirilerek ekonomiye katkıda bulunmayı sağlamaktır.

Üçüncüsü; bölgede ticaret yapılan ulaşım güzergahlarını ve buna bağlı olarak ticaretin gelişmesini sağlamaktır. 297 Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi doğrultusunda aldığı bu önlemler, Batı Bölgesi askeri savunmasında lojistik destek ve tedarik sağlamıştır.

Bölgede askeri tarım toplulukların gelişmesi ticaretin de gelişmesine sebep olmuştur.

Anxi Dört Garnizon’dan biri olan Yanqi (Karaşeher) garnizonu sahip olduğu coğrafi konum ile tarım yapmak için uygun iklim koşullarına sahiptir. Bu sebeple Yanqi

297 Wu Dajun (吴大旬), ‘‘Cong Chutu Wenshu Kan Tang Dai Xizhou de Tuntian (从出

土文书看唐代西州的屯田)’’, Xinjiang Daxue Xuebao (新疆大学学报), Shehui Kexue

Ban (社会科学版), 32.cilt sayı :3, (第 32 卷,第 3 期), 2004, s.71.

171

(Karaşeher) Garnizonu, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde askeri tarım topluluğu stratejisini uygulamasında oldukça önemli bir yere sahip olmuştur.

“Tuntian Shubian (屯田戍边)”298 politikası Çin’in antik dönemden günümüze kadar uygulanan politikalardan biridir. Söz konusu politika sınır savunması kapsamında askeri karargah, ordu altında bölgeyi tarıma açmak ve o bölge topraklarını ekilir, biçilir hale getirmek anlamına gelmektedir. Çin’in Batı Bölgesi stratejisi kapsamında uyguladığı askeri tarım topluluğu sisteminin kökeni Batı Han Hanedanlığı dönemine kadar dayanmaktadır. Çin, Batı Han Hanedanlığı döneminde izlediği Batı Bölgesi politikası sayesinde bölgeyi tanımış ve iki bölge arasında karşılıklı olarak etkileşim başlamıştır.

Han Hanedanlığı öncelikle bölgede savunma amaçlı bulunan askerlerin beslenme sorununu çözmek ve daha sonra bölgeye çok sayıda asker göndererek bölgede belirli bir nüfus oluşturmak için bu sistemi oluşturmuştur.299 Tang Hanedanlığı döneminde ise Han dönemindeki sistem devam ettirilmiş ve giderek daha da geliştirilmiştir. Tang

Hanedanlığı’nda yaşanan gelişmeler neticesinde bu dönemde askeri tarım topluluğu sistemine son derece önem verilmiş ve hatta sisteme özel olarak bazı kurallar

298 Bingtuan (兵团), antik dönemde Çin’in tuntian olarak adlandırılan askeri tarım topluluğu sisteminin devamı niteliğindedir. Günümüz Çin’de de kullanılan bu sistem

‘‘bingtuan’’ olarak adlandırılmaktadır. Antik dönemdeki askeri tarım topluluğunun gelişmiş halidir.

299 Huang Zhengjian (黄正建), Tang Dai Qianqi De Tuntian (唐代前期的屯田),Tang

Shi Yanjiu (唐史研究),1985,s. 79-80.

172

getirilmiştir.300 Tang Liu Dian kayıtlarında, garnizonlarda görevli tüm askerlerin mutlaka askeri tarım topluluğu sistemini geliştirerek, tarım faaliyetlerinde bulunması gerektiği ve elde edilen mahsulleri stok yapmaları şartı yer almaktadır.301

Yanqi (Karaşeher) havzası oldukça avantajlı bir konuma sahipti. Deniz yüksekliği yaklaşık olarak 1200 metre üzerinde, doğu-batı uzunluğu 120 bin metre, güney-kuzey eni maksimum 60 bin metre olup, kuzey bölge güneye göre daha yüksekti.302 Bölgedeki yüksek ova ve dağlardan gelen sular ile nehir suları doğuya doğru Yanqi (Karaşeher) havzasına akmaktaydı. Bu sebeple, Yangi (Karaşeher) bol su kaynaklarına sahip bir bölgedir. Bu durum Yanqi’nin (Karaşeher) elverişli iklim koşullarına sahip olmasını ve buna bağlı olarak da bölgede tarım yapılmasına uygun şartların oluşmasını sağlamıştır.

Jiu Tang Shu, Juan 198, Yanqi Zhuan kayıtlarında: “verimli topraklarda, üzüm

300Zhu Lina, ‘‘Tang Dai Kaiyuan Nianjian Xiyu Tunken Jingji Xiaoyi Tan Wei’’, Shehezi

Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexue Ban (石河子大学学报, 哲学社会科学版), 27.cilt,

Sayı: 6 (第２７卷,第６期),2013, s. 20.

301 Li Linfu (李林甫), Tang Liu Dian (唐六典), 7. Cilt Shangshu Gongbu (卷 7-尚书工

部), Zhonghua Shuju (中华书局), 1992, s. 222.

302 Chen Xi (陈曦), Zhongguo Gan Zao Qu Ziran Dili (中国干早区自然地理), Kexue

Chubanshe (科学出版社), 2010, s. 67.

173

yetiştirildi.”303 şeklinde kayıtlar geçmektedir. Tarihi kayıtlar, Yanqi bölgesinde Tang

Hanedanlığı’nın askeri tarım topluluğu sistemi doğrultusunda bölgedeki tarımın geliştiğinin bir göstergesidir.

Sui – Tang Hanedanlığı döneminde Araştırmacı Yuan Zuliang’ın araştırmasına göre, Yanqi’nin nüfusunun yaklaşık olarak yirmi bin civarında olduğu belirtmiştir.304

Daha sonra Tang Hanedanlığı’nın Yanqi’de (Karaşeher) garnizon kurması ve bölgede askeri tarım faaliyetlerini başlamasından sonra bölgedeki nüfus giderek artmıştır. Tang

Xuanzong dönemine kadar Yanqi (Karaşeher) garnizonunun nüfusu kırk bin civarına ulaşırken, tarım alanları yüz ölçümü ise yaklaşık yedi tona (七屯) ulaşmıştır.305 Bu dönemde, Yanqi garnizonu tarım faaliyetlerinden elde edilen mahsul miktarı ise yetmiş bin dan (石)306 civarındadır.307

303 Jiu Tang Shu (旧唐书), 198. Cilt, Xirong Yanqi Zhuan ( 卷 198，西戎-焉耆传), s.

5301.

304 Yuan Zuliang (袁祖亮), Sichou Zhilu Renkou Wenti Yanjiu (丝绸之路人口问题

研究), Xinjiang Renmin Chubanshe (新疆人民出版社), 1998, s.139.

305 Tang Liu Dian, s. 223.

306 Antik dönemde tahıl için kullanılan ölçü birimidir. Yaklaşık olarak 100 litreye eşittir.

307 Zhu Lina, Tang Dai Kaiyuan Nianjian Xiyu Tunken Jingji Xiaoyi Tan Wei, s. 21.

174

Tarihi yazılı kaynaklar, Batı Bölgesi uluslarından Yanqi’de (Karaşeher) Tang

Hanedanlığı’nın bölgede uyguladığı askeri tarım topluluğu (tuntian) sistemi ile alakalı sınırlı bilgiler sunmaktadır. Fakat son dönemlerde bölgede yapılan arkeolojik çalışmalar bölgedeki tarım faaliyetleri hakkında detaylı bilgiler sağlamaktadır. Yanqi (Karaşeher) bölgesinde yapılan arkeolojik kazılar neticesinde bölgedeki askeri tarım topluluğu sistemi ile alakalı bir çok buluntu keşfedilmiştir. Bölgede yapılan arkeolojik kazılarda, 3300 yılı

öncesinde bugünkü Heshuoxian günümüz Hoşut ilçesinde toplumda asıl üretim olarak tarım ve hayvancılık faaliyetlerinin yapıldığını gösterir nitelikte bazı buluntular keşfedilmiştir. Arkeologlar bölgede antik dönemde insanların tarım faaliyetlerinde kullandıkları değirmen taşından yapılmış sopalar ve diğer çeşitli taştan yapılmış tarım aletlerini keşfetmişlerdir.308 Söz konusu buluntular dışında, araştırmacı Huang Wenbi (黄

文弼) 1958 yılında, Yanqi (Karaşeher) garnizonu kuzeybatısında yaklaşık olarak 2500 metre uzaklıkta Tang Hanedanlığı’na ait tarım faaliyetlerine dair buluntular keşfetmiştir.

Arkeolojik kazılar sonucunda bölgede, ambar kalıntıları, demirden yapılmış çeşitli tarım aletleri ve tarımla alakalı buluntular keşfedilmiştir.309 Yanqi’nin 40 li uzağında bulunan kasabanın 2500 metre güneyinde, Tang Hanedanlığı antik şehri ve kalesi yer almaktadır.

308 Xinjiang Bowuguan, Heshuoxian Wenhua Guan (新疆博物馆，和硕县文化馆),

‘‘Heshuoxian Xin Tale, Quhui Yuanshi Wenhua Yizhi Diaocha (和硕县新塔拉、曲惠

原始文化遗址调查)’’, Xinjiang Wenwu (新疆文物), 1986, Sayı:1 (第 1 期), s. 1-5.

309 Huang Wenbi (黄文弼), 1958-1958 Nian Xinjiang Kaogu Diaocha Jianji (1957-

1958 年新疆考古调查简记), Xiyu Shidi Kaogu Lunji (西域史地考古论集), Shangwu

Yinshu Guan (商务印书馆), 2015, s. 158.

175

1983 yılında Çin Bilim Akademisi, Xinjiang Arkeolog ekibi söz konusu antik şehirde insanlar tarafından kazılmış bir değirmen taşı keşfetmiştir. 310 Söz konusu arkeolojik buluntular Tang Hanedanlığı döneminde Yanqi (Karaşeher) garnizonunda tarım faaliyetlerinin gelişmişliği ve geldiği noktayı gösterir niteliktedir.

Tang Hanedanlığı bölgede askeri tarım topluluğu sistemini uygulamasıyla beraber, bölgede savunma amaçlı bulunan asker ve ordunun gıda ihtiyacını çözmeyi amaçlamıştır.

Söz konusu strateji ile askerlerin tüm gıda ihtiyaçları karşılanmıştır. 311 Söz konusu sistemin bölgede savunma amaçlı bulunan ordunun gıda ihtiyacını çözmesinin yanında, bölgeye gönderilen askerler ile beraber bölge nüfusunun artmasını ve bu doğrultuda bir merkez oluşturmayı planladıkları şeklinde değerlendirebiliriz. Bu sayede Tang

Hanedanlığı’nın bölgede görevlendirdiği asker nüfusu giderek artacak, hanedanlık bölgede genişleyerek baskın bir nüfus oluşacaktır.

310 Xinjiang Wenwu Pucha Bangongshi (新疆文物普查办公室), Bazhou Wenwu Pucha

Dui (巴州文物普查队), ‘‘Bayinguoleng Menggu Zizhizhou (巴音郭楞蒙古自治州文物

普查资料)’’, Xinjiang Wenwu (新疆文物), 1993, Sayı 1 (第 1 期), s. 68.

311 Li Wenyi (李文益), Li Shaolin (李少林), ‘‘Tang Dai Tuntian Yanjiu Zongshu (唐代

屯田研究综述)’’, Zhongguo Shi Yanjiu Dongtai (中国史研究动态), Sayı:4 (第 4 期),

2011, s.37.

176

Tarımın gelişmesiyle beraber bölgede hayvancılık ve buna bağlı olarak trans ticaret 312 de gelişmiştir. Tarım faaliyetlerinin gelişmesi doğrultusunda, hayvancılık ekonomisinin gelişmesi Yanqi (Karaşeher) garnizonu için oldukça önemli olmuştur.

Bölgede at, eşek, deve gibi hayvanların yetiştirilmesi, Yanqi’nin Batı Bölgesi’nde önemli bir yere sahip olmasını sağlamıştır. Bir açıdan baktığımızda, Batı Bölgesi ile vaha ulusları arasındaki oldukça uzak mesafeler bulunmakta ve yetiştirilen bu hayvanlar zamanla söz konusu bölgeler arasında ulaşım ve nakliye aracı olarak kullanılmıştır. Bunun sonucunda

Antik İpek Yolu güzergahında yer alan Yanqi’de (Karaşeher) ticaret faaliyetleri artarak bölge ekonomisinin gelişmesine sebep olmuştur. Yan Gengwang, Xin Tang Shu’da geçen kayıtlara göre şu bilgileri verir: ‘‘Xizhou’dan Yan Shan Dağı geçidinden güneybatıya doğru Yanqi (Karaşeher) garnizonuna varılır. Bu aradaki mesafe yaklaşık olarak 725 kilometredir. Qiuci (Kuça) garnizonu kuzeydoğusundan Yanqi’ye olan mesafe yaklaşık olarak 800 kilometredir. Ayrıca bu bölgeler arasındaki yol oldukça dağlık ve engebelidir.’’313 Söz konusu mesafeler ve engebeli güzergahlar göz önüne alındığında, garnizonlar arasındaki bilgi akışı, haberleşme ve eşya transferinin sağlanmasında kullanılan hayvanlar hayati öneme sahip olmuştur. Bu sebeple, ulaşım ve haberleşmede kullanılan hayvan yetiştirme konusunda yüksek talepler söz konusudur. Ayrıca garnizonlar bu güzergahlarda uygun posta teşkilatları kurmasının dışında, bölgede at deve ve eşek yetiştirme ve yetiştirilen hayvanların kullanım yönetimini de son derece önem

312 Bölge topraklarından geçen, o bölge toprakları aracılığıyla yapılan ticaret anlamına geelmektedir.

313 Yan Gengwang (严耕望), Tang Dai Jiaotong Tukao (唐代交通图考), 2. Cilt

Helongjixi Qu (卷 2, 河陇碛西区), s. 494.

177

vermişlerdir.314 Diğer bir açıdan, Yanqi (Karaşeher) garnizonu önemli bir askeri savunma stratejik bölge olduğundan, tarihte oldukça özel bir bölge olmuştur. Uluslara özgü eşyalar ya da uluslara ait önemli bilgiler içeren belgeler güzergah boyunca güvenli bir şekilde taşınıyor olması gerekmekteydi. Stratejik bölge, eşyaların transferi ve insanlar arasındaki etkileşimde önemli iken öte yandan bölgede yetiştirilen atlar da mühim bir yere sahip olmuştur. Çünkü o zamanlar bir ulusun sahip olduğu at, o ulusun zafer kazanmasında çok

önemli bir faktördü. Bu sebeple Yanqi (Karaşeher) askeri savunma bölgesi hayvancılığın geliştirilmesine son derece önem vermiştir. Bu doğrultuda bölgede oldukça gelişmiş hayvancılık ekonomisi oluşmuştur. Akademik dünyada, Yanqi’nin hayvancılık kültürü ve o bölge toprakları aracılığı ile yapılan ticaret hakkında yapılan araştırmalar oldukça az olsa da, son dönemlerde yapılan arkeolojik kazılar neticesinde bir çok belge ve arkeolojik buluntu keşfedilmiştir. Arkeolojik kazılar sonucunda keşfedilen belge ve buluntularda, bölgedeki bir çok mezar ve çevresinde inek başı, at çukurları keşfedilmiştir. Ayrıca mezarlarda hayvan kemikleri, keçeler ve keçeden yapılmış çeşitli eşyalar da bulunmuştur. 315 Arkeolojik kazılar neticesinde bulunan buluntular, tarihin erken

314 Gong Xianzhai (龚先砦), ‘‘Tang Dai Tuntian ji Tuntian Fazhi Yanjiu Shulun (唐代

屯田及屯田法制研究述论)’’, Fazhi yu Jingji (法制与经济), Sayı: 262 (第 263 期), 2011, s.12.

315 Zhongguo Shehui Kexueyuan Kaogu Suo Xinjiang Dui (中国社会科学院考古所新

疆队), ‘‘Xinjiang Zizhiqu Bayinguoling menggu zizhi zhou Wenguan Suo (新疆自治区

巴音郭楞蒙古自治州文管所)’’, Xinjiang he Jingxian Cha Wu Hu Goukou Yihao Mudi

(新疆和静县察吾呼沟口一号墓地), Kaogu Xuebao (考古学报), 1988, Sayı 1: (第 1 期), s. 75-79.

178

dönemlerinde Tanrı Dağları kuzey eteğinden akan Kaidu Nehri’nden beslenen Yanqi

(Karaşeher) bölgesinde hayvan yetiştiriciliğinin oldukça geliştiğini göstermektedir.

Nitekim bölgenin buğday ve tahıl yetiştirmek için elverişli iklim, verimli topraklara sahip olması at, deve, inek, koyun yetiştirmek içinde uygun şartları da sağlamıştır. Kayıtlara göre o dönemde bölgede yaklaşık olarak yüz bin civarında yetiştirilen at bulunmaktadır.

Ayrıca Kaidu Nehri’nin aktığı bölge at yetiştiriciliği konusunda önemli bir bölge olmuştur.316

Tang Hanedanlığı’nın bölgeye askeri birlikleri göndererek oluşturduğu askeri tarım topluluğu sistemi ve bu doğrultuda gelişen hayvan yetiştiriciliği bölge ekonomisini son derece geliştirmiştir. İmparator Xuanzong, 719 yılında Yanqi (Karaşeher), Qiuci

(Kuça), Shule (Kaşgar), Yutian (Hoten) bu dört garnizonda tarımsal faaliyet stratejisine devam etmiştir.317 Tarım ve hayvancılıkla beraber ticaret alanında da ekonomik gelişme yakalayan Yanqi (Karaşeher), bölgesel olarak avantajlı konuma gelmiştir. Bu sebeple tüm uluslar Yanqi bölgesine odaklanmışlardır. Yanqi’nin doğu ve batı arasına ulaşım kavşağı olduğu göz önüne alınırsa, ticaretin ve ekonominin de bu kapsamda gelişmesi oldukça normaldir. Arkeolojik çalışmalar doğrultusunda, 1987 yılında Hejing Kasabası Chawuhu

4 nolu M.102 numaralı mezarda çömlek pot bulunmuştur. Bu çömleğin arasında kabuklu

316 Zhongguo Renmin Zhengzhi Xieshang Huiyi Yanqi Huihe Zizhi Xian Weiyuanhui

Wenshi Ziliao Weiyuanhui (中国人民政治协商会议焉耆回族自治县委员会文史资料

委员会), ‘‘Yanqi Wenshi Ziliao (焉耆文史资料)’’, Sayı: 3 (第 3 期), 1990, s. 58 – 60.

317 Xin Tang Shu, 221. Cilt, Xiyu Zhuan, s 6230.

179

altı adet kırbaç bulunmuş ve bu kabukların para olarak stoklandığı düşünülmektedir.318

Bu durum bölgedeki ticari faaliyetlerin gelişmişliğinin bir göstergesidir. Yanqi’nin doğu ve batı ticaretinde önemli bir yer ve konuma sahip olmasına istinaden, Turfan Soğdca

Belge kayıtları (T.i.i. D.94) doğrultusunda, Soğdlu tüccarlar ticaret güzergahlarında batıdan doğu kısmına doğru, Roma, İran, Anguo, Yutian (Hoten), Qiuci (Kuça), Yanqi

(Karaşeher), Gaochang gibi yerlerden geçmekte, en sonunda da Tang Hanedanlığı topraklarına ulaşmaktaydı. 319 Söz konusu Soğdlu tüccarlar bu güzergahta değerli eşyaların ticaretini yapıyorlardı. Değerli eşyalar arasında yetiştirilen hayvanlardan, kadın kölelerin ticareti yer almaktaydı.320

Ayrıca, Tang Hanedanlığı’nın başlarında Yanqi (Karaşeher) devletinin İpek Yolu güzergahında ana geçiş hatları açması, Batı Göktürkler ile işbirliği içinde olması ve açtığı güzergahta gerçekleştirilen ticaretten elde ettiği vergiler ticaretin gelişmesinde önemli etken olarak görülmektedir. İmparator Xuanzong zamanında, Anxi Dört Garnizon’un

Batı Bölgesi’ndeki faaliyetleri zirveye ulaşmış ve bu dönemde Batı Bölgesi savunması

318 Xinjiang Wenwu Kaogu Yanjiusuo (新疆文物考古研究所), ‘‘Hejingxian Chawuhu

Goukou Si Hao Mudi (和静县察吾呼沟口四号墓地)’’, 1987 Niandu Fajue Jianbao

(1987 年度发掘简报), Xinjiang Wenwu (新疆文物), 1988, Sayı:4 (第 4 期), s. 185.

319 W.B. Henning, Sogdian List, Sogdica, London, 1940, s.11.

320 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Xin Huo Tulufan Wenshu Suojian De Sute (新获吐鲁番

文书所见的粟特)’’, Tulufan Xue Yanjiu (吐鲁番学研究), 2007, Sayı: 1 (第 1 期).

180

doğu-batı ticareti gelişerek normal seyrinde devam etmiş ve aynı zamanda toplumdaki sosyal düzen de sağlanmıştır. İngiliz Sinolog Denis Crispin Twitchett 321 : ‘‘Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesinde kurduğu Anxi Dört Garnizon’un askeri savunması

önemli şehirlerin koruyucu gücü haline gelmiştir. Buradaki asıl amaç, Tarım Havzasına girip, Orta Asya, Kaşmir’deki ticaret yollarına kadar ilerlemek ve Afganistan’dan İran’a olan ticaret yol ve güzergahlarını kontrol etmek olduğunu belirtmiştir.’’322 Son dönemde yapılan arkeolojik çalışmalar neticesinde, Turfan’da çok miktarda Tang Hanedanlığı metinleri keşfedilmiştir. Turfan Bölgesinde çıkarılan Tang Hanedanlığ metinlerinde,

Yanqi (Karaşeher) bölgesindeki ticaret durumu, bölgenin ticaret yönetmeliği, Soğdlu tüccarların bölgedeki ticari faaliyetleri, ticareti yapılan eşyalara dair detaylı bilgiler yer almaktadır.323

Yanqi’de (Karaşeher) tarım faaliyetlerinin gelişmesine bağlı olarak hayvancılığın gelişmesi bölgede at değiş-tokuş ticaretinin de yapılmasını sağlamıştır. At yetiştiriciliği

321 Denis Crispin Twitchett, Çin tarihi konusunda uzmanlaşmış bir İngiliz Sinolog ve bilgindi ve Çin'deki Cambridge Tarihi'nin ortak editörlerinden biri olarak tanınmaktadır.

322 Cui Ruide (崔瑞德) , (Denis Crispin Twitchett), Jianqiao Zhongguo Sui Tang Shi

(剑桥中国隋唐史) （589 - 906）, Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe (中国社会科学

出版社), 1990, s. 329.

323 Zhongguo Wenwu Yanjiusuo (中国文物研究所), Tulufan Chutu Wenshu (吐鲁番

出土文书), Wenwu Chubanshe (文物出版社), 1996, s. 275.

181

bakımından önemli bir yer olan Yanqi, at değiş tokuş ve ticaretinin gelişmesine katkısı oldukça büyüktür. Çünkü o dönemde ulusların uyguladıkları strateji ve elde ettikleri zaferlerde, bir savaş aracı olarak at çok önemli bir yere sahiptir. Nitekim o dönemde stratejik öneme sahip at ve maddi değeri yüksek ipek gibi değerli eşyaların değiş tokuşu yapılmaktadır. Tarihte farklı dönemlerde Çin ulusu ve Göktürkler arasında at ve ipek değiş tokuşu yapılmıştır. 324 Yanqi bölgesi de öncelikle tarımın ve daha sonrada hayvancılık ve ticaretin gelişmesiyle, farklı uluslar arasında at değiş tokuşunun yapılmasında öncü olmuştur diyebiliriz.

3.4.3. Yanqi’nin (Karaşeher) Anxi Dört Garnizondaki Yeri ve Önemi

Sahip olduğu özel ulaşım güzergahı, stratejik coğrafi konumu ve elverişli iklim koşulları ile Yanqi (Karaşeher) Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi faaliyetinde çok

önemli bir yere sahip olmuştur. Öncelikle Tang Hanedanlığı Gaochang’ı yenilgiye uğratıp Xizhou’a girdikten sonra, Yanqi (Karaşeher) ulaşım güzergahında yer almasından

ötürü Tang Hanedanlığı’nın sınır bölgesindeki savunma güzergahı konumunda olmuştur.

Özellikle Yanqi’de (Karaşeher) yaşanan kaos ve isyanlar, Tang Hanedanlığı güçlerinin büyük bir tehdit oluşturmasına engel olmuştur. Bunun yanında Yanqi’nin (Karaşeher) dört taraftan ulaşım ağının olması, Tang Hanedanlığı’nın bölgeye odaklanmasında bir diğer etken olmuştur. 644 yılında Tang Hanedanlığı Yanqi’yi kontrol altına alarak,

324 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 48.

182

Xizhou’dan Yanqi havzası arasında çift savunma hattını oluşturmuştur. Xin Tang Shu,

Juan 40 kayıtlarında: birinci hat ‘‘Yinshan Dağı Geçidi’’, diğer hat ise ‘‘Turfan’dan batıya doğru ilerleyip, Yanqi havzası kuzey yamaçlarına ulaşan hat’’ şeklinde tanımlanmaktadır.325

Tang Hanedanlığı bölgede faaliyetlere başladıktan ve bölgeyi kontrolü altına aldıktan sonra bölgedeki faaliyetlerine devam etmiştir. Tang Hanedanlığı Yanqi’deki

(Karaşeher) isyanları bastırdıktan sonra, bölgede askeri savunma yapısı sistemini kurmuş, aynı zamanda Yanqi (Karaşeher) havzası içinde askeri savunmayı da aktif hale getirmiştir.

Anxi Dört Garnizon’nun kurulmasından sonra, bu dört garnizondan biri olan Yanqi

(Karaşeher) hem konumu hem de sahip olduğu iklimi sayesinde tarım için oldukça elverişli bir bölgedir. Anxi Dört Garnizon’dan sonra Yanqi (Karaşeher) bölgesine çok sayıda savunma amaçlı asker gönderilerek askeri tarım topluluğu (tuntian) sistemi ile bölge tarıma açılmıştır. Bölgenin tarıma açılmasıyla öncelikle bölgeye savunma amaçlı gönderilen askerlerin yeme ve gıda ihtiyaçları karşılanmıştır. Daha sonra bölgede bir nevi askeri tarım sisteminin gelişmesiyle Tang Hanedanlığı bölgede gittikçe yayılmış ve genişlemeye başlamıştır. Tarımın gelişmesi sonucunda bölge üzerine yapılan ticaret artmış, söz konusu askerlerin ihtiyaçları karşılandığı gibi aynı zamanda da bölge toplum ekonomisinin gelişmesine de katkıda bulunmuştur. Tarıma dayalı olarak hayvan yetiştiriciliği de gittikçe artmıştır. Bölgede yetiştirilen hayvanlar arasında ulaşım ve bölgeler arası bilgi akışı ve iletiminde bir araç olarak kullanılan at, deve ve eşek yer almaktadır. Özellikle o dönemde savaş stratejisinde önemli bir yere sahip olan at

325 Xin Tang Shu, Juan 40, s. 1581.

183

yetiştiriciliği Yanqi (Karaşeher) bölgesinde oldukça gelişmiştir. Buna bağlı olarak farklı uluslar ile at değiş tokuş ticareti de bölgede oldukça yaygın olarak görülmüştür. Bölge

üzerinden yapılan ticaret giderek artmıştır. Öyle ki Soğdlu tüccarlar bölge ticaret güzergahları dahilinde değerli eşya ticareti yapmışlardır.

Bir diğer açıdan baktığımızda, Tang Hanedanlığı’nın savunma ve Batı Bölgesi kontrolü amacıyla faaliyette bulunduğu bölgede, Yanqi’nin (Karaşeher) sahip olduğu konumu ve doğu-batı güzergahı arasındaki ticaret rotaları ile oldukça önemli bölge olmuştur. Tang Hanedanlığı bölge yönetimi kapsamında savunma amaçlı bölgeye asker gönderip bölgeyi tarıma açması ile hem bölge ticaretinin gelişmesine hem de bu bölge

üzerinden yapılan transit ticaretin gelişmesine katkı sağlamıştır. Dolayısıyla Yanqi

(Karaşeher) garnizonu, doğu ve batı arasında yapılan karşılıklı ticaret ve aynı zamanda değerli eşyaların değiş - tokuş ticareti açısından merkez konumda bir bölge olmuştur.

Tang Hanedanlığı’nın bölgede uyguladığı stratejik önlemler bölge ekonomisinin gelişmesine de katkı sağlamıştır. Örneğin, tuntian sisteminin gelişip bölgede tarım alanları ve buna bağlı asker sayısının artmasıyla beraber bölgede farklı mesafelerde posta teşkilatları kurulmuştur. Posta teşkilatları ile bölgede savunma amaçlı bulunan asker ve memurların yeme-içme ve konaklama ihtiyaçları karşılanmıştır. Bunun sonucunda Tang

Hanedanlığı’nın aldığı stratejik önlemler ile bölge ekonomisinin gelişmesine ve antik

İpek Yolu hattı üzerinde yapılan ticaretin devam etmesinde çok önemli bir rol oynamıştır.

184

Yanqi (Karaşeher) Budizm için de önemli bir merkezdir. Bölgede çok sayıda manastır keşfedilmiştir. Bunlardan biri de Mingwu’nun Binlerce Buda Yeraltı Odası’dır

(明屋千佛洞). 20. yüzyılda, Yanqi (Karaşeher) bölgesinde Sanskritçe ve yerel dil olan

Tokharca dilinde yazılmış Budist metinler keşfedilmiştir. Bu belgelere örnek olarak,

Çince’de Mile Huijian Ji ( 弥勒会见记) 326 olarak bilinen Aryacandra’nın Budist oyununun Tokharca çevirisi bölgede keşfedilmiştir. Mile Huijian Ji bir Budist oyununun

Tokharca çevirisidir. Keşfedilen bu belgeler, Tang Hanedanlığı döneminden Budist

Uygur edebiyatının ne kadar geliştiğinin de bir göstergesidir. Yanqi (Karaşeher) ayrıca

Zerdüştlük dininde inananlara ev sahipliği yapan bir yer olmuştur. Antik Yanqi’den uzak olmayan bölge Turfan bölgesinde Farsça ve Uygurca bir çok Zerdüşt metinleri bulunmuştur. Yanqi (Karaşeher) bölgesi kendine has kültürü ve dili ile çok özel bir yere sahiptir. Buradaki geleneklere göre erkekler kafalarını kazıtır, kadınlar pantolon giyer ve

ölümden sonra ölüler gömülürdü. Yanqi (Karaşeher) garnizonunda yaşayanlar üzümü çok severler ve iyi müzisyendirler. Bölgede ipek böceği yetiştiriciliği gelişmiş olmasına rağmen ipekli tekstil ürünleri üretimi yok denecek kadar da azdır.

3.5.Asya ve Avrupa Stratejik Kavşağı: Shule (Kaşgar)

Shule (Kaşgar, 疏勒), Çin’in kuzeybatısı Kuzey İpek Yolu'ndaki Taklamakan

326 Mile Huijian Ji (弥勒会见记) Uygur drama edebiyatıdır. Dramanın orijinal senaryosu

1954 yılı Xinjiang Hami ilçesinde eski bir evde keşfedilmiştir.

185

Çölü'nde bulunan eski bir İran vaha devletiydi. Başkenti Kaşgar (喀什) olmakla beraber,

Kaşgar'ın suyunun kaynağı ile aynı adı taşıyan bir nehirdi ve Bölge Yutian’e (Hoten) komşuydu. Milâda takaddüm eden yüzyıllarda büyük bir kısmı kumlu çöl, pek az kısmı ekilebilir topraklarla kaplı olan bu toprakların konumu şöyleydi: ‘‘Ch’ang-an’a 9.350 li, doğudaki Wu-lei’ye (Ḳaraşeher’in batısı, Çedır havalisi) 2.210, güneydeki Sha-ch’e

(Yarkend)’ya 560 li uzaklıktaydı. Batıya doğru giden Ta (Büyük) Yüeh-chih (Kuşan),

Ta-wan (Fergana) ve K’ang-chü yolları üzerindeydi ve Sha-ch’e (Yarkend)’dan kuzeydoğuya gidilirse Shu-le (Ḳaşḳar)’ya varılırdı. Miladın başlarında ise Shu-le

(Ḳaşḳar), Liu-chung (Lükçün)’a 5.000, Lo-yang’a ise 10.300 li uzaklıktaydı. 327

Kaşgar’daki halk genelde Doğu İran Dilinden biri olan Saka328 dilini konuşuyorlardı.329

Bölgenin genel tarihi geçmişine baktığımızda, 7. yüzyılda Tang Hanedanlığı’nın vassalı olmasına rağmen, 8. yüzyıl sonlarında Tibet İmparatorluğu tarafından işgal edilmiş ve sonunda Karahanlılar’a dahil olmuştur. Shule’nın (Kaşgar) en erken yazılı kaynaklarda geçmesi Batı Han Hanedanlığı döneminde sınırlarını genişletme stratejisi ile başlamıştır. 127 yılında Shule (Kaşgar) devleti Doğu Han Hanedanlığı’na haraç ödemeye

327 Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde

Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi) s. 31.

328 Xavier Tremblay, The Spread of Buddhism in Serindia: Buddhism Among

Iranians, and Turks before the 13th Century, in The Spread of Buddhism, eds Ann Heirman and Stephan Peter Bumbacker, Leiden: Koninklijke Brill, 2007, s. 77.

