Engel Duda Ramirez Moskal

Logo full color gradient on white background CMYK CMYK

C0/M50/Y100/K0

C0/M8/Y63/K0

C0/M30/Y100/K0

location C0/M50/Y100/K22 50 50 53.57

0 49.71 66.67 91.81 location

C0/M8/Y63/K0 C0/M50/Y100/K22

C0/M30/Y100/K0 C0/M50/Y100/K0 CZASOPISMO FACHOWE POLSKIEGOTrener ZWIĄZKU PIŁKI NOŻNEJ C0 - M100 - Y100 - K0 NR 1 (117) 2014 CMYK CMYK

ENGEL C0/M30/Y100/K0 C0/M54/Y72/K0

C0/M88/Y100/K33 C0/M100/Y100/K0

Trenerskie puzzle C0/M100/Y100/K34

location location sukcesu 53.57 30.84 65.85 31.82  6-7 75.44 91.81 0 62.58 86.55 100 location location

DUDA C0/M88/Y100/K33 C0/M100/Y100/K0 C0/M100/Y100/K0 C0/M30/Y100/K0 C0/M100/Y100/K34 Intelektualizacja C0/M54/Y72/K0 szkolenia piłkarzy nożnych  26-27 RAMIREZ Skauting personalny  30-31 MOSKAL Gra czwórką obrońców w linii  I-XII

Kasperczak Nie tacy Mali  4-5 Trener

Sp14_TIEMPO_SP_PL_PZPN.indd 1 14-02-13 11:35 W numerze

4 -5 Henryk Kasperczak Trener-selekcjoner reprezentacji Mali

NAUCZANIE – TRENOWANIE

6 -7 Jerzy Engel Trenerskie puzzle sukcesu

8 -13 Miłosz Stępiński Stefan Majewski Andrzej Strejlau Charakterystyka stosowanych systemów i ustawień

14 -19 Andrzej Zieliński Inteligentna Marek Słomkowski Atak pozycyjny – efektywność gra i skuteczność typowych rozwiązań

rzed nami rok 2014 – rok finałów mistrzostw świata, na który to turniej po raz kolejny 20 -22 Henryk Duda nie udało się zakwalifikować polskiej reprezentacji. Wielka szkoda, bo przecież gospodarzami Intelektualizacja nauczania P będą Brazylijczycy! Ale jednocześnie to wielkie zobowiązanie i oczekiwania przed kolejną porcją piłkarzy nożnych gier eliminacyjnych – tym razem w ramach eliminacji mistrzostw Europy. Z nowym Selekcjonerem – istotnym elementem „na pokładzie” – Adamem Nawałką. Panie Adamie chcemy grać we Francji w 2016 roku, efektywnego szkolenia prosimy o awans i moc pozytywnych emocji. W rok 2014 wchodzimy także z nowym Selekcjonerem-Polakiem, który objął w grudniu minionego roku zespół Mali - 43. reprezentację świata wg rankingu FIFA. Ten zaszczyt spotkał trenera Henryka Kasperczaka, który – jak pamiętamy – rywalizował do ostatniej chwili z Franciszkiem Smudą o możliwość przygotowania reprezentacji Polski do EURO 2012. Po niekorzystnym dla Niego rozstrzygnięciu zajął się m.in. aktywną działalnością w Stowarzyszeniu Trenerów Piłki Nożnej (gdzie jest Prezesem Zarządu). I oto po krótkim odpoczynku Henryk Kasperczak powraca na swój ulubiony kontynent afrykański z zadaniem powalczenia o Puchar Afryki. Trzymamy kciuki Panie Henryku! W pierwszym tegorocznym numerze „Trenera” celowo staraliśmy się w wielu tekstach zaakcentować wartości intelektualne, jakie powinny wspierać piłkarzy nożnych w przebiegu ich karier. Bądź co bądź mecz piłki nożnej to „inteligentna gra”. A na jej końcowy wynik ma wpływ postawa i aktywność „kilkudziesięciu aktorów tego widowiska”, że wymienię nie tylko głównych bohaterów (kilkudziesięciu piłkarzy), ale także całe sztaby trenerskie, grupy sędziowskie (które na poziomie mistrzostw świata liczą już 6 osób) oraz liczne osoby wspierająco-decyzyjne, które tworzą grupę działaczy. To dość skomplikowany układ relacji interpersonalnych i bez kompetencji umysłowych, trudno jest we współczesnym futbolu sięgnąć po sukces. Trener Kazimierz Moskal, autor wkładki szkoleniowej, wielokrotnie wspominał, jak istotne znaczenie dla opanowania gry w defensywie i ofensywie w systemie 1-4-4-2 przez Wisłę Kraków, miały systematyczne (przed każdym treningiem!) mini-wykłady trenera H. Kasperczaka. Trener Kasperczak dobrze wiedział, że jak zawodnik nie zrozumie o co chodzi w tym nowym wówczas I–XII WKŁADKA systemie gry, to nie będzie dobrze funkcjonował na boisku np. w fazie obrony strefowej. METODYCZNO Jest tekst naszego hiszpańskiego Autora – Fernando Ramireza. Temat niby klasyczny -SZKOLENIOWA nr 51 – skauting personalny. Ale jednocześnie ten akcent na „głębię obserwacyjną”, na poszukiwanie Kazimierz Moskal tego czegoś, co może stanowić o wartości konkretnego piłkarza. Na inteligentną prognozę możliwości Gra czwórką rozwojowych. A nie jest to łatwe bez swoistych kompetencji selekcyjnych – o czym tak boleśnie obrońców w linii przekonali się np. Koledzy z Legii Warszawa, rezygnując z 19-letniego Roberta Lewandowskiego. – współpraca i doskonalenie Może trzeba częściej sięgać po doświadczenia edukacyjne, jakie także polska myśl szkoleniowa wytworzyła w postaci wielu monografii czy podręczników? (patrz przeglądowy tekst profesora Henryka Dudy). Może trzeba inspirująco i celowo dobierać różnorakie gry treningowe? I stosować je od najmłodszych lat, ale także o nich z zawodnikami rozmawiać i dyskutować, szukając lepszych, 24 -29 Raport techniczny UEFA bardziej skutecznych rozwiązań. Mistrzostwa Europy U-19 Przygotowanie teoretyczne ma wiele form i rozwiązań. Warto po nie sięgać, bo inteligentny piłkarz na Litwie tworzy niepowtarzalne rozwiązania, kreuje grę i stwarza tym samym większe szanse na sukces. A o sukces nam wszystkim chodzi – prawda? 30 -31 Fernando Ramirez Skauting personalny – obserwacja, ocena, wybór

32 -35 Adam Kucharczyk Redaktor naczelny „Trenera” Cardiff City Football Club Dariusz Śledziewski – sprawozdanie ze stażu

Logo full color gradient on white background CMYK CMYK

C0/M50/Y100/K0

C0/M8/Y63/K0

C0/M30/Y100/K0 ul. Bitwy Warszawskiej 1920 r. 7 Zespół wydawniczy Kazimierz Doktór Skład graficzny

location C0/M50/Y100/K22 50 50 53.57

0 49.71 66.67 91.81 location 02-366 Warszawa Dariusz Śledziewski Jerzy Engel Piotr Przychodzeń

C0/M8/Y63/K0 C0/M50/Y100/K22

C0/M30/Y100/K0 C0/M50/Y100/K0 TrenerC0 - M100 - Y100 - K0 tel. +48 (22) 55 12 300 (redaktor naczelny) Adam Kucharczyk CMYK CMYK

C0/M30/Y100/K0 C0/M54/Y72/K0 Wydawca: C0/M88/Y100/K33 C0/M100/Y100/K0 fax +48 (22) 55 12 240 Adam Sławczyk Piotr Maranda Foto C0/M100/Y100/K34

location location Polski Związek P53.57 iłki No30.84 ż65.85 31.82nej e-mail: [email protected] (sekretarz redakcji) Archiwum, Cyfrasport 75.44 91.81 0 62.58 86.55 100 location location

C0/M88/Y100/K33 C0/M100/Y100/K0 C0/M100/Y100/K0

C0/M30/Y100/K0 C0/M100/Y100/K34 C0/M54/Y72/K0

Trener Nr 1 (117) 2014 | 3 Henryk Kasperczak selekcjonerem reprezentacji Mali Nasz eksportowy szkoleniowiec Henryk Kasperczak podpisał 30 grudnia 2013 roku kontrakt Zdaniem Henryka Kasperczaka: na prowadzenie reprezentacji narodowej Mali. To aktualnie w rankingu FIFA (styczeń 2014), 43. drużyna świata. Podstawowym zadaniem trenera Kasperczaka jest udany występ w Pucharze Perspektywy pracy z reprezentacją Mali Narodów Afryki (PNA), którego finałowy turniej zaplanowany jest na 2015 rok w Maroku. W piłce nożnej wszystko trzeba robić krok po kroku. Reprezentacja Mali od moich cza- sów (lata 2002-2003) zrobiła spore postępy. W latach 2012 i 2013 w Pucharze Narodów Afryki zajmowała trzecie miejsca. To druży- na o dużym potencjale. Swoista mieszanka młodych utalentowanych zawodników z doświadczonymi, takim jak Seydou Ke- ita. Jeśli wszystko pójdzie dobrze, to po- rozmawiamy z prezesem federacji Mali o Mundialu 2018.