329 Wolfram Eberhard, ‘‘Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının

Medeniyeti, Türkiyat Mecmuası’’, C. VII-VIII, Nu: 1, İstanbul, 1942, s. 168.

186

başlamıştır. Daha sonrasında Han Hanedanlığı Shule’ya (Kaşgar) karşı savaş başlatmış,

170 yılında Zhenzhong Kuşatması başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Han Hanedanlığı döneminin sonlarında Shule (Kaşgar), Zhenzhong, Yarkent, Jieshi, Xiye, Yinai gibi şehir devletlerini işgal etmiştir. 5. yüzyılda Shule (Kaşgar) Göktürkler’in vassalı haline gelmiş ve 630 yılında Göktürkler Tang Hanedanlığı ile çatışma halinde iken, Göktürkler’den bağımsızlıklarını elde etmişlerdir. 632 yılında, Tang Hanedanlığı tarafından vaha devletlere karşı savaşının bir parçası olarak vassallaştırılmıştır.330Denis C. Twitchett:

‘‘Tang Hanedanlığı ve Shule arasındaki ilişki sadece haraç ilişkisine dayanmaktadır.

Tang Hanedanlığı Shule yönetimini oldukça serbest bırakmıştır.’’ 331 Şeklinde bahsetmektedir. Shule, Tang Hanedanlığı tarafından işgal edildikten sonra, 640 – 790 yılları arasında Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’de kurduğu Anxi Valilik birimi altındaki Anxi Dört Garnizon’dan biri olmuştur.332 670 yılı sonrasında, Tang Hanedanlığı

Tibet ve Göktürkler’le yaşadığı çatışmalardan dolayı, garnizonlarda değişiklikler yaşanmış olsa da, Shule Anxi Dört Garnizon’dan biri olmaya devam etmiştir.333 Shule, konum olarak Kuzey İpek Yolu hattı üzerinde yer almaktadır. Dolayısıyla Shule bölgesi

330 Howard J. Wechsler, Twitchett, Dennis C., The Cambridge , Volume

3: Sui and T'ang China, 589–906, Part I. Cambridge University Press, 1979, s. 225–227.

331 Denis C. Twitchett, The Writing Of Official History Under The Tang, Cambridge

University Press, 1992, s. 237.

332 Millward, James A., Eurasian Crossroads: A , Columbia

University Press, 2007, s. 138.

333 Xue, s. 596-598.

187

çoğunlukla Yumen Geçidi (玉门关)334 ve Pamir Platosu (葱岭) üzerinden ticaretini gerçekleştirmiştir. Kaşgar’dan geçen Kuzey İpek Yolu Aksu, Kuça, Korla’ya uzanarak

Kuzey Tarım Havzası yoluna ayrılarak Tiemen Geçidi (铁门) aracılığıyla Karaşeher,

Jiaohe, , Gaochang, Kumul ve Anxi’ye ulaşmıştır.335

692-694 336 döneminde Tang Hanedanlığı Tarım Havzası’ndaki Tibet güçleri tarafından gerçekleştirilen akınları bastırarak, Batı Bölgesi’nde Anxi Dört Garnizon’u yeniden kurmuştur. Daha sonrasında kurulan garnizonlar özellikle Yutian (Hoten)

Garnizonu’nun Kunlun Dağı kuzey hattındaki savunması oldukça güçlenmiştir. Bu sebeple Tang Hanedanlığı – Tibet iki taraf arasındaki çekişme zamanla daha batıya Pamir

Platosu’nun güney kısımlarına doğru ilerlemiştir. Dolayısıyla, Pamir’in güney kısmına ilerleyen bu çekişme, tam olarak stratejik konumda yer alan Batı Bölgesi uluslarından

Shule (Kaşgar) garnizonunun olduğu yere işaret etmektedir. Bölgede Pamir’in bariyer görevi üstlenmesi doğrultusunda, Shule (Kaşgar)garnizonu Tibetliler’in yayılma stratejisine engel olmuştur. Aynı zamanda bölgesel savunmanın kurulmasını oldukça

334 Judy Bonavia, The Silk Road From Xi’an to , Odyssey Publications, 2004,

s. 112.

335 "Silk Road Trade Routes". University of Washington. Retrieved August 25, 2007

336 Bu dönemin adı ‘‘Changshou Yuannian ( 长寿元年)’’ olarak adlandırılır. Tang

Hanedanlığı İmparatoriçesi Wu Zetian dönemine denk gelen dönemin adıdır.

188

önemsemiştir. Ayrıca Tang Hanedanlığı’nın jeopolitik strateji kapsamında Shule

(Kaşgar), Tibetliler’den gelen akınlara karşı askeri güç uygulamıştır. 337

Doğu - Batı kültürel ve ticari etkileşimde kavşak noktada bulunan Shule (Kaşgar),

Tibetliler’e karşı askeri savunma açısından oldukça önemli bir pozisyonda yer alıyordu.

Aynı zamanda Orta Asya, Avrupa doğu - batı arasında kültürel etkileşimde büyük rolü olan Pamir, askeri savunma açısından bariyer görevi görmesi sebebiyle de son derece

önemliydi. Tam bu noktada, Anxi dört garnizondan biri olan Shule (Kaşgar) batıda Pamir hattına oldukça yakın bir mesafede bulunması bakımından kilit noktada yer alıyordu.

Çünkü Pamir batıya açılma noktasında bir köprü vazifesi görmekteydi. Pamir’e ulaşım ise Shule (Kaşgar) antik İpek Yolu güney geçiş hatları ile mümkün olabiliyordu. Bu açıdan Tang Hanedanlığı ve Tibet, Shule üzerinden Pamir’e sahip olma mücadelesinde karşı karşıya gelmişlerdir. Bu bağlamda hem sahip olduğu konum, hem de Pamir’e olan yakın mesafesinden ötürü Shule (Kaşgar) askeri savunma ve doğu-batı arasında kültürel- ticari etkileşim gerçekleştirmek adına son derece önemli olmuştur.

337 Tang Hanedanlığı döneminde Tibet ile alakalı bakınız: Wu Yugui (吴玉贵),‘‘ Gudai

Tubo Hanwen Shiliao Biannian Jikao (古代吐蕃韩文史料编年辑考)’’, Zhongguo Zang

Xue (中国藏学), Sayı: S1 (第 S1 期), s. 278- 294.

189

3.5.1. Orta Asya - Avrupa Ulaşım ve Etkileşimindeki Köprü: Pamir

Pamir antik dönemde Congling (葱岭) olarak adlandırılmakta ve Çin’in tarihi kayıtlarında da Congling olarak geçmektedir. Pamir, antik dönemde Asya ve Avrupa iki büyük medeniyet arasında önemli bir konumda olup, doğu-batı arasındaki medeniyetlerin etkileşiminde geçilmesi gereken zorunlu güzergahta yer almıştır. Antik dönemde Pamir ulaşımda bir engel gibi gözükse de, bu hat üzerindeki geçiş güzergahında yer almasıyla akıllarda bir çelişki yaratmaktadır. Konuya dair araştırma yapan Çinli Coğrafyacı Fan

Yakun bu durumu şu şekilde açıklamaktadır: ‘‘Pamir, birbirine oldukça uzak mesafede olan doğu ve batı dünyasını ve bu iki medeniyeti birbirine bağlayan bir kuşak görevi görmektedir. Pamir, Asya’nın iç bölgesinde aynı zamanda medeniyetin beşiğinde yer almaktadır. Bu bölgeden sayısız zengin kültüre sahip medeniyet geçmiş ve geride hiç birinin izi kalmamıştır.’’338 Antik dönemde doğu ve batı etkileşiminde köprü vazifesi gören Pamir’in önemini anlamak için öncelikle Pamir’in coğrafi özelliklerine, antik dönemde ulaşım güzergahı olarak kullanılmasına, farklı medeniyetlerin stratejik merkezi olmasına ve çoklu kültür etkileşimindeki yeri gibi başlıklara değinmemiz gerekmektedir.

338 Fan Yakun (范亚昆), ‘‘Pamir – Fudi Bianyuan (帕米尔-腹地边缘)’’, Zhongguo

Guojia Lüyou (中国国家旅游), Sayı:1 (第 1 期), 2017, s. 25.

190

Pamir’in coğrafi konumu ile alakalı, Tang Hanedanlığı dönemindeki ünlü keşiş

Xuan Zang, “Da Tang Xiyuji (大唐西游记)”339 eserinde340, Asya-Avrupa dünyası sınır hattını dört kısma ayırarak şu şekilde betimlemiştir: ‘‘Güney oldukça sıcak ve nemli; batı ise denizi görüp, değerli hazinelerle dolu olan yer; kuzey iyi yetişmiş, irsi atların olduğu yer, doğu ise insanın çok olduğu, uysal insanların bulunduğu yerdir.’’ 341 Japon araştırmacı Yu Tianheng, Orta Asya’nın kapsadığı bölge coğrafyasını şu şekilde tanımlamıştır: ‘‘Pamir Platosu Batı Bölgesi coğrafyasının merkezidir. Doğusunda Tarım

Nehri’ndeki Tanrı Dağları güney hattını kapsar, kuzeyde Tanrı Dağları kuzey hattı olan geniş bölgeyi, batıda Sir Derya ve Amu Derya Nehri bölgesini ve güneyde Kunlun

Dağları ile Hindikuş Dağları arasındaki sınırı kapsamaktadır.’’342

339 Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Tang Dönemi Batı Bölgesi Kayıtları Budist rahip

Xuan Zang (玄奘)’ın 596 yılında başlayan Hindistan’a yaptığı yolculuktan döndükten

sonra dönemin hükümdarı İmparator Taizong’a sunduğu raporudur. Budist bilginin söz

konusu eserinde Xinjiang bölgesi, Antik İpek Yolu güzergahları, Orta Asya ulusları ve

Çin’in komşuları hakkında bilgi vermektedir.

340 Bakınız: Erkin Ekrem, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan,

Yayınlanmamış Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2003.

341 Dong Zhiqiao (董志翘), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Zhonghua Shuju (中华书

局), Beijing, 2011.

342 Yu Tianheng, çeviren Geng Shimin, Xiyu Wenhuashi, s. 79- 80.

191

Pamir kelime anlamı olarak Farsça ’da ‘‘doruk, çatı’’ anlamına gelmektedir. Tıpkı

Pamir kelimesinin anlam kökeni gibi, Pamir Batı Bölgesi’nde her anlamda çatı vazifesi görmüştür. Antik dönemde, İpek Yolu hattının geçtiği güzergahta yer almasından ötürü stratejik öneme sahiptir. Pamir, Orta Asya’nın güneydoğu kısmı, Çin’in en batısında yer alır. Tacikistan, Afganistan ve oradan da Çin’e doğru uzanır. Çin’in iç kesimlerinde

Xinjiang’ın güneybatısında, Tacikistan’ın güney doğusunda ve Afganistan’ın kuzeydoğusunda yer almaktadır. Pamir Platosu bağımsız bir dağ vadisi olmayıp,

Hindikuş Dağları, Tanrı Dağları, Kunlun Dağları, Karakum Dağları ve Himalaya

Sıradağları’nın birleşmesi ve bir araya gelmesiyle oluşmuştur. Akademik dünyadaki betimlemelere göre, dünya üzerinde iki ünlü dağ birleşimi vardır. Bunlardan biri de 8000 metre üzerindeki zirvesi ile Pamir’dir. Pamir’de toplam 14 sıradağ yer almaktadır.

Pamir’in coğrafi olarak en önemli özelliklerinden birisi de geniş vadilere sahip olmasıdır.

Pamir’in yapısı ‘‘U’’ şeklindedir. Pamir, Tarım Nehri, Amu Derya ve Sir Derya

Nehirleri’nin kaynağının bulunduğu yerdir. Etrafında geniş vadiler olduğu gibi aynı zamanda vahalar ve bir çok doğal kaynak suyu yer almaktadır. Dolayısıyla, Pamir antik dönemde medeniyetler arası etkileşim ve ulaşımda coğrafi olarak merkezi konumda yer almıştır. Doğu-batı arasındaki etkileşim ve ulaşım hattı Tanrı Dağı kuzeyinde Altay Dağı bozkırlarından başlamaktaydı.343 Pamir çevresindeki stratejik güç doğrultusunda orada bulunan farklı medeniyetler arasında bir birleşme ve etkileşim söz konusu olmuştur. Bu etkileşim ve farklı amaçlar doğrultusunda aynı coğrafya da bir araya gelme, dünya kültürü

343 Li Qi (李琪), ‘‘Lun Eluosi ji Zhongya Guojia de Aertai Shan Lishi Wenhua Yanjiu

(论俄罗斯及中亚国家的阿尔泰山历史文化研究)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu

(中国边疆史地研究), 1997, Sayı:1 (第 1 期), s. 93 – 94.

192

ve medeniyetler arasındaki iletişim ve etkileşimi oldukça güçlendirmiştir.344 Çin ve Batı

Bölgesi arasındaki etkileşim ve iletişim Shiji kayıtlarında ‘‘değerli taşlar yolu’’ olarak geçmektedir. 345 Burada bahsedilen değerli taşlar aslında somut olarak bu güzergah

üzerinde transfer edilen değerli eşyaların yanında aynı zamanda farklı medeniyet ve kültürler arasındaki paha biçilemez değeri olan kültürel etkileşimi ifade etmektedir.

Antik dönemde Çin’in Batı Bölgesi’ni tanıması Zhang Qian’in Batı Bölgesi seyahatine dayanmaktadır.346 Zhang Qian’in seyahatinden sonra tarihi yazılı kaynaklarda söz konusu güzergah üzerine tanımlar yer almaya başlamıştır. Zhang Qian’in Batı Bölgesi uluslarından Yuezhi ulusuna gitme güzergahında Tarım Havzası kuzeyi, daha sonra günümüz Wuqia (Uluğçat) kasabası, Pamir’in kuzeyinden Ferghana havzasına girip daha batıya doğru Dayuan’e (Tacikistan Soğd eyaleti) kadar ilerlemiştir. Sonrasında, Zhang

Qian Dayuan’den güneydoğuya doğru ilerleyip Kangju’ye (günümüz Özbekistan,

Semerkant civarı) varmış, Amu Derya Nehri’nden, Daxia Lanzhi kasabası (günümüz

Afganistan, Belh) civarlarına ulaşmıştır. Zhang Qian, geri dönüş yolunda yolculuğa

çıktığı aynı güzergahı tercih etmeyerek başka bir güzergahtan geri dönmüştür. Bu sefer

344 Yu Taishan (余太山), Gudai Neilu Ouya Shigang (古代内陆欧亚史纲), Lanzhou

Daxue Chubanshe (兰州大学出版社), Lanzhou, 2014, s. 33 – 38.

345 Shiji, Juan 43, Zhao Shijia, s. 1818.

346 Sema Gökenç Gülez, ‘‘İpek Yolu’nun Öncüsü Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahati ve Hun – Çin İlişkilerine Etkisi’’, 18. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Türk Tarih

Kurumu, 2018, Ankara, s. 61.

193

Daxia, Lanzhi kasabasından doğuya doğru ilerleyip, Wakhan Koridoru’ndan Tarım

Havzası’na girmiştir.347 Zhang Qian bu seyahati ile ‘‘Dayuan hattı çatışması’’ askeri yol güzergah sorununu çözmüştür. İkinci olarak, Tarım Havzası da dünya ulaşım hattı ağına katılmıştır. Daha da önemlisi Zhang Qian Batı Bölgesi seyahati ile Batı Bölgesi’nin tanınmasını sağlamış ve Tarım Havzası’ndan, Pamir’in batısı Sir Derya ve Amu Derya

Nehirleri’nin olduğu bölgelere ayak basmıştır. Bu seyahatin sonucunda, Pamir doğu - batı hattını birbirine bağlayan önemli bir ulaşım hattı olarak tanınmıştır.348 （Zhang Qian Batı

Bölgesi Seyahati Pamir Gidiş- Dönüş Ulaşım Hattı için Bakınız: Harita 13）

Çin ve Batı Bölgesi ilişkileri Han Hanedanlığı döneminden itibaren güçlenmiş ve iki bölge arasında etkileşim giderek artmıştır. Orta Asya ve güneye doğru giden Budist keşiş ve rahiplerin eserleri bu konu hakkında detaylı bilgiler sunmaktadır. Seyahate çıkan keşişler ilerledikleri güzergah boyunca gördükleri, duydukları her şeyi kayıt altına almışlardır. Söz konusu keşişlerin kaleme aldıkları bu eserler, bugüne kadar antik dönemdeki ulaşım güzergah ve hatları hakkında bilgi veren önemli kaynaklardan olmuştur. Bahsettiğimiz keşişler arasında, Song Yun, Xuan Zang, Hui Chao, Wu Kong

347 Hou Yangfang (侯杨方), Zhangqian Zaokong Zhilü: Zhongguo Wenming Yu Xila

Wenming de Di Yi Ci Jiechu (张骞凿空之旅：中国文明与希腊文明的第一次接触),

侯杨方的网络刊文: 18/04/2018 tarihinde erişilmiştir.

348 Han Shu, http://www.guoxue.com/shibu/24shi/hansu/hsu_111.htm adresinden 03.01.2020 tarihinde 10.45’te erişilmiştir.

194

yer almaktadır. Antik dönemden geriye kalan eserler arasında; Fa Xian Zhuan, Song Yun

Hangji, Da Tang Xiyuoji, Wang Wutian Zhu Guozhuan, Ruzhu Ji yer almaktadır.

Konuyla alakalı tarihi kaynaklar arasında; Xiyu Zhuan ya da Dilizhi yer almaktadır.

Bahsedilen söz konusu kaynaklar Pamir ulaşım hattı ve güzergâhı konusunda oldukça zengin içeriğe sahip olan eserlerdir.

Pamir kendine has stratejik konuma sahip olmasıyla, antik dönemdeki uluslar arasındaki ulaşım ağı dışında aynı zamanda farklı medeniyetlerin politika ve stratejilerini gerçekleştirdiği yer olmuştur. Antik dönemde Asya – Avrupa hattı güzergahı, farklı medeniyetler ve ülkelerin çakıştıkları ve kimi zamanda aynı paydada buluştukları bir nokta olmuştur. Bu sebeple Doğu Han Hanedanlığı döneminde hanedanlık ve diğer uluslar batıya Pamir’e doğru genişlemek ve ilerlemeyi amaçlamışlardır. 4-6. yüzyılda

Çin’in bir çok ulusu kontrol altına aldığı bu dönemde, Pamir’in doğusu Tarım

Havzası’nın yeniden başka güçler tarafından kontrol altına alınma durumu söz konusu olmuştur. Bölgeyi kontrol altına almak isteyen farklı güçlerin Orta Asya gibi geniş bir bölgeyi kontrol altına almaları sadece askeri güce dayalı olarak gerçekleşse de, bölgeyi tamamen kontrol altına almak için gerekli stratejik önlemleri alamamışlardır.349 Antik

Çin döneminde, 7 ve 8. yüzyıl dönemlerine gelindiğinde Tang Hanedanlığı ve Dashi

(Araplar) Pamir doğu ve batısında yükselmeye başlamışlardır. Tang Hanedanlığı kuzeybatı savunma sistemi ve bölgedeki güvenliğini sağlamak için, batıya doğru Pamir’in

349 Yu Tai Shan (余泰山), Yan da Shi Yanjiu (恹哒史研究), Shangwu Yin Shu Guan

(商务印书馆), 2015, s. 7 – 9.

195

batısındaki Maveraünnehir bölgesine ilerleme stratejisini gerçekleştirmişlerdir. Bu esnada Araplar doğuya doğru genişlemiş ve yayılmışlardır. İmparator Gaozong döneminde Araplar çoktan Maveraünnehir bölgesine ulaşmışlardır. Bu durumda iki taraf arasında askeri çatışma olmamış, fakat daha sonrasında Talas Savaşı’nın ortaya

çıkmasına sebep olmuştur. Bunun sonucunda jeopolitik ça tışma başlamıştır. Fakat Tang

Hanedanlığı ve Arapların kontrol kapsamları Pamir’in ötesine geçememiştir. Tang

Hanedanlığı da Pamir’in batısında bulunan bölgeleri işgal edememiştir. 350 Aslında Tang

Hanedanlığı batıya doğru stratejik plan uygulamakla başlangıçta Göktürk sorununu

çözmeyi amaçlamıştır. Daha sonrasında Tibetliler’in güçlenip ortaya çıkmasıyla beraber

Tang Hanedanlığı’nın stratejisi de değişiklik göstermiştir.

Pamir’de siyasi ve coğrafi amaçlar doğrultusunda izlenilen politikalar dışında, aynı zamanda bölgede çoklu kültür etkileşimi yaşanmıştır. Antik Çin’de ulaşımda köprü vazifesi gören Pamir, Tang Hanedanlığı döneminde doğu ve batı arasında farklı kültürlerin etkileşimde bulunduğu ve aynı zamanda farklı kültürlerin yayıldığı bir platform olmuştur. Araştırmacı Lin Yinqia doğu ve batı güzergahında kültür etkileşimi ve bu güzergahın kendine has özellikleri konusunda şu şekilde bahsetmektedir: ‘‘Dünya

üzerinde en uzun süren ve kapsamı en büyük olan ve en önemlisi diğer medeniyetleri derinden etkileyen dört farklı kültür bulunmaktadır. Bunlar: Çin Kültürü, Hint Kültürü,

Yunan Kültürü ve İslam Kültürü’dür. Bu dört kültür dışında beşincisi yoktur. Söz konusu

350 Chen Yinqia (陈寅恰), Tang Dai Zhengzhi Shi Shu Lun Gao (唐代政治史述论稿),

Shanghai Guji Chubanshe (上海古籍出版社), Shanghai, 1982, s. 326.

196

kültürler arasında kültürün birbirine geçtiği ve gerçek etkileşimin yaşandığı kültür ise,

Çin’in Dunhuang ve Xinjiang bölgeleridir.’’351 Edward H. Schafer’de Pamir doğu ve batı kültürel etkileşimi çoklu kültürün yayılması ve güzergah hattında son derece önemli bir yere sahip olduğunu belirtmiştir. 352 Dolayısıyla Pamir’in sahip olduğu stratejik konumundan ötürü doğu ve batı medeniyetleri arasında köprü vazifesi görmesi, antik İpek

Yolu etkileşimini de sürekli olarak canlı tutmuştur. Antik İpek Yolu üzerinde farklı uluslara ait maddi değeri çok yüksek değerli eşyalar taşınırken, öte yandan da maddi değeri olmayan fakat paha biçilemez değerde olan kültür etkileşimi yaşanmıştır. Nitekim söz konusu güzergah üzerinde ticari boyutun dışında inanç, düşünce, kültür, öğreti gibi kavramlarda soyut olarak taşınmıştır. Bu bağlamda Pamir tüm görkemiyle doğu ve batı arasında sadece ticaret faaliyetlerine şahit olmamış aynı zamanda gözle görülmeyen kültürel etkileşimlere de şahit olmuştur. Bu güzergah üzerinde etkileşimde bulunulan

önemli konulardan biri de din ve inanç etkileşimidir. Farklı amaçlar doğrultusunda güzergah üzerinde hareket eden kişiler beraberlerinde düşüncelerini ve inanışlarını da getirerek gittikleri bölgedeki insanlarla etkileşimde bulunmuşlardır. 4. yüzyıl öncesinde

Pamir’in doğusundaki bölgelerde, insanların toplumdaki inanç düşünceleri farklılık göstermektedir. Tarım Havzası bölgesini düşündüğümüzde, insanların yaşam seviyesi ve

351 Li Xianlin (李羡林), ‘‘Dunhuang Xue, Tulufan Xue Zai Zhongguo Wenhuashi Shang de Diwei ge Zuoyong (敦煌学、吐鲁番学在中国文化史上的地位和作用)’’, Hongqi

(红旗), 1986, Sayı: 3 (第 3 期).

352 Edward Hetzel Scahafer，çeviren Wu Yugui (吴玉贵), Samarkand de Jintao Tang

Dai Bolaipin Yanjiu (撒马尔罕的金桃唐代舶来品研究), Shehui Kexue Chubanshe

(社会科学出版社), 2016, Beijing.

197

üretim şekli oldukça alt seviyededir. O dönemde inanç ve din kavramının olmamasından

ötürü, insanlar bulundukları çevreye veya doğada yaşayan canlılara karşı hayran olma ve tapma düşüncesi beslemişlerdir.353 Lop Nor, Hoten gibi bölgelerde insanlar gök cismi, hayvanlar, bitkiler ve sayılara hayran olup tapmışlardır. (Bakınız: Tablo 10) Turfan bölgesindeki insanlar ise genellikle Şamanizm’e inanmışlardır. Dolayısıyla Tarım vahalarında toplumda ilk başta hayran olma olgusu yer almıştır. 4. yüzyıl öncesinde

İran’ın Zerdüştlük dini Tarım Havzası’na yayılmıştır. 354 Yaklaşık olarak 4. yüzyıl sonrasında, Budizm’in hızlı bir şekilde yayılmasıyla beraber Budizm Pamir üzerinden

Tarım Havzası’na girmiş, genişleyip yayılmaya devam ederek daha uzakta olan Çin’e kadar ulaşmıştır. 1. yüzyıl öncesinde kökeni Hindistan olan Budizm, Hoten ve Shule

(Kaşgar) bölgelerine girmiştir. Daha sonra kökeni Doğu Roma İmparatorluğu’na dayanan

Nestorian Hristiyanlık, kökeni antik İran’a dayanan Manihaizm gibi dinler de Tarım bölgesine girmişlerdir. Birden farklı dini inanışın bölgeye girmesi ve yayılması ile beraber toplumdaki günlük yaşam derinden etkilenmiştir. (Bakınız: Tablo 11) Öncelikle toplumdaki inanış değişmiş, ikinci olarak ortaya çoklu kültür ve din inanışı çıkmış ve bu doğrultuda da çoklu kültür ve inanışa dayalı sanat tarzı oluşmuştur. Günümüz Tarım

353 Sema Gökenç Gülez, ‘‘Çin Kaynaklarına Göre Bulut (云纹) ve Çintamani Motifi’’,

Toroslardan Tanrı Dağlarına: Genel Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür, Prof.

Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı,

İstanbul, 2017, s. s. 269 -284.

354 Wang Su (王素), ‘‘Gaochang Huo Xianjiao Lungao (高昌火祆教论稿)’’, Lishi

Yanjiu (历史研究), 1986, Sayı: 3 (第 3 期)

198

Vaha bölgesi ve Çin topraklarında söz konusu inanışlara ait sanat eserleri kalıntıları mevcuttur.

Pamir’de gerçekleşen kültürel etkileşim doğrultusunda farklı uluslar kendilerine

özgü eşyaları bu güzergah aracılığıyla farklı uluslara göndermiştir. Bu kimi zaman bir ticaret, kimi zaman değiş tokuş ve kimi zaman da hediye sunmak için olmuştur. Han

Hanedanlığı döneminde, Dayuan bölgesinden atlar, Da Yuezhi bölgesinden aslanlar, develer, Anxi bölgesinden bülbül, İran’dan yonca, nar, keten tohumu, ceviz, sarımsak,

Doğu Roma’dan cam ve kürk tekstil ürünleri, baharatlar, ilaçlar, değerli taşlar, müzik aletleri gibi eşyalar Pamir’e girmiştir.355 Amerikalı Sinolog Edward Hetsel Schafer’in araştırmalarında, Tang Hanedanlığı döneminde, Orta Asya ve Güney Asya Pamir

üzerinden Tarım ve Doğu Asya’ya çok miktarda hayvan, bitki, eşya, yiyecek, meyve, baharat, ilaç, dokuma eşyaları, kitaplar vs. gönderilmiştir. Tabi ki doğudan batıya olan ulaşım güzergahında etkileşimde bulunan ve bu hat üzerinde gidip gelen çok farklı eşya ve ürünler bulunmaktadır. Fakat asıl olarak ipek, Çin meyveleri, tarçın, Çin zencefili,

Çin’in üç yapraklı bitkisi, çay, yeşim taşı ve kağıt bu hat üzerinde sıklıkla görülen eşyalardır.356

355 Shi Yuntai (石云泰), Han Dai Wailai Wenming Yanjiu (汉代外来文明研究),

Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe (中国社会科学出版社), 2017, s. 321.

356 Edward Schafer, The Golden Peaches of Samarkand, A Study of Tang Exotics,

University of California Press, California, 1985, s. 8-9.

199

3.5.2. Tang Hanedanlığı - Tibet Çatışmasında Shule (Kaşgar)

Tibet İmparatorluğu’nun Tarım Havzası’ndaki stratejisi, Tang Hanedanlığı’nın

Batı Bölgesi savunma stratejisini güçlendirmesinde önemli bir faktör olmuştur. Çünkü

Tibetliler Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisini ciddi anlamda tehdit etmişlerdir.

670 - 674 yıllarında, Tibet’in Anxi’yi işgal etmesinden sonra İmparatoriçe Wu Zetian döneminde 692 – 694 General Wang Xiaojie’nin Anxi dört garnizonu geri alması dönemine kadar, Tang Hanedanlığı ve Tibet çekişmeye devam etmişlerdir. Bu süre zarfında, Tibet, Batı Bölgesi iki büyük vaha devleti olan Yutian (Hoten) ve Shule’yı

(Kaşgar) kontrol altına almış ve bunun sonucunda Tanrı Dağı kuzeyinde yer alan Batı

Göktürkler ile işbirliği içinde olmuştur. Tibet’in kontrol kapsamı neredeyse Qiuci’ya

(Kuça) kadar uzanmıştır. 692 yılında, Tang Hanedanlığı Batı Bölgesinde uygulayacağı stratejilerini iyileştirmesinin ardından Anxi Dört Garnizon’u alarak yeniden kurmuştur.

Bunun sonucunda Tang Hanedanlığı ve Tibet arasındaki Batı Bölgesi stratejik

çekişmeleri yeni bir döneme girmiştir. O dönemde özellikle Yutian (Hoten) garnizonu savunmasının güçlendirilmesiyle, her iki taraf stratejik olarak Shule (Kaşgar) savunma eyaleti güneybatısında yer alan Pamir’e odaklanmıştır. Nitekim, Shule (Kaşgar) garnizonu stratejik konumda yer alan ve doğu-batı arasında köprü vazifesi gören Pamir’e yakın bir güzergahta yer almasından ötürü oldukça önemli bir yere sahiptir. Tang

Hanedanlığı’nın Tarım Havzası güney geçişindeki Yutian (Hoten) garnizonu savunmasını kuvvetlendirmesiyle, Tibet’in Kunlun Dağı kuzeyinden girip Anxi dört garnizona ulaşması engellenmiştir. Fakat bu durum Tibet’in Anxi dört garnizonu ele geçirme ve oraya yerleşme amacından vazgeçmesine engel olamamıştır. Bu esnada

200

Arapların da doğuya doğru genişlemeye başlamasıyla ortalık daha da karışmıştır. Tang

Hanedanlığı ve Tibet karşılıklı yeni bir döneme girerek Shule (Kaşgar) garnizonu yönetimindeki Pamir’in güney kısımda yeni stratejiler başlatmışlardır. Tang – Tibet her iki tarafında stratejisinin Pamir’e dayanması ile Shule (Kaşgar) garnizonu kapsamında uygulanan stratejiler de bu doğrultuda ilerlemeye devam etmiştir. (Tang ve Tibet arasındaki Çatışma için bakınız: Tablo 7)

Tang Hanedanlığı ve Tibet arasındaki stratejik çekişmenin Pamir’e taşınmasından

önce (692 yılı öncesinde) iki ulus arasındaki durumu ele almamız gerekmektedir. 692 yılı

öncesinde Tang Hanedanlığı ve Tibet arasında çok kez çatışma olmuştur. Bu dönem

öncesinde Tang Hanedanlığı ve Tibet arasında yaşanan çatışma hakkında tarihi kayıtlarda oldukça fazla kayıt yer almaktadır. Öncelikle Tang Hanedanlığı ve Tibet arasında çatışma ve karşı karşıya gelmeleri İmparator Taizong dönemine kadar dayanmaktadır. 646 yılında,

Tibetliler, Tang Hanedanlığı’na evlilik amacı ile elçi göndermiş ve daha sonrasında teklifinin Tang Hanedanlığı tarafından reddedilmesiyle iki taraf arasında çatışma başlamıştır. Bunun sonucunda Tibet, savunmasına dayanarak bölgede saldırıda bulunmuş ve bölgedeki çok sayıdaki Qiang etnik grubunun Tang Hanedanlığı’na karşı isyan

çıkarmasına sebep olmuştur.357 Tang Hanedanlığı bu durum sonrasında ağır bedeller

357 Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm, adresinden 03.01.2020 tarihinde 11.20’de erişilmiştir.

201

ödeyerek Tibet’e karşı saldırı gerçekleştirmiştir. Tang Hanedanlığı Tibet’e karşı başını dik tutmak için, daha sonrasında Tibet tarafından yapılan özür ziyaretini kabul etmiştir.358

Amerikalı Sinolog Christopher’ın kaleme aldığı Orta Asya’da Tibet

İmparatorluğu eserinde, Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasında yaşanan çatışmaya dair detaylı bilgiler yer almaktadır. Beckwith şu şekilde bahseder: ‘‘Tibetler Orta Asya’da büyük bir bölgeyi işgal etmişlerdir. Bu bölge doğu ve batı arasındaki ticaret rotalarının geçtiği ve oldukça potansiyeli olan bir bölgedir. Tibetlerin savunma güçleri ile bölgede bu şekilde aktif olarak faaliyette bulunması, Tang Hanedanlığı açısından büyük şok yaratmıştır. Çünkü bölge Tang Hanedanlığı için karlı ve oldukça stratejik bir pozisyonda yer alıyordu. 671 yılında, Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler'in Tarduş kabilelerini yeniden kontrol almaya yeltendi. Fakat bu konuya dair Çin kaynaklarında kayıtlar bulunmamaktadır. Tang Hanedanlığı Tibet savunmasını gücünün farkına vararak 672'de harekete geçmiştir. Çünkü Tibetliler’in onlar için bir tehdit teşkil ettiğinin farkındaydılar.

Tang Hanedanlığı'nın Tibet tehdidi ile başa çıkma girişimlerine bakıldığında, Çin kaynaklarında geçen açıklamalar farklıdır. Jiu Tang Shu kayıtlarında geçtiği üzere,

İmparator Gaozong tahta geçtiğinde, diğer ulus halkı ile çatışmamak için topraklarını genişletmek istememiştir. Bu sebeple hanedanlıktaki askerleri Batı Bölgesi'nde kurulan ve diğer üç garnizonun gözden çıkarılması ve Genel Valilik biriminin Xizhou'a taşınması konusunda endişelenmeleri ve bu konuda derhal önlem almalarını emretmiştir. 670 yılında Koko Nor yakınında Tibetlilere saldırmak ve dört garnizonu yeniden kurtarmak

358 Denis Crispin Twitchett, The Writing of Official History Under the Tang, Cambridge

University Presss, 2002, s. 207.

202

adına girişilen Çin imparatorluk ordusunun yenilgisi, aslında Çin İmparatorluğunun kaybını gösterir niteliktedir.359

Tibet’in sahip olduğu askeri gücü ve savunması Tang Hanedanlığı üzerinde derin bir etki bırakmıştır. Tang ve Tibet ulusları çok kez karşı karşıya geldiklerinde öncelikle barışçıl yöntem kullanarak söz konusu çatışmaya engel olmak istemişlerdir.360 Çinliler,

Pamir'in doğusundan Orta Asya egemenliği için Tibetliler'in tek potansiyel rakibi olmuştur. Tibet teorik olarak önceden Tang Hanedanlığı'nın yönetiminde olan bölgelerden Shule (Kaşgar) ve Yutian (Hoten) dört savunma eyaletinden ikisine hakimdi.

İmparatoriçe Wu Zetian döneminde, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde

önceki dönemlere göre bazı değişiklikler olmuştur. Bu değişiklik ve yeni dönemin ardından Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki ilişkiler de yeni bir döneme girmiştir.

Çin tarihi kayıtlarında, İmparatoriçe Wu Zetian, General Wang Xiaojie’yi Wuwei bölgesi askeri savunma yönetimi sorumlusu olarak görevlendirmiştir. Bunun sonucunda

Tibetliler yenilgiye uğramış ve kaybedilen Anxi Dört Garnizon’da geri alınmıştır.361 Bu olay sonrasında Tang Hanedanlığı ve Tibetliler’in stratejik planları Tarım Havzası’ndan,

359 Christopher I. Beckwith, The Tibetan Empire İn Central Asia: A History Of The

Struggle For Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs,And Chinese During The

Early Middle Ages , s. 37 -38.

360 Zizhi Tongjian, Juan 201, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_201.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 11.45’te erişilmiştir.

361 Zizhi Tongjian, Juan 205, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_205.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 12.00’de erişilmiştir.

203

Pamir Platosu’na ilerleyerek yer değiştirmiştir. İmparatoriçe Wu Zetian uyguladığı stratejide, Tang Hanedanlığı ve Tibetliler’in karşı karşıya gelme durumunda önceki dönemlerden farklı olarak çatışma yerine bazı diğer yollara başvurarak tavır değiştirmiştir.

Her iki taraf arasındaki dış ilişkilerde sadece askeri güce dayalı bir strateji uygulanmamıştır. İmparatoriçe Wu Zetian döneminin başlarında iki taraf arasında yaşanacak çatışmalara karşı, karşılıklı müzakere etme, evlilik anlaşması ve işbirliği içinde olma gibi daha barışçıl bir politikalar izlenmiştir. İki taraf arasındaki ilişkilerde daha barışçıl bir politika izlenilmiş olsa da, Tibetliler Longyou ve Tarım Havzası’ndan Tanrı

Dağı kuzeyine doğru genişleme ve amacından asla taviz vermemiştir. Fakat İmparatoriçe

Wu Zetian’in uyguladığı barışçıl ve akılcı strateji Tibetliler’in Tang Hanedanlığı’na karşı askeri güce dayalı stratejisinde kendisini geriye çekmesine ve ikili ilişkilerin sakinleşmesine sebep olmuştur. 362

İmparatoriçe Wu Zetian döneminden (692), İmparator Ruizong dönemine kadar

(710) olan süreçte, Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki ilişkiler genel olarak askeri

çatışma yerine daha barışçıl ve sakin bir ortama yerini bırakmıştır. Tibetliler,

İmparatoriçe Wu Zetian döneminde Anxi Dört Garnizon’un kontrol ve yönetimini kaybettikten sonra, Tang Hanedanlığı’nın bir takım karşı koyması ve bölgeyi geri alması için bulunduğu girişimlere karşı çıkmıştır. 693 yılında, Tibetliler askerlerini göndererek

Shazhou eyaletine saldırarak eyalet valisini öldürmüştür.363 694 yılında, Tibetliler Batı

362 Li Dalong, Tang Chao yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu, s. 87.

363 Wang Tuanzhan (王团战), ‘‘Dazhou Shazhou Cishi Li Wu (大周沙洲刺史李无亏墓

及征集到的三方唐代墓志)’’,Kaogu Yu Wenwu (考古与文物), 2004，Sayı: 1,s 23 - 24

204

Göktürkler ile ittifak olarak Suiye garnizonuna saldırıda bulunmuş ve General Wang

Xiaojie’yi yenilgiye uğratmışlardır.364 Kaynaklar bu dönemde Tang ve Tibet ilişkilerinde daha barışçıl bir strateji uygulandığı söylense de, Tang Hanedanlığı’nın daha önceden elden çıkardığı Anxi Dört Garnizon’u geri almasıyla barışçıl politika yerini Tibetliler’e karşı daha faal bir strateji izlemeye bırakmıştır.

Uzun süren çekişmeden sonra, 704 yılına gelindiğinde askeri güce dayalı strateji yerine Tibetliler, Tang Hanedanlığı ile evlilik anlaşması yapmıştır.365 Taraflar arasında evlilik anlaşmasının yapılması bir süreliğine ilişkilerin daha sakin bir duruma gelmesine sebep olmuştur. Araştırmacı Lin Guanqun şu şekilde bahseder: ‘‘Tang-Tibet her iki taraf

706 yılında karşılıklı görüşme yaparak müzakerede bulunmuşlardır. Söz konusu müzakerede, Tang Hanedanlığı ve Tibet arasındaki evlilik anlaşmasından dolayı sıcak bir atmosfer oluşmuştur.’’366 710 yılında, Tibetliler Tang Hanedanlığı’na elçi göndererek bu sefer kendileri evlilik anlaşması talebinde bulunmuşlardır. Aynı zamanda Tibetliler’in

364 Zizhi Tongjian, Juan 205, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_205.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 12.25’de erişilmiştir.

365 Cefu Yuangui, Juan 544, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0544.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 13.35’te erişilmiştir.

366 Lin Guanqun (林冠群), ‘‘Wu Zetian Shiqi Li Tang Fanji Tubo Zhi Tantao (武则天时

期李唐反击吐蕃之探讨)’’, Xizang Minzu Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexue Ban

(西藏民族大学学报(哲学社会科学版), Sayı:3 (第 3 期), 2016, s. 10.

205

kendi isteği ile Tang Hanedanlığı ile olan kültürel etkileşimi de bu vesileyle artmaya başlamıştır. Öyle ki kaynaklarda geçtiği üzere, Tibet hükümdarı Tang Hanedanlığı sarayında kutsal kitap öğretmeye başlamıştır.367

Tang Hanedanlığı ve Tibetliler arasındaki ilişki yeni bir döneme girmiştir. Bu dönemde her iki taraf arasındaki mücadele Tarım Havzası’nda Pamir’e doğru kaymış ve bunun sonucunda Pamir’e yakın mesafesiyle beraber Shule (Kaşgar) garnizonunu etkilemiştir. Tang Hanedanlığı döneminde her ne kadar İmparatoriçe Wu Zetian tarafından daha barışçıl bir strateji uygulanmasından bahsedilse de, bu dönemde askeri güce dayalı strateji de uygulanmıştır. Fakat ilerleyen dönemlerde her iki ulus arasında görüşmeler başlayarak daha barışçıl politikalar izlenmiştir. Bu doğrultuda Tang

Hanedanlığı ve Tibetliler arasında evlilik anlaşması yapılmaya devam edilmiştir. Tang

Hanedanlığı ve Tibet arasında uygulanan barışçıl stratejiler doğrultusunda yaklaşık yirmi yıl barış ve kültürel etkileşimin olduğu bir ortam var olmuştur.

3.5.3. Doğu – Batı Etkileşiminde Shule’nın (Kaşgar) Yeri ve Önemi

367 Wang Pu (王溥), Tang Huiyao (唐会要), Juan 36 (第 36 卷), Zhonghua Shuju (中华

书局), Beijing, 1955, s. 778.

206

Tang Hanedanlığı döneminde dört garnizondan biri olan Shule (Kaşgar) coğrafi konumu sebebiyle batıya açılan bir köprü vazifesi görmüştür. Shule (Kaşgar) garnizonunun batısında yer alan Pamir antik dönemde batıya açılan kapı ve ulaşım kavşağı olarak nitelendirilmektedir. Pamir doğu ve batı arasında ulaşım kavşağı noktası olmasının dışında aynı zamanda da kültürel etkileşimde farklı medeniyetlerin kültürünün aktarılmasında aracı vazifesi görmüştür. Ayrıca Pamir sahip olduğu doğal koşullardan

ötürü savunma amaçlı bariyer görevi de görmüştür. Bu bağlamda Tang Hanedanlığı döneminde Anlushan İsyanı öncesinde, hanedanlığın Batı Bölgesi politikası siyasi kontrolünü ve coğrafi sınırlamalarında Shule (Kaşgar) ve batısındaki Pamir askeri savunma kapsamında bir sınır olarak kabul edilmiştir. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı bölgede Tibet ve Arap gibi bazı güçlerle karşılaşmış ve Maveraünnehir bölgesinde birbirlerini tehdit eden güçler olmuşlardır.

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’ndeki askeri gücü, Göktürkler ve Tibetliler gibi uluslara karşı koyma seviyesinde olmamıştır. Hanedanlığın izlediği strateji doğrultusunda askeri kapsamı sürekli olarak genişlemiştir. Bu sebeple o dönemde Tang

Hanedanlığı’nın askeri gücü ve savunma sisteminin gelişmesiyle Tibetliler’e karşı gelmiş ve daha sonrasında Tibetliler zamanla Tarım Havzası’ndan çıkmışlardır. O dönemde

Araplar da doğuya doğru genişlemeye başlamışlardır. Bu durum karşısında Tang

Hanedanlığı Anxi Dört Garnizon savunmasını güçlendirmek zorunda kalmış ve her iki ulus da Pamir’in batısında stratejik ve siyasi amaçları doğrultusunda faaliyetlerde bulunmuşlardır. Diğer bir taraftan da Tibetliler’in batıya doğru ilerleyip kontrol alanları da genişlemeye başlamıştır. Tang Hanedanlığı ve Tibetliler her iki taraf da Pamir’in güneyine doğru ilerlemeye başlamışlardır. Daha sonra, Kaiyuan dönemine gelindiğinde, 207

Tang Hanedanlığı yönetimi altında olan Shule (Kaşgar) garnizonu savunma sisteminin giderek daha da güçlenmesiyle beraber, Tang Hanedanlığı Tibetliler’in Pamir’in güneyine giden yolları kesmiştir. Tibetliler’in ilerlemelerine engel olmasının yanında aynı zamanda, Yutian (Hoten) garnizonundan başlayan ulaşım yollarını da yeniden açmıştır.

Stratejik konumda yer alan Pamir’e yakın mesafesinden ötürü Shule (Kaşgar) sahip olduğu coğrafi konumu sebebiyle Tang Hanedanlığı askeri savunma sisteminde

önemli bir yere sahiptir. Aynı zamanda Pamir, Tang Hanedanlığı’nın batıya açılan kapısı

(唐之西门) olarak da bilinmektedir. Qiuci (Kuça) garnizonu ile bağlantı hattına sahip olan Shule (Kaşgar) savunma açısından da önemli bir göreve sahiptir. Son zamanlarda bölgede yapılan arkeolojik kazılar neticesinde Shule (Kaşgar) bölgesi günümüz Kaşgar civarında çok miktarda gözetleme ve işaret kuleleri, antik şehir gibi tarihi kalıntı ve eserlere ulaşılmıştır. (Bakınız: Tablo 9) Özellikle bölgede çok sayıda işaret ve gözetleme kulesinin keşfedilmesi askeri savunma sisteminin ne denli geliştiğini göstermektedir.

Bölgede inşa edilen işaret kuleleri sayesinde askeri olay e gelişmeler hızlı bir şekilde haber verilerek duyurulmuştur. Bir nevi uyarı mahiyetli olan bu kuleler saldırı durumunu

önceden haber verip savunma anlamında tedbir alınmasını sağlaması açısından son derece

önemli olmuştur. Bölgede keşfedilen bu tarihi kalıntılar antik dönemde Shule (Kaşgar) garnizonunun savunma sisteminin ne kadar güçlü ve gelişmiş olduğunun bir göstergesidir.

208

Sonuç olarak Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi politikası kapsamında kurulan Anxi dört garnizondan biri olan Shule (Kaşgar) stratejik bir konuma sahiptir. Pamir’e olan yakınlığı sebebiyle batıya açılan kapı olarak nitelendirilmektedir. Doğu ve batı arasında köprü vazifesi gören Pamir coğrafi koşulu sebebiyle bariyer görevi üstlenmekte aynı zamanda farklı medeniyetler arasında kültürel etkileşimde de önemli rol oynamaktadır.

Batı Bölgesi batı kısmında yer alan Shule (Kaşgar) garnizonu Pamir’e olan yakınlığı sayesinde savunma anlamında da oldukça güçlü bir bariyere sahiptir. Antik İpek Yolu güzergahları Shule (Kaşgar) üzerinden Pamir ve daha sonra oradan İran’a ve Avrupa’ya açılmaktadır. 368 Shule (Kaşgar) garnizonu Pamir üzerinden gerçekleştirdiği kültürel etkileşim dışında aynı zamanda İpek Yolu güzergahı ile doğu ve batı arasındaki ticari etkileşimini de yine Pamir üzerinden gerçekleştirmiştir. Ulusların kendilerine özgü eşyaları İpek Yolu hattı üzerinde Pamir üzerinden gelip gitmektedir. Somut olan eşyalar dışında din, inanış ve düşünce gibi soyut kavramlarda yine İpek Yolu hattı boyunca Pamir

üzerinden farklı ulusları etkilemektedir. Nitekim Budizm, Manihaizm, Zerdüştlük gibi dinler de Pamir üzerinden Batı Bölgesi ve daha sonra Çin’in iç kesimine yayılmıştır.

(Bakınız: Tablo 11) Dolayısıyla Shule (Kaşgar), Pamir’in köprü vazifesi görmesi sebebiyle kültürel etkileşim, ticari etkileşiminde ve aynı zamanda dini inanışların da yayılmasında tarih boyunca son derece önemli bir yere sahip olmuştur.

368 Xu Zhongwen (徐忠文), Rong Xinjiang (荣新江), Make Boluo, Yangzhou, Sichou

Zhilu (马可菠萝、扬州、丝绸之路), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社),

Beijing, 2016, s.4.

209

4. BÖLÜM

ANXİ (KUÇA) GENEL VALİLİĞİNİN ANTİK İPEK YOLU’NA ETKİLERİ

Tarihte Çin kara ve deniz yolu olmak üzere dünyaya açılmıştır. Kara Yolu’nun adı İpek Yolu olarak adlandırılırken, deniz yolu ise Deniz İpek Yolu olarak adlandırılmıştır. İpek Yolu adı ilk olarak Alman Coğrafyacı Ferdinand Von

Richthofen’nın 1877 yılında yayınladığı Çin adlı kitabında geçmiştir. Ferdinand’ın kitabında M.Ö. 128-150 yılları arasında Çin ve Orta Asya ticaret yollarını gösteren harita yer almaktadır. Haritanın başlangıcı doğuda başkent Chang-an’ın batısından bugünkü

Orta Asya ve Afganistan, Pakistan, Kuzey Hindistan İran’a kadar olan bölgeleri kapsamaktadır.369 Kara yolu üzerinde en fazla ipek ticareti yapıldığından bu yolun adı

‘‘İpek Yolu’’ olarak adlandırılmıştır. Ayrıca ’nın seyahatleriyle açılan “Deniz

İpek yolu”, diğer bir adıyla “İpek Porselen yolu” veya “Porselen Yolu” Güneydoğu Asya

üzerinden yapılan deniz ticaretini gelişmesine katkı sağlamıştır. Ayrıca ipek ve porselenin bu ülkelerden Afrika ve Arap dünyasına, Arap dünyasından da Osmanlı’ya girmesine olanak sağlamıştır.370

369 Ferdinand Von Richthofen, China, Berlin, Germany: Dietrich Reimer, 1876, s. 499.

370 Ecem Ceylan, Zheng He’nın Yaptığı Seyahatlerin Çin Tarihindeki Yeri ve Önemi

(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 2017, s. 227.

210

Tarih boyunca antik İpek Yolu doğu ve batı medeniyetleri arasında bir köprü vazifesi görmüştür. Nitekim bu yol üzerinde farklı ülkelere özgü değerli eşyalar taşınıp ticari faaliyetler gerçekleştirilirken, aynı zamanda gözle görülmeyen fakat oldukça değerli olan inanış ve düşüncelerin aktarılması gibi kültür etkileşimler yaşanmıştır. Bu sebeple binlerce kilometre öteye uzanan bu yol, Çin ve batı arasında geçtiği her bölgede ekonomik, ticari ve kültürel etkileşimlere oldukça katkı sağlamıştır. Antik İpek Yolu hattında Çin, Orta Asya ve Hindistan güzergahı arasında temel olarak ipek ticareti yapılmış olsa da, bu yol üzerinde ipek dışında bir çok el sanatı ürünleri, bitkiler, hayvanlar, dekorasyon eşyaları gibi daha bir çok şeyin ticareti yapılmıştır. Bunun dışında gözle görülmeyen fakat paha biçilemez değerde olan düşünce akımları, öğretiler ve din inanışları yine bu yol aracılığıyla farklı medeniyetlerce kabul görmüştür. Dolayısıyla, adını ipekten alan İpek Yolu, tıpkı ipeğin bir çok zorlu süreçten geçip ilmek ilmek işlenmesiyle oluştuğu gibi, antik İpek Yolu da farklı coğrafi koşullar, politika ve çoklu kültür etkileşiminin yoğurulmasıyla oluşmuştur.

İpek Yolu geçtiği güzergahlardaki devletlerin politikası, askeri yapısı, dini inanışı ve diğer doğal koşullardan etkilenmiştir. Bu sebeple farklı dönemlerde farklı hatlar oluşmuş ve her biri o dönemin siyasi yapısı ve politikasına göre değişiklik göstermiştir.

Antik dönemden günümüze kadar yapılan arkeolojik buluntular İpek Yolu’nun kapsam ve sınırlarının her dönemde değişip, geliştiğini kanıtlar niteliktedir. Örneğin Turfan’da yapılan arkeolojik kazılar neticesinde çıkarılan belgeler, Tang Hanedanlığı’nın İpek Yolu ulaşım hattı ve bu yol üzerinde ticaret yapan kervanların güvenliğini sağlaması için aldığı

211

tedbirlerden bahsetmektedir.371 Antik dönemde oluşan farklı İpek Yolu güzergahları Orta

Asya doğusunda kalan Çin, en batısında Xinjiang, Gansu ve Hexi Koridoru, özellikle

Shanxi ve Xian merkez olmak üzere söz konusu bölgelerden geçerek batıya ulaşmıştır.

Söz konusu güzergahlar, Orta Asya göçebe uluslarının ticaret amacıyla kullandıkları, binlerce yıldır farklı ulusların bir araya gelip ticaret ve değiş tokuş yaptıkları kervanların geçtiği ve aynı zamanda kültürel etkileşimlerin yaşandığı bölge olmuştur. Hou Han Shu ve Han Shu gibi resmi yazılı kaynaklarda antik dönemdeki İpek Yolu rotaları şu şekilde belirtilmiştir ‘‘İlk rota Çin’in eski başkenti Chang-an’dan başlar ve kuzeybatıya uzanarak

Orta Asya’ya varır. Bu yol Dunhuang yakınlarında kuzey ve güney olmak üzere iki kola ayrılır. Daha sonra Taklamakan Çölü ve Tarım Havzası olarak ayrılan rota Kaşgar’da birleşir. İkinci rota ise kuzey rota olarak adlandırılır. Bu rota Dunhuang’dan başlar ve daha sonra Hami, Turpan, İli Nehri ve kuzey sınırlardan geçerek Kazakistan bozkırlarına ulaşır. Batı rotası ise Fergana’dan (Özbekistan ve Kırgızistan) başlar ve Kaşgar’a kadar ulaşır. Diğer bir rota da Hindistan Vadisi’nden başlar ve Gilgit, Hunza Vadilerinden geçerek Kaşgar’a ulaşır.’’372

371 Rui Chuanming (芮传明), Sichou Zhilu Yanjiu Rumen (丝绸之路研究入门),

Fudan Daxue Chubanshe (复旦大学出版社), Shanghai, 2009, s. 3.

372 Bruno Genito, Qi Dongfang (齐东方), Yi Zhu Xi Lai- Kaogu de Sichouzhi

Lu Bolaipin Yanjiu (异宝西来-考古发现的丝绸之路舶来品研究), Shanghai Guji

Chubanshe (上海古籍出版社), 2012, Shanghai, s. 25-27.

212

Bir çok buluş ve icadın çıkış noktası olan Çin’in antik İpek Yolu’nu keşfetmesi sadece doğu ve batı medeniyetleri için değil bu hattın geçtiği tüm uluslar için de çok

önemli bir gelişme olmuştur. Bu yol üzerinde taşınan eşyalar, aktarılan düşünce ve

öğretilerin yanında, ipeğin ana vatanı olan Çin, ipek dokuma üretim tekniği ve diğer el işçilik sanatını da İpek Yolu aracılığıyla batıya aktarmıştır.373 Bu durum Çin ve batı arasındaki ticari ve kültürel etkileşimi arttırmasının yanında aynı zamanda bu hattın geçtiği ulusların üretim gücünün de artmasına sebep olmuştur. Bu sebeple İpek Yolu’nun geçtiği güzergahlar, antik dönemde Batı Bölgesi ulusları, Tarım Havzası, Xinjiang ve

Turfan bölgesi gibi İpek Yolu geçiş hattı üzerinde bulunan vaha ulusları için bir kader niteliğinde olmuştur. Çünkü bu ulusların ekonomik ve kültürel anlamda gelişmesi bu yoldan elde ettiği kâr a ve bu yolun devamlılığına bağlı olmuştur. Bu sebeple İpek Yolu hattı üzerinde bulunan uluslar kimi zaman bu kadim yola hakim olmak ve kontrolünü ele geçirmek için mücadele etmiş ve kimi zaman da bu yolun güvenliğini ve geçişini sağlamak için çeşitli önlemler almışlardır. O dönemde var olan Göktürkler, Hunlar, Çin

Hanedanlıkları, Arap, İran, Tibet gibi uluslar farklı dönemlerde bu yolun kontrolünü ele geçirdikleri gibi bu yoldan ekonomik olarak da büyük kâr elde etmişlerdir.374 Antik İpek

Yolu’nun tüm insanlığa en büyük katkısı farklı uluslar ve medeniyetler arasında etkileşim sağlayan bir platform olarak, doğu-batı arasındaki kültürel ve ticari etkileşim gerçekleştirmesine olanak sağlamasıdır. Farklı uluslar arasında iyi ilişkiler varken bu hat

üzerindeki farklı alanlardaki etkileşim devam ettiği gibi, siyasi ilişkilerin bozulduğu

373 Çin ipeği ve ipek üretimi, dokuma teknikleri hakkında bilgi için bakınız: Burçin Bedel,

‘‘Çin İpeği, Çin Medeniyeti: Tarih, Kültür, Edebiyat, Felsefe, Prof. Dr. Bülent Okay’ın

35. Meslek Yılı Anısına’’, Kesit Yayınları, 2018, s. 260 – 264.

374 Li Mingwei, Sichou Zhilu Maoyi Shi, s.39.

213

dönemde de bu hat üzerindeki etkileşim durmayarak devam etmiştir. Örneğin, Çin’in

Kuzey Hanedanlığı döneminden Tang Hanedanlığı dönemine kadar, Çin ve Sasani

İmparatorluğu arasında oldukça dostça ve iyi ilişkiler hakim olmuştur. Gelişen iyi ilişkilerin de desteği ile Çin ve İran arasındaki İpek Yolu ticari ve kültürel etkileşimi günden güne artmıştır. Çin’e ait başta ipek, baharat, motif, inanış ve düşünceler İpek Yolu aracılığı ile önce İran’a daha sonra buradan da Avrupa’ya kadar taşınmıştır. Aynı şekilde,

İran’ın altın, gümüş ve çeşitli motifleri ile Nestorianizm, Zerdüştlük, Manihaizm dinleri de Çin’e girmiştir. İpek Yolu aracılığı ile Çin’e giren motifler Tang Hanedanlığı dönemindeki sanat eserleri ve mimaride sıkça kullanılmıştır. Söz konusu etkileşimden de anlaşılacağı üzere iki ulus arasındaki etkileşim uyum içerinde gerçekleşmiştir. 375

Dolayısıyla, Çin tarih boyunca Antik ipek Yolu hattına dahil olmasıyla doğu ve batı arasındaki ticari ve kültürel etkileşime katkı sağlamıştır. Antik İpek Yolu geçtiği ulusların kaderini değiştirmiş ve ulusların bazen etkileşim bazen de karşı karşı karşıya geldikleri bir platform olmuştur. Bu sebeple geçmişten günümüze farklı medeniyetler arasındaki farklı alanlarda gerçekleşen kültür etkileşiminde İpek Yolu’nun önemi yadsınamayacak kadar büyüktür.

4.1. Tang Hanedanlığı Dönemi İpek Yolu Stratejisi

375 Valeria Hansen, The Silk Road: A New History, Oxford University Press, New York,

2012, s. 83 -85.

214

Tang Hanedanlığı Çin’in altın çağını yaşadığı en parlak dönemidir. Hanedanlığın kurulmasından itibaren kültür, sanat, ticaret ve diplomasi alanında bir çok gelişme yaşanmıştır. Bu dönemde bir çok farklı medeniyet ile ilişki kurularak kültürel ve ticari etkileşimlerde bulunulmuştur. Dönemin ilk başlarında despot ve sert bir yönetim hakim olsa da, hanedanlıkla yaşanan gelişmelerden dolayı ilerleyen dönemlerde daha barışçıl bir politika izlenmiştir. Nitekim bu dönemde iç çatışmalardan kaçınılmış ve aynı zamanda yabancı uluslar ile olan ilişkilerde daha barışçıl bir tutum sergilenmiştir. Öyle ki başkent

Chang-an zaman içerisinde yabancıların sürekli olarak geldiği bir yer olmuştur. Farklı uluslardan keşişler, din adamları, sanatçılar, tüccarlar başkent Chang-an’a akın etmiş ve bir nevi çoklu kültür etkileşim şöleni yaşanmıştır. Farklı uluslardan gelen insanlar beraberlerinde getirdikleri kendi uluslarına özgü eşyaları, oldukça değerli olan Çin ipeği ile takas etmek için çaba göstermişlerdir. Aynı zamanda sahip oldukları kültürleri, dini inanışları ve sanat anlayışlarıyla da bölgeyi etkileyerek farklı kültürlerden sentezlenerek harmanlanan çoklu kültür etkileşimi ortaya çıkmıştır. Tang Hanedanlığı İmparatoru Li

Yuan kuzeydeki göçebe uluslardan gelen Türk halkı ve diğer hanedanlık hane halkının beraber uyum içerisinde dans etmeleri gerektiğini ve “tüm insanların bir aileye ait” olduğunu söylemiştir. 376 Yabancı uluslardan Çin topraklarına gelen medeniyetler bölgeyi her anlamda etkiledikleri gibi aynı şekilde farklı medeniyetler de Çin kültürünün etkisi altında kalmıştır.

376 Bruno Genito, Qi Dongfang,Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu

Bolaipin Yanjiu, s. 45.

215

Çin kaynaklarında geçtiği üzere, Tang Hanedanlığı bu dönemde bir çok farklı devlet ve ulus ile irtibat halinde olmuştur. 624’ten 772 yılına kadar Orta Asya’daki uluslar

Tang Hanedanlığı ile tam olarak yüz kırk dokuz yıl etkileşimde kalmıştır. Batı Göktürkler,

Doğu Göktürkler, Tibetliler, Araplar, Tokharlar ile bu dönemde her alanda etkileşim yaşanmış ve öyle ki Orta Asya’dan bir çok elçi, tüccar ve keşiş başkent Chang-an’a akın ederek kültürel ve ticari etkileşimlerde bulunmuşlardır. Tang dönemi yönetiminde Çin tarihinde ilk kez Pamir’in ötesine geçilmiştir. Batı Bölgesi’nde bulunan medeniyetler

Tang Hanedanlığı’nı siyasi, ekonomik, askeri, kültür ve sanat gibi farklı alanlarda derinden etkilemişlerdir.377 Tang Hanedanlığı döneminde ticaret amacıyla gelen tüccarlar dışında, dinlerini yaymak amacıyla da farklı dinden bir çok din adamı da bölgeye gelmiştir. Bölgeye gelen Budist keşişler dışında farklı dinlere mensup din adamları da başkent Chang-an’a gelmişlerdir. İmparator Taizong döneminde 631 yılında başkent

Chang-an’da inşa edilen Budizm, Zerdüştlük ve Nasturilik dinine ait tapınaklar bu durumun bir göstergesidir.378 Başkent Chang-an’a ticaret ya da eğitim amaçlı yabancı elçiler de gönderilmiştir. O dönemde elçiler ticaret ve kültür etkileşim merkezi konumunda olan başkent Chang-an’a beraberlerinde kendi uluslarına ait eşyaları getiriyor ve Tang Hanedanlığı’na hediye ediyorlardı. Yabancı elçilerin amacı kendi uluslarına ait eşyaları bölgeye sokup ticaretini yapabilmekti. Bu sebeple eşyalarını yanlarında taşıyarak, başkalarının ilgisini çekmeye çalışıyorlardı. Bu dönemde başkent Chang-an’a gelen yabancı elçiler ya da tüccarlardan bir çoğu istedikleri zenginliğe nail olmuşlardır. Örneğin,

377 Xu Xuya (许序雅), Tang Dai Sichouzhilu Yu Zhongya Shidi Congkao – Yi Tang

Dai Wenxian Wei Yanjiu Zhongxin (唐代丝绸之路与中亚史地丛考- 以唐代文献为

研究中心), Shangwu Yinshu Guan (商务印书馆), 2015, Beijing, s. 13-14.

378 Xiang Da, Tang Dai Chang-An Yu Xiyu Wenming, s. 129.

216

Oman’dan gelen Yahudi tüccarlar başkent Chang-an’dan dönerken beraberlerinde Tang dönemine ait siyah bir vazoyu ülkelerine götürmüşlerdir. Bu vazonun kapağının altında ve içinde ince işçilikle oyulmuş bir balık bulunmakta ve balığın gözleri değerli kırmızı taştan yapılmıştır. Söz konusu vazonun o zamanki değeri oldukça yüksektir. 379

Dolayısıyla Tang Hanedanlığı döneminde başkent Chang-an, İpek Yolu aracılığı ile farklı

ülkelerden gelen elçi ve tüccarların odak noktası konumunda olmuştur. Ticari ve dini etkileşim faaliyetlerinin dışında, farklı medeniyetlerden bilgin kişiler de bilgi toplamak amacıyla başkent Chang-an’a gelmişlerdir. Öyle ki Turfan bölgesindeki soylu aileler

çocuklarını Çince öğrenmek için eğitim amaçlı Chang-an’a göndermişlerdir.

Antik Çin yazılı kaynaklarında Batı Bölgesi olarak adlandırılan bölge sahip olduğu coğrafi konumu, elverişli doğa koşulları ve doğu-batı arasında ulaşım kavşağı konumunda olması gibi sebeplerden dolayı tarih boyunca farklı medeniyetlerin odak noktasında olmuştur. Dar anlamdaki Batı Bölgesi’nin işaret ettiği alan Xinjiang bölgesi iken, genel anlamda Batı Bölgesi’nin işaret ettiği yer Xinjiang’da dahil Çin’in batısında kalan yerdir.380 Batı Han Hanedanlığı döneminden itibaren, Çin farklı dönemlerde Batı

Bölgesi stratejisi geliştirmiştir. Bu dönemde Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Batı

Bölgesi stratejisi kapsamında farklı tedbirler almış ve Çin kendi toprakları ötesinde bu

379 Edward H. Schafer, The Golden Peaches of Samarkand: A Study of Tang Exotics,

1985, s.3.