tach jego piłkarze zdobyli Puchar Francji. W latach 1984-1993 pracował w pierwszo- ligowych klubach Francji: AS Saint-Etienne, RC Strassburg, RC Paris (finalista Pucha- ru Francji), FC Montpellier Herault S.C. (1/4 finału Pucharu Francji). W 1991 roku otrzymał zaszczytny tytuł Trenera Roku wg „France Football”. W następnych latach trenował piłkarzy OSC Lille. W 1993 roku wyjechał do pracy trenerskiej w Afryce, przyjmując propozycję selekcjonera reprezentacji Wybrzeża Kości Słoniowej (zdobył trzecie miejsce w Pucharze Narodów Afryki – 1994 r.). W tym samym roku został selek- Henryk Kasperczak cjonerem reprezentacji Tunezji i dyrekto- eprezentacja Mali już dwu- Eliminacje PNA rozpoczynają się latem rem technicznym w tamtejszej federacji na- krotnie stawała na podium we wrześniu br., a debiut w nowej roli prze- rodowej. Z reprezentacją Tunezji uczestni- PNA – w latach 2012 i 2013 widziany jest na dzień 5 marca w wyjazdo- czył w IO w Atlancie w 1996 roku – poraż- i zajmowała w tych rozgryw- wym meczu przeciwko Senegalowi. ki z Portugalią i USA, remis z Argentyną. kach trzecie miejsca. W opi- Przypomnijmy sobie w skrócie sylwetkę Na mundialu we Francji (1998) Henryk Ka- Rnii miejscowych działaczy (prezesem Ma- trenera Henryka Kasperczaka. sperczak prowadził Tunezję w dwóch me- lijskiej Federacji Piłki Nożnej jest Diarra Bo- Henryk KASPERCZAK urodził się 10 lip- czach: porażki z Anglią 0:2 i Kolumbią 0:1 ubacar) nadszedł czas na „krok do przo- ca 1946 r. w Zabrzu, mieście wielkich sukce- skłoniły Go do złożenia rezygnacji. du”, czyli udział w wielkim finale tych roz- sów słynnego klubu Górnika Zabrze. Ukoń- W 1998 roku wrócił do pracy klubo- grywek. Trener Kasperczak podjął się tego czył studia w warszawskiej AWF, otrzymu- wej we Francji i podjął pracę w S.C. Bastia zadania, a w przypadku jego osiągnięcia jąc dyplomy magistra wychowania fizycz- (I liga), a następnym roku przyjął ofertę klu- bardzo prawdopodobne jest przedłuże- nego (promotorem jego pracy był prof. bu Al.-Wasl S.C. Dubaj (Zjednoczone Emira- nie kontraktu aż do roku 2018 roku, czyli Henryk Sozański) i trenera II klasy, po kursie ty Arabskie). W 2000 roku został selekcjo- do turnieju finałowego MŚ w Rosji. specjalizacji piłki nożnej kierowanej przez nerem reprezentacji Maroka, a następnie doc. Jerzego Talagę. wyjechał do Chin, gdzie trenował ligową Wychowanek Stali Zabrze swoją pro- S.C. Chenyang. W 2001 roku wrócił do Afry- fesjonalną karierę zawodniczą rozpoczął ki i został selekcjonerem reprezentacji Mali, Wynagrodzenia polskich trenerów w Stali Mielec, z którą zdobył dwa tytuły mi- z którą w Pucharze Narodów Afryki zajął pracujących w klubach niższych strza Polski. Następnie przeniósł się do Le- czwarte miejsce. W tym samym roku wrócił klas oraz z dziećmi i młodzieżą gii Warszawa, a stąd wyjechał do Francji, do Polski i przyjął ofertę Wisły Kraków. do FC Metz (pierwsza liga). Największe jed- Dwa kolejne lata pracy trenerskiej To kolejny trudny problem. Mamy wielu wy- nak sukcesy osiągnął jako 73-krotny re- to czas niesamowitych sukcesów trene-

kształconych, przeważnie młodych trene- prezentant Polski (brązowy medal MŚ-74, ra Kasperczaka. Z Wisłą Kraków zdomino- rów, którzy nie podejmują pracy w zawo- srebrny medal Igrzysk Olimpijskich, Mont- wał polską ligę. W sezonach 2002/2003

dzie, ponieważ nie są w stanie utrzymać real 1976). W 1976 roku został Piłkarzem i 2003/2004 tytuły mistrza Polski, w sezo- za te pieniądze siebie i rodziny. W ich miej- Roku. Jest członkiem Klubu Wybitnego sce zbyt często specyficzną pracę z dziećmi Reprezentanta PZPN. i młodzieżą, podejmują pasjonaci, którzy W kolejnych latach przyszły sukcesy Wychowanek” Stali Zabrze swoją nie posiadają odpowiedniego przygotowa- związane z karierą trenerską. Jej podsta- nia fachowego. Pracują zazwyczaj na kilku wą były kolejne kompetencje zawodowe: profesjonalną karierę zawodniczą rozpoczął etatach i traktują te zajęcie jako źródło do- dyplom DEPF (zawodowego trenera piłki datkowych zarobków. Będziemy w tej spra- nożnej Francuskiej Federacji Piłki Nożnej), w Stali Mielec, z która zdobył dwa tytuły wie interweniować w Ministerstwie Sportu a następnie licencja trenera UEFA PRO. i Turystyki, a także w Polskim Związku Piłki Pracę w zawodzie trenera Henryk Ka- mistrza Polski Nożnej. sperczak rozpoczął w 1979 roku we Fran- cji w I-ligowym FC Metz, gdzie po pięciu la- kasperczak

4 | Nr 1 (117) 2014 Trener P olacy w Henryk Kasperczak selekcjonerem reprezentacji Mali

nach 2001/2002 i 2002/2003 Puchar Pol- Henryk Kasperczak ski, w sezonie 2002/2003 1/8 finału Pucharu zimą UEFA, w roku 2002 tytuł trenera roku w ple- biscycie „Piłki Nożnej”. Passę sukcesów Ka- A fryce sperczaka i Wisły Kraków przerwał konflikt z prezesem klubu, co skończyło się w grudniu 2004 roku dymisją i zmianą na stanowi- sku pierwszego trenera. W 2006 roku jeszcze raz przyjął ofertę pracy w Afryce, tym razem jako selekcjoner reprezentacji Senegalu. W 2008 roku po po- wrocie do Polski został trenerem Górnika Zabrze, z którym rozstał się w czerwcu 2009 roku po spadku tego zespołu do niższej ligi. Wiosną 2010 roku powrócił do krakowskiej Wisły, z którą zdobył wicemistrzostwo Pol- ski. Jednak po odpadnięciu w eliminacjach Pucharu UEFA z Karabachem Agdam po- dał się w sierpniu do dymisji. W listopadzie 2010 roku, śladem wielu polskich trene- rów, pojechał do Grecji (AO Kawala – pierwsza liga), by w marcu 2011 roku powrócić do kraju. W międzyczasie (rok 2009) starał się o stanowisko selekcjonera Reprezenta- cji Polski, ale Prezes i Zarząd PZPN postawi- li (październik 2009 r.) na Franciszka Smudę. W latach 2011-2013 trener Henryk Ka-

sperczak nie prowadził drużyny piłkarskiej, pełnił funkcję Prezesa Stowarzyszenia Tre-

nerów Piłki Nożnej w Polsce, czyli postawił na pracę organizacyjną dla dobra naszego środowiska trenerskiego. W opinii miejscowych” działaczy (prezesem Malijskiej Federacji Piłki Nożnej jest Diarra Boubacar) nadszedł czas na „krok do przodu”, czyli udział w finale Pucharu Narodów Afryki

Zakres działalności Stowarzyszenia Trenerów Piłki Nożnej w Polsce W planie działalności odpowiednie miejsce znajduje współpraca z Komisjami i Zespołami PZPN blisko związanymi z działalnością STPN, np. z Komisjami Licencyjnymi PZPN i WZPN (sprawy zatrudniania i zwolnień z pracy tre- nerów, respektowania dyplomów odpowia- dającym przepisom państwowym i przepisom FIFA, UEFA oraz PZPN). Chcemy nawią- zać ścisłą współpracę z partnerami wspierają- cymi materialnie PZPN np. z firmą Sport Five oraz Ekstraklasą w celu wspólnego działania w sprawie stażów trenerskich zagranicznych i krajowych. Zarząd STPN zajmie się opracowaniem wzorcowego kontraktu pracy dla trenerów, zastosowaniem nowoczesnych technologii elektronicznych w pracy zawodo- wej trenera, udostępnieniem zagranicznych materiałów doszkoleniowych. Oczywiście są to tylko wybrane problemy i zagadnienia do wykonania, które mogą pomóc polskim Henryk Kasperczak trenerom piłki nożnej. w roli działacza

Trener Nr 1 (117) 2014 | 5 Jerzy Engel Trenerskie puzzle sukcesu

Podczas jednej z konferencji prasowych po meczu Chelsea Londyn, trener Jose Mourinho Finały mistrzostw Europy 2012 przy- niosły już zupełnie nowe „słowa-klucze“. powiedział, że „skoro dzisiaj każde dziecko na świecie wie jakim systemem grają poszczególne Trener mistrzów Europy, Vicente del Bo- sque, za jedno z nich uznał słowo „inicja- drużyny, i jak w trakcie meczu zmieniają się ich ustawienia, to menedżer zespołu musi się znać tywa“. Co to jest inicjatywa w obronie na tysiącu innych ważnych elementech, tworzących taktykę gry drużyny. Wszystko po to, i w ataku? Najprościej można powiedzieć, że w obronie jest to doprowadzenie by doprowadzić klub i prowadzonych przez siebie piłkarzy do sukcesu.“ do odzyskania piłki w strefie, w której ze- spół chce ją odebrać przeciwnikowi i robi to w sposób przygotowany, wytrenowa- a wypowiedź nie jest nowym ny i dokładnie tam, gdzie zamierzał roz- spojrzeniem na pracę trener- Jerzy Engel począć fazę ataku. ską, ale oddaje dokładnie jak Były selekcjoner Znaczy to, że narzucając swój spo- szeroki jest dzisiaj zakres wie- reprezentacji sób bronienia doprowadzamy do tego, dzy i umiejętności, które musi Polski że zmuszamy przeciwnika aby prowadził Tposiadać szkoleniowiec biorący się za pro- grę w taki sposób, jaki my sobie tego ży- wadzenie zespołów najwyższej klasy. Jesz- czymy. To szalenie ważny i trudny ele- cze do niedawna słuchając wykładów ment szkoleniowy, często niedoceniany na konferencjach trenerskich w Europie ją się piłkarze po stracie piłki lub po jej od- w naszych klubach. Ale wystarczy zagrać i na świecie, wyłapywaliśmy różne nowin- zyskaniu jest imponująca, co prócz sposó- z zespołami hiszpańskimi, aby zrozumieć ki techniczno-taktyczne wplatając je póź- bu gry daje również wyznacznik selekcyj- co to oznacza. Nasi piłkarze, którzy gra- niej do swojej pracy z zespołem. Dzisiaj, ny, jakich zawodników potrzebujemy dzi- li mecz towarzyski z Hiszpanią w ramach zgodnie z tym co powiedział Jose Mourin- siaj w zespołach. Tak więc „przeniesienie“ przygotowań do finałów mistrzostw Eu- ho, koncentrujemy się na zupełnie innych przyjęło się natychmiast i zespoły musiały ropy 2012 podkreślali, że odebrać piłkę tematach (szczegółach). nauczyć się błyskawicznej zmiany ustawie- Hiszpanom jest niezmiernie trudno. Ale Finały Mistrzostw Europy 2008 przynio- nia i poruszania się w momencie, kiedy pił- rzeczywisty problem zaczyna się wte- sły dwa kluczowe terminy, jakie w podsu- ka zmieniała „właściciela“. dy, gdy piłkę już się odbierze i jest ona mowaniach po turnieju podkreślali obserwatorzy z UEFA Technical Team. Pierwsze to „utrzymywanie się przy piłce“, zgodnie z za- sadą jaką lubił wypowiadać Kazimierz Gór- ski – „jeśli my mamy piłkę, a nie przeciwnik, to nic nam nie grozi“. Na stadionach Austrii i Szwajcarii w 2008 roku wszyscy zachwyca- li się zespołem hiszpańskim, który potrafił wymienić prawie sześćset podań w meczu i w takim stylu zdobyć mistrzostwo Europy. Natychmiast zaabsorbowali ten sposób gry inni trenerzy, starając się przenieść na własny grunt, to czego Hiszpanie uczą się od kolebki. Efekt był taki, że podczas mistrzostw Europy 2012 już jedenastu spo- śród szesnastu finalistów wymieniało ponad pięćset podań w trakcie meczu (Hisz- panie wymienili ich już ponad dziewięc- set w meczu przeciwko Irlandii!). Taki spo- sób gry przestał się podobać kibicom, bo tak grających Hiszpanów zaczęto wy- gwizdywać, i mimo ich łatwego zwycię- stwa nikomu się taki nudnawy i usypiający sposób gry nie podobał. Ciekawie podsumował ten trend szkoleniowiec reprezentacji Niemiec Joahim Loew, który stwierdził, że „jego zespół zdecydowanie za bardzo wziął sobie do ser- ca utrzymywanie się przy piłce, zamiast pędzić jak najkrótszą drogą do bramki, co zawsze leżało w charakterze piłkarzy niemieckich.“ Tak więc jeden z trendów jaki wdrażano po finałach mistrzostw Europy w 2008 roku nie dla wszystkich okazał się zbawienny. Drugimm słowem kluczem po mistrzostwach Europy 2008 było słowo „przeniesienie“. Zespoły błyskawicznie przechodzi- ły z fazy atakowania do obrony i z obrony do ataku, zmieniając przy tym ustawienie Cristiano Ronaldo i sposób gry. Szybość z jaką przemieszcza- w akcji engel

6 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie Jerzy Engel Trenerskie puzzle sukcesu

Fernando Torres i Gainluigi Buffon w pojedynku

w naszym posiadaniu. Hiszpanie tak agre- nie i w ataku w sposób charakterystyczny towaniem motorycznym, realizowanej sywnie natychmiast dążą do jej odzyska- tylko dla siebie. Gdyby chcieć podłożyć z ogromnym entuzjazmem i na podło- nia, że nie sposób jest poprowadzić prze- pod wymienione powyżej słowa treść żu przygotowania psychicznego piłkarzy. ciwko nim grę, jeśli oczywiście dobrze się treningową, która z kolei ma się przeło- To są składowe codziennej, ciężkiej do takiego agresywnego sposobu gry ze- żyć na wyniki osiągane w meczach, rysu- pracy charakteryzujące przygotowanie społu hiszpańskiego nie przygotuje. Wy- je się nam ogrom pracy techniczno-tak- Robert trenera do pracy na określonym pozio- starczy spojrzeć na statystyki, aby stwier- tycznej popartej nienagannym przygo- Lewandowski mie rywalizacji. Oczywiście mówimy tu dzić jak mało bramek traci reprezentacja na treningu o najwyższym poziomie kunsztu szkole- Hiszpanii i zrozumieć wagę tematu pod- niowego, ale jest to poziom, do którego noszonego przez jej trenera. należy dążyć i czy chcemy czy nie, nasi O ile inicjatywa w obronie jest egza- piłkarze na tym poziomie będą musieli minem dyscypliny zespołu i realizowa- rywalizować. Nie ma innej drogi postępu. nia przez piłkarzy założeń i wytycznych Dlatego często patrząc na nieporadność trenera, to inicjatywa w grze ofensyw- naszych drużyn klubowych czy reprezen- nej jest już zdecydowanie bardziej złożo- tacji grających na poziomie międzynaro- nym tematem. Prowadzenie gry i dopro- dowym, nie zdajemy sobie sprawy co leży wadzanie do sytuacji bramkowych wy- u podłoża tak słabych występów i widocz- maga skoordynowania i dopracowania nego nieprzygotowania zespołów do gry znacznie większej liczby elementów skła- na takim poziomie. Indywidualnie, kry- dowych z obszaru przygotowania moto- tycznymi ocenami pomeczowymi „płacą“ rycznego, technicznego czy taktycznego. za porażki najczęściej poszczególni piłka- Przygotowanie różnych sposobów pro- rzy – ale czy na pewno cała odpowiedzial- wadzenia ataku szybkiego oraz wielu wa- ność leży wyłącznie po ich stronie? riantów ataku pozycyjnego nie jest spra- Zbyt wielu trenerów, szczególnie tych, wą łatwą, o czym najlepiej wiedzą szko- którzy szybko osiągną niezły wynik szkoleniowcy prowadzący zespoły. Dlatego leniowy lub zaczynają pracować zbyt inicjatywa zawiera w sobie bardzo wiele szybko na najwyższym poziomie zawo- elementów, które nie są uniwersalne, ale dowym, przestaje się doszkalać i czerpie są wręcz specyficzne dla warsztatu każ- inspiracje tylko z tej wiedzy i doświad-

dego szkoleniowca. Są one odwiercie- czeń, które już posiada. Zaczyna się wpa- dleniem filozofii gry trenera przekładanej dać w rutynę szkoleniową, która zabi-

na pracę zespołu i świadectwem grubo- ja postęp i trener zaczyna pracować dzi- ści zapisanych stron w trenerskim „play- siaj tak, jak pracował wczoraj, co niestety book’u“. rzadko przynosi pozytywne efekty. Dla- „Utrzymywanie” się przy piłce“ jest zgodne Drugim słowem kluczem jest słowo tego podaję tylko te cztery „słowa-klu- „dominacja“. Obu słów nie da się od sie- z zasadą, jaką lubił wypowiadać cze“ do przemyśleń dla Nas, Szkoleniow- bie odseparować. Zespół, który będzie ców, bo każdy z wyżej wymienionych umiał przejąć inicjatywę w trakcie gry Kazimierz Górski :– „Jeśli my mamy piłkę, problemów to oddzielny, wielki dział na- prędzej czy później zdominuje przeciw- szej codziennej pracy. A przecież tych te- nika, a dominując na boisku będzie pro- a nie przeciwnik, to nic nam nie grozi“. matów jest znacznie więcej, ale o tym wadził wszystkie swoje działania w obro- może już innym razem...

Trener Nr 1 (117) 2014 | 7 Charakterystyka stosowanych systemów i ustawień Obserwacje zespołów prezentujących najwyższy poziom sportowy, zarówno reprezentacji narodowych podczas mistrzostw świata i Europy, jak i najlepszych drużyn klubowych występujących w Lidze Mistrzów, wskazują, że aktualnie najbardziej popularnymi systemami gry są 1-4-4-2 i 1-4-3-3 w różnych modyfikacjach.