380 Rong Xinjiang (荣新江), Sichou Zhilu Yu Dongxi Wenhua Jiiaoliu (丝绸之路于

东西文化交流), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), 2015, Beijing, s.3-5.

217

bölgede bulunan ulusları tanımış ve İpek Yolu Hattı’na dahil olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde ise dış ilişkiler ve dışa açılma politikasında bazı stratejiler geliştirilmiştir.

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinin temelinde Batı Han Hanedanlığı döneminde uygulanan strateji yatmaktadır. Tang Hanedanlığı bu dönemde Batı Bölgesi uluslarını ve İpek Yolu ulaşım hatlarını kontrol altına almak amacıyla bazı tedbirler almıştır. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği en önemli strateji Anxi Genel

Valiliği ve daha sonrasında bu valilik birimi altında Anxi Dört Garnizonu kurması olmuştur. Çin kaynaklarında Anxi olarak geçen antik Kuça, Han ve Tang Hanedanlıkları döneminde Batı Bölgesi’nin büyük uluslarından birisi olmuştur. Kuzeyde Tanrı Dağları, güneyinde çöl ve Tarım Havzası yer almaktadır. Doğu ile batı arasında ulaşım ve etkileşim noktasında önemli bir konumda yer almasından ötürü, İpek Yolu güzergahında kavşak konumunda bulunmuştur. Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimi merkezini

önce Xizhou’da kurmuş daha sonra ise Qiuci’ya (Kuça) taşımıştır. Bu süreçte Tang

Hanedanlığı Batı Göktürkler ve ilerleyen dönemlerde Tibetliler ile karşı karşıya gelmesinden ötürü Anxi Valilik merkezi bir kaç kez yer değiştirmek zorunda kalmıştır.

Tang Hanedanlığı Anxi Valilik birimini kurmadan önce, Tanrı Dağı’nın kuzey kısmında kalan kısım Batı Göktürkler’in kontrolü altında olmuştur. Tang Hanedanlığı bölgeyi kontrol altına almak amacıyla garnizonlar kurarak bölgeye çok sayıda asker göndermiş ve uzun dönem Batı Göktürkler ile sürekli olarak karşı karşıya gelmiştir. Dolayısıyla

Tang Hanedanlığı’nın antik İpek Yolu politikası, Batı Bölgesi ulusları ile olan ilişkileri ve bu bölgede karşı karşıya geldikleri uluslar ile olan siyasi ilişkilerine dayanmaktadır.

Tang Hanedanlığı dönemi öncesinde, Sui Hanedanlığı’nın son dönemlerinde güçlenmeye başlayan Batı Göktürkler, doğuda Jin Shan Dağı, batıda Yumen Guan 218

Geçidi’nde yer alan ulusları kontrol altına almışlardır.381 Batı Göktürk Kağanı Tong

Yabgu Kağan 382 döneminde sınırlar çoktan Maveraünnehir Bölgesi’ne kadar genişlemiştir. Bu da demek oluyordu ki Yumen Guan Geçidi’nden Batı İpek Yolu güzergahının tamamı Batı Göktürkler’in kontrolü altındadır. Güzergahta yer alan tüm vaha devletleri Batı Göktürkler’in vassalı durumunda olmuştur. Fakat bozkır göçebe ulusu olarak Batı Göktürkler, İpek Yolu’nda ticareti yapılan ürünlerin üretildiği bölge olmamasının yanında bu hat üzerinde ticareti yapılan eşyaların dağıtıcısı konumunda da olmamıştır. Dahası Batı Göktürkler, bu hat üzerindeki ticaret yapan yabancılardan vergi kesmiş ve yollarını keserek eşyalarını yağmalamışlardır. Vassalı olan vaha ulusları ve kervanlar gelir kaynağı durumunda olmuştur.383

Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik birimini kurarak, Batı Göktürkler’e karşı

çıkmak ve Batı bölgesine askeri faaliyette bulunarak sınırlarını genişletmek ve bu doğrultuda da İpek Yolu hattını kontrol altına almayı amaçlamıştır.384 Batı Göktürklerin yönetim merkezi Batı Bölgesi Tarım Havzası vassal devletleriydi. Tong Yabku Kağan

381 Jiu Tang Shu, Juan 198, s. 5291.

382 Batı Göktürk Kağanı Tong Yabku Kağan 618 ve 628 yılları arasında Batı Göktürk

Kağanlığı'nı yöneten kağandır. Çin kaynaklarında Tong Ye Hu ( 统 叶 护 ) olarak geçmektedir.

383 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 38.

384 Xin Tang Shu, 111. Cilt, Su Dingfan Zhuan (卷 111，苏定方传)

219

zamanında, yönetim kapsamı batıya doğru genişleyerek, yönetim merkezi de Batı

Bölgesi’nin batısına doğru ilerlemiştir. Tong Yabku Kağan zamanından başlayarak, Batı

Göktürk Kağanlığı dört kez Tang Hanedanlığı ile evlilik anlaşması gerçekleştirmek istemiş, fakat başarılı olmamıştır. Li Mingwei Batı Göktürkler’in, Çin’in Han

Hanedanlığı döneminden itibaren Batı Bölgesi ve Orta Asya’da İpek Yolu hattında kurduğu yönetimden faydalanmak için evlilik anlaşmasında bulunmak istediklerini düşünmektedir. Aynı zamanda kurulan evlilik anlaşması ile ipeğin üretildiği yer olan

Çin’den ipek temin ederek bu sayede de İran, Doğu Roma ile ticari faaliyette bulunup bu durumdan fayda sağlayacaktır.385

Tong Yabgu Kağan sonrasında Batı Göktürkler’in içinde bazı bölünmeler yaşanarak kabilelere bölünmüşlerdir. Bu durum Batı Göktürklerin arasında bazı anlaşmazlıklara sebep olmuştur. Tang Hanedanlığı bu durumdan faydalanarak, bazı kabileler arasında yaşanan çatışmalara destek olarak Batı Göktürkler’in gücünde azalmaya sebep olmuştur. 657 yılında, İmparator Gaozong General Su Dingfang’ı göndererek Suiye’de İl- Kullig İşbara Kağan isyanı’nı bastırmasını sağlamıştır. İmparator

Gaozong bazı önlemler almaya devam etmiş ve Batı Bölgesi, Orta Asya ve Batı

Göktürkler’in eski topraklarını Tang Hanedanlığı’nın direkt olarak yönetimi altına almaya çalışmıştır. Bu doğrultuda bazı valilik birimleri kurulmuştur. 657 yılından sonra,

Tang Hanedanlığı Batı Göktürkler’in olduğu Suiye’yi ele geçirdikten sonra, eski toprakları olan Kunling ve Mengchi Valilikleri kurmasının yanında aynı zamanda

önceden Batı Göktürkler’in kontrolü altında olan geniş Batı Bölgesi Tanrı Dağı kuzey

385 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 40.

220

geçiş hatları, Maveraünnehir deki dokuz beylik, Amu Derya güneyindeki topraklar ayrılarak valiliğe dahil etmiştir.386

660 yılında, Pamir’in batısındaki Batı Göktürkler’in durumunu anlamak adına

Tang Hanedanlığı bölgeye elçi göndermiştir. 661 yılında Tang Hanedanlığı tekrardan

Pamir’in batısına bir elçi göndererek Yutian’in (Hoten) batısında, İran’ın doğu kısmında askeri savunma eyaletleri kurma planını yapmıştır. İmparatoriçe Wu Zetian dönemine gelindiğinde (702), Tang Hanedanlığı Anxi Valiliği yönetimini yeniden planlayarak

şekillendirmiştir. Batı Bölgesi kontrolünü arttırmak, bölgedeki yönetimini güçlendirmek amacıyla bazı stratejiler izlemeye başlamıştır. Bu doğrultuda Anxi Genel Valilik birimi güney geçiş yolları, Pamir’in batısında kalan bölgelerin yönetiminden sorumlu olmuştur.

Aynı zamanda Tang Hanedanlığı Tibet’in akın düzenlediği İpek Yolu kuzey hattını da kontrol altına almayı planlamıştır.

Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi stratejisinde yalnızca Batı Göktürkler ile karşı karşıya gelmemiş, 662 yılı sonrasında, Tibet ile de Anxi Genel Valilik’in savaşını vermiştir. Tang Hanedanlığı dört garnizonu kaybetmesine rağmen vazgeçmemiş ve her seferinde dört garnizon ve buna bağlı olarak İpek Yolu güzergahlarını yeniden kontrolü altına almıştır. Tang Hanedanlığı’nın bölgedeki bu mücadelesi 790 yılına kadar devam etmiştir. Bu süreçten sonra, Anxi Genel Valilik yönetimi ve kontrolü düşüşe geçmiş ve

386 Xin Tang Shu, Juan 215, s. 6035.

221

işlevini kaybetmiştir. 387 Kurulduğu yıl 640 yılından itibaren, Anxi Genel Valilik merkezi toplamda yüz elli yılı aşkın süre aktif olarak faaliyetlerine devam etmiş ve bu süre zarfında İpek Yolu ticareti tarihteki en parlak dönemini yaşayarak zirveye ulaşmıştır.

Batı Bölgesi ve Antik İpek Yolu geçişlerini kontrol altına alma mücadelesinde,

Batı Göktürkler ve Tang Hanedanlığı arasında yaşanan çatışmaların genel olarak İpek

Yolu geçiş güzergahlarını ve ticareti olumsuz yönde etkilediği yönde görüşler bulunmaktadır. Söz konusu çatışma Tang Hanedanlığı ve Batı Göktürkler arasında yaşanmış olsa da, genel olarak Batı Göktürkler’in antik İpek Yolu güzergahında bir engel teşkil ettiğinden bahsedilmektedir. Batı Göktürkler’in İpek Yolu hattı geçişine ve bu güzergah üzerindeki ticarete olan katkıları ise göz ardı edilmektedir. Fakat tarihi sürece farklı bir perspektiften baktığımızda, Göktürkler’in antik İpek Yolu hattının geçişi ve batıya uzanmasındaki etkileri göz ardı edilemeyecek kadar çoktur. Farklı amaçları doğrultusunda Tang Hanedanlığı ile karşı karşıya gelen ulusların antik İpek Yolu hattı

üzerinde Çin’in diğer uluslar ve batı ile olan etkileşimine olan katkıları da göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Nitekim, Tang Hanedanlığı ile çatışma halinde olan Batı

Göktürkler Tang Hanedanlığı’ndan kimi zaman değiş tokuş kimi zaman hediye olarak elde ettikleri ipeği aracı olarak batıya ticaretini gerçekleştirmişlerdir. Aynı zamanda Batı

Göktürkler ipek dışında, Çin’in üretim tekniğinin, sanatının ve kültürünün de aktarılmasında köprü vazifesi görmüştür.

387 Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s.98.

222

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi temelinde bölge uluslarını ve İpek

Yolu güzergâhlarını kontrol altına almak yatmaktadır. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi yönetimi ve kontrolünde izlediği strateji ve yukarıda bahsettiğimiz Batı Bölgesi faaliyetleri, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi, Orta Asya ve İpek Yolu stratejisinin bölgede Anxi Genel Valilik merkezinin kurulmasıyla başladığını göstermektedir. Anxi

Genel Valilik merkezi Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinin temeli olmasının yanında aynı zamanda yönetim ve İpek Yolu hattı üzerindeki faaliyetlerine de işaret etmektedir. Anxi Genel Valilik Merkezi Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi ve

Maveraünnehir, Orta Asya, Amu Derya Nehri güneyinde kurduğu en büyük askeri savunması ve yönetim sistemi yapısıdır. Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi strateji kapsamında Anxi Genel Valilik birimine son derece önem vererek bu doğrultuda bir çok tedbir almıştır.388 Tang Hanedanlığı'nın yönetiminde Anxi Genel Valilik merkezi Qiuci

(Kuça) merkez olmak üzere Antik İpek Yolu hattı üzerinde bir çok gözetleme ve işaret kuleleri, antik kentler, tarım garnizonları, posta teşkilatları, geçiş sistemleri gibi yapılar kurulmuştur. Tang Hanedanlığı'nın bölgede aldığı tedbirler ve uyguladığı bu strateji İpek

Yolu ulaşım yönetimini güçlendirmiş ve aynı zamanda Qiuci (Kuça) ticaret hattının askeri, siyasi, ekonomik olarak gelişmesine sebep olmuştur. Tang Hanedanlığı Batı

Bölgesi stratejisi doğrultusunda Batı Bölgesi’nde geçiş izin sistemi, posta teşkilatları, gözetleme ve işaret kuleleri gibi yapılar kurmuştur.389

388Li Mingwei, Sichouzhilu Maoyi Shi, s. 247 – 248.

389 Tong Jian Ji Shi Ben Mo (通鉴纪事本末), Juan 48, Tang Ping Xi Tujue (卷 48，

唐平西突厥).

223

4.2. Posta Teşkilatı Sistemi

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisindeki en önemli faaliyeti bölgede

Anxi Genel Valilik sistemini kurması olmuştur. Valilik biriminin kurulmasının ardından

Tang Hanedanlığı bölgedeki faaliyetlerini genişletmiş ve bunun sonucunda da çeşitli tedbirler almıştır. Tang Hanedanlığı’nın bölgede aldığı tedbirler, hanedanlığın giderek bölgedeki kontrol kapsamını genişletmesi ve faaliyetlerini gerçekleştirmesi adına uygun ortamı sağlamıştır. Bu kapsamda bölgede aldığı en önemli tedbirlerden birisi de belirli mesafelerde posta teşkilatları kurmak olmuştur. Posta teşkilatı Çince’de guǎnyi (馆驿) olarak adlandırılmaktadır.390 İmparator Taizong ve İmparatoriçe Wu Zetian döneminde

Xizhou bölgesindeki posta teşkilatları yi ( 驿 ) olarak adlandırılırken, Xuanzong zamanında ise guan (馆) olarak adlandırılmıştır. Bu sebeple posta teşkilatlarına dair kaynaklarda yer alan kayıtların bazılarında yi (驿) bazılarında ise guan (馆) olarak geçmektedir. 656 - 661 yılları sonrasında, Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde posta teşkilatları kurmaya başlamıştır. Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi stratejisi kapsamında kurulan posta teşkilatları, başlangıçta hanedanlığın faaliyetleri kapsamında bölgeye gönderilen asker ve memurların konaklaması ve yeme-içme gibi ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla kurulmuştur. Daha sonra başlangıçtaki amacı dışında bölgede

390 Guanyi (馆驿) kelime anlamı için bakınız: http://www.264.cn/cidian/id_GAQbdvnyJad0.html

224

haberleşmenin sağlandığı, önemli belge ve evrakların merkeze iletildiği, kervanların konakladığı güvenli bir yer olmaya başlamıştır. Belirli mesafeler ile kurulan posta teşkilatları Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi faaliyetlerini gerçekleştirmesinde önemli bir etken olmuştur.

Tang Hanedanlığı’nın faaliyetleri kapsamında kurduğu posta teşkilatları, valilik ve garnizonlar arasında iletişimi sağlamıştır. Aynı zamanda çatışmada olduğu uluslar ile alakalı önemli evrak ve belgelerin iletilmesinde de kilit nokta konumunda olmuştur. Tang

Hanedanlığı’nın kurduğu posta teşkilatları hanedanlığın yönetimindeki en küçük birim olmuştur. Hanedanlığın Batı Bölgesi yönetimine göre, İpek Yolu güzergahınca geçiş yollarında her otuz li (三十里一驿) yaklaşık on beş kilometrede bir posta teşkilatı kurulması gerekmektedir.391 Tang Liu Dian kayıtlarında geçtiği üzere, bölgede çok sayıda posta teşkilatı ve buralarda at, inek besi hayvancılığı yapılan çok sayıda yer bulunmaktaydı. O dönemde bölgede toplamda 1630 adet posta teşkilatı bulunmaktaydı.392

Tang Hanedanlığı'nın her otuzli mesafede bir posta teşkilatı kurma prensibi

391Chen Guocan (陈国灿), Tang Xizhou Pu Chang Fu Fang Qu Nei De Zhenshu Yu

Guansao (唐西州蒲昌府防区内的镇戍与馆骚), Weijin Nanbei Chao Sui Tang Shi

Ziliao (魏晋南北朝隋唐史资料), 17. Sayı, Wuhan Daxue Chubanshe (武汉大学出版

社), 2000, s.95.

392 Tang Liu Dian, Juan 7, s. 162-163.

225

doğrultusunda kurulan her bir posta teşkilatı, Batı Bölgesi her ulusları arasında ulaşım açısından mutlaka alınması gereken bir tedbir olarak görülüyordu.

7. yüzyılın başlarında, Qiuci (Kuça) garnizonu Tanrı Dağı kuzeyindeki göçebe ulus Batı Göktürkler’in kontrolü altındaydı. Bu sebeple Tang Hanedanlığı bölgede posta teşkilatı kurmasından önce Batı Göktürkler ve Tibetliler ile çatışma halindeydi ve bu durum hanedanlığın Batı Bölgesi faaliyetlerini olumsuz yönde etkiliyordu. Nitekim, 658 yılında Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi faaliyetlerinde Batı Göktürkler ve Tibet ile karşı karşıya gelmesinden ötürü, valilik merkezi Qiuci’dan Xizhou’a taşınmak zorunda kalmıştır. Bu süreçte Tang Hanedanlığı bölgeye otuz bin asker göndermiştir. Bölgeye savunma amaçlı gönderilen askerlerin gündelik hayata dair ihtiyaçlarını karşılamak gerekmekteydi. Tang Hanedanlığı bölgeye gönderdiği asker ve orduların ihtiyacını karşılamak amacıyla tedbirler almaya başlamıştır. Bölgeye gönderilen çok sayıdaki asker ve valilik biriminden sorumlu memurların hem gündelik ihtiyaçlarını karşılamak hem de onlara güvenli bir yer sunmak adına söz konusu posta teşkilatları kurulmuştur. 393 Tang

Hanedanlığı’nın bölgede çok sayıda posta teşkilatı kurması sonucunda o dönemde uygulanan İpek Yolu ticaret yönetmeliği oluşturulmuştur.

393 Rong Xinjiang (荣新江), Sichou Zhilu yu Dongxi Wenhua Jiaoliu (丝绸之路与东

西文化交流), Beijing Daxue Chubanshe (北京大学出版社), 2015, Beijing, s. 15-16.

226

Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valilik merkezinin bulunduğu Xizhou ve Qiuci’dan (Kuça) her yöne ulaşım yolları bulunmaktaydı. Doğuya doğru Chiting Hattı,

Xinkai Hattı, Tongyi Hattı ile direkt Dunhuang’a ve Çin’in iç merkezi kısımları olan

Zhongyuan’e varılıyordu. Güneybatı hattında Yinshan Geçişi ile Yanqi’ye varılıyor ve daha da batıya doğru ilerlenebiliyordu. Tanrı Dağı’ndan batıya doğru ilerleyerek direkt olarak Göktürk bozkırlarına varılıyordu. Kuzeyden Tingzhou’a doğru toplamda yedi adet rota vardı ve bu geçiş hattı üzerinde gelip giden yolcuların sayısı oldukça fazlaydı. Çok sayıda kişinin bu rotayı kullanmasından dolayı işlek olan bu güzergah boyunca çok sayıda posta teşkilatı inşa edilmiştir. Yinshan Geçidi’nde Gaochang’dan yola çıkarak, Anchang

(安昌馆) Posta Teşkilatı, Tian Shan Posta Teşkilatı (天山馆), Yin Shan Posta Teşkilatı

(银山馆), Lü Guang Posta Teşkilatı (吕光馆), Zhang San Posta Teşkilatı (张三馆), Xin

Cheng Posta Teşkilatı (新城), Leishi Posta Teşkilatı (礌石馆) ve Panqi Posta Teşkilatı kurulmuştur. Bu güzergah üzerinde kurulan posta teşkilatları hanedanlık tarafından bölgeye gönderilen memurların gündelik ihtiyaçlarını karşılamak ve ilerleyen dönemlerde evrak ve belgelerin merkeze iletilmesi, yol üzerinde ulaşım ile sevkiyatta kullanılan at, develerin beslenmesi için de bir platform sağlamıştır.394 Ayrıca, Yutian

(Hoten) garnizonunda Caoze Posta Teşkilatı (草泽馆), Xinheng Posta Teşkilatı (欣衡馆),

Mouchang Posta Teşkilatı (谋常馆) bulunmaktaydı. Mouchang Posta Teşkilatı, Mazar da

çıkarılan M.T. 0628 nolu belgede detaylı bir şekilde geçmektedir.395 Tang Hui Yao Juan

73 kayıtlarında şu şekilde geçer: ‘‘Batı Göktürkler İl-Kullıg İşbara Kağan’a ait olan

394 Rong Xinjiang, Sichou Zhilu Yu Dongxi Wenhua Jiaoliu, s.13.

395 H. Maspero, Les Documents Chinois De La Troisiemeexpedition De Sir Aurel

Stein En Asie Centrale, Londra, 1953，pl.XXXV.

227

yerlerde, tüm Anxi bölgesinde Tang Hanedanlığı geçiş yollarını açtı ve bu yollarda posta teşkilatları kurdu. 396 679 yılında Suiye garnizonunun Yanqi’nin yerine geçmesiyle

Suiye’de Anxi dört garnizondan birisi olmuştur. 702 yılında Tanrı Dağı kuzeyinde

Beiting Valiliğinin kurulmasından sonra bu bölgelerde de posta teşkilatları kurulmuştur.

Hui Chao’ın (慧超) kaleme aldığı Wang Wu Tian Zhu Guo Zhuan kayıtlarında şu şekilde bahsetmektedir: ‘‘Shule eyaletinden doğuya doğru bir ay yürüyerek Qiuci ve Anxi

Valiliği yönetim bölgesine vardım. Burada Han ulusuna ait atlar ve ordular toplanmış

şekildeydi. Bu noktadan doğu kısmına kadar Tang Hanedanlığı’nın sınırları içerisinde sayılmıştı ve hanedanlık tarafından gereken tüm tedbirler alınmıştı.’’ 397 Tang

Hanedanlığı savunma amaçlı bölgeye ordularını göndererek Batı Göktürkler ve Tibet ile karşı karşıya gelmiştir. Batı Göktürk ve Tibet uluslarının bölgeye girmesine engel olmuştur. Bu şekilde Batı Bölgesi’nde antik İpek Yolu hattının geçişi ve güvenliği de sağlanmıştır. Tang Hanedanlığı’nın bölgedeki faaliyetleri ve aldığı tedbirler doğrultusunda, tüm Anxi bölgesindeki İpek Yolu güzergahları geçişini açma ve güvenliğini sağlama girişiminde bulunarak buralarda posta teşkilatları kurulmuştur.398

Ayrıca güzergah boyunca kurulan bu yapılar doğu ve batı ulaşımının güvenli ve sorunsuz

şekilde yapılmasını, Gaochang’ın uluslararası ticaret merkezi olmasını sağlamıştır.

396 Tang Hui Yao, Juan 73, s. 1567.

397 Hui Chao, Zhang Yi (惠超，张毅), Wangwutianzhuguo Zhuan (往五天竺国传),

Zhonghua Shuju (中华书局), 1994, Beijing, s.149.

398 Tang Huiyao, Juan 73, s. 1567.

228

Xin Tang Shu Dilizhi kayıtlarında, Anxi’den Batı Bölgesi’ne giden geçiş yolları ve bölgedeki geçiş yolları hakkında detaylı bilgi yer almaktadır. Xin Tang Shu, Dili Zhi kayıtlarında Anxi merkez olmak üzere söz konusu güzergahta bulunan posta teşkilatları

şu şekilde belirtilmiştir:

Xizhou’un güneybatısında Nanping ve Anchang olmak üzere iki şehir vardır. 120 li uzaklıktan sonra Tanrı Dağı güneybatı vadisine varılır. 220 li sonra Yinshan’a ve 40 li sonra ise Yanqi Lü Guang Posta Teşkilatına ulaşılmaktadır. Daha sonra güneybatıya doğru 145 li mesafe sonrasında Xin Cheng Posta Teşkilatına ve bu güzergahtan da

Yanqi’ye ulaşım sağlanmaktadır.399

Anxi ve Batı Bölgesi arasındaki ulaşım hattı için Yanqi’nin batısına doğru 150 li den sonra Tiemen Guan Geçidi’ne ve 20 li uzaklıkta Yushu savunma eyaletine varılır.

Tekrar 200 li sonra Yulin eyaletine ve 50 li sonra Longquan eyaletine ulaşılır. 60 li mesafe sonra Dongyipi eyaletine varılmaktadır. 60 li sonra Chian eyaletine ve son olarak bu hat

üzerinde 120 li sonra da Anxi Valilik birimine ulaşılmaktadır.400

Xin Tang Shu, Dili Zhi ve Huang Hua Si Da Ji kayıtlarına göre bu güzergah

üzerindeki geçiş rotalarının şu şekilde sıralanmaktadır: Xizhou’dan Yanqi’ye, Yanqi’den

399 Xin Tang Shu, Juan 40, s. 1046.

400 Xin Tang Shu, Juan 43, s. 1151.

229

Anxi’ye, Anxi’de rota değişerek Suiye’ye varılır. Daha sonra Yutian’e ve Yutian’den

Shule’ya varılır. Shule’dan ise Congling’e (Pamir) varılmaktadır.401

Antik İpek Yolu güzergahınca Dunhuang, Turfan, Loulan, Niya, Yanqi

(Karaşeher), Kaşgar, Hoten bölgeleri kapsamında “Dunhang Turfan Belgeleri” bölgedeki posta teşkilatlarının araştırılmasına dair detaylı bilgiler sunmaktadır. Batı Bölgesi

Haritaları (西域图记) ve Tang Hanedanlığı Dönemi İmparator Kayıtları (皇华四达记) kara İpek Yolu hakkındaki güzergahlar hakkında bilgi veren kaynaklardır. 1974 yılında

Gansu’da arkeolojik kazı çalışması yapan bir grup araştırmacı İç Moğolistan Ejin

Bölgesi’nde eski bir şehir de Wang Mang dönemine ait kalıntılar keşfetmişlerdir. Söz konusu kalıntılar, Chang-an’dan Zhangye eyaletine kadar yirmi farklı eyaleti kapsamaktadır. Söz konusu arkeolojik çalışma, İpek Yolu hattının belirlenmesinde

önemli kaynak niteliğindedir. Yine 1990 yılında Gansu Kültürel Arkeolojik Kazı

Çalışmaları Enstitüsü Han ve Tang dönemine ait Dunhuang kalıntılarını keşfetmiştir. Söz konusu buluntular, başkent Chang-an’dan Dunhuang’a kadar İpek Yolu güzergahı boyunca kurulan posta teşkilatları hakkında detaylı bilgi vermektedir. 1997 yılında,

Turfan’da bir mezarda yapılan arkeolojik kazılarda, Gaochang bölgesinden atla yola

çıkan birine eşlik eden elçinin kayıtları keşfedilmiştir. Bu elçiler Hindistan’ın kuzeybatısından Batı Bölgesi Tarım Havzası’na gelmişlerdir. Söz konusu güzergahta elçilerin izledikleri iki rota bulunmaktadır. Bu rotalardan ilki; Kuzey Dağları, Turfan

401 Chen Ge, ‘‘Xinjiang Gudai Jiaotong Luxian Zongshu’’, Xinjiang Wenwu, 1990, Sayı

3, s 55 – 92.

230

bölgesi kuzeyinde kalan Tanrı Dağları ve Tanrı Dağları’nı geçtikten sonra kuzeydoğuya doğru Rouran bölgesine varmaktadır. Diğer rota ise Yanqi ve Turfan’ın güneybatısından vaha uluslarını geçerek varmaktadır. 402 Söz konusu güzergahlar aracılığıyla Batı Bölgesi,

Orta Asya ve Güney Asya’ya ulaşım sağlanmaktadır. Bu güzergahlar o döneme ait Antik

İpek Yolu güzergahları ve doğu, batı, güney ve kuzey güzergahları hakkında bilgi vermektedir.

Tang Hanedanlığı döneminde posta teşkilatının kurulmasına dair yazılı kayıtlar,

Tang Hanedanlığı döneminde Anxi Genel Valilik yönetim birimi ve Anxi dört garnizon güzergahınca posta teşkilatlarının sıklıkla kurulduğunu gösterir niteliktedir. Tang

Hanedanlığı döneminde kurulan posta teşkilatları Çin’in o dönemde siyasi, askeri, ulaşımı gibi bir çok alanda önemli bir strateji olmuştur. O dönemde hanedanlık tarafından bölgeye görevlendirilen asker ve memurların yeme, içme, konaklama ihtiyaçlarını karşılamıştır.

Ayrıca Tang Hanedanlığı tarafından kurulan birimler, Batı Bölgesi ulusları arasında haberleşme ve iletişim maksadıyla da kullanılmıştır. Ulaştırılması gereken bir evrak posta teşkilatları aracılığı ile ulaştırılıyor ve aynı zamanda ordunun ve bölgede görevlendirilen memurların konaklaması için de imkan sağlıyordu. Daha sonra antik İpek Yolu güzergahınca gelip giden tüccarlar ve kervanlar da bu posta teşkilatlarını kullanmaya

402 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Tang Dai Anxi Duhufu yu Sichouzhilu, yi Tulufan Chutu

Wenxian wei Zhongxin (唐代安西都护府与丝绸之路，以吐鲁番出土文书为中心)’’,

Xinjiang Qiuci Xuehui Bian, Qiuci Xue Yanjiu (新疆龟兹学会编《龟兹学研究》),

Sayı:5, Urumçi, Xinjiang Daxue Chubanshe (新疆大学出版社), 2012, s. 154 -166.

231

başlamışlardır. Dolayısıyla posta teşkilatları, Tang hükümeti ve bu yol üzerinde gelip giden farklı uluslar arasındaki etkileşimde büyük bir rol oynamıştır. Uzun yollardan gelen tüccarlar posta teşkilatlarında konaklıyor, ihtiyaçlarını burada karşılıyor ve atlarını değiştiriyorlardı. Han ulusu dışında farklı uluslardan gelen tüccar ve kervanların posta teşkilatlarında konaklaması durumunda, Tang Hanedanlığı bazı yönetim kuralları belirlemiştir. Posta teşkilatlarına giriş yapanların tüm bilgileri nereli oldukları, beraberlerinde taşıdıkları eşyalar, geliş amaçları ve nereye gittikleri gibi bilgiler detaylı olarak kayıt altına alınmıştır.

Dunhuang ve Turdan’da çıkarılan belgeler doğrultusunda, Tang Hanedanlığı döneminde Anxi bölgesinde kurulan posta teşkilatlarının işlevleri hakkında da bilgi verilmiştir. Paul Pelliot’un bölgede yaptığı arkeolojik çalışmalarda D.A. 41 nolu belgede, posta teşkilatları ile alakalı kayıtlar yer almaktadır. Xizhou’dan Yanqi’ye giden güzergahtaki posta teşkilatlarının yönetim sistemi Xizhou Tianshan kasabasına aittir.403

Huanghua Si Da Ji (皇华四达记) kayıtlarında Yutian (Hoten) ve Shen Shan arasındaki ticaret ve yer isimlerinden bahsetse de, posta teşkilatları biriminin yönetim birimi olarak bahsetmemiştir. Fakat Almanya’nın Asya Sanat Müzesi’nde bulunan Hoten bölgesinden

403 Les manuscrits chinois de Koutcha. Fonds Pelliot de la Bibliotheque Nationale de

France, par E. Trompert avec la collaboration de Ikeda On et Zhang Guangda, Paris:

Institut des Hautes Etudes Chinoises de College de France, 2000, s. 66.

232

çıkarılan seri numarası MIK III-87 olan Çince metinde, Tang Hanedanlığı’nın Yutian

Garnizonunda askerlere verdiği yemek kaydı bulunmaktadır.404 (Bakınız Resim:2 )

Tang Hanedanlığı dönemindeki yazılı tarih kayıtları ve arkeolojik buluntular,

Anxi Dört Garnizon bölgesindeki posta teşkilatlarının oldukça yaygın olduğunu göstermektedir. Tang Hanedanlığı'nın Anxi Genel Valilik birimi yönetiminden sonra kurduğu posta teşkilatları, İpek Yolu ticaretinde kavşak konumunda olan Qiuci'da (Kuça) ticaretin gelişerek sorunsuz şekilde yapılmasına büyük katkı sağlamıştır. Bölgede kurulan posta teşkilatları, bölgeye gönderilen asker ve memurların ihtiyaçlarını karşıladığı gibi aynı zamanda bu yol üzerinde gelip giden tüccar ve kervanlar için de imkan sağlamıştır.

Ayrıca Tang Hanedanlığı askerleri, hanedanlığa ait önemli belgeler ve hat üzerinde taşınan eşyalar için de güvenli geçiş hatlarını sunmuştur.405 Aynı zamanda, kurulan posta teşkilatları Antik İpek Yolu üzerinde ticaret yapan tüccar ve kervanlar için güvenli geçiş rotaları sağlamıştır. 406 Bunun sonucunda da farklı uluslar arasında kültürel ve ticari

404 Chi Tianwen, Tulufan Guxie Benzhan Tulu.

405 Yan Gengwang (嚴耕望), ‘‘Tang Dai Jiaotong Tukao (唐代交通图考)’’, 2. Cilt (第 2

卷), Zhongyanyuan Shi Yü Suo (中研院史语所), 1985, s. 488.