Miłosz Stępiński Stefan Majewski Andrzej Strejlau

System 1-4-4-2 i jego modyfikacje System 1-4-4-2 uznawany jest za ustawienie bardzo elastyczne. Ustawienia w obrębie systemu 1-4-4-2 można po- dzielić na dwie grupy: - z jednym cofniętym środkowym pomocnikiem – tzw. szóstką (1-4-4-2 w „diamencie”, 1-4-4-2 w kształcie litery „T”), - z dwoma cofniętymi środkowymi pomocnikami (1-4-4-2 w liniach, 1-4-4-2 w „półksiężycu”). Jest to jedno z najbardziej powszech- nych ustawień, można nawet powie- dzieć, że obecnie uchodzi już za klasycz- ne. Wszystkie formacje: obrony, pomocy i ataku są ustawione w charakterystyczne trzy linie oddalone od siebie o kilka- naście metrów (ryc. 1). W defensywie zawodnicy wszystkich formacji przesuwają się w synchronizowany sposób w kierunku piłki, zachowując przy tym odpowied- Miłosz Stepiński, nie odległości od partnerów z formacji asystent Rycina 1. i reszty zespołu. Patrząc z zewnątrz moż- trenera U-21 na odnieść słuszne wrażenie, że cały ze- Marcina Dorny

Rycina 2.

Rycina 3. ki, Strejlau Majew s ki, Stępiń s ki,

8 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

Charakterystyka stosowanych systemów i ustawień W systemie 1-4-4-2” tzw. diament/romb jest bardzo popularnym ustawieniem, choć dużo częściej stosowanym w działaniach ofensywnych niż defensywnych

spół łączy niewidzialna nić, a ruch jedne- ma liniami czteroosobowych formacji go pociąga za sobą adekwatny ruch po- pomocy i obrony (ryc. 3). zostałych zawodników. System 1-4-4-2 W praktyce dostrzegalne są dwie od- w „diamencie” miany „linii” – tzw. szeroka i wąska. W mo- Tzw. diament/romb jest bardzo po- delu „szerokim” boczni pomocnicy usta- pularnym ustawieniem, choć dużo czę- wiają się blisko linii bocznych boiska. ściej stosowanym w działaniach ofen- W odmianie „wąskiej” natomiast funk- sywnych niż defensywnych. Przed linią cjonują zdecydowanie bliżej środka pola obrony występuje czwórka pomocni- (ryc. 2). Formę „wąskiej linii” stosuje się ków – dwaj boczni oraz dwaj środkowi chcąc maksymalnie zagęścić środek pola ustawieni na różnej wysokości pola gry i skłonić przeciwnika do gry bokami. („pod sobą”). Rozmieszczenie pomocni- ków na boisku przypomina „romb” lub System 1-4-4-2 tytułowy „diament”. Jeden ze środko- w modyfikacji 1-4-4-1-1 wych pomocników pełni rolę cofniętego Obecnie coraz częściej obserwuje się (tzw. „6”), którego zadaniem jest zabez- ustawienie, w którym jeden z dwójki na- pieczeniem środka pola gry (w defen- pastników zarówno w grze ofensywnej, sywie) przed czwórką obrońców. Drugi jak i defensywnej ustawia się nieco ni- ze środkowych pomocników ustawiony żej (ryc. 3). W grze defensywnej uzysku- jest wyżej pod napastnikami. W prakty- je się dzięki temu zagęszczenie środka ce w tej odmianie 1-4-4-2 stosuje się dwa pola natomiast w ofensywie tzw. „pod- warianty „diamentu” - tzw. wąski - boczni wieszony / wycofany” napastnik ope- pomocnicy ustawiają się blisko linii bocz- ruje między formacją pomocy i obrony nych boiska (ryc. 4) i szeroki, gdzie funk- przeciwnika. Ta modyfikacja nosi nazwę cjonują oni zdecydowanie bliżej środka 1-4-4-1-1 i w odróżnieniu od 1-4-3-3 pola (ryc. 5). Wąski diament, podobnie obaj napastnicy mimo, że ustawieni „pod jak „wąska linia” ma za zadanie zagęsz- sobą” znajdują się wyraźnie przed dwo- czenie środka pola.

Rycina 4.

Rycina 5.

Trener Nr 1 (117) 2014 | 9 System 1-4-4-2 w układzie Stefan Majewski „odwróconej litery T” i Robert Odwrócona litera „T” (ryc. 6) jest usta- Lewandowski wieniem stosowanym obecnie bardzo podczas zajęć rzadko. Podstawę litery „T” stanowi cof- trenimgowych nięty środkowy pomocnik. Przed nim znajduje się trójka pomocników ustawionych na jednej wysokości oraz usytu- owana przed nimi para napastników. Ta- kie zajęcie pozycji jest zaliczane do tzw. układów symetrycznych, gdzie zarówno w ataku jak i w obronie występuje nominalnie po pięciu zawodników. System 1-4-4-2 w „półksiężycu” „Półksiężyc” wykorzystują drużyny, w których składzie występuje dwójka ofensywnych (szybkich i skutecznych w grze 1x1) bocznych pomocników, brakuje natomiast typowego środkowego pomocnika - rozgrywającego. Ciężar gry defensywnej spoczywa przede wszystkim na sześciu zawodnikach (czterech obrońcach i dwóch „6”, które z reguły gra- ją blisko stoperów) Boczni pomocnicy mają dużo zadań ofensywnych na skrzy- dłach i dlatego też nie zawsze mają moż- liwość szybkiego powrotu do ustawienia obronnego. Ich ofensywny charakter sprawia, że ustawienie linii pomocy przypomina kształtem „półksiężyc” (ryc. 7).

System 1-4-4-2 w „kwadracie”

Tę modyfikację upodobała sobie reprezentacja Brazylii. Występuje ona wy- łącznie w ofensywie. Cechą charaktery- Cechą charakterystyczną” „kwadratu” jest to, że nominalni boczni pomocnicy grają w środku pola przed dwójką defensywnych środkowych pomocników

Rycina 6.

Rycina 7. ki, Strejlau Majew s ki, Stępiń s ki,

10 | Nr 1 (117) 2014 Trener

N auczanie – trenowanie W ostatnich” latach, za sprawą trenerów włoskich, świat poznał nowe ustawienie w obrębie systemu gry 1-4-4-2 – mianowicie układ 1-4-3-1-2

cje gry drużyn tak grających wskazują, że wyznacznikiem może być charakterystyka zawodnika ustawionego między napastnikami a pomocnikami. W zależ- ności od tego im bardziej jego styl gry odpowiada grze cofniętego napastnika lub wysuniętego pomocnika, tym bardziej ustawienie 1-4-3-1-2 staje się po- chodną systemów odpowiednio: 1-4-3-3 lub 1-4-4-2. Bez względu na to, w środku pola występuje zawsze 3-4 zawodników. Przyjęto, że ustawienie 1-4-3-1-2 jest po- styczną „kwadratu” jest to, że nominalni chodną systemu 1-4-4-2. boczni pomocnicy grają w środku pola W tym ustawieniu brakuje nominal- przed dwójką defensywnych środkowych nych bocznych pomocników! Boczne pomocników (ryc. 8). Boczne sektory są sektory pozostawione są celowo wolne, teatrem działań ofensywnych bocznych by mogli je zajmować włączający się do obrońców, którzy jednocześnie włączają ofensywy boczni obrońcy lub wchodzi- się do ataku. Dodatkową zaletą jest obec- li w nie środkowi pomocnicy. Brak skrzy- ność aż czterech zawodników w środ- dłowych powoduje, że w środku pola ku pola, co pozwala przejąć inicjatywę występuje aż czterech środkowych po- w grze i opanować w ofensywie ten sek- mocników, w tym aż trzech cofniętych. tor boiska. W defensywie boczni pomoc- Co ciekawe, jeden z nich jest z reguły nicy wracają z reguły na swoje nomina- rozgrywającym! W fazie gry defensyw- le pozycje, czyli w boczne sektory boiska. nej cała trójka gra obok siebie tzw. trójką w linii przed formacją obrony. W ofensy- System 1-4-4-2 wie ciężar gry spoczywa na trzech ofen- w modyfikacji 1-4-3-1-2 sywnych graczach – dwójce napastni- W ostatnich latach, głównie za spra- ków i wycofanemu napastnikowi lub wą trenerów włoskich, którzy pod wzglę- ofensywnemu pomocnikowi. To wła- dem taktyki uchodzą za światową czo- śnie jego funkcja jest bardzo newralgicz- łówkę, świat poznał nowe ustawienie na, gdyż porusza się on między forma- w obrębie systemu gry 1-4-4-2 – miano- cją obrony i pomocy przeciwnika. Jak już wicie układ 1-4-3-1-2 (ryc. 9). Jest spra- wcześniej wspomniano, budowanie gry wą otwartą, czy tego typu ustawienie i rozgrywanie piłki ma wówczas miejsce jest pochodną - jak wspomniano - syste- w obrębie trzech cofniętych środkowych mu 1-4-4-2, czy może 1-4-3-3? Obserwa- pomocników.

Rycina 8.

Rycina 9.