406 Cheng Xilin (程喜林), ‘‘Cong Tang Dai Guosuo Wenshu SuojianTong ‘‘Xiyu’’ de

Zhongdao (从唐代过所文书所建通“西域” 的中道)’’ , Dunhuang Yanjiu (敦煌研究),

1988, Sayı: 1 (第 1 期), s.58.

233

etkileşimi sağladığı gibi aynı zamanda antik İpek Yolu hattının da devamlılığını sağlamıştır.

4.3. Ticaret Yönetmeliği ve Geçiş İzni Sistemi

Antik dönemde Qiuci (Kuça), İpek Yolu güzergahı kavşak konumda yer almasından dolayı oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Sahip olduğu stratejik konumu sebebiyle Kuça, Tang Hanedanlığı dışında diğer uluslarında mücadele ettiği bir yer olmuştur. Çünkü Kuça, İpek Yolu hattındaki özel konumunun yanında ayrıca ılıman bir iklime sahipti ve tarım yapmak için oldukça elverişli bir bölgeydi. Bu sebeple burada susam, buğday, üzüm, armut, şeftali gibi bir çok meyve yetişmekte ve dağ yamaçlarında besicilik yapılmaktaydı. Bölgenin kendine has irsi atları vardı. Dağlarında altın, bakır, demir gibi maden rezervleri bulunmaktaydı. Tang Hanedanlığı’nın bölgede Valilik birimini kurmasından önce, Kuça devletinin Tang Hanedanlığı’na irsi atlar, develer ve değerli taşlar hediye ettiği geçmektedir.407 Hatta Sui döneminde de hanedanlığa hediyeler verilmiştir. 408 İmparator Taizong döneminde hanedanlığa gümüş hediyeler

407 Wei Shu (魏书), Juan 7, Gaozu Ji (高祖纪), Zhonghua Shuju, 1974, s. 146.

408 Sui Shu (隋书), Juan 83, Xiyu Zhuan (西域传), Zhonghua Shuju (中华书局), 1973, s. 1852.

234

sunulmuştur. 409 Kuça’dan gelen bu hediyelerin bazıları bölgeye ait özel ürünler ve bazıları da ticaret aracılığı ile bölgeye getirilmiş ürünlerdir. 410 Örneğin, Turfan

Kayıtları’nda Kuça’ya ait yerli ürün olan kendilerinin yaptığı sırmalı kumaş geçmektedir.411 Bunun yanında Jiu Tang Shu kayıtlarında Kuça’da üzüm ve üzüm şarabı olduğu yazar.412 Tüm bu kayıtlar, Qiuci’nın (Kuça) kendine has bir çok ürünü olduğu ve bunun yanında İpek Yolu ticaretiyle el değiştirilerek bölgeye getirilmiş bir çok eşya olduğunu da göstermektedir. Kuça’nın İpek Yolu ulaşımında kavşak noktada olması bu hat üzerinde yapılacak ticaret faaliyetlerinin artmasında önemli bir etken olmuştur.

Ayrıca İpek Yolu güzergahı ulaşım ağında da önemli bir yere sahip olan Kuça’nın doğu ve batı arasındaki ticarette işlevi oldukça büyüktür. Bu sebeple farklı uluslar ve Tang

Hanedanlığı arasında Kuça’yı kontrol altına alma mücadelesi uzun süre devam etmiştir.

692 yılında, Anxi Dört Garnizonu tekrar kontrolü altına alan Tang Hanedanlığı, uzun sürecek huzur dönemine girmiştir. Tang Hanedanlığı bölgede faaliyet kapsamını genişletmek ve yönetim sistemini oluşturmak için tedbirler almaya devam etmiştir. Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi kapsamında aldığı tedbirlerden birisi de antik İpek

Yolu hattında ticaret yönetmeliği ve ‘‘gusuo (过所制度)’’ adı verilen geçiş izni sistemini kurmak olmuştur. Guosuo olarak adlandırılan geçiş izni sistemi antik dönemde İpek Yolu ulaşım güzergahında o hat üzerinde uygulanan bir nevi geçiş izni sistemidir. Tang

Hanedanlığı döneminde İpek Yolu hattı üzerinde ticaret yapan ya da başka faaliyetlerde

409 Jiu Tang Shu, 5. Cilt Gaozong Benji (高宗本纪), s. 10.

410 Lin Haicun, Xiyu Kaogu Yu Yishu, s. 205.

411 Zhongguo Wenwu Yanjiusuo, Tulufan Chutu Wenshu, s. 242-247.

412 Jiu Tang Shu, 19.cilt, Xirong Zhuan, s. 5303.

235

bulunan ve bu hattan geçen herkes bu uygulamaya tabi olmuştur. Aksi takdirde Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetim sistemine göre guosuo geçiş izni sistemine kayıt yaptırmayanlara hanedanlığın yönetim kurallarına uymadıklarından dolayı cezaya maruz kalarak yaptırımlar uygulanmıştır. Bu güzergahtan geçen kişiler gerek Han ulusundan olsun gerekse yabancı uluslardan olsun hangi ulustan olduklarına dair belgelerini ibraz etmeleri gerekmektedir. Söz konusu geçiş izni sistemi Tang Hanedanlığı’nın İpek Yolu geçiş hattı ticaret yönetmeliğinin merkezini oluşturmaktadır.

Tang Hanedanlığı’nın Anxi bölgesi yönetimi, başkent Chang-an ve Qiuci (Kuça) arasındaki mesafeyi yakınlaştırmıştır. Antik İpek Yolu güzergahında Chang-an’dan yola

çıkan birinin mutlaka Kuça’dan geçmesi gerekmekteydi. Tüm güzergahlar için Kuça kavşak noktada yer alıyordu. O dönemde ticaret yapan kervanlar Kuça merkez olmak

üzere kuzeye doğru Gongyue, doğuya doğru Gaochang rotasını sık sık kullanmışlardır.

Bu rota üzerinde İpek Yolu ticaretinde doğu ve batı arasında aracı olan Soğdlu tüccarların izine sıkça rastlanmaktadır. 413 O dönemde bölgede antik İpek Yolu güzergahında hareketli bir ticari etkileşim olduğundan, bölgede çok sayıda eşya taşınıyor ve bu doğrultuda da bölgede farklı uluslardan bir çok insan görülüyordu. Dolayısıyla hat

üzerinde çok fazla farklı uluslardan gelen insanların olması toplumda kargaşaya sebep olmuştur. Tang Hanedanlığı Kuça bölgesinde valilik sistemini kurmasından sonra, bu hat

üzerinden gelip giden tüccar ve kervanlar için ticaret yönetim kuralları belirlemiştir. Söz

413 Rong Xinjiang (荣新江), Zhonggu Zhongguo Yu Sute Wenming (中古中国与粟特

文明), Sanlian Shudian (三联书店), 2014, Beijing, s.126.

236

konusu güzergahlar Tang Hanedanlığı’nın kontrolü altında olduğundan güzergahtaki yönetim kuralları da Tang Hanedanlığı tarafından belirlenmiştir. İsenbike Togan’ın belirttiği gibi, bu durum tarih boyunca geçerli olmuştur. Eski çağlarda ticari ilişkiler, Türk tüccarların kervan ticareti çerçevesinde Çin’e giderek mal götürüp getirmeleri şeklinde gerçekleşmekte ve ticaretin koşullarını Çin’deki devlet belirlemekteydi. 414 Tang

Hanedanlığı’nın ticaret yönetmeliği kurallarına göre hat üzerinde geçen ve ticaret yapan tüccarlar, geçiş iznine (guosuo) kayıt yaptırarak geçiş izni belgelerini almaları gerekmekteydi. Hatta söz konusu hat üzerinden geçen kişilerin beraberlerinde getirdikleri kişiler ve eşyalar da kontrol ediliyordu. Herhangi bir hırsızlık olması durumunda Tang

Hanedanlığı yönetmeliğine göre askeri güç uygulanabiliyordu. Bu sebeple güzergahın güvenli olmasından ötürü kervanlar tek başlarına da çıkabiliyorlardı. Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetimi kapsamında aldığı geçiş izni sistemi bu hat

üzerinde ticaret yapan kervanların güvenliğini sağlamış ve ticaretin gelişmesini teşvik etmiştir. Çünkü İpek Yolu güzergahındaki tüccarlar güvenli bir şekilde ticaretlerini yapıyor ve geçiş izni sistemi ile hırsızlık ve yağmalama olayları çoğunlukla ön leniyordu.

Nitekim Tang Hanedanlığı dönemindeki geçiş izni sisteminin uygulanması, İpek Yolu hattı üzerinde insanlar ve eşyaların güvenliğini sağlama konusunda oldukça önemli olmuştur. Da Tang Liu Dian kayıtlarında şu şekilde geçmektedir: ‘‘Bu hat üzerinde gelip giden yolcular ve beraberlerinde eşya taşıyan at ve develer muhakkak guosuo geçiş izni

414 İsenbike Togan, ‘‘Türk-Çin İlişkilerinde Ticaretin Rolü, Türkiye’de Çin’i Düşünmek:

Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar’’, Boğaziçi Üniversitesi

Yayınevi, İstanbul, 2013, s.12.

237

onayından geçmesi gerekmekteydi.’’415 O dönemdeki geçiş izni sisteminde o hat üzerinde geçiş sisteminde kişinin kimliği aynı zamanda da ticaret yapabileceğine dair ticaret lisansı işlevi de görmektedir. Burada bahsedilen kişinin hangi ulustan olduğunu gösterir belgedir.

Tang Hanedanlığı yönetimi doğrultusunda uygulanan geçiş izni sisteminde, bu belge iki adet olmak üzere düzenleniyordu. Belgelerden birisi aslı olmak üzere Tang Hanedanlığı sorumlu memuru tarafından mühürleniyordu. Geçiş izninin bir aylık geçerlilik süresi vardı. Bu hat üzerinden geçen birinin geçiş iznine sahip olması için bazı talepler de söz konusuydu. Öncelikle geçiş iznine başvuran kişinin bu hat üzerindeki mantıklı bir geçiş amacı belirtmesi gerekmekteydi. İkinci olarak geçiş izni sistemine başvuran kişinin adı ve soyadı, kimlik bilgileri ve yaşını bildirmesi gerekiyordu. Üçüncü olarak geçiş iznine başvuran kişinin beraberinde getirdiği kişilerin de kimlik bilgilerini sunması gerekiyordu.

Aynı zamanda beraberinde taşıdığı eşyaların menşei hakkında da detaylı bilgiler verilmesi gerekiyordu. Daha sonra geçiş iznine başvuran kişinin beraberinde taşıdığı eşyanın miktarı ya da sayısını bildirmesi gerekmekteydi. Geçiş iznine başvuran herkes bu hattan geçemediği gibi belirtilen kurallar söz konusuydu.416

415 Guang Chi Qian Long (广池千九郎), Da Tang Liu Dian (大唐六典), Neitian Zhi

Xiong, Bu Ding (内田智雄, 补订), Guang Chi Xueyuan Shiye Bu Kanxing (广池学园

事业部刊行), 1973.

416 Li Yehong (李叶宏), ‘‘Tang Chao Sichou Zhilu Maoyi Guanli Falü Zhidu Tanxi Yi

Guosuo Weilie (唐朝丝绸之路贸易管理法律制度探析以过所为例)’’, Wuhan Ligong

Daxue Xuebao (武汉理工大学学报（社会科学报）, 22.cilt Sayı:5 (第 22 卷第 5 期),

2009, Wuhan, s. 135 -136.

238

Kuça bölgesinde valilik yönetim bölgesi sınırları içerisinde, tüccar ve kervanlar ile beraberlerinde getirdikleri kişiler, eşyalar, hayvanlar hepsi teker teker incelenip kontrol ediliyordu. Bu kontrol ve girişlerle alakalı ünlü coğrafyacı Aurel Stein'in keşfettiği kayıtlar mevcuttur. Aşağıda bulunan belge, Soğdlu tüccar Kang Yunhan’ın

Yutian’de (Hoten) bulunan posta teşkilatından aldığı geçiş izni sisteminin kaydını gösteren belgedir. Söz konusu belgede, tüccarın beraberinde getirdiği kişiler, köleler ve hayvanlar gibi eşyalar kaydedilmiştir. Stein’in Mazhatage’daki (Mazar Tagh) Çince metinde (麻札塔格 – 唐别奏康云汉文书) guosuo geçiş izni sistemine dair yapılan kaydın Türkçe çevirisi ve orijinali şu şekildedir: (Bakınız: Resim 3):

前缺

1 别奉 (奏) 康云 汉 作人石者揭 都多[

2 奴伊礼然 奴伏浑 马一匹 驴 [

3 牛叁头 瑜论都督首领弓弩 [

4 左右觅战 胡数浑 马 [

5 连衡监官王瓒 欣衡监官口口 [ 417

417 Wu Fangsi (吴芳思), Sitanyin Di Sanci Zhongya Kaogu Suo Huo Hanwen

Wenshu (斯坦因第三次中亚考古所获汉文文书)，Juan 2 (卷二)，Shanghai Cishu

Chubanshe (上海辞书出版社)，2005，s. 217.

239

1. Tang Hanedanlığı’nda kayıt yapan memurların adı: Kang Yunhan, Shi Zhe Jie

2. Beraberinde Yi Liran, Fuhun adlı köle418, bir at ve eşek var

3. Ayrıca 3 adet inek başı, Yulun adındaki memur, herhangi bir harp aleti var

4. Hattan geçen kişilerin sağ ve sol her tarafları arandı, sayıca çok yabancı (hu) ve at

çamur içinde kaldı.419

5. Kontrol Eden Lian Heng Guan Memuru Wang Zan, Xin Heng Guan Memuru

Stein’in Mazhatage’da keşfettiği geçiş izni kaydında detaylı bilgiler yer almaktadır. Birinci satırda geçiş izni başvurusunu yapan memurların adı (Kang Yunhan,

Shi Zhe Jie) yazmaktadır. Bu memurlar Tang Hanedanlığı’nın ticaret yönetmeliği kapsamında görevlendirilmiştir. İkinci satırda bu hat üzerinden geçiş izni almak isteyen kişinin beraberinde getirdiği köleler (Yi Liran ve Fuhun adında köleler) ve at, eşek olduğu belirtilmiştir. Üçüncü satırda üç adet inek başı ve herhangi bir harp aleti olduğu

418 Antik dönemde toplumda statüsü oldukça düşük olan insanlar köle ya da işçi olarak sahipleri tarafından başkalarına satılabiliyordu. Dolayısıyla köleler de bu güzergahta taşınan ve başkalarına satılacak şekilde yer almaktaydı.

419 Bu satırda, hat üzerinden geçiş yapan yabancı ulustan olan kişiler ve kontrol eden Tang

Hanedanlığı memurları arasında bir askeri çatışma durumunun yaşanmış olabileceğini yansıtmaktadır. Kontrol esnasında hat üzerinde geçiş yapmaya çalışan kişiler başka bir yerden ya da birinden bir şey çaldığı tespit edilirse askeri güç uygulanabiliyordu. Kesin olmamakla beraber Tang Hanedanlığı memurları kontrol esnasında çalıntı bir eşya fark etmesi durumunda askeri bir güç uygulayabiliyordu.

240

yazmaktadır. Dördüncü satırda, görevli memurlar geçiş izni alan kişiyi detaylı olarak aramıştır. Bunun sonucunda görevli memurlar tarafından geçiş izni almak isteyen yabancılara karşı askeri güç uygulanmış ve yabancı ile beraberindeki atlar çamur içinde kalmıştır. Beşinci satırda kontrol eden memurların isimleri belirtilmiştir.

Yine Turfan'da çıkarılan Tang Chuigong Yuannian (唐垂拱元年) kayıtlarında guosuo geçiş izni ile alakalı kaydın orijinali ve çevirisi şu şekildedir: 420

（上略）

1 康尾义罗施年卅作人曹伏磨

2 婢可婢支 驴三头 马一匹

3 吐火罗拂延年卅 奴突蜜

4 奴割逻吉 驴三头

5 吐火罗磨色多

6 奴莫贺咄

7 婢颉婢

（下略）

420 Tang Zhangru, Tulufan Chutu Wenshu, s. 88-94.

241

1 Kayıt yapan memur Kang Weiyi, Cao Fumo

2 Geçiş yapan beraberinde köle bir kız, 3 baş eşek ve 1 baş at

3 Tokharlar’dan gelen Bi Yannian ve yanında Tumi adlı köle

4 Köle Ge Luoji, 3 baş eşek

5 Tokharlar’da hırsızlık hat safhadadır

6 Köle Mo Heduo

7 Köle kıza kontrol esnasında el koyuldu

Yazılı kaynaklar ve belgelerden anlaşılacağı üzere, Tang döneminde bir çok eşya farklı bölgelerden Kuça’ya getirilmiştir. Tang Hanedanlığı kontrolünde bulunan güzergahlardan geçen tüccar ve kervanlara karşı kuralcı ve sert bir yönetmelik uyguladığını da görmekteyiz. Fakat farklı bir açıdan baktığımızda, Tang Hanedanlığı

Anxi Dör t Garnizon’un 692 yılında yeniden kontrol altına alınmasıyla, çok sayıda askeri birlik, keşiş, ailelerin hizmetkarları bölgeye gönderilmiş ve orada yaşamaya başlamıştır.

Bölgeye gönderilen Han ulusundan olan kişilerin ihtiyaçlarını gidermek ve zamanla bir sistem oluşturmak adına da çeşitli tedbirler alınmıştır. Dolayısıyla orada yaşayan Han ulusundan olan kişilerle Batı Bölgesi ulusları halkı arasında ticari ve kültürel etkileşim yaşanmaya başlanmıştır. Örneğin, o dönemde ticari faaliyet gerçekleştirmek adına çok miktarda ipek Liangzhou ve Qinzhou’dan Batı Bölgesi’ne sevk edilmiştir. Dolayısıyla

Hanlı ya da yabancı uluslardan olan kişiler ticari faaliyetlerini gerçekleştirirken bu güzergahta geçiş izin sistemine kayıt yaptırmaları gerekmektedir.421 Kurulan geçiş izni

421 Guo Pingliang (郭平梁), ‘‘Tang Chao Wang Feng Xian Bei Zhuo An Shu Kao Shi

Tang Dai Xiyu Lulu Jiaotong Yunshu Chu Tan (唐朝王奉仙被捉案书考释— 唐代西

242

sistemi ile Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi ulusları arasındaki ticari faaliyetler de takip edilmiştir. Ayrıca geçiş izni sistemi bu hat üzerinde gelip giden tüccarları koruyarak onlara güvenli bir şekilde ticaretlerini gerçekleştirme imkanını da sağlamıştır. Nitekim o dönemde farklı uluslar arasında gerçekleştirilen ticaretin öncüsü olan Soğdlu tüccarlar tek başlarına ticaret yapmaya cesaret edemiyor ve mutlaka onar kişilik gruplar halinde yola

çıkıyorlardı. Zaman içerisinde yüzlerce kişiden oluşan kervanlar beraber hareket etmeye başlamış ve bu şekilde güzergah boyunca eşyaların çalınması, yağmalanması ve düşmanlar tarafından öldürülmenin de önüne geçmişlerdir.422

Tang Hanedanlığı’nın bölgede aldığı tedbirlerden birisi olan guosuo geçiş izni sistemi, Antik İpek Yolu hattında doğu ve batı ticaretinde merkez nokta olan Kuça’da ticaretin gelişmesine sebep olmasının yanında aynı zamanda para ekonomisinin de gelişmesine ve İpek Yolu hattı üzerinde farklı uluslardan gelen bir çok farklı eşyanın taşınmasına sebep olmuştur. Ticari faaliyetlerin yanında Batı Bölgesi’nden gelen farklı uluslar Tang Hanedanlığı’nı ziyaret ediyor ve kendi uluslarına özgü eşyalarını hediye ediyorlardı. Bu şekilde kendilerine has eşyasını karşı tarafa tanıtma, beğenisini kazanma

域陆路交通运输初探)’’, Zhongguo Shi Yanjiu (中国史研究), 1986, Sayı: 1 (第1 期),

s. 136-145.

422 Rong Xinjiang (荣新江), ‘‘Beizhou Shi Jun Mushi Cheng Suojian Zhi Sute Shangdui

(北周史君墓石撑所见之粟特商队)’’, Wenwu Chubanshe (文物出版社), 2005, Sayı: 3, s. 47 – 56.

243

ve bunun sonucunda da değiş tokuş yapma imkanlarını elde ediyorlardı. Sonuç olarak iki taraf arasında ticari etkileşimin başlamasını sağlamış oluyorlardı.

Batı Han Hanedanlığı döneminden sonra, Batı Bölgesi ulusları sıklıkla Çin’i ziyaret etmeye başlamıştır. O dönemde İpek Yolu hattı üzerinde eşyaların taşınmasında deve veya at kullanılıyordu. O dönemdeki sanat eserlerinde deve figürü sık sık karşımıza

çıkmaktadır. Yabancıların eşya yüklü deve figürünü yansıtan sanat eserleri doğu ve batı arasında ticari faaliyetlerin gelişmişliğinin bir göstergesidir. Yapılan arkeolojik kazılar neticesinde Han ve Tang dönemindeki mezarlarda yük taşıyan deve figürü olan sanat eserleri keşfedilmiştir.423 (Bakınız Resim 1) Tarihte develerin resmedilmesi ve sanat eseri olarak yapılması farklı dönemlerde farklılık göstermektedir. Bu değişiklik Han

Hanedanlığı döneminden Tang Hanedanlığı dönemine kadar antik İpek Yolu hattı

üzerinde Batı ve Çin arasındaki ticari faaliyetin geliştiğinin bir göstergesidir. Örneğin

Han Hanedanlığı döneminde develer oldukça az görülmüş ve o dönemin sanat eserlerine

çok fazla yansımamıştır. Bu dönemde develerin oldukça az görülmesi sebebiyle resmedilen deve figür ve resimleri tam olarak doğru şekilde resmedilmemiştir. Örneğin resmedilen devenin toynakları bile yapılmamıştır. Kuzey Hanedanlıkları döneminde develer sırtlarında yük taşıyor şeklinde tasvir edilmiştir. Bu durum develerin ulaşım ve sevkiyatta kullanıldığının göstergesidir. Tang Hanedanlığı döneminde ise develer yüklü bir şekilde resmedilmesinin yanında aynı zamanda devenin yabancı bir tüccar tarafından

423 Bruno Genito, Qi Dongfang (齐东方), Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian De Sichouzhi

Lu Bolaipin Yanjiu, s. 43.

244

çekilmesi resmedilmiştir. Bu durum da Tang Hanedanlığı döneminde İpek Yolu güzergahında farklı uluslardan gelen tüccarlar tarafından ticaretin yapıldığını kanıtlar niteliktedir. Tang Hanedanlığı döneminde resmedilen ve sanat eseri olarak kullanılan deve figürlerinde deve gösterişli bir şekilde resmedilmiştir. Çünkü o dönemde gerçekleştirilen ticari faaliyetlerde deve zenginliğin bir göstergesi olarak kabul edilmektedir.424

Tang Hanedanlığı’nın Anxi merkez olmak üzere İpek Yolu güzergahında aldığı tedbirler doğu ve batı arasında farklı uluslara ait eşyaların taşınmasında da önemli rol oynamıştır. O dönemde develerin sırtında ipekler, ipekten dokuma kumaşlar İpek Yolu hattında ticari faaliyette bulunan tüccarlar tarafından Batıya doğru giderken, batının da kendine has eşyaları Çin topraklarına girmiştir. Bu eşyalar Çin’e gelirken uçsuz bucaksız

çöllerden geçmiştir. Deve sırtında Batı Bölgeleri’nden Çin’e giren eşyalar arasında deve sırtında taşınan testiler (壶瓶) göze çarpmaktadır. Arkeolojik kazılarda deve üzerinde taşınan bu testiler ve diğer eşyalar tasvir edilmiştir. Xinjiang Wuqia Dağı kaya

çatlaklarının arasında bir çok altın plaka ve 947 adet Sasaniler’e ait gümüş para keşfedilmiştir. (Bakınız Resim:10) Tang Hanedanlığı döneminde Hei Shan Liang’da

Loulan yolu üzerinde, 970 adetten fazla bronz para ortaya çıkmıştır. Bu durum yine Doğu ve Batı arasında gerçekleşen ticari etkileşimin ne boyutta olduğunu göstermektedir. 1957 yılında Xian (Chang-an) civarında yapılan arkeolojik kazılarda, 608 yılına ait hanedanlıktan bir kadının mezarı keşfedilmiştir. Bu mezarda altın ve gümüş içki

424 Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu Bolaipin Yanjiu, s. 48.

245

bardakları keşfedilmiş ve ağız kısımları testi şeklindedir. Üzerinde çeşitli motif olan bu gümüş ve altın bardaklar Sasani İran döneminden Çin topraklarına girmiştir.425

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği strateji kapsamında İpek Yolu ticaret güzergahları üzerinde geçiş izni sisteminin kurulması, İpek Yolu ticaretinin gelişmesini sağlamıştır. Aynı zamanda güzergahın ve bu güzergah üzerinde gelip giden tüccarların güvenliğini de sağlamıştır. Tang Hanedanlığı’nın İpek Yolu güzergahındaki ticaret yönetmeliği ve geçiş izni sistemi ile beraber farklı uluslar arasında ekonomik ve kültürel gelişmeler yaşanmıştır.

4.4. Askeri Tarım Topluluğu (Tuntian) Sistemi

Kuça bölgesi Tang Hanedanlığı'nın tarım faaliyetleri açısından son derece önemli bir bölge olmuştur. 658 yılında, Tang askerlerinin Kuça’yı işgal etmesinden sonra, Tang

Hanedanlığı bölgede Anxi Dört Garnizonu kurmuş ve askeri tarım topluluğu faaliyetlerine başlamıştır. Çince’de tuntian (屯田) olarak geçen kelime askeri tarım topluluğu olarak adlandırılmakta ve antik dönemde Çin'in farklı dönemlerde askeri

425 Chen Fuwei (沈福伟), Zhongxi Wenhua Jiaoliu Shi (中西文化交流史), Shanghai

Renmin Chubanshe (上海人民出版社), Shanghai, 2017, s. 111.

246

birliklerini bölgeye göndererek bölgede tarım faaliyetlerine başlaması ve bölgedeki toprakları tarıma açması anlamına gelmektedir. Askeri tarım topluluğu sistemi ile beraber antik dönemde çoğunlukla sınır bölgelerde görevlendirilen askerler tarım faaliyetlerinde bulunarak yeme içme ihtiyaçlarını karşılamışlardır. Askeri tarım toplulukları kapsamında

çoğunlukla tahıl yetiştirilerek askeri garnizonlara destek olunmuştur.

Askeri tarım topluluğu sistemi, ilk kez Batı Han Hanedanlığı İmparatoru Han Wu

Di döneminde oluşturulmuştur. O dönemde bölgede çok sayıda asker görevlendirilmiştir.

Görevlendirilen askerlerin beslenmeleri ve günlük ihtiyaçlarının karşılanması gerekmekteydi. Bu doğrultuda hanedanlık tarafından bölgeye gönderilen askerler, bölge topraklarında tarım faaliyetlerine başlayarak bölge topraklarını tarıma açmıştır. Batı Han döneminde başlayan askeri tarım toplulukları zaman içerisinde değişerek gelişmiştir.

Başlangıçta Han Hanedanlığı döneminde batıda kolonilerde yaşayan yaklaşık olarak altı yüz bin asker bulunmaktadır. Tang Hanedanlığı döneminde bu sayı giderek daha da artmıştır. Kuzeydoğu ve kuzeybatı da yaklaşık elli bin qing (頃) tarım yapılan toprak alanı bulunmaktaydı. 426 Batı Han Hanedanlığı döneminde sınırda ve uzak bölgelerde uygulanmaya başlayan askeri tarım topluluğu sistemi toplumdaki ekonomik gelişmelere oldukça katkı sağlamıştır. Söz konusu tarım sistemi ile beraber yeni tarım toprakları açılmış ve bu doğrultuda sulama kanalları inşa edilmiştir. Bunun yanında sınıra yerleştirilen garnizonlar, askeri tarım topluluğu sistemi sayesinde gıda ihtiyaçlarını gidermişlerdir. Başlangıçta bölgeye gönderilen askeri birliklerin gıda ihtiyaçlarını

426 He Ziquan (何茲全), Cao-Wei Tuntian (曹魏屯田), Zhongguo Da Baike Quanshu

Chubanshe (中國大百科全書), Zhongguo lishi (中國歷史), 1992, Vol. 1, 61.

247

gidermek için alınan bir tedbirdir. Zamanla bölgedeki tarım topraklarının genişlemesi ve bu doğrultuda bölgeye gönderilen asker sayısının artmasıyla beraber bölgede Tang

Hanedanlığı nüfusunun da giderek artması ve yayılmasına sebep olmuştur. 427 Tang

Hanedanlığı’nın bölgede dört askeri garnizonu kurduktan sonra bölgeye çok sayıda asker göndererek tarım faaliyetlerinde bulunması, hanedanlığın Batı Bölgesi’nde yayılma ve genişleme stratejisinin bir parçasıdır.

Tuntian askeri tarım topluluğu sistemi, Tang Hanedanlığı'nın Batı Bölgesi yönetimindeki önemli stratejisidir. Tang Hanedanlığı bölgedeki askeri birliklerin gıda ihtiyaçlarını karşılamak ve aynı zamanda bölgeye gıda sevkiyatı maliyetini azaltmak için

Batı Bölgesi’nde askeri tarım kolonisi sisteminin uygulanmasını son derece önemsemiştir.

Bu bağlamda Batı Bölgesi'nde kurulan garnizonlarda tarım faaliyetlerine başlanmıştır.

Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde tarım arazileri kapsam olarak önceki dönemlerden daha geniştir. Bu dönemdeki tarım faaliyetleri yönetimi de fazlasıyla gelişmiştir. Örneğin, o dönemde askeri tarım topluluğu sisteminden sorumlu memur ve onun yardımcısı bulunmakta ve sistemi sürekli olarak yönetim dahilinde kontrol edilmektedir.428

427 Zhang Zexian (張澤咸), Tuntian (屯田) in Zhongguo Da Baike Quanshu (中國大

百科全書), Zhongguo Lishi (中國歷史) (Beijing/Shanghai: Zhongguo da baike quanshu chubanshe), Vol. 2, 1169-1170. 1992.

428 Tang Liu Dian, 7. Cilt, Zhonghua Shuju (中华书局), 1992, s. 222.

248

O dönemde verimli topraklara sahip olan Anxi bölgesinde askeri tarım topluluğu sistemi oldukça gelişmiştir. Nitekim Kuça bölgesindeki askeri tarım topraklarının kapsamı oldukça geniş olup yaklaşık olarak yüz bin mu (亩)429 civarına ulaşmıştır. Tang

Liudian kayıtlarında, Hexi geçişi Chuchui'de 36, Gansu Ganzhou'da 19, Jian Kang

(Nanjing) 15, Suzhou'da 7, Yumen'da 5, Anxi bölgesinde 20, Shule'da 7, Yanqi'de 7,

Beiting'de 20, Yiwu'da 1, Tian Shan’da 1 askeri tarım arazisi bulunmaktadır.430 Anxi bölgesi Wei Gan Nehri ve Kuche Nehir Bölgesi’nde çok miktarda Tang Hanedanlığı askeri tarım topraklarına dair kalıntılar keşfedilmiştir. Örneğin, Xinhe (Toksu) ilçesi

Tungus Antik Kenti Weigan Nehri, Hexi kıyılarında yer alıyordu. O zamanlar, Anxi

Valiliği askeri tarım alanları kapsam olarak yaklaşık yüz bin mu civarındaydı.

Tang Hanedanlığı döneminde askeri tarım topluluğu stratejisi, Kuça bölgesinin ekonomik olarak gelişmesine sebep olmuştur. Aynı zamanda bölgedeki askeri birliklerin yemek ihtiyaçlarını karşılamıştır. Tang Hanedanlığı İmparator Xuanzong döneminde, sınır bölgelerde Anxi Genel Valilik biriminde görev yapan General Zhang Xiaosong, görevi süresince askeri tarım topluluğu faaliyetlerini desteklemiş ve bir çok askeri birliği

429 Mu (亩) antik dönemdeki ölçü birimlerindendir. 10.000 mu yaklaşık olarak 1000 hektara karşılık gelir.

430 Tang Liu Dian, 7. Cilt Shangshu Gongbu – Tuntian Yuanwai Lang (卷 7 尚书工

部·屯田员外郎), s. 223.

249

tarım faaliyetlerinde görevlendirmiştir.431 Jiu Tang Shu kayıtlarından anlaşılacağı üzere,

Anxi Valilikte görevli General Zhang Xiaosong askeri birliklerin tarım faaliyetlerinde bulunmalarını desteklemiştir. Bunun sonucunda, askeri birliklerin yönetimi güçlenerek tarım faaliyetleri her anlamda topluma katkı sağlamıştır. Kuça bölgesi askeri tarım topluluğu sistemi Anxi Genel Valilik merkezin yönetimi ile yakından ilişkilidir. Tang

Hanedanlığı'nın Anxi Genel Valilik yönetiminin sabitlenmesi sonucunda bölgeye çok sayıda askeri personel gönderilerek çeşitli tedbirler alınmıştır. Tang Liu Dian kayıtlarında,

Anxi bölgesinde askeri tarım topluluğu faaliyetleri kapsamı oldukça genişlemiştir. Ayrıca

Tang Hanedanlığı Kuça askeri tarım topraklarından her yıl yüksek gelir elde ederken, aynı zamanda bu askeri tarım arazilerinden ise yaklaşık %62.43 oranında tarım mahsulü elde etmişlerdir.432 Bu durum Kuça döneminde askeri tarım topluluğunun gelişmişliği ve kapsamı hakkında bilgi vermektedir.