Trener Nr 1 (117) 2014 | 11

System 1-4-3-3 przeżywa obecnie „drugą Taktyka atakowania ki gry danych zawodników. Chcąc zabez- w systemie 1-4-4-2 pieczyć strefę przed linią obrony, szkole- System 1-4-4-2 jest jednym z niewie- niowcy wybiorą grę z dwójką defensyw- młodość”. Obok” systemu 1-4-4-2 jest to lu systemów, który jest dostrzegalny pra- nych pomocników, zorientowanych bar- najczęściej wykorzystywane ustawienie wie wyłącznie w defensywie. W fazie ata- dziej na zadania defensywne. Z kolei ma- ku natomiast ulega daleko idącym mo- jąc w składzie dwóch zawodników ofen- zespołów prezentujących najwyższy dyfikacjom wewnętrznym dostosowa- sywnych, można zdecydować się na mo- nym do charakterystyki gry określo- del bardziej ofensywny. poziom sportowy nych zawodników w drużynie. W niektó- W ofensywie celem nadrzędnym jest rych przypadkach do ataku włączać się opanowanie środka pola, co ułatwia trój- będą obaj lub tylko jeden obrońca. Cza- ka zawodników w tej strefie. Kolejną za- sem może być to nawet ten środkowy! letą są dwaj zawodnicy na skrzydłach. W ofensywie boczni pomocnicy będą W zależności od typu zawodnika, bocz- grać szeroko lub jeden z nich, a czasem ni napastnicy mogą grać szeroko, lub też obaj, będą celowo schodzić do środ- schodzić do środka pola. ka pola. Podobnie będzie z napastnika- W grze defensywnej możliwe są różne mi, którzy mogą grać na jednej wysoko- modyfikacje. Boczni obrońcy mogą zo- ści lub pod sobą. Modyfikacji ustawienia stać wysoko, „zejść” do wysokości linii po- w ofensywie jest mnóstwo, dlatego też mocy (z ustawienia 1-4-3-3 przechodzi system 1-4-4-2 jest najlepiej widoczny się do 1-4-1-4-1 lub 1-4-2-3-1) lub prze- w działaniach defensywnych, w ofensy- sunąć się do środka pola (modyfikacja wie zaś przybiera różne kształty. 1-4-3-3, tzw. „piramida”, czyli 1-4-3-2-1). System 1-4-3-3 i jego modyfikacje System 1-4-3-3 9 System 1-4-3-3 przeżywa obecnie środkowy w modyfikacji 1-4-2-3-1 napastnik „drugą młodość”. Obok systemu 1-4-4-2 Ustawienie to jest modyfikacją 1-4-3-3, jest to najczęściej wykorzystywane usta- gdzie przed linią obrony występuje para 11 7 prawoskrzydłowy prawoskrzydłowy wienie zespołów prezentujących naj- cofniętych środkowych pomocników wyższy poziom sportowy. Generalnie zwanych „szóstkami”. Przed tym 6-cio- można stwierdzić, że system 1-4-3-3 osobowym blokiem występuje trzech 8 10 ofensywny ofensywny jest bardziej ofensywny niż defensywny, ofensywnych pomocników i jeden wy- pomocnik pomocnik w którym trójka pomocników dzia- sunięty napastnik zwany „dziewiątką” ła głównie w środkowej części boiska. (ryc. 12). Trójka środkowych pomocni- 6 Tu też organizowana jest gra ofensyw- ków ustawiona jest wyjściowo zawsze ofensywny na oraz rozbijane są ataki przeciwnika. w układzie – dwóch defensywnych i je- 5 pomocnik 2 W formacji pomocy występuje jeden den ofensywny. Ten układ przestrzega- lewy prawy z trzech możliwych układów: ny jest szczególnie w działaniach defen- obrońca obrońca 4 3 – jeden defensywny i dwóch ofensyw- sywnych, natomiast w ofensywie w dru- środkowy środkowy lewy obrońca prawy obrońca nych pomocników (ryc. 10), giej linii dochodzi do różnych modyfika- 1 – dwóch defensywnych i jeden ofen- cji. Boczni pomocnicy mogą grać szero- bramkarz sywny pomocnik (ryc. 11), ko lub też ustawiać się bliżej środka pola. – jeden ofensywny, jeden defensywny Środkowi pomocnicy albo rotują, dyna- i jeden pośredni ofensywno-defensywny. micznie wymieniając się pozycjami, lub też na stałe grają na pierwotnie przypisa- Rycina 10. Wybór ustawienia zawodników dru- nych. Regułą natomiast jest, że w ataku giej linii zależy przede wszystkim od za- jeden ze środkowych defensywnych po- łożeń trenera, a także od charakterysty- mocników bardziej angażuje się w roz-

Rycina 11.

9 9 napastnik środkowy napastnik 11 7 lewoskrzydłowy prawoskrzydłowy 10 11 ofensywny 7 10 pomocnik ofensywny lewy pomocnik prawy pomocnik pomocnik

8 6 8 6 defensywny defensywny defensywny defensywny pomocnik pomocnik pomocnik 5 pomocnik 2 3 2 lewy prawy lewy prawy obrońca 4 3 obrońca obrońca 5 4 obrońca środkowy środkowy środkowy środkowy lewy obrońca prawy obrońca obrońca obrońca 1 1 bramkarz bramkarz

Rycina 12. ki, Strejlau Majew s ki, Stępiń s ki,

12 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

System 1-4-3-3 w modyfikacji 1-4-3-2-1 Ustawienie 1-4-3-2-1 zwane jest po- tocznie choinką lub piramidą ze względu na charakterystyczną konstelację zawod- ników (ryc. 13). W oczy rzuca się obec- ność aż trzech defensywnych środko- wych pomocników, przed którymi ustawionych jest dwóch ofensywnych i jeden wysunięty napastnik. Plusem tego ukła- du jest obecność aż pięciu zawodników w strefie środkowej oraz naturalne za- gęszczenie tego sektora boiska. Przeciw- nik skłaniany jest do prowadzenia swoich akcji głównie bocznymi sektorami. Boczni obrońcy mają wiele miejsca do włączenia się do ataku i to na nich w du- żej części spoczywa odpowiedzialność za organizację akcji w tych sektorach boiska. Nie są oni jednak jedynymi, którzy grają na skrzydłach. W boczne sektory wchodzą również ofensywni pomocnicy, których ustawienie jest również dość specyficzne, gdyż funkcjonują między formacją obrony i pomocy przeciwnika. System 1-4-3-3 w modyfikacji 1-4-1-4-1 Ustawienie 1-4-1-4-1 różni od 1-4-2-3-1 wyłącznie proporcją między ofensyw- nymi, a defensywnymi środkowymi po- Andrzej Strejlau mocnikami. W pierwszym z nich wy- i Henryk Apostel grywanie piłki, natomiast jego partner nie i nie mogą zawsze szybko wrócić stępuje jeden nominalny defensywny w roli koncentruje się bardziej na działaniach do obrony. Szczególnie dotyczy to dwój- i dwóch ofensywnych (ryc. 14). W dzia- obserwatorów defensywnych i stara stale przebywać ki defensywnych pomocników (nr 6, 8), łaniach defensywnych ustawienie po- „pod piłką” zabezpieczając strefę przed którzy działają między liniami pomocy zostaje niezmienne, natomiast w ofen- dwójką stoperów. i ataku przeciwnika. Dzięki ich ustawie- sywie – podobnie jak to miało miejsce niu bardzo skutecznie mogą oni zabez- w 1-4-2-3-1 – możliwe są różne modyfi- Moduł 1-4-2-3-1 jest ustawieniem bar- pieczać strefę bezpośredniego zagroże- kacje ustawienia. dzo elastycznym pozwalającym w łatwy nia bramki. Natomiast ofensywny po- sposób przejść do innych ustawień np. mocnik (nr 10) operuje między liniami Artykuł 1-4-4-1-1 czy 1-4-5-1. Ważną rolę w tym obrony i pomocy przeciwnika. Duża kon- jest fragmentem ustawieniu pełnią zawodnicy występu- centracja sił w środku pola przed wła- szerszego opracowania, jący w środku pola gry (nr 6, 8, 10), po- sną bramką zwiększa poczucie bezpie- pochodzącego nieważ muszą oni zabezpieczać środ- czeństwa własnej bramki z jednej strony, z materiałów unifikacyjnych kową oraz boczne strefy, jako, że bocz- z drugiej zwielokrotnia prawdopodo- Wydziału Szkolenia PZPN ni pomocnicy grają bardzo ofensyw- bieństwo udanych akcji ofensywnych. z kadencji 2008-2012

Rycina 13.

9 środkowy napastnik 11 7 prawoskrzydłowy prawoskrzydłowy

8 10 ofensywny ofensywny pomocnik pomocnik 6 defensywny 5 pomocnik 2 lewy prawy obrońca 4 3 obrońca środkowy środkowy lewy obrońca prawy obrońca 1 bramkarz

Rycina 14.

Trener Nr 1 (117) 2014 | 13 Atak pozycyjny jest jedną z podstawowych form prowadzenia Atak pozycyjny – efektywność gry ofensywnej, polegającą na wielopodaniowych akcjach przy udziale większej liczby i skuteczność typowych rozwiązań zawodników. Stawia on piłkarzom wysokie wymagania we wszystkich obszarach przygotowania.