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi yönetiminde izlediği askeri tarım topluluğu stratejisi bölgedeki tarım faaliyetleri, el işçiliği ve üretimin gelişmesini sağlamıştır.

Kuça’nın Tarım köyünde Tang Hanedanlığı döneminden kalma tarım şehirleri keşfedilmiştir. Söz konusu şehrin kuzeybatısında yüz metrelik üç parça erimiş metal

431 Jiu Tang Shu, 103. Cilt Guo Qian Guan Fu Zhang Song Zhuan (卷 103, 郭虔瓘附张

嵩传), s. 3189.

432 Li Jinxiu (李锦绣), Tang Dai Caizheng Shigao (唐代财政史稿), Beijing Daxue

Chubanshe (北京大学出版社), Beijing, 1995 , s.1231-1232.

250

kalıntıları bulunmuştur. 433 O dönemde askeri birlikler tarım faaliyetlerini gerçekleştirirken tarım aleti olarak bol miktarda bakır, demir gibi maden kaynakları kullanmışlardır. Dolayısıyla bölgede arkeolojik kalıntılar neticesinde keşfedilen buluntular, bölgedeki tarım ve tarım faaliyetlerinin geliştiğinin bir göstergesidir.

4.5. Gözetleme ve İşaret Kuleleri

Antik dönemde Çin, Batı Bölgesi politikası kapsamında antik İpek Yolu güzergahınca farklı stratejiler belirlemiştir. Böl gede Anxi Genel Valilik birimin kurulmasıyla beraber farklı alanlarda çeşitli önlemler almıştır. Söz konusu stratejisi kapsamında, alınan önlemlerden biri de bu güzergah boyunca farklı yerlerde gözetleme ve işaret kuleleri kurmak olmuştur. 434 Çince de ‘‘fengsui( 烽 燧 )’’ olarak adlandırılmaktadır. Özellikle antik dönemde Çin’in Batı Bölgesi stratejisi doğrultusunda batıya doğru ilerleme ve kontrol alanını genişletme amacından sonra o güzergahlarda gözetleme ve işaret kuleleri yapımı artmıştır. Özellikle antik İpek Yolu güzergahında inşa edilen gözetleme ve işaret kuleleri güzergah boyunca acil durum ve gelişmeleri merkeze bildiren haberleşme hattıdır. Antik dönemde inşa edilen kuleler dağlık arazilerde taş ve

433 Huang Wenbi (黄文弼), Xinjiang Kaogu Fachu Baogao (新疆考古发掘报告),

Wenwu Chubanshe (文物出版社), 1983, s. 68.

434 İşaret ve gözetleme kuleleri Çince’de fengsui (烽燧) olarak adlandırılmaktadır.

251

tuğlaların yığılmasıyla inşa edilmiştir. Genel olarak kare, dikdörtgen ve daire şeklindeki yapılardır.

Gözetleme ve işaret kuleleri herhangi bir acil durum anında merkeze bildiren kadim devrin en hızlı haberleşme imkânlarından biridir. Herhangi bir hareketlilik olduğunda kuleden ateş yakılır ve belli mesafedeki diğer kule bu ateşi gördüğünde kendisinden daha ilerideki kuleye ateş yakarak işaret verirdi. Böylece herhangi bir hadise

çok kısa bir sürede merkeze ulaştırılırdı. Bu sistem bölgedeki halkının ve yine sonraları

Çinlilerin müdafaa sistemlerinin mühim bir parçasıydı. Çinliler Tanrı Dağları’nın hemen her yerinde işaret kuleleri dikerek İpek Yolu’na hâkim olmak istemişlerdir. Ḳumul’da

çoğu Barköl’de olmak üzere farklı devirlerde inşa edilen elli bir adet işaret kulesi bulunmaktadır. Bilhassa Gök-Türkler devrinde mühim kuleler dikilmiştir. 435 Antik dönemde Batı Bölgesi strateji kapsamında inşa edilen işaret ve gözetleme kuleleri Çin’in

İpek Yolu hattına hakim olma amacında oldukça önemli bir yere sahip olmuştur. Öyle ki söz konusu güzergahlar boyunca gerçekleşen acil durumlar inşa edilen işaret kuleleri aracıyla merkeze bildirilmesi ile merkezde gerekli tedbirler alınmıştır. Bunun sonucunda merkezi ve yönetimi tehdit edecek durumlar için önceden tedbir alınarak savunma güçlendirilmiştir.

435 Kürşat Yıldırım, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar ve Göktürkler Döneminde

Türkistan’ın Tarihi Coğrafyası, Yayınlanmış Doktora Tezi, s. 227.

252

Antik dönemde gözetleme ve işaret kuleleri yapımının milattan önceki dönemlere dayanmaktadır. Han Hanedanlığı döneminde Tarım Havzası bölgesinde yapılan gözetleme ve işaret kuleleri, genel olarak Hunlar’a karşı savunma amaçlı olarak yapılmıştır. (Bakınız: Harita 11) Han Hanedanlığı döneminde Loulan merkez konumda olmak üzere, doğuda Çin Seddi, batıda Quli, Yanqi (Karaşeher) bölgelerinde çok sayıda gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Ayrıca Quli ve Kuça arasındaki güzergahta da gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. (Bakınız: Harita: 17)

Han döneminde, Batı Bölgesi doğusunda bulunan gözetleme ve işaret kuleleri asıl olarak savunma amacıyla Batı Han Hanedanlığı dönemi başlarında Batı Bölgesi stratejisi kapsamında inşa edilmiştir. Bu dönemde inşa edilen gözetleme ve işaret kuleleri Tarım

Havzası doğu, kuzey ve kuzeydoğu savunma hattı üzerinde inşa edilmiştir. İlk olarak

Tarım Havzası doğu savunma hattı üzerinde yer alan gözetleme ve işaret kuleleri Lop

Nor ve Kuça arasında sıklıkla görülmektedir. Günümüzde Kongque Nehri (孔雀河) civarında bulunan gözetleme ve işaret kulelerine ait kalıntılar, Batı Han Hanedanlığı döneminde Loulan’a ait kalıntılardır. (Bakınız: Harita 12) Bu bölge Dunhuang’dan

Loulan güzergahına giderken zorunlu geçilen bölgedir. M.Ö. 77 yılında Loulan hükümdarı öl dürüldükten sonra, Loulan’dan Quli’ye kadar olan hatta gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Tarım Havzası kuzey savunma hattı üzerinde inşa edilen gözetleme ve işaret kuleleri Han Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinin olgunlaştığı dönemde inşa edilmiştir. Bu dönemde dış savunmayı güçlendirmek amacıyla gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Bu güzergah Quli ve Kuça arasındaki hattı kapsamaktadır. Tanrı Dağı güneyindeki Quli, Luntai, Kuça hattı Batı Bölgesi’nin önemli

253

vaha geçiş güzergahı üzerinde yer almaktadır. Bu güzergah İpek Yolu kuzey hattıdır.

Luntai, Quli bölgesinde İmparator Han Wu Di dönemi başlarında askeri tarım topluluğu faaliyetleri başlamış olsa da, İmparator Han Zhao Di döneminde bölgede gözetleme ve işaret kuleleri inşasına başlanmıştır. (Bakınız: Resim 4) Han Hanedanlığı döneminde

Tarım Havzası kuzeydoğu savunma hattı üzerinde de gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. (Bakınız: Harita 16) Bu bölge Tanrı Dağı doğusundan güneye doğru Tarım

Havzası’na girilen ulaşım hattı olup, Yanqi’nin (Karaşeher) eski topraklarıdır. Bölgedeki gözetleme ve işaret kuleleri Yanqi (Karaşeher) böl gesi güneyinde yer almaktadır. Bölge ve Kurugtag Dağı arasındaki Tiemen Guan Geçidi’nde birlikte savunma sistem yapıları inşa edilmiştir. (Bakınız: Harita: 18)

Han Hanedanlığı döneminde oldukça yaygın olarak görülen işaret ve gözetleme kulesi yapıları Tang Hanedanlığı döneminde de giderek artmıştır. Bu dönemde Tang

Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisinde aldığı tedbirleri arttırmasıyla savunma sistemi ve kontrol alanını giderek genişletmiştir. Bölgede savunma amaçlı valilik birimi ve beraberinde Anxi dört garnizonun kurulmasıyla mevcut güzergahlarda savunmayı güçlendirmek adına çok sayıda gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Kurugtag Dağı güneyi ve Altay Dağı kuzeyi, Dunhuang batısındaki geniş bölgeyi kapsamaktadır.

Bölgede, Tang Hanedanlığı garnizonları kurulduktan sonra inşa edilen gözetleme ve işaret kuleleri kalıntıları bulunmaktadır. Bu yapılar oldukça iyi durumdadır. (Bakınız: resim 10)

254

Çin farklı dönemlerde izlediği stratejiler doğrultusunda sınırlarını ve kontrol alanını genişletmeyi amaçlamıştır. Bu amacı doğrultusunda farklı uluslar ile çakışmalar yaşamıştır. Çin farklı dönemlerde kontrolü altında olan bölgelerde belirli mesafelerde gözetleme ve işaret kuleleri inşa etmekle savunmayı güçlendirmeyi ve bunun sonucunda da kontrol altında olduğu bölgeleri genişletmeyi amaçlamıştır. Farklı mesafelerde inşa edilen bu yapılar sayesinde garnizonlar aldıkları haberler doğrultusunda duruma göre tedbirlerini almışlardır. Dolayısıyla farklı dönemlerde gelişen olaylara istinaden söz konusu kuleler inşa edilmiştir. Örneğin Han Hanedanlığı döneminde Hunlar’a karşı savunma oluşturulup geliştirilmiştir. Bu dönemde Hunlar’a karşı savunmayı güçlendirmek adına bahsettiğimiz güzergahlarda gözetleme ve işaret kuleleri inşa edilmiştir. Han döneminde Loulan’dan Yanqi (Karaşeher) boyunca Kurugtag Dağı’nda söz konusu yapının yerleşimleri bulunmaktadır. Aynı zamanda Yanqi’den (Karaşeher)

Qiuci’ya (Kuça) kadar da bu yapılar bulunmaktadır.

Tang Hanedanlığı dönemine gelindiğinde ise bu dönemde hanedanlık Batı

Göktürkler, Tibet ve Araplar ile sürekli olarak karşı karşıya gelmişlerdir. Batı Bölgesi stratejisi doğrultusunda kontrol alanının genişlediği bu dönemde Tang Hanedanlığı savunmayı güçlendirmek ve karşı karşıya geldiği uluslara karşı çıkabilmek adına bir çok tedbir almıştır. Bu tedbirler arasında gözetleme ve işaret kulelerinin inşası yer almaktadır.

Tang Hanedanlığı döneminde Yizhou - Beizhou güzergahında (Tanrı Dağı kuzeyi)

Göktürkler’e karşı savunma hattı oluşturulmuştur. Ayrıca Yutian (Hoten) - Shule (Kaşgar) güzergahında Tibet’e karşı savunma hattı oluşturulmuştur. Söz konusu savunma hatları

üzerinde bir çok gözetleme ve işaret kuleleri yapılmıştır. (Bakınız: Resim 7)

255

Tang Hanedanlığı döneminde inşa edilen işaret ve gözetleme kuleleri haberleşmede kullanılmasının yanı sıra aynı zamanda savunma için de son derece önemli bir yapı olmuştur. Çinliler farklı dönemlerde düşmanlarını izlemek ve aynı zamanda haberleşme maksadıyla bu yapıları inşa etmişlerdir. Tang Hanedanlığı döneminde Batı

Bölgesini kontrol altına alma amacıyla Batı Göktürkler ile karşı karşıya gelmişlerdir.

Aynı şekilde hanedanlığın ilerleyen dönemlerinde Tibet güçleri ve doğuya doğru genişlemeye çalışan Araplar ile de çakışma halinde olmuşlardır. Tang Hanedanlığı döneminde Çin en parlak dönemini yaşayıp, başkent Chang-an kültürel ve ticari etkileşimlerde merkez konumda bir bölge iken aynı zamanda çatışma halinde olduğu farklı uluslar hanedanlık için tehdit teşkil etmişlerdir. Bu noktada her an saldırıya uğrama durumunu göz önünde bulundurarak düşman gözetlemek ve haberleşmek için inşa edilen işaret ve gözetleme kulelerinin işlevi oldukça önemlidir. Bu yapılar ile haberleşme ağı kurulmuş ve farklı mesafelerde ve bölgelerde bulunan kuleler ile irtibat kurularak acil,

önemli haberler hızlı bir şekilde yayılmıştır. Aynı zamanda Tang Hanedanlığı’nın Batı

Göktürk, Tibet ve Araplara karşı savunmasını güçlendirmesinde etkin bir rol oynamıştır.

Nitekim önemli güzergahlarda inşa edilen kuleler vasıtasıyla düşmanlar gözetleniyor ve acil haberler kuleler vasıtasıyla merkeze ulaştırılıyordu.

256

SONUÇ

Tang Hanedanlığı Çin’in ‘‘Altın Çağı’nı’’ yaşadığı bir dönem olarak Çin tarihideki yeri oldukça önemlidir. Çin kaynaklarında Batı Bölgesi olarak geçen bölge ise geçmişten günümüze sadece Çin’in değil diğer medeniyetlerin de odak noktası olmuştur.

Batı Bölgesi genel anlamıyla antik dönemde Orta Asya topraklarına işaret ederken, dar anlamıyla günümüz Xinjiang bölgesine işaret ettiği görülmektedir. Çalışmada Çin’in

Tang Hanedanlığı dönemindeki yazılı belge ve kaynaklarına göre, Çin tarihi ve dünya tarihi açısından oldukça önemli bir dönem olan Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi kapsamında bölgede kurduğu Anxi Genel Valilik birimi ve bu yine bu birim altında kurulan Anxi Dört Garnizon ele alınarak, söz konusu idari birimlerin antik İpek

Yolu’na olan etkileri incelenmiştir.

Çin’in Batı Bölgesi stratejisi, Batı Han Hanedanlığı döneminde İmparator Wu

Di’nin Zhang Qian’i Batı Bölgesi’ne göndermesiyle başlamıştır. Bu dönemde kuzey bölgelerde yaşayan göçebe ulus Hunlar hanedanlık için tehdit teşkil etmiştir. Bu durum

İmparator Wu Di’nin Batı Bölgesi’nde izlediği stratejileri kuzeydeki göçebe ulus Hunlara karşı aldığını göstermektedir. Aynı zamanda elçi Zhang Qian’in seyahatlerinden sonra

Çin, Batı Han Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi’nde bulunan ulusları tanımış ve bunun sonucunda Batı Bölgeleri ulusları ve Çin arasındaki etkileşim başlamıştır. Söz konusu etkileşim kimi zaman iki ulus arasında hediyeleşme, kimi zaman birbirlerine 257

elçiler gönderme ve kimi zaman da ortak çıkarlar dahilinde ittifak olmaları ile sonuçlanmıştır. Çin kaynakları doğrultusunda, Han döneminde izlenilen Batı Bölgesi stratejisi diğer dönemler özellikle Tang Hanedanlığı döneminde izlenilen strateji için bir temel niteliğinde olduğunu görmekteyiz.

Kültürel, ekonomik ve ticari anlamda gelişmeler yaşayan Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi ulusları ile tam anlamıyla etkileşim yaşanmıştır. Tang

Hanedanlığı döneminde hanedanlığın ilk yıllarında İmparator Gaozu’nun dış ilişkiler siyasetinde barışçıl bir politika izlemesi bu dönemde Tang Hanedanlığı ve Batı Bölgesi arasındaki etkileşimi arttırmıştır. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi stratejisi

İmparator Gaozu döneminde başlangıç dönemi, İmparator Taizong döneminde ilerleme ve gelişme dönemi, İmparator Gaozong döneminden Anlushan İsyanı öncesine kadar olan ise son dönemdir.

İmparator Gaozu’dan sonra tahta geçen İmparator Taizong döneminde hanedanlığın dış ilişkiler stratejisinde gelişmeler yaşanmıştır. İmparator Taizong bu dönemde Batı Bölgesinde faal stratejilere başlamıştır. İmparator Taizong’un Batı

Bölgesi’nde izlediği stratejileri, Batı Bölgesi’nde sürekli olarak karşı karşıya geldiği ve

Tang Hanedanlığı için tehdit teşkil eden Göktürkler’e karşı aldığı sonucunu ortaya

çıkarmaktadır. İmparator Taizong döneminde Batı Bölgesi stratejisi kapsamında başlangıçta Xizhou daha sonra Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere kurulan Anxi Genel

Valiliği aslında Tang Hanedanlığı’nın batıya doğru sınır hattını genişletmek istemesinin

258

bir sonucudur. Söz konusu genişleme stratejisinin temelinde ise Tang Hanedanlığı’nın antik İpek Yolu güzergah ve geçiş hatlarına hakim olmak isteği yatmaktadır Nitekim Batı

Bölgesi verimli tarım toprakları olan, coğrafi yapısından ötürü savunma açısından oldukça uygun, değerli maden rezervlerine sahip ve konum olarak doğu ve batı medeniyetleri arasında köprü vazifesi gören bir bölgeydi. Dolayısıyla, Tang Hanedanlığı döneminde Batı Bölgesi uluslarını kontrol altına almak ve antik İpek Yolu ticaret güzergahlarına sahip olmak için öncelikle Batı Göktürk ulusunu kontrol altına almak gerekiyordu. Bu sebeple hanedanlığın Batı Bölgesi’nde izlediği strateji Batı Göktürkler’e karşı alınmış bir stratejidir. Bu sebeple Tang Hanedanlığı Batı Bölgesi’nde Anxi Genel

Valilik birimini kurmasıyla bölgedeki savunmasını güçlendirmiş ve aldığı tedbirler doğrultusunda da bölgede giderek genişlemiştir.

Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi strateji kapsamında kurduğu Anxi Genel

Valilik birimi altında Qiuci (Kuça), Yutian (Hoten), Yanqi (Karaşeher), Shule (Kaşgar) olmak üzere Anxi Dört Garnizonu ( 安西四镇) kurması hanedanlığın bölgede savunmasını güçlendirmek istemesinin bir sonucudur. Öyle ki söz konusu dönemde, bölgede de faaliyetleri süren Batı Göktürkler (Xi Tujue，西突厥), güneyden kuzeye

Tibetliler (Tubo, 吐蕃) ve doğuya doğru genişleyen Araplar (Dashi ，大食) Tang

Hanedanlığı ile karşı karşıya gelmişlerdir. Söz konusu dönemde Tang Hanedanlığı Tibet ile çatışmasında Anxi Genel Valilik merkezini çoğu kez Xizhou ve Qiuci arasında taşıyarak yer değiştirmesi ve söz konusu birimleri kimi zaman elden çıkarması o dönemde

Tang Hanedanlığı savunmasının yeterli düzeyde olmadığının bir göstergesidir. Çinli araştırmacılardan bazıları, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde Anxi Genel Valilik ve

259

Anxi Dört Garnizon gibi askeri savunma yapıları kurmasına sebep olarak hanedanlığın sınır güvenliğini sağlaması olarak belirtmişlerdir. Fakat konuya dair Çin kaynaklarını taramamız neticesinde, Tang Hanedanlığı’nın bölgede Anxi Valilik birimi ve diğer Anxi

Dört Garnizon gibi yapılar kurmasının sebebi; öncelikle karşı karşıya geldiği ulusları bertaraf ederek bölgedeki hakimiyeti ele geçirmek, söz konusu yapılar ile Çin’in Batı

Bölgesi’nde yayılma politikasını gerçekleştirmek ve aynı zamanda en önemlisi de doğu ve batı güzergahları kavşak noktasında yer alan antik İpek Yolu güzergahlarını ele geçirmektir.

Qiuci (Kuça) bölgesi sahip olduğu stratejik konumu ile Batı Bölgesi uluslarında

çok önemli bir yere sahip olmuştur. Nitekim Çin yazılı kaynaklarında Qiuci (Kuça) antik

İpek Yolu güzergahında kavşak nokta (十字路口) olarak geçmektedir. Antik İpek Yolu hattının batıya doğru açılan güzergahında Qiuci’dan (Kuça) geçilmektedir. Dolayısıyla

Qiuci Antik İpek Yolu güzergahlarının birleşim noktasıdır. Qiuci (Kuça) aynı zamanda

Tang hanedanlığının Batı Bölgesi stratejisinde yönetim merkezi ve temeli olmuştur.

Antik ipek Yolu başkenti ve ipeğin, ticaretin ve kültürel etkileşimin merkezi her ne kadar

Chang-an olarak belirtilse de Tang Dönemi tarihi metinleri ve belgeleri doğrultusunda yaptığımız çalışma sonucunda Antik ipek Yolu başkenti ve merkezinin ‘‘Qiuci (Kuça)’’ olduğu sonucunu çıkarabiliriz. Çin’in tarihi yazılı ve metin belgelerinde Qiuci (Kuça) batıya açılan kapı olarak nitelendirilmektedir. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı

Bölgesi stratejisi de yine Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere gerçekleşmiştir. Tang

Hanedanlığı’nın Qiuci (Kuça) merkez olmak üzere aldığı stratejiler doğrultusunda Anxi

Genel Valilik biriminin yönetim kapsamı Tanrı Dağları güney ve kuzeyi, Congling’in

(Pamir) batısı olan İran’a kadar uzanmıştır. Tang Hanedanlığı yazılı metin ve belgelerinde 260

Qiuci’dan (Kuça) çok sık bahsedilmesi, Qiuci’nin (Kuça) antik İpek Yolu güzergahındaki

öneminin bir göstergesidir. Bu sebeple Çin’in yazılı belgeleri Qiuci’nın (Kuça) antik İpek

Yolu ticaret ve kültürel merkezi olduğunu sonucunu ortaya çıkarmaktadır.

Anxi Dört Garnizon’dan biri olan Yutian (Hoten) konum olarak Tarım Havzası güney geçidinde yer almasından ötürü, Tarım Havzası güney hattına sahip olmak isteyen

Tibetliler için oldukça cezbedici bir bölge olmuştur. Tibetliler için önemli olan bu bölge,

İpek Yolu güzergahı ve Tarım Havzasını ele geçirmek isteyen Tang Hanedanlığı için de son derece önemli olmuştur. Aynı amaç doğrultusunda Tang Hanedanlığı ve Tibetliler stratejik konumda yer alan Yutian (Hoten) için karşı karşıya gelerek mücadele etmişler.

Tang Hanedanlığı’nın Yutian’i (Hoten) kontrol altına almak için verdiği mücadele, hanedanlığın antik İpek Yolu güzergahında önemli bir yere sahip olan Tarım Havzası güney geçişini kontrol altına almak istediğinin bir göstergesidir. Burada Tang

Hanedanlığı’nın Yutian’deki (Hoten) faaliyetleri ile Tarım Havzası güney geçiş rotalarını ele geçirmek ve bunun temelinde İpek Yolu tüm geçiş rotalarını kontrolü altına almak amacında olduğu sonucunu çıkarabiliriz.

Bunun yanı sıra yine stratejik konuma sahip olan Shule (Kaşgar) Pamir’e yakın mesafesinden ötürü Tang Hanedanlığı askeri savunma sisteminde önemli bir yere sahip olmuştur. Tang Hanedanlığı’nın batıya açılan kapısı (唐之西门) olarak bilinen Shule

(Kaşgar) Garnizonu batıya giden güzergâhların geçiş noktasında yer aldığı ve aynı zamanda bölgede bulunan Pamir’in bir savunma bariyer görevi görmesi neticesiyle Tang 261

Hanedanlığı’nın odaklandığı bir bölge olmuştur. Nitekim yine burada hanedanlığın İpek

Yolu geçiş güzergahlarına ve batıya ulaşım hatlarına sahip olmak amacıyla bölgede strateji izlediği sonucunu çıkarabiliriz.

Anxi Dört Garnizondan biri olan Yanqi’nin (Karaşeher) de dört taraftan ulaşım ağının olması ve aynı zamanda tarım faaliyetlerinde bulunmak için verimli topraklara sahip olması bölgenin Tang Hanedanlığı’nın stratejisinde yer alması için yeterli sebeplerdi. Yanqi (Karaşeher) bölgesinde ticareti faaliyetler son derece yaygındı. Nitekim

Soğdlu tüccarların en uğrak yerlerinden biri olmuştur. Bunun yanında bölgede tarım faaliyetlerinin olması hayvancılığın da gelişmesini sağlamıştır. Bu sebeple bu dönemde bölgede irsi atlar yetiştirilmiş, at ticareti ve değiş-tokuş ticareti yapılmıştır. Tang

Hanedanlığı izlediği stratejilerle hem tarım yapılacak verimi topraklara sahip olmak hem de gelişmiş ticaret ağına hakim olmak amacıyla bölgede stratejiler uygulamıştır. Bu durum da yine Tang Hanedanlığı’nın en başından beri İpek Yolu güzergahların kontrol altına almak ve ticaret ağında söz sahibi olmak amacıyla stratejik konuma sahip olan bölgelerde faaliyete bulunma çabasının göstergesidir.

Tang Handanlığı’nın sınırlarını batıya doğru genişletme ve antik İpek Yolu güzergah ve geçişlerine sahip olma amacı doğrultusunda, bölgede kutulan Anxi Genel

Valilik ve Anxi Dört Garnizon kapsamında bazı önlemler de almıştır. Örneğin, İpek Yolu güzergah noktalarında acil evrak ve belgelerin ulaştırılması ve haberlerin iletilmesinde kullanılan işaret ve gözetleme kuleleri kurulmuştur. Aynı zamanda bölgeye gönderilen

262

askerlerin ihtiyaçlarını karşılamak ve önemli belgelerin aktarılması için bir nevi han görevi gören posta teşkilatlarının kurulması hanedanlığın aldığı önemli önlemlerdendir.

Yine hanedanlık Yanqi (Karaşeher) gibi tarıma uygun olan elverişli bölgelerde ‘‘tuntian’’ olarak adlandırılan askeri tarım toplulukları sistemini kurması ve bu doğrultuda tarım faaliyetlerine başlamıştır. Tang Hanedanlığı’nın tarım faaliyetleri için bölgeye çok sayıda asker göndermesi, Tang Hanedanlığı’nın önemli gördüğü bölgelerde yayılma ve genişleme stratejisinin bir parçası olduğunu göstermektedir. Nitekim Hanedanlık tarım faaliyetleri kapsamında bölgeye çok sayıda asker göndermiş bir yandan tarım faaliyetlerinde bulunup askerlerin gıda sorununu çözerken öte yandan da tarım faaliyetleri adı altında bölgede giderek yayılma ve nüfus etmeyi sağlamış ve bunun sonucunda da bölgede Han ulusu kültürünün baskın olmasını sağlamıştır.

Bunun yanında Tang Hanedanlığı kontrol altına aldığı güzergahlarda, antik İpek

Yolu geçiş hatlarında ‘‘guosuo’’ olarak adlandırılan geçiş izni sistemini kurmuştur. Antik

İpek Yolu güzergahında ticaret faaliyetlerinde bulunan tüm uluslar Tang Hanedanlığı’nın kontrolü altında olduğu güzergahlardan geçerken hanedanlığın ticaret yönetimine tabi olmuşlardır. Burada Tang Hanedanlığı geçiş izni sistemi ve sert kuralları olan sıkı bir ticaret yönetmeliği uygulamasıyla, ticaret faaliyetlerinde bulunan ulusları kontrolü altında tutmak istediği, ticaret faaliyetleri gerçekleştiren yabancı ulusların Tang

Hanedanlığı’na bağlı olmalarını sağlamayı amaçladıklarını göstermektedir. Uygulanan geçiş izni sistemi İpek Yolu güzergahlarında güvenliği sağlanmış olsa da, hanedanlığın buradaki asıl amacı ticaret rotaları ve faaliyetlerine hakim olmak istemesinden kaynaklandığı düşünülmektedir.

263

Antik dönemde Batı Bölgesi’nde faaliyette bulunan uluslar şüphesiz ki kendi

çıkarları doğrultusunda stratejiler izlemişlerdir. Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi’nde izlediği stratejiler hanedanlığın zamanla bölgeye hakim olmasını ve karşı karşıya geldiği uluslara karşı üstün gelmesini sağlamıştır. Tang döneminde bölgede Anxi merkez olmak

üzere kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon ve bu birimler doğrultusunda aldığı tedbirler sonucunda, Antik İpek Yolu hattı üzerindeki ticari ve kültürel etkileşimler gerçekleşmesini ve giderek daha da artmasını sağlamıştır. Nitekim hanedanlık bölgede posta teşkilatlarını (馆驿) inşa etmesiyle hanedanlığın kendi memur ve askerleri aynı zamanda bu yol üzerinde ticaret yapan kervan ve tüccarların ihtiyaçlarını gidereceği bir platform sunmuştur. Bunun sonucunda İpek Yolu üzerindeki geçiş güzergahlarının güvenliği sağlanmış ve doğu ve batı arasındaki etkileşimin artmasına sebep olmuştur.

Yine antik İpek Yolu üzerinde geçiş izni sistemi (过所) uygulaması ile söz konusu güzergah üzerinde gerçekleşen ticari faaliyetlerin artmasına sebep olmuştur. Nitekim

önemli güzergahlardaki geçiş izni sistemi ile İpek Yolu ticaretinde belirli bir kural ve düzen getirilmiş ve bu da ticaret güvenliğini sağlamıştır.

Ayrıca, Tarım Havzası ve civarı günümüzde Çin’in öne sürdüğü Bir Kuşak Bir

Yol (一带一路) stratejisinin uyguladığı yerdir. Nitekim Tang Hanedanlığı’nın Batı

Bölgesi stratejisi de söz konusu bölge üzerine kurulmuştur. Tarihte Tang Hanedanlığı döneminde bölge yönetim ve kontrolünü ele almak amacıyla kurulan Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört Garnizon aslında günümüzdeki Kuşak ve Yol stratejisinin de temelini oluşturmaktadır. Nitekim izlenilen strateji temelde benzerlik göstermektedir. Tang

264

döneminde kurulan Valilik yönetim birimi sınır bölge güvenliğini sağlamak, batıya doğru genişlemek ve oradaki ulusları kontrolü altına atmak için önemli iken, günümüzde Kuşak ve Yol stratejisi de aynı şekilde sınır bölgesi güvenliğini sağlamak ve Xinjiang bölgesi politikasını uygulamak ve dahası söz konusu güzergahın Avrupa’ya uzanması açısından da son derece önemlidir. Bu bağlamda Tang Hanedanlığı döneminde kurulan Anxi Valilik birimi araştırılması antik dönemdeki sınır yönetimi hakkında bilgi vereceği gibi aynı zamanda tarihi perspektifte günümüz Bir Kuşak Bir Yol strateji stratejisi açısından da bir temel niteliğinde olması açısından oldukça önemlidir.

265

ÖZET

Tang Hanedanlığı döneminde Çin, Altın Çağını yaşayarak kültürel, ticari, sanat, eğitim, askeri ve daha bir çok alanda gelişmeler yaşamıştır. Hanedanlık bu dönemde

Çin’in merkez iç bölgesi Zhongyuan’de ülke birliğini sağlamak için stratejiler belirlerken aynı zamanda sınır bölgelerde de önemli stratejiler izlemiştir. Çin’in sınır bölgelerde izlediği en önemli strateji şüphesiz ki Batı Bölgesi’nde Anxi (Kuça) Genel Valilik ve

Anxi Dört Garnizon’u kurması olmuştur. Batı Bölgesi antik dönemden itibaren sahip olduğu stratejik konumu sebebiyle bir çok ulusun odaklandığı ve bölgeyi kontrol altına almak için mücadele ettiği bir bölge olmuştur. Tang Hanedanlığı döneminde kurulan

Anxi Genel Valilik ile Çin sınırlarını genişletirken aynı zamanda farklı uluslarla Batı

Bölgesi ve Antik İpek Yolu geçiş güzergahlarını kontrol altına alma mücadelesi vermiştir.

Antik İpek Yolu kavşak noktasında bulunan Kuça doğu ve batı arasında köprü vazifesi görmektedir. Tang Hanedanlığı’nın Anxi Genel Valiliği kurması ile bölgede bir çok tebir almış ve söz konusu tedbirler İpek Yolu ticaret güvenliği ve doğu-batı arasındaki etkileşimin gerçekleşmesini sağlamıştır.

Bu çalışma da, Tang Hanedanlığı’nın Batı Bölgesi strateji kapsamında Qiuci

(Kuça) merkez olmak üzere kurulan Anxi Genel Valiliği ve bu doğrultuda alınan tedbirler ve izlenilen stratejinin İpek Yolu’na etkilerini incelemektedir. Aynı zamanda günümüz

Bir Kuşak Bir Yol Stratejisi’ne tarihi bir perspektiften bakmayı amaçlamaktadır.