Andrzej Zieliński Marek Słomkowski AWF Józefa Piłsudskiego Warszawie

zakresie przygotowania umysłowego (mentalnego) dotyczy szybkości i dokładności postrzegania, oceny sytuacji i podej- Wmowania decyzji, których dalszą konse- kwencją jest rozumienie zagrożeń i szans dla dalszego przebiegu gry. Szybkość i dokładność postrzegania zmian relacji przestrzennych między graczami uwarunkowana jest pozio- mem natężenia uwagi rozumianej [1]. Efektywne postrzeganie nie jest moż- liwe bez racjonalnej, stałej obserwacji pola gry, przede wszystkim „nad pił- ką” i zmian w tym polu. Zbieranie i prze- twarzanie informacji o aktualnym przebiegu ataku pozycyjnego, których źró- dłem są spostrzeżenia wzrokowe, opiera się na procesach umysłowych (pa- mięć, wyobrażenia, skojarzenia) oraz wiedzy o sposobie i zasadach rozwiązy- wania zadań w grze [2]. Wiedza ta wynika między innymi z doświadczenia. Gracz doświadczony zwraca uwagę na istotne dla dalszego przebiegu gry zachowania partnerów, odrzuca nieistotne, obojętne lub fałszywe [3]. W prak- David Silva tyce określane jest to jako „czytanie nemu pogorszeniu, co skutkuje gor- w meczu biegu od truchtu poprzez maksymal- gry”. W podejmowaniu lepszych decyzji szą oceną warunków działań i w kon- reprezentacji ny bieg do gwałtownego zatrzymania. sprzyjających skutecznej współpracy sekwencji gorszymi decyzjami i słabszą Hiszpanii W związku z koniecznością uwalniania pomiędzy zawodnikami pomocna jest jakościowo ich realizacją [1,3]. Zacho- się czy podejmowania gry 1x1, w klu- także empatia, czyli umiejętność wczu- wanie równowagi emocjonalnej przy czowych momentach gry niezwykłe wania się w położenie partnera. Właści- optymalnym pobudzeniu pozwala le- znaczenie ma szybkość startowa. U jej we postrzeganie sytuacji na boisku, ro- piej radzić sobie z piłką w sytuacji pre- podłoża leży wysoki poziom siły dyna- zumienie możliwości wynikającej z ak- sji ze strony przeciwników, ułatwia za- micznej, przede wszystkim mięśni koń- tualnego ustawienia i kierunków prze- chowania kreatywne i nieszablonowe, czyn dolnych. Taki sposób poruszania mieszczania się zawodników, trafna jakże potrzebne w atakowaniu pozy- się stawia także wysokie wymagania ocena możliwości poszczególnych gra- cyjnym. Wypracowanie efektywnej sy- koordynacji, głównie szybkości reakcji, czy (w tym również swoich umiejętno- tuacji strzeleckiej wymaga od zespo- orientacji przestrzennej oraz szybkiego

ści) oraz znajomość taktycznych zacho- łu, poza dobrą organizacją gry, konse- dostosowania się do okoliczności. Nie wań w grze, prowadzi do skutecznych kwencji, cierpliwości i dyscypliny w re- można również zapominać o skoczno-

wyborów dalszego działania. alizacji przygotowanych na treningach ści, ważnej szczególnie dla środkowych Kolejnym istotnym czynnikiem rozwiązań. umysłowym wpływającym na spraw- Atak pozycyjny odbywa się w stre- ność działań w ataku pozycyjnym są fie ataku, na przedpolu bramki prze- Poruszanie się,” podporządkowane działaniu procesy emocjonalne. Umiarkowane ciwnika, oraz w strefie środkowej bo- (optymalne) pobudzenie emocjonalne iska. Znaczy to, że na tej przestrzeni z piłką lub bez piłki, połączone z obserwacją podnosi jakość uwagi i sprzyja wybiór- znajduje się kilkunastu zawodników czemu spostrzeganiu. Zawodnik wów- walczących o utrzymanie lub przeję- pola gry, nie może sprawiać problemu czas widzi tylko ważne dla efektyw- cie piłki. Z punktu widzenia potrzeb nej gry czynniki i odrzuca nieistotne. ruchowych konieczna im jest swobo- graczowi Przy zbyt silnym pobudzeniu zdolność da poruszania się przodem, tyłem a na-

s ki s ło m kow zieliń s ki, do przerzutności uwagi ulega znacz- wet bokiem, zmiany tempa i kierunku

14 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

z momentem uwolnienia się spod opieki przeciwnika. Współpraca w sta- łych układach personalnych prowadzi do uczenia się zachowań partnerów, Atak pozycyjny – efektywność co daje przewidywalność wzajemnych reakcji poprawiając płynność współ- działania. Indywidualne, świadome konsekwencji dla przebiegu gry zachowania stanowią bazę do gry zespo-

łowej, bez której nie może być mowy i skuteczność typowych rozwiązań o efektywnym atakowaniu pozycyj-

nym, np. prowadzenie piłki przez jednego gracza zmusza do zaatakowania napastników. Sprawność jest w ści- go przez rywali, co prowadzi do zwięk- W warunkach” atakowania pozycyjnego słym związku z techniką, której podsta- szenia swobody działania innych jego wę stanowi koordynacja i takie jej skła- niezwykle istotne znaczenie ma siła partnerów. Jeśli decyzja o prowadze- dowe jak różnicowanie kinestetyczne niu piłki jest wyborem świadomym i ra- (czuciem piłki) i zdolność dostosowa- i precyzja uderzenia piłki bez przyjęcia cjonalnym, mającym na uwadze wspo- nia. Poruszanie się, podporządkowa- mniany efekt i wykonanym, np. na ne działaniu z piłką lub bez piłki, połą- i po przyjęciu przedpolu bramki przeciwnika, może czone z obserwacją pola gry, nie może przygotować pozycje strzelecką kole- więc sprawiać problemu graczowi. dze z drużyny. Jeśli natomiast prowa- Atak pozycyjny stawia szczególne dzenie piłki nie ma podstaw w czyta- wymagania technice użytkowej, ro- z jednej strony ułatwić rozwiązanie sy- niu i rozumieniu gry, może skutkować zumianej jako narzędzie do rozwiązy- tuacji w grze za pomocą zwiększenia utratą korzystnej pozycji zajmowanej wania doraźnych celów taktycznych najwłaściwszych opcji taktycznych. Po- przez partnera. Takich przykładów do- np. często koniecznemu przeniesie- szerzenie wachlarza opcji taktycznych tyczących skutków decyzji graczy moż- niu „środka ciężkości gry”. W warun- przygotowanych przez partnerów, na podawać wiele. kach atakowania pozycyjnego niezwy- przyczynia się do wzrostu stopnia swo- Można postawić tezę, że umiejęt- kle istotne znaczenie ma siła i precyzja body w grze, co z kolei może doprowa- ność utrzymania piłki przez zespół uderzenia piłki bez przyjęcia i po przy- dzić do zmniejszenia, lub też nie, nie- w strefie środkowej boiska i na poło- jęciu. Niezbędne jest przyjęcie piłki bę- pewności zawodnika, co do kierunku wie przeciwnika stanowi podstawę do dące jednocześnie przygotowaniem jej jaki musi obrać [4]. zakończenia akcji z wykorzystaniem do podania we wcześniej przewidywa- Drużyny przygotowują schematy typowych bądź zaskakujących roz- nym kierunku. Stąd niezwykle ważny działań w grze. Schematy te są wdra- wiązań. Posiadanie piłki przez zespół jest kontekst sytuacyjny działania tech- żane w trakcie meczu i powtarzane (ni- stwarza możliwość uzyskania sytuacji nicznego, tzn. miejsce działania, gracze gdy jednak nie są identyczne) z okre- strzeleckiej, jednak znalezienie drogi współpracujący, czy poziom i kierunek śloną częstotliwością i w określonym do bramki wymaga aktywnego udzia- presji ze strony przeciwników. W związ- porządku dostosowując się sponta- łu graczy o relatywnie wysokim po- ku z presją, nie do przecenienia jest ła- nicznie do potrzeb i trudności sytuacji ziomie techniki i dobrym przeglądzie twość posługiwania się obiema noga- [4]. pola gry. Gracze występujący nominal- mi oraz bogaty repertuar uderzeń przy Wydaje się, że postawą gry jest tu nie w bocznych sektorach pola gry po- podaniach, strzałach czy dośrodkowa- współpraca grupowa (trójkowa, czwór- winni ustawiać się szeroko, co wymu- niach. W decydujących fazach atako- kowa) pomiędzy zawodnikami wystę- sza również szersze ustawienie bro- wania kluczowe znaczenie ma łatwość pującymi w sąsiadujących rejonach niących. Poza wykorzystaniem skrzy- prowadzenia piłki i wykorzystania pola gry. Dla podniesienia efektywno- deł otwiera to rozgrywającym możli- zwodów. Swoboda prowadzenia piłki ści operowania piłką mają znaczenie wość podań prostopadłych ze środko- ze zmianą kierunku pozwala na uwol- Mesut Özil jakościowe parametry współpracy ta- wego sektora. Ponadto zapewnia wię- nienie się od presji rywali w sytu- w meczu kie jak: moment, siła, wysokość i kie- cej przestrzeni dla graczy atakujących, acji braku możliwości jej sensownego reprezentacji runek podania piłki skoordynowany co ma znaczenie zwłaszcza dla tych przekazania. Poziom techniki powinien Niemiec zapewniać swobodę obserwacji pola gry i właściwe tempo przekazania piłki. Atak pozycyjny w większym stopniu niż atak szybki wymaga improwiza- cji, kreatywności. Stąd istotnego znaczenia nabiera indywidualna taktyka zachowania w zakresie utrzymania się przy piłce czy pokazania się part- nerom. Opiera się ona na czytaniu gry i w praktyce oznacza zajmowanie do- godnego, do kontynuowania akcji, miejsca na boisku poprzez „wyjście” do partnera z piłką, czy pokazanie się na wolnym polu. Każdy zawodnik w obliczu konkret- nej sytuacji gry powinien mieć po- mysł jak ją rozwiązać, dotyczący kierunku, który chce obrać i celu, do któ- rego chce dotrzeć. Jednak konieczne jest, aby równocześnie z podejmowa- niem decyzji i przeprowadzaniem akcji, ukierunkował je w taki sposób, aby dopasować je do sytuacji, jaki mogą się utworzyć dookoła niego. W ten sposób każdy zawodnik powinien reagować na zmiany kontekstowe, które mogą

Trener Nr 1 (117) 2014 | 15 o słabszej technice, potrzebujących Ryc.1 Rzetelność prowadzonych obserwa- więcej czasu i miejsca dla oddania sku- cji wymaga precyzyjnego opisu wspo- tecznego strzału. Kolejnym istotnym mnianych wyżej rozwiązań, aby unik- czynnikiem jest stałe dążenie do two- nąć dwuznaczności interpretacyjnych rzenia przewagi liczebnej w rejonach uzyskanych wyników obserwacji. Przy- rozgrywania piłki. Kierowanie się za- jęty poziom ogólności podziału i opisu wodników w miejsca gdzie znajdu- rozwiązań finalnej fazy akcji uwzględ- je się piłka uwalnia przestrzeń w in- nia, zdaniem autorów, wszystkie moż- nych rejonach boiska, szybkie przenie- liwe sytuacje zachowując przy tym me- sienie tam piłki daje większe możliwo- rytoryczną trafność i poprawność in- ści na skuteczne zakończenie akcji. Klu- terpretacji działań. czem do strategicznych dla przebiegu Przyjęte, typowe rozwiązania to: gry zagrań jest czytanie gry oraz stała Strzał z dystansu, czyli strzał wyko- konsekwentna, aktywna postawa part- nany z dowolnego miejsca spoza pola nerów zawodnika będącego przy piłce. karnego. Polega ona na uwalnianiu się od krycia Akcja indywidualna – wprowadze- i poszukiwaniu wolnego pola do dzia- charowej (1/8 finału, ćwierćfinał, półfi- nie piłki w pole karne spoza pola karne- łania, zwłaszcza „nad piłką” w pobliżu nał i finał). Mecze, w których brały udział go przez jednego gracza. Finał akcji (np. bramki przeciwnika. Uczestnicy ataku 23 zespoły z 11 krajów Europy, pochodzą strzał) może być zrealizowany przez ini- pozycyjnego powinni też mieć świado- z archiwum telewizji internetowej cjatora akcji lub adresata podania. mość, że ich zachowanie ma wpływ na www.ipla.tv. Akcja kombinacyjna, czyli akcja zre- sytuację partnerów na boisku. Nawet Zastosowano metodę obserwacji alizowana przez dwóch lub więcej zanie posiadając piłki mogą ułatwiać wa- pośredniej umożliwiającej wielokrot- wodników, której finał (zakończenie) runki działania swoim kolegom skupia- ne odtwarzanie wybranego fragmen- przeprowadzony jest w polu karnym, jąc uwagę obrońców na sobie. Jednak tu meczu. Wykorzystano arkusz ob- tzn. minimum dwa ostatnie poda- głównym kreatorem sytuacji na boisku serwacji opracowany przez dr Andrze- nia poprzedzające strzał lub stratę pił- jest posiadacz piłki. Prawidłowy wybór ja Zielińskiego oraz laptop firmy Hew- ki wykonane są w tym polu. Nie ma tu adresata podania i odpowiedni mo- lett Packard. znaczenia czy podania wykonywane ment podania zwiększa szansę na dłuż- Analizie poddano akcje atakowa- były bez przyjęcia piłki czy na przykład sze utrzymanie piłki przez zespół. Lep- nia pozycyjnego, spełniające waru- po prowadzeniu i zwodzie. szej współpracy w realizacji wspólnego nek wykonania minimum czterech po- Podanie prostopadłe – jest to po- celu służy dobra komunikacja, przede dań w obszarze pola gry, od wysoko- danie po podłożu, półgórne lub górne wszystkim głosowa. Także wykorzy- ści koła środkowego (na własnej poło- wykonane spoza pola karnego (z prze- stanie umówionych gestów może uła- wie) do linii końcowej boiska na poło- strzeni ograniczonej przedłużonymi li- twić porozumienie i wpłynąć na celo- wie przeciwnika. Ponadto założono, że niami bocznymi pola karnego). Przyję- wość i precyzję współdziałania. Utrzy- kluczowe dla zakończenia akcji jest nie to trzy rozwiązania: manie piłki wymaga unikania ryzykow- tylko jedno, ale dwa ostatnie podania – piłka podana została w pole karne, nych zagrań, np. długich podań koń- poprzedzające strzał, zwłaszcza gdy przed linię obrony (przed linię spalonego); czących się opuszczeniem przez piłkę pierwsze jest długim podaniem spo- – piłka podana została w pole karne, boiska, czy podań do partnera w rejony za pola karnego a drugie krótkim po- poza linię obrony (poza linię spalonego); przewagi liczebnej przeciwnika. Wyko- przedzającym strzał. Ideę takiego po- Łukasz Piszczek – piłka podana została przed pole nują je zwykle gracze niepewni swoich dejścia, na przykładzie podania prosto- w barwach karne, poza linię obrony (przed linię umiejętności technicznych dla odda- padłego, pokazuje rycina 1. BVB 09 Borussia spalonego). lenia ryzyka bezpośredniej utraty pił- Dortmund ki, lub zawodnicy działający pod pre- sją, pozbawieni wsparcia swoich part- nerów. Opisane uwarunkowania, niezwykle ważne, nie poddają się łatwo obiek- tywnemu opisowi przy pomocy liczb, jednak stanowią podstawowe podłoże efektywnego atakowania pozycyjnego. Na ich bazie, w toku wieloletnich do- świadczeń praktycznych wypracowano rozwiązania wieńczące akcję ofensyw- ną i powodujące bezpośrednie zagro- żenie bramce rywali, a przez to dające możliwość realizacji zasadniczego celu w atakowaniu, czyli zdobycia gola. Bez istotnych zastrzeżeń można przyjąć, że są to: strzał z dystansu, akcja indywidualna, akcja kombinacyjna, podanie prostopadłe, podanie dołem z sektora bocznego, czy bardzo powszechne do- środkowanie piłki w pole karne. Interesującym pozostaje zatem pytanie o efektywność i skuteczność tych rozwiązań na różnych poziomach mistrzostwa sportowego. Celem podję- tych obserwacji była analiza akcji prze- prowadzonych w ataku pozycyjnym w wybranych meczach Ligi Mistrzów sezonów 2011/2012 i 2012/2013. Prze- analizowano 520 akcji ofensywnych zawierających końcową fazę (zgodnie z opisaną niżej metodologią), z 25 meczów fazy grupowej i fazy pu- s ki s ło m kow zieliń s ki,