266

ABSTRACT

During Tang Dynasty China experienced the cultural, commercial, military, art and any other developments that this era is referred to as ‘‘The Golden Age Of Ancient

China’’. During this period, in order to establish national unity in the central inner region of China, Zhongyuan Tang Dynasty followed many strategies and also pursued important strategies in the border regions. Tang Dynasty’s the most important strategy in the border region was undoubtedly establishment of Anxi () Protectorate and the Anxi Four

Garrison in the Western Region. Due to its strategic position, the Western Region has been a region where many nations have focused and struggled to control the region since ancient times. With the establishment of Anxi Protectorate in Tang Dynasty, China has expanded its borders and at the same time struggled with different nations to control the

Western Region and Ancient Silk Road transit routes. In this context, China and other nations struggled to get under control Western Region and Ancient Silk Road transition roads. Located at the intersection of the ancient Silk Road, Kucha was a bridge between east and west. With the establishment of the Anxi Protectorate, Tang Dynasty took many precautions and these related measures enabled the security of Silk Road trade and the interaction between east and west.

This study researches the Anxi Governorate as established in the center of Qiuci with the scope of Tang Dynasty Western Region strategy and the taken measurements in this direction also effects of the strategy to the Silk Road. However, this study focus on China's recent One Road One Belt strategy from a historical perspective.

267

KAYNAKÇA

BAILEY, Harold Walter, Khotanese Texts IV, Cambridge University Press, 1979.

BAN, Gu, (班固), Han Shu (汉书), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1962.

BECKWITH, Christopher I., Warriors of the Cloisters, The Central Asians Origins of Science in the Medieval World, Princeton University Press, Princeton, 2012.

BECKWITH, Christopher I., Empires of the Silk Road: A History of Central Eurasia from the Bronze Age to the Present, Princeton University Press, 2009.

BECKWITH, Christopher I., The Tibetan Empire in Central Asia: A History of the Struggle for Great Power Among Tibetans, Turks, Arabs and Chinese During the Early Middle Ages, Princeton University Press, Princeton, 1987.

BEDEL, Burçin, Çin İpeği, Çin Medeniyeti: Tarih, Kültür, Edebiyat, Felsefe, Prof. Dr. Bülent Okay’ın 35. Meslek Yılı Anısına, Kesit Yayınları, Ankara, 2018.

CEN, Zhongmian (岑仲勉), Sui Tang Shi (隋唐史), Shangwu Yinshuguan , Beijing, 2015.

CEYLAN, Fatma Ecem, CİHANYANDI, Mukaddes, ‘‘Çin’in Tek Kadın Hükümdarı Wu Zetian Ve Tang Döneminde Kadının Yükselişi’’, II. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, Nevşehir, 2019.

268

CEYLAN, Fatma Ecem, Zheng He’nın Yaptığı Seyahatlerin Çin Tarihindeki Yeri ve Önemi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi, Ankara, 2017.

CHAVANNES, Ed., Chinese Documents from Sites of Dandan-Uiliq, Niya and Endere, Ancient Khotan by Aurel Stein, Oxford, 1907.

CHAVANNES, Ed., Documents sur les Toukie (Turks) Occidentaux, Librairie d’Amérique et d’Orient, Paris, 1900.

CHAVANNES, Ed., Las Documents Chinois Decouvertes par Aurel Stein dans les sables Turkestan Oriental, Oxoford, 1913.

CHAVANNES, Ed., Le Dieu Du Sol Dans La Chine Antique, Editions Ernest Leroux, Paris, 1910.

CHEN, Fuwei (沈福伟), Zhongxi Wenhua Jiaoliu Shi (中西文化交流史), Shanghai Renmin Chubanshe (), Shanghai, 2017.

CHEN, Guocan (陈国灿), Anshi Luan Hou de Tang Er Sizhen (安史乱后的唐二庭四 镇), Tangdai Yanjiu, 2.Cilt, Beijing Daxue Chubanshe, Bejing, 1996.

CHEN, Guocan (陈国灿), Tang Xizhou Pu Chang Fu Fang Qu Nei De Zhenshu Yu

Guansao (唐西州蒲昌府防区内的镇戍与馆骚), Weijin Nanbei Chao Sui Tang Shi

Ziliao, 17. Sayı, Wuhan Daxue Chubanshe, 2000.

269

CHEN, Xi (陈曦), Zhongguo Gan Zao Qu Ziran Dili (中国干早区自然地理), Kexue Chubanshe, 2010, s. 67.

CHEN, Yinke (陈寅恪), Tang Dai Zhengzhi Shi Shu Lun Gao (唐代政治史数论稿), Shangwu Yinshu Guan, Beijing, 2017.

CHEN, Yinqia (陈寅恰), Tang Dai Zhengzhi Shi Shu Lun Gao (唐代政治史述论稿), Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai, 1982.

CHENG, Xilin (程喜林), ‘‘Cong Tang Dai Guosuo Wenshu SuojianTong Xiyu De Zhongdao’’ (从唐代过所文书所建通“西域” 的中道), Dunhuang Yanjiu, Sayı: 1, 1988, s.58.

CHENG, Xilin (程喜霖), CHEN, Xigang (陈习刚), Tulufan Tang Dai Junshi Wenshu Yanjiu (吐鲁番唐代军事文书研究), Xinjiang Renmin Chubanshe, Xinjiang, 2013.

CHI, Tianwen (池田温), Tulufan Guxie Benzhan Tulu (吐鲁番古写本展图录), Chaori Xinwen She, 1991, Tu Zhibi Yuan Bianhao: MIK III-7587.

CHRISTOPOULOS, Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398 AD), in Victor H. Mair (ed), Sino-Platonic Papers, Chinese Academy of Social Sciences, University of Pennsylvania Department of East Asian Languages and Civilizations, 2011.

CHRISTOPOULOS, Lucas, Hellenes and Romans in Ancient China (240 BC – 1398 AD), Sino-Platonic Papers, 2012.

270

CRESPIGNY, Rafe De, A Biographical Dictionary of Later Han To The Three Kingdoms (23-220 AD), Brill Academic Publishers, 2014.

CUI, Ruide (崔瑞德) , (Denis Crispin Twitchett), Jianqiao Zhongguo Sui Tang Shi, (589 – 906), Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe, 1990.

DENG, Guangming ( 邓广铭), Zhongguo Lishi Da Cidian ( 中 国 历 史 大 辞 典 ), Shanghai Cishu Chubanshe , Shanghai, 1984.

DONG, Zhiqiao (董志翘), Da Tang Xiyu Ji (大唐西域记), Zhonghua Shuju, Beijing, 2011.

EBERHARD, Wolfram, ‘‘Çin Kaynaklarına Göre Orta ve Garbi Asya Halklarının Medeniyeti’’, Türkiyat Mecmuası, C. VII-VIII, Nu: 1, İstanbul, 1942, s. 168.

EBERHARD, Wolfram, Çin Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1995.

EKREM, Erkin, Hsüan-Tsang Seyahatnamesi’ne Göre Türkistan, Yayınlanmamış Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 2003.

EKREM, Nuraniye Hidayet, Çin Elçisi Chang Chi’en’in Seyahatnamesine Göre Orta Asya’daki Etnik Gruplar, Yayımlanmamış doktora tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 1999.

EMMERICK, R. E., Tibetan Texts Concerning Khotan, Oxford University Press, London, 1967.

271

ERDOĞDU İNCE, İnci, ‘‘Bir Kuşak Bir Yol Projesinde (一带一路) Türkçe ve Çincenin Önemi’’, Türkbilim, Aralık, 2016.

FAN, Yakun (范亚昆), ‘‘Pamier – Fudi Bianyuan (帕米尔-腹地边缘)’’, Zhongguo Guojia Lüyou, Sayı:, 2017.

FANG, Yingjie (方英楷), Xinjiang Tunken Shi (新疆屯垦史), Xinjiang Qingshao Nian Chuban She, Xinjiang,1989.

GAO, Rong (高荣), Hexi Tongshi (河西通史), Tianjin Guji Chubanshe, Tianjin, 2011.

GENITO, Bruno, Qi, Dongfang, Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichou Zhilu Bolaipin Yanjiu, Shanghai Guji Chubanshe, Shanghai, 2012.

GONG, Xianzhai (龚先砦), ‘‘Tang Dai Tuntian Ji Tuntian Fazhi Yanjiu Shulun (唐 代屯田及屯田法制研究述论)’’, Fazhi yu Jingji, Sayı: 263, 2011, s.12.

GÖKENÇ GÜLEZ, Sema, Çin Kaynaklarına Göre Bulut (云纹) ve Çintamani Motifi, Toroslardan Tanrı Dağlarına: Genel Türk Tarihi Araştırmalarına Adanmış Bir Ömür, Prof. Dr. Gülçin Çandarlıoğlu’na 75. Yaş Armağanı, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul, 2017, s. 269 -284.

GÖKENÇ GÜLEZ, Sema, İpek Yolu’nun Öncüsü Zhang Qian’in Batı Bölgesi Seyahati ve Hun – Çin İlişkilerine Etkisi, 18. Türk Tarih Kongresi Bildiri Özetleri, Türk Tarih Kurumu, 2018, Ankara, s. 61.

272

HAN, Xiang (韩翔), ‘‘Yanqi Guodu, Yanqi Dudufu Zhisuo Yu Yanqi Zhen Cheng_ Bogedaqin Gucheng Diaocha (焉耆国都、焉耆都督府治所与焉耆镇城——博格达 沁古城调查)’’, Wenwu Chubanshe, 1982, Sayı: 4, s. 58.

HANSEN, Valeria, The Silk Road: A New History, Oxford University Press, New York, 2012.

HE, Ziquan (何茲全), ‘‘Zhongguo Lishi (中国历史)’’, Zhongguo Da Baike Quanshu Chubanshe, 1992, Vol. 1, s. 61.

HILL, J.E., Notes On The Dating of Khotanese History, Indo Iranian Journal, 1988.

HILL, John E., Through the Jade Gate to Rome: A Study of the Silk Routes during the Later Han Dynasty, 1st to 2nd Centuries CE, Charleston, South Carolina: Book Surge, 2009.

HOU, Can (侯灿), Mazhatage Gu Shubao Ji Zai Sichou Zhilu Shang de Zhongyao Weizhi (麻札塔格古戍堡及其在丝绸之路上的重要位置), Wenwu Chubanshe, 1987, Sayı:3, s. 63-75.

HUANG, Wenbi (黄文弼), 1958-1958 Nian Xinjiang Kaogu Diaocha Jianji (1957- 1958 年新疆考古调查简记), Xiyu Shidi Kaogu Lunji, Shangwu Yinshu Guan, 2015.

HUANG, Wenbi (黄文弼), Xinjiang Kaogu Fachu Baogao (新疆考古发掘报告), Wenwu Chubanshe, Xinjiang,1983.

273

HUANG, Zhengjian (黄正建), Tang Dai Qianqi De Tuntian (唐代前期的屯田), Tang Shi Yanjiu, 1985.

HULSEWÉ, A. F. P. , China in Central Asia : The Early Stage, 125 B.C.-A.D. 23 : An Annotated Translation of Chapters 61 and 96 Of The History of the Former Han Dynasty, Leiden: Brill, 1979.

JEONG, Su-il, Jade, The Silk Road Encyclopedia, Seoul Selection, 2016.

JUDY, Bonavia, The Silk Road From Xi’an to Kashgar, Odyssey Publications, 2004.

KANG, Le (康乐), Tang Dai Qianqi De Bianfang (唐代前期的边防), Guoli Taiwan Daxue Chuban Weiyuanhui, Taipei, 1979.

LI, Dalong (李大龙), Duhu Zhidu Yanjiu (都护制度研究), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe, Harbin, 2012.

LI, Dalong (李大龙), Tang Chao Yu Bianjiang Minzu Shizhe Wanglai Yanjiu (唐朝 和边疆民族使者往来研究), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe , Harbin, 2012.

LI, Dalong (李大龙), Xi Han Paiwang Xiyu de Shizhe Shulun (西汉派往西域的使者 述论), Minzu Yanjiu, 1990.

LI, Dalong (李大龙), Xiyu Duhu de Jianli Bushi Wusun He Xihan Guanxi Zhuanbian De Biaozhi (西域都护的设立不是乌孙和西汉关系转变得标志), Xiyu Yanjiu, 1993.

274

LI, Jinxiu (李锦绣), Tang Dai Caizheng Shi Gao (唐代财政史稿), Beijing Daxue

Chubanshe, Beijing, 1995.

LI, Linfu (李林甫), Tang Liu Dian (唐六典), Zhonghua Shuju, 1992.

LI, Mingwei (李明伟), Sichou Zhilu Maoyi Shi (丝绸之路贸易史), Gansu Renmin Chubanshe , Gansu, 1997.

LI, Qi (李琪), ‘‘Lun Eluosi Ji Zhongya Guojia de Aertai Shan Lishi Wenhua Yanjiu (论俄罗斯及中亚国家的阿尔泰山历史文化研究 ), Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu’’, 1997, Sayı:1, s. 93 – 94.

LI, Wenyi(李文益), LI, Shaolin (李少林), ‘‘Tang Dai Tuntian Yanjiu Zongshu (唐代 屯田研究综述)’’, Zhongguo Shi Yanjiu Dongtai, Sayı:4, 2011, s.37.

LIN, Guanqun (林冠群), ‘‘Wu Zetian Shiqi Li Tang Fanji Tubo Zhi Tantao (武则天 时期李唐反击吐蕃之探讨)’’, Xizang Minzu Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexue Ban, Sayı:3, 2016, s. 10.

LIN, Kouqun (林寇群), Tangdai Tubo Shi Yanjiu (唐代吐蕃史研究), Lianjing Chubanshe, 2011.

LIU, Anzhi (刘安志), ‘‘Cong Tulufan Chutu Wenshu Kan Tang Gaozong Xian Xiang Nian Jian de Xiyu Zhengju (从吐鲁番出土文书看唐高宗咸享年间的西域政局)’’, Weijin Nanbeichao Suitang Shi Ziliao, Wuhan Daxue Chubanshe, Di 18 Ji, 2001.

275

LIU, Anzhi (刘安志), CHEN Guocan (陈国灿), Tangdai Anxi Duhufu Dui Qiuci De

Zhili (唐代安西都护府对龟兹的治理), Lishi Yanjiu, 2006.

LIU, Anzhi (刘安志), Dunhuang Tulufan Wenshu Yu Tangdai Xiyu Shi Yanjiu (敦

煌吐鲁番文书与唐代西域史研究), Shangwu Yinshu Guan, 2011.

LIU, Cuiqing (刘翠清), Yi Kan Dong de Da Tang Shi (一看懂的大唐史), Zhongguo Fazhi Chubanshe, Beijing, 2016.

LIU, Hongliang (柳洪亮), Xin Chutu Tulufan Wenshu Jiqi Yanjiu (新出土吐鲁番文 书及其研究), Xinjiang Renmin Chubanshe, Xinjiang, 1997.

LIU, Xinru, The Silk Road in Word History, Oxford University Press, 2010, New York.

LIU, Xu (刘昫), Jiu Tang Shu (旧唐书), Zhonghua Shuju, Beijing, 1975.

LIU, Zaicong (刘再聪), ‘‘Tang Sizhen Diqu Ji Ceng Hang Zhengzhi Li Yanjiu _ Yi Yutian, Qiuci Liang Ge Cunfang Zhidu Wei Zhongxin De Kaocha (唐四镇地区基层 行政治理研究——以于阗、龟兹两个村坊为中心的考察)’’, Xiyu Yanjiu, 2008, Sayı: s. 21- 23.

LU, Yungao (陆运高), Kanban Tuxue Zhongguo Lishi (看版图学中国历史), Xingqiu Ditu Chubanshe, Beijing, 2007.

276

MA, Dazheng (马达正), LIU, Tihe (刘逖合), 20 Shiji de Zhongguo Bianjing Yan_Men Fazhan Zhong de Bianyuan Xueke De Yanjiang Licheng (20 世纪的中国边境研 _____门发展中的边缘学科的演讲历程), Heilongjiang Jiaoyu Chubanshe, 1997.

MALLORY, J. P., MAIR, Victor H., The Tarim Mummies: Ancient China and the Mystery of the Earliest Peoples from the West, London: Thames & Hudson, 2000.

MASPERO, H.，Les Documents Chinois De La Troisiemeexpedition De Sir Aurel Stein En Asie Centrale, Londra, 1953.

MENG, Fanren (孟凡人), Yuli Cheng Yanqi Ducheng Ji Yanqi Zhen Cheng De Fanwei (尉犁城、焉耆都城及焉耆镇城的方位), Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu, Sayı: 1, 1991, s. 37.

MILLWARD, James A., Eurasian Crossroads: A History of Xinjiang, Columbia University Press, 2007.

OKAY, Bülent, ‘‘Tang Hanedanlığının Kuruluş Döneminde Göktürklerin Oynadıkları Önemli Rol’’, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Cilt V., Sayı 1, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1992, s. 155.

ONAT, Ayşe, Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanı Tarihinde Batı Bölgeleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2012.

ONAT, Ayşe, ORSOY Sema, ERCİLASUN Konuralp, Han Hanedanı Tarihi Hsiung- Nu (Hun) Monografisi, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2014.

277

OUYANG, Xiu (欧阳修), Xin Tang Shu (新唐书), Zhonghua Shuju, Beijing, 1975.

ÖZERDİM, Muaddere N. , “Çin Kaynaklarına Göre Çin Türkistan’ın Şehirleri’’, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, C. IX, Nu: 1-2, Ankara, 1951.

PELLIOT, Paul, Les Grottes de Touen-houang, C. I-III, Paris, 1920.

PELLIOT, Paul, Les Manuscrits hinois de Koutcha, Institut Des Hautes Etudes Chinoises de College de France, Paris, 2000.

PELLIOT, Paul, Rapport De M. Paul Pelliot Sur Sa Mission Au Turkestan Chinois, 1906-1909.

RICHTHOFEN, Ferdinand Von, China, Berlin, Germany: Dietrich Reimer, 1876.

ROMGARD, Jan, Questions of Ancient Human Settlements in Xinjiang and the Early Silk Road Trade, with an Overview of the Silk Road Research Institutions and Scholars in Beijing, Gansu, and Xinjiang, Department of East Asian Languages and Civilizations University of Pennsylvania Philadelphia, USA, 2008.

RONG, Xinjiang (荣新江), ‘‘Bei Zhou Shi Jun Mushi Cheng Suojian Zhi Sute

Shangdui (北周史君墓石撑所见之粟特商队)’’, Wenwu Chubanshe, 2005, Sayı: 3, s.

47 – 56.

RONG, Xinjiang (荣新江), ‘‘Tang Dai Anxi Duhufu Yu Sichou Zhilu, Yi Tulufan

Chutu Wenxian Wei Zhongxin (唐代安西都护府与丝绸之路，以吐鲁番出土文书

278

为中心)’’, Xinjiang Qiuci Xuehui Bian, Qiuci Xue Yanjiu, Sayı:5, Urumçi, Xinjiang Daxue Chubanshe, 2012, s. 154 -166.

RONG, Xinjiang (荣新江), ‘‘Yutian Zai Tang Chao Anxi Si Zhen Zhong De Diwei

(于阗在唐朝安西四镇中的地位)’’, Xiyu Yanjiu, Sayı: 3, 1992, s. 56 – 61.

RONG, Xinjiang (荣新江), Guanyu Tang Song Shiqi Zhongyuan Wenhua Dui Yutian

Yingxiang De Ji Ge Wenti (关于唐宋时期中原文化对于阗影响的几个问题), Guoxue Yanjiu, Di 1 Juan, Beijing Daxue Chubanshe, Beijing, 1993.

RONG, Xinjiang (荣新江), LI, Xiao (李肖), MENG Xianshi (孟宪实), Xinhuo Tulufan

Chutu Wenshu (新获吐鲁番出土文书), Zhonghua Shuju, Beijing, 2008.

RONG, Xinjiang (荣新江), Sichou Zhilu yu Dongxi Wenhua Jiaoliu (丝绸之路与东

西文化交流), Beijing Daxue Chubanshe, 2015, Beijing.

RONG, Xinjiang (荣新江), Yanqi (焉耆), Zhongguo Da Baike Quanshu (中國大百科

全書) Zhongguo Lishi, Zhongguo Da Baike Quanshu Chubanshe, Vol. 3, 1354.

RONG, Xinjiang (荣新江), Zhenshi Haishi Chuanshuo: Make Bolo Bixia De Yutian

(真实还是传说：马可·波罗笔下的于阗), Xiyu Yanjiu, , Sayı:2, 2016, s. 37 -43.

279

RONG, Xinjiang (荣新江), Zhongguo Yu Sute Wenming (中国与粟特文明), Sanlian

Shudian, 2014, Beijing.

RONG, Xinjiang (荣新江), Zhonggu Zhongguo Yu Wailai De Wenming (中古中国与

外来的), Sanlian Shudian, Beijing, 2014.

RUI, Chuanming (芮传明), Sichou Zhilu Yanjiu Rumen (丝绸之路研究入门), Fudan Daxue Chubanshe, Shanghai, 2009, s. 3.

SCAHAFER, Edward Hetzel, çeviren: WU, Yugui (吴玉贵), Samarkand de Jintao Tang Dai Bolaipin Yanjiu, Shehui Kexue Chubanshe, 2016, Beijing.

SCAHAFER, Edward Hetzel, The Golden Peaches of Samarkand, A Study of Tang Exotics, University of California Press, California, 1985.

SHI, Molin (石墨林), Tang Anxi Duhufu Shishi Bian Nian (唐安西都史事编年), Xinjiang Renmin Chubanshe, Urumçi, 2012.

SHI, Xinrong (施新荣), Tulufan Xue Yu Xiyu Shi Lun Gao (吐鲁番学与西域史论稿), Zhejiang Daxue Chubanshe, Hangzhou, 2017.

SHI, Yuntai (石云泰), Han Dai Wailai Wenming Yanjiu (汉代外来文明研究), Zhongguo Shehui Kexue Chubanshe, 2017.

SIMA, Guang (司马光), Zizhi Tongjian (资治通鉴), Zhonghua Shuju, Beijing, 1956.

280

SIMA, Qian (司马光), Shiji (史记), Zhonghua Shuju (中华书局), Beijing, 1959.

STEIN, M. Aurel, Sand-Buried Ruins of Khotan: Personnel Narrative of a Journey of Archeological and Geographical Exploration in Chinese Turkestan, Hurst and Blackett Limited, London, 1904.

SU, Beihai (苏北海), ‘‘Tangdai Anxi Duhufu de Sheli Jiqi Suoshu Duhufu Zhou Kao (唐代安西都护府的设立及其所属都督府州考)’’, Kashi Shifan Xueyuan Xuebao, 1988 (4).

SU, Beihai (苏北海), Sichou Zhilu Yu Qiuci Lishi Wenhua (丝绸之路与龟兹历史文 化), Xinjiang Renmin Chubanshe, Xinjiang, 1996.

SUN, Jimin (孙继民), Tang Dai Hangjun Zhidu Yanjiu (唐代行军制度研究), Wenjin Chubanshe, Taipei, 1995.

TAN, Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Dituji (中国历史地图), Zhongguo Ditu Chubanshe, Beijing, 1996.

TANG, Zhangru (唐长孺), Tulufan Chutu Wenxian (吐鲁番出土文献), Wenwu Chubanshe, Xinjiang, 1992-1996.

TAŞAĞIL, Ahmet, Gök-Türkler 1-2-3, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2018.

TAŞAĞIL, Ahmet, ‘‘Töles Boylarının Stratejik Önemi (6. ve 7. yüzyıllar)’’ , FSM İlmi Araştırmalar, İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, Sayı: 3, 2014, İstanbul.

281

THOMAS, F. W., Tibetan Literary Texts and Documents Concerning Chinese

Turkestan, II, The Ｒoyal Asiatic Society, London, 1951.

TIAN, Haifeng (田海峰), Tang Gaozong Shiqi De Xiyu Shiju Ji Jinglüe Jianshi (唐 高宗时期的西域时局及经略检视), Qinghai Shifan Daxue Xuebao, Zhexue Shehui Kexueban, 40.cilt, Sayı:4, 2018, s. 71 – 72.

TOGAN, İsenbike, Türk-Çin İlişkilerinde Ticaretin Rolü, Türkiye’de Çin’i Düşünmek: Ekonomik, Siyasi ve Kültürel İlişkilere Yeni Yaklaşımlar, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2013.

TREMBLAY, Xavier, The Spread of Buddhism in Serindia: Buddhism Among Iranians, Tocharians and Turks before the 13th Century, Brill Publication, 2007.

TÜRKER, Nurcan, Han Hanedanlığı Döneminde Hunlarla Yönetilen He Qin Politikası (Akrabalık ile Sağlanan Barış Politikası) ve Sonuçları, Yayınlanmış Doktora tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013, Ankara.

TWITCHETT, Denis C., The Writing Of Official History under The Tang, Cambridge University Press, 1992.

WANG, Kai , Zhongguo Lishi Changzhi ( 中国历史常 知 识 ), Gaodeng Jiaoyu Chubanshe, Beijing, 2007.

WANG Xiaofu (王小甫), Tang, Tubo, Dashi Zhengzhi Guanxi Shi (唐、吐蕃、大食 政治关系史), Beijing Daxue Chubanshe, Beijing, 1992.

282

WANG, Pu (王溥), Tang Huiyao (唐会要), Zhonghua Shuju, 1955.

WANG, Qinruo (王钦若), Cefu Yuangui (册府元龟), Zhonghua Shuju, Beijing, 1960.

WANG, Su (王素), Gaochang Huo Xianjiao Lungao 高昌火祆教论稿(), Lishi Yanjiu, Sayı: 3 1986.

WANG, Tuanzhan (王团战), Dazhou Shazhou Cishi Li Wu Kui Mu Ji Zhengji Dao De San Fang Tang Dai Muzhi (大周沙洲刺史李无亏墓及征集到的三方唐代墓志), Kaogu Yu Wenwu, Sayı: 1, 2004, s. 23 – 24.

WANG, Xiaobo (王小甫), Tangchu Anxi Sizhen De Fangzhi (唐初安西四镇的放置), Lishi Yanjiu, 1991 (4).

WANG, Yao (王尧), CHEN, Jian (陈践), Dunhuang Ben Tubo Lishi Wenshu (敦煌本 吐蕃历史文书), Minzu Chubanshe, 1992, s. 103.

WANG, Yikang (王义康), Tang Dai de Huawai yu Huanei, Lishi Yanjiu (唐代的化 外与化内), 2014, Sayı: 5, s. 43 – 59.

WECHSLER, Howard J., TWITCHETT, Dennis C., The Cambridge History of China, Volume 3: Sui and Tang China, 589–906, Part I. Cambridge University Press, 1979.

WOOD, Frances, The Silk Road: Two Thousand Years in the Heart of Asia, University of California Press, 2003.

283

WU, Dajun (吴大旬), Cong Chutu Wenshu Kan Tang Dai Xizhou De Tuntian (从出 土文书看唐代西州的屯田), Xinjiang Daxue Xuebao, Shehui Kexue Ban, 32.cilt sayı :3, 2004, s.71.

WU, Fangsi (吴芳思), Sitanyin Di Sanci Zhongya Kaogu Suo Huo Hanwen Wenshu (斯坦因第三次中亚考古所获汉文文书), Juan 2, Shanghai Cishu Chubanshe, 2005, s. 217.

WU, Yugui (吴玉贵), ‘‘Gudai Tubo Hanwen Shiliao Biannian Jikao (古代吐蕃汉文 史料编年)’’, Zhongguo Zang Xue, Sayı: S1, s. 278- 294.

WU, Yugui (吴玉贵), Tujue Kehan Guo Yu Sui-Tang Guanxi Shi Yanjiu (突厥可汗 国与隋唐关系史研究), Shangwu Yinshuguan, Shanghai, 2017.

XIAN, Xi (贤熙), Tang Dai Qianqi (618 - 755) Dui Anxi Sizhen De Jingying (唐代前 期对安息四镇的经营), Huamulan Wenhua Chubanshe, 2011.

XIANG, Da (向达), Tang Dai Chang-an Yu Xiyu Wenming (唐代长安与西域文明), Xuelin Chubanshe, Shanghai, 2017.

XIAO, Chao (萧绰), Xiyu Jianshi (西域简史), Nanhai Chuban Gongsi, Haikou, 2017.

XIAOTIAN, Yijiu (小田义久), Da Gu Wenshu Jicheng (大谷文书集成), Fa Cang Guan, Tokyo, 1984.

284

XU, Xuya (许序雅), Tang Dai Sichou Zhilu Yu Zhongya Shidi Congkao – Yi Tang Dai Wenxian Wei Yanjiu Zhongxin (唐代丝绸之路与中亚史地丛考- 以唐代文献为 研究中心), Shangwu Yinshu Guan, Beijing, 2015.

XU, Zhongwen (徐忠文)), RONG, Xinjiang (荣新江), Make Boluo, Yangzhou, Sichou Zhilu (马可菠萝、扬州、丝绸之路), Beijing Daxue Chubanshe, Beijing, 2016.

XUE, Zongzheng (薛宗正), ‘‘Tang Sizhen Duhufu De Jianzhi (唐四镇都护府的建 置)’’, Zhongguo Bianjiang Shidi Yanjiu, 1992, Sayı: 3, s 89.

YAN, Gengwang (严耕望), Tang Dai Jiaotong Tukao (唐代交通图考), Di 2 Juan, Zhongyanyuan Shi Yü Suo, 1985.

YAN, Shiming (颜世明), Song Yun,Hui Sheng Hangji Yanjiu (宋云、慧生行记研究), Qinghai Minzu Daxue Xuebao, 2016, Sayı:4, s. 117.

YANG, Ming (杨命), Tubo Jinglüe Xibei de Lishi Zuoyong (吐蕃经略西北的历史作 用), Minzu Yanjiu, Di Yi Qi, 1997.

YARSHATER, Ehsan, The Cambridge History of Iran, Vol III: The Seleucid, Parthian, and Sasanian Periods, Cambridge University Press; Reissue edition.

YILDIRIM, Kürşat, Çin Kaynaklarına Göre Hunlar Ve Gök-Türkler Döneminde Türkistan’ın Tarihî Coğrafyası (Yayınlanmış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2015.

YILDIRIM, Kürşat, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı 285

Hususi Terimler II’’, Avrasya Terim Dergisi, 3(1): 22- 26, İstanbul, 2015.

YILDIRIM, Kürşat, ‘‘İlk Çin Yıllıklarında Geçen Doğu Türkistan Tarihine Dair Bazı Hususi Terimler I’’, Avrasya Terim Dergisi, 2(2): 20- 25, İstanbul, 2014.

YILDIRIM, Kürşat, ‘‘Töleslerin On İki Ailesi’’, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 224, İstanbul, 2016.

YONGLING, Chen (陈永龄), Minzu Cidian (民族词典, Shanghai Cishu Chubanshe, Shanghai, 1987.

YU, Taishan (余太山), Gudai Neilu Ouya Shigang (古代内陆欧亚史纲)), Lanzhou Daxue Chubanshe, Lanzhou, 2014.

YU, Taishan (余太山), Yan Da Shi Yanjiu (恹哒史研究), Shangwu Yin Shu Guan, 2015.

YU, Tianheng (羽田亨), çeviren GENG, Shimin (耿世民), Xiyu Wenhuashi (西域文化 史), Huawen Chubanshe, Beijing, 2017.

ZHANG, Anfu (张安福), Han Wu Di Jinglüe Xiyu De Zhengci Yanjiu (汉武帝经略 西域的政策研究), Shilin (史林), 2009, s. 48 -49.

ZHANG, Anfu (张安福), TIAN, Haifeng (田海峰), Talimu Lishi Wenhua Ziyuan Diaoyan Xing Ji (环塔里木历史文化资源调研行纪), Zhongguo Shehui Kexueyuan, Beijing, 2016. 286

ZHANG, Guangda (张广达), RONG, Xinjiang (荣新江), 8 Shiji Xiaban Zhi 9 Shiji Chu De Yutian ( 八世纪下半至九世纪初的于阗 ), Zhongguo Renmin Daxue Chubanshe, Beijing, 2008, s.242.

ZHANG, Yiting (张宜婷), Cong Anxi Sizhen Zhi Yanqi Zhen Kan Tang Chao Dui Sichou Zhilu De Kongzhi He Jingying (从安西四镇之焉耆镇看唐朝对丝绸之路的 控制和经营), Kunming Xueyuan Xuebao, 2016.

ARKEOLOJİK ESERLER

Zhongguo Renmin Zhengzhi Xieshang Huiyi Yanqi Huihe Zizhi Xian Weiyuanhui Wenshi Ziliao Weiyuanhui, Yanqi Wenshi Ziliao, Sayı: 3, 1990, s. 58 – 60.

Zhongguo Shehui Kexue Xueyuan, Xiandai Hanyu Cidian, Shangwu Shuguan, Shangwu Yinshuguan, 1997, s.74.

Zhongguo Shehui Kexueyuan Kaogu Suo Xinjiang Dui, Xinjiang Zizhiqu Bayinguolingmenggu Zizhizhou Wenguan Suo, Xinjiang He Jingxian Cha Wu Hu Goukou Yihao Mudi, Kaogu Xuebao, 1988, Sayı 1, s. 75-79.

Zhongguo Wenwu Yanjiusuo, Tulufan Chutu Wenshu (吐鲁番出土文书), Wenwu Chubanshe, 1996.

Xinjiang Bowuguan, Heshuoxian Wenhua Guan, Heshuoxian Xin Tale, Quhui Yuanshi Wenhua Yizhi Diaocha, Xinjiang Wenwu, 1986, Sayı:1, s. 1-5.

287

Xinjiang Wenwu Kaogu Yanjiusuo, Hejingxian Chawuhu Goukou Si Hao Mudi, 1987 Niandu Fajue Jianbao, Xinjiang Wenwu, 1988, Sayı:4, s. 185.

Xinjiang Wenwu Pucha Bangongshi, Bazhou Wenwu Pucha Dui, Bayinguoleng Menggu Zizhizhou, Xinjiang Wenwu, 1993, Sayı:1, s. 68.

İNTERNET ADRESLERİ

Cefu Yuangui (册府元龟), Juan 449, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0449.htm adresinden 02.01.2020 tarihinde 14.30’da erişilmiştir.

Cefu Yuangui, Juan 544, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0544.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 13.35’te erişilmiştir.

Cefu Yuangui, Juan 967, http://www.guoxue123.com/zhibu/0201/03cfyg/0967.htm adresinden 02.01.2020 tarihinde saat 15.30’da erişilmiştir.

Han Shu, http://www.guoxue.com/shibu/24shi/hansu/hsu_111.htm adresinden 03.01.2020 tarihinde 10.45’te erişilmiştir.

HOU, Yangfang, Zhangqian Zaokong Zhilü: Zhongguo Wenming Yu Xila Wenming de Di Yi Ci Jiechu, (HouYangfang De Wangluo Kanwen: 侯 杨 方 的 网 络 刊 文 ) 18/04/2018 tarihinde erişilmiştir.

288

STEIN, M. Aurel, Memoir on Maps of Chinese Turkistan and Kansu : vol.1" , 03.02.2019 tarihinde http://dsr.nii.ac.jp/toyobunko/VIII-5-B2-11/V-1/page- hr/0043.html.en adresinden erişilmiştir.

Tang Huiyao (唐会要), Juan 73, http://www.guoxue123.com/shibu/0401/01thy/075.htm, 25.12.2019 tarihinde 15.40’da erişilmiştir.

Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 2, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_002.htm, 24.12.2019 tarihinde 10.50’de erişilmiştir.

Zizhi Tongjian, Juan 195, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_195.htm

24.12.2019 tarihinde 14.10’de erişilmiştir.

Zizhi Tongjian (资治通鉴), Juan 233, http://www.guoxue123.com/shibu/0101/01zztj/232.htm, 29.12.2019 tarihinde 19.50’de erişilmiştir.

Zizhi Tongjian, Juan 201, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_201.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 11.45’te erişilmiştir.

Zizhi Tongjian, Juan 205, http://www.guoxue.com/shibu/zztj/content/zztj_205.htm

Adresinden 03.01.2020 tarihinde 12.00’de erişilmiştir.

12.07.2019, 15:25 tarihinde http://blog.sina.com.cn/s/blog_ec8d5c2a0102vcp9.html adresinden erişilmiştir.

289

EKLER

Ek 1 : TABLOLAR

Tablo 1: Han Dönemi Batı Bölgesi Valiliği’ne Atanan Görevliler

No Görev Yapan Kişi Görev Tarihi

1 Zheng Ji (郑吉) M.Ö. 60 – M.Ö. 49

2 Han Xuan (韩宣) M.Ö. 48 – M.Ö. 45

3 Göreve gelen 3 kişi olmuştur M.Ö. 45 – M.Ö. 36

4 Gan Duan (甘段) M.Ö. 36 – M.Ö. 33

5 Duan Huizong (段会宗) M.Ö 33 – M.Ö 30

6 Lian Bao (廉褒) M.Ö. 30 – M.Ö. 28

(bu sürede bir kişi daha göreve atanmıştır.)

7 Han Li (韩立) M.Ö. 25 – M.Ö. 22

8 Duan Huizong (段会宗) tekrar göreve atandı. M.Ö. 22 – M.Ö. 19

9 Duan Huizong (段会宗) M.Ö.19 – M.Ö. 16

3 yıl göreve devam etti ve sonra iki kişi atandı. M.Ö. 16 – M.Ö.13

10 Guo Shun (郭舜) M.Ö. 13 – M.Ö. 10

11 İsmen kayıtlı olmayan bir memur M.Ö.10 – M.Ö. 7

12 Sun Jian (孙建) M.Ö. 7 – M.Ö. 4

13 İsmen kayıtlı olmayan bir memur M.Ö. 4 – M.Ö. 1

290

TABLO 2: Batı Han Hanedanlığının Hunlara Asker Çıkartması (M.Ö. 133 – M.Ö.

119)

TARİH OLAY ÖZETİ KAYNAKÇA

M.Ö. 132 Batı Han Hanedanlığı 30.000 asker Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,

göndererek Mayi eyaletine vardı ve Hun Han Kayıtları, Hun Monografisi

kağanını çevreleyerek imha etmek istedi Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

M.Ö. 129 General Weiqing sınır bölgelere sefer Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,

düzenledi, General Liguang Yan kapısına Han Kayıtları, Hun Monografisi

akın düzenleyip kuzeydeki Hunların Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

yolunu kesti

M.Ö. 128 General Weiqing 30.000 atlı asker ile Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,

beraber Yan Kapısına sefer düzenledi, Han Kayıtları, Hun Monografisi

kuzeydeki Hanları sıkıştırdı ve öldürdü Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

M.Ö. 127 General Weiqing, Li Xi komutasında Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,

askerler batıya doğru Longxi’ye kadar Han Kayıtları, Hun Monografisi

vardı, Loulan ve Ak Koyunlu hükümdarın Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

olduğu nehrin güneyine doğru, Henan

topraklarını işgal etti

M.Ö. 123 General Weiqing komutasındaki askerler Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,

ile beraber on binlerce atlı Hunlara Han Kayıtları, Hun Monografisi

saldırdı Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

291

M.Ö. 123 General Weiqing komutasındaki askerler Tarih Kayıtları, Hun Monografisi,

ile beraber on binlerce atlı Hunlara Han Kayıtları, Hun Monografisi

saldırdı on binlerce Hun askeri öldürüldü Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

M.Ö. 121 General on binlerce atlı ile Tarih Kayıtları, Hun Monografisi

Longxi’de Hunlara saldırdı Hu Han Kayıtları, Huo Qubing Monografisi

hükümdarını öldürdü. Han Kayıtları, Hun Monografisi

M.Ö. 121 Gongsun, Zhangqian Li guang stratejilerle Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

Hunlara saldırdı. Han Hanedanlığı Han Kayıtları, Zhang Qian Monografisi

Hunlara karşı büyük zafer elde etti. Han Kayıtları, Huo Qubing Monografisi

Han Kayıtları, Liguang Monografisi

M.Ö. 119 General Weiqing ve komutası Hun Han Kayıtları, Wu Di Kayıtları

askerlerine saldırdı, Hun kağanını Han Kayıtları, Weiqing Monografisi

yenilgiye uğrattı Han Kayıtları,Hun Monografisi

Han Kayıtları, Hun Monografisi

292

TABLO 3: Tang Dönemi Orta Çağ’da Çin İdare Sistemi (618 -906)436

1 İmparator

2 Üç Müşaviri ve Üç Yardımcısı

3 Generaller ve Genel Valileri (Yalnız harp zamanında)

4 a) Devlet Sekreterliği

Merkez Sekreterliği (başvekalet)

Hususi Sekreterliği

Saray Sekreterliği ve Tarih Kurumu

b) İmparatorun Sekreterliği

Hususi Arşivi

Saray Yaverliği

Harem İdaresi

5 Saray Teşkilatı (dokuz bakanlık)

a) Devlet Kurbanları Bakanı

b) Araba Dairesi Bakanı

c) Saray Adalet Bakanı

d) Dış İşleri

e) Ata Mabetleri Bakanı

f) İaşe Bakanı

g) İktisat ve Maliye Bakanı

h) Maaş Verme Dairesi Bakanı

436 Wolfram Eberhard, Çin Tarihi, TTK, Ankara.

293

i) Silah Deposu Bakanı

6 Başkent İdaresi

a) Veliaht Sarayı Teşkilatı

b) Saray Muhafızları Teşkilatı

c) Silah İstihsali Teşkilatı

d) Çalışma İşleri Teşkilatı

e) İnşaat Dairesi

f) Nakliyat İşleri Dairesi

g) Milli Eğitim Dairesi (yalnız memur çocukları için)

7 İç İşleri Bakanı

8 Dış İşleri Bakanı

9 Sansörlük

294

TABLO 4: 658 – 693 Anxi Genel Valilik Yönetim Merkezinin Taşınarak Yer

Değiştirmesi Durumu

Tarih Aralığı Yönetim Yeri Değişiklik Sebebi

658 yılında, yönetim yeri Xizhou’dan

658 – 662 Qiuci Qiuci’ya taşındı, 662’de Tibetliler Shule’yı

(Kaşgar) kışkırttı ve Qiuci’ya asker

çıkardılar

679–682 arasında, Anxi dört garnizonun

çöküşü, Tanrı Dağı kuzeyinde gücün kontrol

662 – 693 Xizhou ve Suiye edilememesi, Tang Hanedanlığının üzerinde

durduğu önemli yer Batı Göktürkler’in

Suiye’ye taşınması

İmparatoriçe Wu Zetian yönetiminde,

693 sonrası Qiuci General Wang Xiaojie’nin Anxi Dört

Garnizon’u yeniden alması, Anxi Genel

Valilik’in yönetim merkezinin Qiuci’da

kurulması.

295

TABLO 5: Anxi Genel Valilik Yönetim Biriminde Görev Yapanların Listesi

Anxi Genel Valilik biriminin İlk Kurulduğu Dönemlerde Göreve Atananlar (640 - 658)

Görev Sırası Görev Yapan Görev Tarihi

Kişi

1. Göreve Atanan Qiao Shi Wang 640 – 642

Zhen Guan Shi Si Nian (贞观十四年至贞观十六年)

乔师望

2. Göreve Atanan Guo Xiaoke 642 – 649

郭孝恪 Zhen Guan Shi Liu Nian – Zhen Guan Er Shi San

Nian (贞观十六年至贞观二十三年)

3. Göreve Atanan Chai Zhewei 649 – 651

柴哲威 Zhen Guan Er Shi (贞观二十三年至永徽二年)

4. Göreve Atanan Qu Zhizhan 651 – 658

麴智湛 Yong Hui Er Nian – Xian Da San Nian

(永徽二年至显庆三年)

Anxi Valilik Yeniden Kurulduğunda Göreve Atananlar (667 - 685)

1. Göreve Atanan Tao Daoyou 667 – 669

Qian Feng Er Nian – Zong Zhuang Er Nian

乾封二年至总章二年

2. Göreve Atanan Dong Baoliang 669 – 671

董宝亮 Zong Zhang Er Nian – Xian Heng Er Nian

总章二年至咸亨二年，

296

3. Göreve Atanan Cui Zhibian 671 – 675

崔智辩 Xian Heng Er Nian – Shang Yuan Er Nian

咸亨二年至上元二年，

4. Göreve Atanan DuHuaibao 671 – 679

杜怀宝 Xian Heng Er Nian – Yi Feng Si Nian

咸亨二年至仪凤四年，

5. Göreve Atanan Wang Fangyi 679 – 681

王方翼 Tiao Lu Yuan Nian – Kailu Yuan Nian 调露元年至开

耀元年

6. Göreve Atanan Du Huaibao 681 – 682

杜怀宝 Kailu Yuan Nian – Yong Chun Yuan Nian 开耀元年

至永淳元年

7. Göreve Atanan Li Zulong 683 – 685

李祖隆 Yong Chun Er Nian - Chui Gong Er Nian 永淳二年

至垂拱元年，

Anxi Genel Valilik 3. Kez Kurulduğunda Göreve Atananlar (689 - 691)

1. Göreve Atanan Zan Bin 689 – 691

昝斌 Yong Chang Yuan Nian – Tian Shou Er Nian

永昌元年至天授二年，

An Lushan İsyanı Sonrasında Anxi Valiliği

1. Göreve Atanan Zhu Mou 765 – 778

朱某 Yongtai Yuan Nian – Dali Shisan Nian

永泰元年至大历十三年

297

TABLO 6: Tarihi Kaynaklarda Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik ve Anxi Dört

Garnizon’da Bulunan Garnizon Sayısı 437

Yer Adı Tariki kaynaklarda Askeri Tarihi kayıtlardaki kaydı

kayıtlı dönem Garnizon Sayısı

(on bin kişi)

Yanqi (焉耆) Tang Xuan Zong Dönemi 0.4 648 yılında, Tang Hanedanlığı

(Karaşeher) (唐玄宗时期) o bölgelerde garnizon kurdu,

Tang Xuanzong döneminde

askeri garnizon kapsamı

genişletildi.

Qiuci (龟兹) Tang Tai Zong dönemi 1.1 Chang Shou Yuan Nian

648 yılı: Tang Xuan İmparator Wu Zetian

Zong Dönemi 742 yılı komutasındaki Wang

Xiaojie’nin Tibet’e saldırıda

bulundu ve dört garnizonu geri

aldı, daha sonra Qiuci’da

yeniden Anxi Valilik merkezini

kurdu. Eyalette savunma amaçlı

30 bin asker gönderdi.438 Tang

437 Fang Yingjie (方英楷), Xinjiang Tunken Shi (新疆屯垦史), Xinjiang Qingshao Nian

Chuban She (新疆青少年出版社), 1989, s. 311- 312.

438 Xin Tang Shu, 221. Cilt Xiyu Zhuan- Qiuci (卷二百二十一, 西域传·龟兹), s. 6232.

298

Xuan Zong döneminde, Anxi

Valilik kurulduğu yerde, Qiuci

da 10 bin 100 asker vardı.439

Shule (疏勒) Tang Xuan Zong Dönemi 0.4 Tang Tai Zong döneminde

(Kaşgar) garnizonlar kuruldu, Tang

Xuanzong dönemine kadar

kapsam genişleyerek sayıca

yaklaşık olarak 4000 ulaştı.

Yutian (于阗) Tang Xuan Zong Dönemi 0.4 Tang Taizong döneminde

(Hoten) garnizonlar kuruldu, Tang

Xuanzong dönemine kadar

asker sayısı yaklaşık 4000

ulaştı.

439 Jiu Tang Shu, 40. Cilt Dilizhi San (卷四十, 地理志三), s.1648.

299

TABLO 7: Çin Kaynaklarında 670 – 692 Yıllarında Tang Hanedanlığı ile Tibet’in

Karşı Karşıya Gelmesi

Tarih Gerçekleşen Olay Tarihi Kaynak

677 (仪凤二年) Tibet, Batı Göktürklerle beraber Xin Tang Shu, 216. Cilt

Yanqi’nin (Karaşeher) (新唐书，卷216)

doğusundan Dunhuang arasındaki

bölgeye karşı koyulması zor

işgaller başlattı.

677 (仪凤二年) Tibet Shanzhou, Kuozhou ve Jiu Tang Shu, 196.Cilt

Hezhou eyaletlerine akın (旧唐书，卷196)

düzenledi.

678 (仪凤二年) Tang Generali Li Jingxuan Zizhi Tongjian, 202. Cilt

Shanzhou eyaletine saldırıda (资治通鉴，卷202)

bulundu ve Tibet’i yenilgiye

uğrattı.

678 (仪凤二年) Tang Generali Li Jingxuan ve Jiu Tang Shu, 5 ve 77. Cilt

Tibet Generali çatışmaya girdi, (旧唐书，卷5、77)

fakat Tang askerleri yenilgiye

uğradı. General Liu Shenli ve

Wang Xiaojie esir alındı.

685 (垂拱元年) Tang yönetimi Wei Daijia’yı Tibet Zizhi Tongjian, 203. Cilt

ordularını bastırmak için sefere (资治通鉴，卷203)

gönderdi. Fakat sefer

başlatılamadı.

300

687 (垂拱元年) Tang yönetimi Wei Daijia Zizhi Tongjian, 204. Cilt

liderliğindeki orduyu Tibet’i (资治通鉴，卷204)

yenilgiye uğratmak için yeniden

gönderdi. Fakat Çok geçmeden

hareket iptal edildi.

689 (永昌元年) Wei Daijia komutasındaki askerler Zizhi Tongjian, 204. Cilt

Tibet ile savaşa girdi, Tang (资治通鉴，卷204)

askerleri büyük yenilgiye uğradı.

General Wei Dajia

cezalandırılarak rütbesi düşürüldü.

691 (天授二年) Tang Hanedanlığı Wuwei yönünde Jiu Tang Shu, 196.Cilt

ordularını göndererek Tibet’e (旧唐书，卷196)

saldırıda bulundu fakat yenilgi

gerçekleşmeden ordu geri

çağırıldı.

301

TABLO 8 : Yanqi (Karaşeher) Garnizonu Savunma Bölgesi’ndeki Mevcut Tarihi

Kalıntılar

1 Mailike Awati Antik Şehir Hotan şehri Tushala taşrası, Antik şehrin kuzey

(买力克阿瓦提古城) Mailike Awati Köyü kuzeyinde uzunluğu yaklaşık 3000 m,

doğu ve batı eni 1000 m.

Antik şehrin batı kısmı

Henan ucunda şehrin

duvarları görülmektedir.

2 Mazha tage Garnizon Moyu Xian, Karakax kasabası Garnizon kalenin asıl temeli

Kalesi (麻扎塔格戍堡) Kawake taşrası köyünde ana duvar üzerindedir.

Kalenin batıya doğru 60 m

civarında işaret kulesi

vardır, bu işaret kulelerin

uzunluğu yaklaşık 7m, eni

de 7 m, yüksekliği 6

metredir.

3 Zhawa Gözetleme ve Karakax kasabası, Zhawa Kule temelde çamur yapıda

İşaret Kulesi köyünde batıya doğru 6000 m inşa edilmiş, bir kısımda

(扎瓦烽燧) uzunluğu 5m, yüksekliği 4

m.

4 Dandan Oilik Kalıntıları Tarihi bir vaha kasabası ve Tang Hanedanlığı Jiexie

(丹丹乌里克遗址) Çin'in Taklamakan Çölü'ndeki eyaleti bulunduğu yer

Budist bölgesidir. Merkez sitesi

4,5 km²'lik bir alanı

302

kapsamaktadır; büyük vaha 22

km²'lik bir alana yayılmıştır.

5 Kuonaxie Haier Antik Cele-Chiara Kasabası, Qiaha Antik şehrin uzunluğu

Şehir (阔那协海尔遗址) köyü güneydoğusunda yaklaşık yaklaşık 200m, iç kısmında

500m kullanılmış az miktarda

kırmızı çömlek görülür

6 Kukema Kare Antik Şehir Hoten şehri Layike Köyü güneyi Antik şehrin uzunluğu

yaklaış 1000 m mesafede yer alır yaklaşık 80m, yüksekliği

1.6m dir. Yüzeyinde

çamurdan yapılmış kırmızı

çömlek ve kiremitler

kullanılmıştır.

7 Puji Kalesi Hotan şehri, Langru kasabasında Kalenin sadece doğu kısmı

yer alır kalıntıları vardır, kalenin iç

duvarlarında kırmızı çömlek

kullanılmıştır.

8 Aqike Kalesi Hotan şehri, Langru kasabasında Kalenin bulunduğu yer

yer alır Karakax Nehri güneyinde,

kuzeyi ise kayalıklardır.

9 Dakui Kalıntıları Hotan şehri, Layike kasabası, Kalıntıların bulunduğu yer

doğu Wuqitan köyünde yer alır ise Karakax Nehri

civarındadır.

303

TABLO 9 : Shule (Kaşgar) Bölgesindeki Mevcut Tarihi Kalıntılar

No Tarihi Kalıntı Adı Bulunduğu Tarihi Kalıntı Hakkında

Konum

1 Yisikesa Antik Kent Antik Kent Kaşgar Bölgeye çalışma için giden Fransız doğu

(艾斯克萨古城) Tuman Nehri bilimci Paul Pelliot'ın belgelerine göre, şehrin Batısında Kaşgar duvarlarının sadece kuzey ve batı tarafları

güneydoğu bölgesi mevcuttur. Kuzey duvarı 287 m batı duvarı ise

205 m dir.

2 Aketala Antik Kent Kaşgar Shufu Bölgede var olan kalıntılar 3-9. Yy

eyaletinde bir köy dönemlerinden kalan kalıntılardır, doğu-batı

arasındaki mesafesi yüzlerce km, güney ve

kuzey eni 97 m., antik kent içerisinde kırmızı

tuğlalar görülmüştür.

3 Tuguman Beixi Minxiang köyü, Kalıntılar 3 ve 9.yy dan kalmaktadır, kalıntının

Kalıntıları uzunluk ve eni 150m, kalıntılarda demir ve

tuğlalar bulunmuştur.

4 Aketunmu Kaşgar, Yecheng Keşfedilen işaret kulesi kalıntıları yuvarlak

Gözetleme İşaret kasabası,Boer şekildedir. İşaret kulesinin yüksekliği yaklaşık

Kulesi Köyü güneydoğusu 1.2 m.

5 Gongzhu, Prenses Kaşgar dağ Kalenin doğu-batı uzunluğu 75 m, güney ve

Kalesi yamaçları kuzey eni ise 150 m., kale içerisinde 10 adet

civarında oda keşfedildi, taştan tuğlalar kullanışmış.

304

6 Ataixi Gözetleme Qiearbage Köyü Arkeolojik kazı neticesinde işaret kulesi

İşaret Kuleleri yaklaşık 7 li kalıntılarının kare şeklinde bir yapıda olduğu

kuzeydoğu görülmüştür.

civarında

7 Qiongtunmu İşaret Qiaerbage Köyü, Şuanda gözetleme ve işaret kulesinin kare

Kuleleri kuzeydoğu şeklinde dış duvarı mevcuttur, şekil olarak

yönünde daire şeklinde yapıdadır.

8 Shitou Kenti Kaşgar kenti, Antik kent yaklaşık yüz bin km alana sahiptir,

Shitou bölgesi şuanda batı, kuzey ve güney duvarları

mevcuttur. Batı duvarı yaklaşık olarak 150 m.

9 Yakuergan Antik Wupa kasabası, Antik kent 3 ve 9.yy dönemlerinde kalma, atik

Kenti Kumtag Çölü kentin eni 60 m civarında. Şuanda sadece batı

güneybatısı duvarı mevcut. Yaklaşık 50 m eninde. Antik

yaklaşık 1.5 km kentin içerisinde kırmızı tuğlalar bulunmuştur.

uzaklıkta

305

TABLO 10: Erken Dönem Tarım Havzası Toplumunda İnanış

Türü Genel Adı İnanış Şekli Görülen Tarihi Kalıntı ve Eser

Bölge

Tablo Gök Güneşe hayranlık, tapma Lop Nur: Lop Nur 6 nolu

cisimlerine vardı. Mezarlar güneş Yutian mezarları, Hotan

hayranlık görünümde idi. Güneş için (Hoten) halkı bölgesindeki mezarlar

at kurban etme adeti vardı. kümesi

Rakamlara Günlük hayatta kullanılan Kongque Lop Nur’da nehir

‘‘7’’ eşyalar ve mezarda Nehri civarı bölgesindeki mezarlar,

rakamına kullanılan aletler genelde 7 Arkeolog Aurel

hayranlık rakamı ile oluşturulurdu Stein’in L.S.1 ve L.S.5

olarak adlandırdığı

mezarlar

Bitkilere Mezarlara koyulan çok Lop Nur ve Lop Nur bölgesindeki

hayranlık miktarda Çin epherda Güney antik mezarlar ve Niya

bitkisi beyaz buğday Xinjiang’da mezar kalıntıları

görülmüştür Niya Nehri

Hayvanlara Farenin ölümsüz olduğuna Yutian Hotan’da Dandan Oilik

hayranlık inanılır ve buna dair (Hoten) kalıntılarında ‘fare

efsaneler vardı başlı’ duvar çizimleri

görülmüştür

306

Üreme- Mezarlarda üremeyi Lop Nur, Lop Nur Nehir

Çoğalmaya simgeleyen tahta oymalar Yutian Bölgesindeki Mezarlar,

Hayranlık görüldü, çıkarılan (Hoten) Hotan kuzeyindeki

eşyalarda kadın, mezarlar

doğurganlığı simgeleyen

eşyalar bulundu

Ateşe Ateş çemberi sunak Congling Kaşgar bölgesindeki

hayranlık edilirdi (Pamir) mezarlar

doğusu

Şamanizm Büyüye inanma, şaman Turfan, Turfan bölgesindeki

büyücüleri Yutian mezarlar, antik

(Hoten) Yutian’de (Hoten)

belgeler

307

TABLO 11: Antik Çin’de Tarım Havzası Toplumunda İnanış Durumu

Din Kökeni İnanış Şekli Görülen Tarihi Kalıntı ve

Adı Bölge Eser

Zerdüştlüğün temelinde iyilik ve Yanqi Çeşitli belgeler,

kötülüğün savaşı yatar. Zerdüştlüğün (Karaşeher), Kaşgar’daki

temelinde iyilik ve kötülüğün savaşı Shule kalıntılar, Qiuci antik

Zerdüşt Antik İran yatar. Zerdüştlüğün (Kaşgar), kenti ve Yanqi

lük 祆 temelinde iyilik ve kötülüğün savaşı Yutian (Karaşeher) yatar.440 (Hoten) tapınağından 教 vahaları, çıkarılan bazı

Gaochang kalıntılar

Nestorius'a göre İsa'nın insani kimliği Antik Gaochang

ile tanrısal kimliği birbirinden ayrıdır; Gaochang kenti doğu

bu nedenle Nestorius öğretisi bazı ve Loulan kapısındaki Nasturui

kaynaklarda diofizit ("iki tabiatçı") ibadethanesi, Nasturi

Doğu olarak adlandırılır. Bu görüşe göre dinine ait duvar

Nasturil Roma çarmıha gerilirken tanrısal tabiat resimleri, Turfan

ik İmparatorl İsa'dan ayrılmış, sadece insan olan İsa yazılı belgeler

uğu acı çekmiş, çektiği acılar Tanrı olan

İsa'ya dokunmamıştır.

440 Xanna Omerxali, Avesta- Zerdüştilerin Kutsal Metinleri, Avesta Yayınları, Doğu

Rüzgarı Dizisi, s. 9

308

Mani dininin dünyayı görüşünde Yutian, Turfan vadi

tanrısal aydınlık ile karanlık iki rakip (Hoten) bölgeleri, bölgede

olarak karşı karşıya durur. Bu ikisinin Gaochang, bulunan duvar

birbirleri ile mücadelesinde Qiuci yazıları ve resimleri,

aydınlığın bir kısmı karanlığın içinde Vaha Hotan bölgesinde

Maniha Antik İran (dünyanın içinde) tutsak kalmıştır. bölgeleri keşfedilen Soğdca

izm Herhangi bir canı söndürmek, hatta Nasturilik dinine ait

bir meyveyi dalından koparmak bile belgeler

tanrısal maddeye zarar verip

aydınlığın tutsaklığını daha da uzatır.

441

Farklı bakış açılarına

göre din veya felsefe olarak Hotan ve Yutian

tanımlanan Budizm'in hedefi, (Hoten) bölgelerinde

hayattaki acı, ıstırap ve tatminsizliğin Antik çıkarılan birçok

kaynaklarını açıklamak ve bunları Shanshan, yazılı metin ve belge,

Budizm Antik gidermenin yollarını göstermektir. 3.yy Antik Qiuci’da duvar

Hindistan Budizm'de öğretilerin ana sonrasında resimleri

ça tısını meditasyon gibi içe bakış Yutian

yöntemleri, reenkarnasyon denilen (Hoten) ve

doğum-ölüm döngüsünün tekrarı 7.yy

ve karma denilen neden-sonuç zinciri sonrasında

gibi kavramlar oluşturmaktadır. Qiuci

441 Rong Xinjiang, Zhonggu Zhongguo yu Wailai de Wenming, s.333

309

EK 2: HARİTALAR

Harita 1 : Tang Hanedanlığı Dönemi Haritası 1442

442 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Dituji (中国历史地图), Zhongguo Ditu

Chubanshe (中国地图出版社), Beijing, 1996, s. 32.

310

Harita 2 : Tang Hanedanlığı Dönemi Haritası 2443

443 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 34. 311

Harita 3 : Anxi Genel Valilik Haritası (陇右道东部, 安西都护府)444

444 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 61. 312

Harita 4 : Tang Hanedanlığı Anxi Genel Valilik Haritası

313

Harita 5 : Göktürkler (Tujue，突厥)445

Harita 6 : Tibetliler (Tubo，吐蕃)446

445 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 74.

446 Tan Qixiang (谭其骧), Zhongguo Lishi Ditu Ji, s. 76. 314

Harita 7: Tang Hanedanlığı İmparator Taizong Döneminde Kurulan Anxi Genel

Valilik Ve İmparatoriçe Wu Zetian’in Kurduğu Beiting Valiliği

Harita 8: Anxi Dört Garnizon (Shule (Kaşgar), Qiuci (Kuça), Yanqi (Karaşeher),

Yutian (Hoten) 315

Harita 9: Xin Tang Shu, Dili Zhitu (新唐书，地理志图) 316

Harita 10: Batı Bölgesi Haritası (2. Yüzyıl M.S.)447

447 Xavier, Tremblay, The Spread of Buddhism in Serindia: Buddhism Among Iranians,

Tocharians and Turks before the 13th Century, Brill Publication, 2007, s. 76.

317

Harita 11: Han Dönemi Yapılan Gözetleme ve İşaret Kuleleri

Harita 12: Loulan’ın Tarım Havzası Bölgesi’ndeki Yeri

318

Harita 13: Zhang Qian Batı Bölgesi Seyahati Pamir Gidiş ve Dönüş Hattı448

Harita 14: Keşişlerin Batı Bölgesi Seyahati Pamir Ulaşım Hattı449

448 Shijie Fenguo Ditu (世界分国地图), Zhong dui Xiyu Dili Fanwei de Dingyi Zhong (中对西域地理范围的定义中)

449 Yan Shiming (颜世明), Song Yun,Hui Sheng Hangji Yanjiu (宋云、慧生行记研究), Qinghai Minzu Daxue Xuebao (青海民族大学学报), 2016, Sayı:4, s. 117. 319

Harita 15 : Antik İpek Yolu Kuzey ve Güney Hattı

Harita 16: Tarım Havzası Doğusu Gözetleme ve İşaret Kuleleri Güzergahı

320

Harita 17: Qiuci Bölgesindeki Gözetleme ve İşaret Kuleleri

Harita 18: Yanqi (Karaşeher) Bölgesindeki İşaret ve Gözetleme Kuleleri

321

EK 3: RESİMLER

Resim 1: Han – Tang Dönemi Mezarlardan Çıkarılan Deve Figürleri450

450 Bruno Genito, Qi Dongfang, Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu Bolaipin

Yanjiu, s. 44.

322

Resim 2: Hotan’da Keşfedilen Çince Metin ‘‘Tang Hanedanlığı Yutian’deki (Hoten) Posta-Konaklama Teşkilatında Ordu ve Atlara Verilen Yemek Kaydı’’451

Resim 3: Hoten Mazatage’da Çıkarılan Guosuo Geçiş İzni kaydı452

451 Zhang Guangda (张广达), Rong Xinjiang (荣新江), 8 Shiki Xiaban zhi 9Shiji Chu De Yutian (八世纪下半至九世纪初的于阗), Zhongguo Renmin Daxue Chubanshe (中国 人民大学出版社), Beijing, 2008, s.242.

452 Tang Bie Qin Zou Kang Yunhan wenshu, M. Tagh, Bian Hao: Or.8212/1557

323

Resim 4: Luntai Layisu Gözetleme ve İşaret Kulesi (轮台拉伊苏烽燧)453

Resim 5: Kuche Kizilgaha İşaret ve Gözetleme Kulesi454 (库车克孜尔尕哈烽燧

453 Resimdeki gözetleme ve işaret kulesi İmparator Han Xuan döneminde Batı Bölgesi Valilik biriminin kurulmasından sonra inşa edilmiştir. 454 Kızılgaha, “Kızıl Kule” veya “Kızıl Karakol” demektir. Bu kule ve etrafındaki arazi, 324

Resim 6: Heshuo 40 li mesafedeki Gözetleme ve İşaret Kulesi455 (和硕四十里大墩烽 火台)

Yeşim Taşı Geçidi’nden başlayıp Kuça, Ḳaşḳar ve nihayet Tanrı Dağları’nın kuzeyinde batıya doğru ilerleyen Wusun topraklarına uzanan mühim bir noktayı teşkil etmekteydi. Yüksekliği yaklaşık 13 metre olan kulenin tabanı doğudan batıya 6.5 metre ve güneyden kuzeye 4.5 metredir. Kule yığma pişmiş topraktan inşa edilmiştir. 455 40 li büyük bloklu işaret kulesi Heshuo eyaleti Wushitala ilçesinde yer almaktadır. Kulenin alt kısmı kare şeklindedir, alt kısmının uzunluğu yaklaşık 6.8 m civarında, ikizkenar yamuk şeklinde olup, yüksekliği 5.3 metredir. Kulede toplamda 7 kat bulunmaktadır. Dış katman kalınlığı yaklaşık olarak 15-20 cm., katlar arasında katman mesafesi ise 80 cm civarındadır.

325

Resim 9: Tang Dönemi Batı Bölgesi Gözetleme ve İşaret Kulesi456

Resim 10: İpek Yolu Güzergahında Keşfedilen Gümüş Paralar457

456 12.07.2019, 15:24 tarihinde http://blog.sina.com.cn/s/blog_ec8d5c2a0102vcp9.html adresinden erişilmiştir. 457 Bruno Genito, Qi Dongfang,Yi Zhu Xi Lai- Kaogu Faxian de Sichouzhi Lu Bolaipin Yanjiu, s.50. 326