16 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

Mario Mandžukić – kolejny gracz, do którego adresat w barwach podaje (w przypadku akcji kombina- Bayernu cyjnej, podania prostopadłego, poda- Monachium nia z bocznych sektorów, dośrodkowa- nia z bocznych sektorów); oddał strzał niecelny, strzał zabloko- wany albo efektem jego działania jest opuszczenie przez piłkę pola karnego, strata piłki, bądź SFG (stały fragment gry). Analiza ataku pozycyjnego Stwierdzono, że najczęściej wyko- rzystywanymi rozwiązaniami kończą- cymi atak pozycyjny były: podania pro- stopadłe – 177 (34%) i dośrodkowania piłki z bocznych sektorów boiska –123 (24%). Zdecydowanie rzadziej piłkarze oddawali strzały z dystansu – 88 razy, co stanowi 17% lub decydowali się na podanie po ziemi z bocznego sektora w pole karne – 75 razy (14%). Akcje indywidualną podejmowano 48 razy, a akcję kombinacyjną z udziałem minimum dwóch graczy rozgrywano tylko dziewięciokrotnie (2%) – tabela 1. Efektywne rozwiązania to takie, któ- re kończyły się strzałem celnym w świa- tło bramki nawet, jeśli nie dało ono gola. Skuteczne to te dające gola. Na 520 analizowanych akcji tylko 97 trafiało w bramkę (tabela 1). Najczęściej odby- wało się to po podaniach prostopadłych – 34 razy (36% udział w rozwiązaniach efektywnych), oraz po strzałach z dystansu – 30 razy. Akcja indywidualna, dośrod- kowanie i podanie po ziemi z bocznego sektora w podobnym stopniu zagraża- ły bramce przeciwnika po ataku pozycyjnym. Tylko czterokrotnie akcja kombinacyjna kończyła się strzałem celnym. Akcje ofensywne skutkujące strza- łem niecelnym, strzałem zablokowa- Podanie dołem (po podłożu) z sek- ją, że czynnik ten ma strategiczne zna- nym, stratą piłki lub przeniesieniem pił- tora bocznego (na wysokości pola kar- czenie z punktu widzenia efektywności ki poza pole karne uznano za nieefek- nego) w pole karne. akcji ofensywnej. tywne. Najczęściej taki właśnie finał na- Podanie dołem (po podłożu) z sek- Za efektywny uznano taki finał -ak stępował po podaniach prostopadłych tora bocznego (od wysokości pola kar- cji, gdy: – 143 razy, co stanowi 34% wszystkich nego do linii środkowej boiska). – zawodnik (w przypadku strzału nieefektywnych rozwiązań oraz po do- Przyjęto dwa rozwiązania: z dystansu lub akcji indywidualnej) środkowaniach – 114 przypadków. – piłka podana przed linię obrony oddał strzał celny, Strzały z dystansu stanowiły 14%, a ak- (przed linię spalonego); – adresat podania (w przypadku akcje indywidualne 9% nieefektywnych – piłka podana poza linię obrony cji indywidualnej, akcji kombinacyj- działań w ataku pozycyjnym. (poza linię spalonego). nej, podania prostopadłego, podania W wyniku obserwowanych działań Dośrodkowanie z bocznego sekto- z bocznych sektorów, dośrodkowania zdobyto 25 goli, najwięcej, bo 11 było ra (lewego lub prawego - na wysokości z bocznych sektorów) oddał strzał celny, poprzedzonych podaniem prostopa- pola karnego). – kolejny gracz, do którego adresat dłym – 44%, czyli niemal połowa. Wy- Dośrodkowanie z bocznego sekto- podaje (w przypadku akcji kombinacyj- raźnie mniej bramek dały pozostałe ra (od wysokości pola karnego do linii nej, podania prostopadłego, podania rozwiązanie tj. od 1 (akcja kombinacyj- środkowej boiska). z bocznych sektorów, dośrodkowania na) do 5 (podanie z bocznego sektora Przyjęto dwa rozwiązania: z bocznych sektorów) oddał strzał celny. wykonane po podłożu lub nisko nad – piłka dośrodkowana przed linię Za nieefektywne uznano takie za- murawą boiska). Zaskakująco mało obrony wyznaczaną przez przedostat- kończenie akcji, gdy: goli padło po dośrodkowaniach, tylko niego gracza zespołu broniącego się – zawodnik (w przypadku strzału 3, co stanowi 12% uzyskanych bramek. (przed linię spalonego); z dystansu lub akcji indywidualnej); – piłka dośrodkowana poza linię – adresat podania (w przypadku ak- Efektywność zakończenia obrony wyznaczaną przez przedostat- cji indywidualnej, akcji kombinacyj- akcji ofensywnych niego gracza zespołu broniącego się nej, podania prostopadłego, podania Na 88 strzałów z dystansu - celnych (przed linię spalonego). z bocznych sektorów, dośrodkowania było 30, czyli niemal co trzeci – 34% Jak widać, w przypadku poda- z bocznych sektorów); – tabela 2. nia prostopadłego, podania dołem z bocznego sektora i dośrodkowania, uwzględniono dodatkowy czynnik: miejsca, w które piłka jest podawana (przejęta przez adresata) w relacji do ustawienia linii obrony (linii spalonego). Wcześniejsze obserwacje wskazu-

Trener Nr 1 (117) 2014 | 17 Wladimir Dwaliszwili w otoczeniu kolegów po strzeleniu bramki

Wyższą efektywność miały rozwią- w pole karne i poza linię obrony do gra- Jednym z coraz częściej stosowa- zania bardziej kreatywne, czyli dwój- cza znajdującego się przed polem kar- nych rozwiązań końcowej fazy atako- kowe, trójkowe akcje kombinacyjne nym. Ten ostatni przypadek może mieć wania jest podanie po ziemi, z boczne- – 44%. Oznacza to, że prawie, co dru- miejsce przy bardzo wysokim ustawie- go sektora boiska, do gracza oddające- gie zespołowe wejście w pole karne daniu linii obrony, tzn. bliżej linii środkowej go strzał w kierunku bramki. Ma ono wało strzał celny w światło bramki. In- boiska i wymaga podania piłki „w tem- miejsce zwłaszcza wtedy, gdy skrzy- dywidualne próby dojścia do sytuacji po”, aby ustrzec się przed spalonym. Za- dłowy wygra pojedynek „jeden prze- strzeleckiej okazały się zdecydowanie uważono, że najbardziej efektywne jest ciwko jednemu”. Widać wyraźnie, że są mniej zagrażające bramce rywali, tylko podanie prostopadłe zagrane poza li- to z reguły podania z wysokości pola 2 na 10 prób kończyły się celnym ude- nię obrony w pole karne – skutkuje cel- karnego, a ich efektywność jest bliska rzeniem – tabela 3. nością zakończenia akcji 29%. Jeśli pił- 20% (dokładnie 17%). Wyższą efektyw- ność przejawiają podania z bocznego sektora (25%), ale wykonane poza linię obrony, jednak zbyt mała liczba przypadków (tylko 4) nie pozwala na wyciąganie daleko idących wnios- ków – tabela 5. Jak pokazuje tabela 1, dośrodko- wanie, obok podania prostopadłego, było najczęściej stosowanym rozwią- Dla efektywności podania prosto- ka trafiała do gracza w pole karne oddają- zaniem mającym doprowadzić do sy- padłego nie bez znaczenia jest miejsce cego strzał i mającego przed sobą obroń- tuacji strzeleckiej – 24%. Typowe do- podania piłki i przejęcia jej w momen- ców, celność spadała do 10% - tabela 4. środkowanie wykonywane jest z sek- cie przejścia do ostatniej fazy, czyli od- Generalnie, co piąte podanie prostopa- tora bocznego na wysokości pola kar- dania strzału do bramki. Stąd rozróż- dłe owocowało strzałem celnym, a jeśli nego. Wówczas, jedynie 8% z nich niono sytuacje na podania przed linię wykonane było poza linię obrony jego skutkuje oddaniem celnego strza- obrony w pole karne, poza linię obrony efektywność istotnie wzrastała. łu do bramki – 6 na 78 dośrodkowań – tabela 6. Jeśli dośrodkowanie re- alizowano z bocznych rejonów boiska, ale bliższych linii środkowej pola gry i piłka spadała przed obrońcami to efektywność obniżała się (5%). Na- tomiast, gdy piłka lądowała pomiędzy linią obrony a bramkarzem, bardzo istotnie wzrastała – do 25%. General- nie dośrodkowania miały 6% efektyw- ność, co jest zdecydowanie gorzej niż podania dołem z tego obszaru boiska (15%). s ki s ło m kow zieliń s ki,

18 | Nr 5 (116) 2013 Trener W kładka metodyczno-szkoleniowa nr 51 Gra czwórką obrońców w linii - współpraca i doskonalenie

W wyniku szybkiego rozwoju piłki nożnej zmianom ulegają również systemy gry. Przez określenie „system” rozumieć należy ustaloną formę prowadzenia gry z wyznaczonymi funkcjami dla poszczególnych zawodników i całej drużyny w fazie ataku i obrony. To, aby dane ustawienie mogło stać się systemem, musi być stosowane przez szereg lat, przez dużą liczbę drużyn na całym świecie. Kierując się tą regułą możemy wyróżnić kilka systemów gry, które przeszły do historii piłki nożnej: 1-3-2-2-3 (WM), 1-4-2-4 (brasiliana), 1-4-3-3 (futbol totalny), 1-4-4-2 (z libero lub czwórką w linii) oraz 1-3-5-2. Oczywiście na bazie tych uznanych i powszechnie stosowanych systemów powstały różne ich warianty.

Trener Nr 1 (117) 2014 | I „A” „B” „C” „D” Rys. 2. Zachowanie obrońców w momencie, gdy nie uda się uniknąć podania za linię obrony pomiędzy środkowym a bocznym obrońcą. W takiej sytuacji, jeżeli boczny obrońca (nr 2) nie zdąży do „swojego” 5 3 zawodnika, który otrzymał podanie, musi go zaasekurować środkowy 4 2 obrońca (nr 3) i jak najszybciej dojść do zawodnika z piłką. Skrajny obrońca (nr 2) przejmuje rolę tego środkowego. Pozostali defensorzy (nr 4 i 5) również przesuwają się w kierunku piłki i asekurują partnerów lub kryją zawodników przeciwnika będących w polu karnym.

5 3 4 2

Rys. 1. Podstawowe ustawienie czwórki obrońców grających w linii w sytuacji, gdy piłka znajduje się w centralnej części boiska. Wyraźnie widać zaznaczone cztery strefy boiska (A, B, C i D), do których przypisani 14 są poszczególni obrońcy. Odległości pomiędzy obrońcami wynoszą 6-8 m. Takie ustawienie ma na celu w szczególności zabezpieczenie środkowych stref boiska (które są węższe niż zewnętrzne), aby nie dopuścić do wykonania przez przeciwnika podania pomiędzy środkowymi obrońcami, bądź pomiędzy jednym z bocznych i jednym ze środkowych. W ten sposób staramy się zmusić zespół przeciwny do zagrania piłki do boku. Ja preferuję ustawienie bocznych obrońców lekko wysuniętych do przodu w stosunku do środkowych, co moim zdaniem ułatwia szybsze dojście do przeciwnika, gdy piłka jest już zagrana do boku, a przede wszystkim taki układ wyraźnie pokazuje, którzy zawodnicy wyznaczają linię spalonego.

Kazimierz Moskal

nalizy międzynarodowych tur- niejów piłkarskich najwyższej klasy pokazują, że obecnie zde- cydowana większość drużyn narodowych, jak i klubowych gra nominalnieA czwórką obrońców ustawionych w linii, stosując obronę strefową. Obserwując dzisiaj mecze piłkarskie nikt nie ma wątpliwości co do tego, że piłka nożna cały czas się zmienia. Przede wszystkim gra stała się dużo szybsza i agresywniejsza. Nowoczesna gra obronna (niezależnie od systemu) polega między innymi na stosowaniu krycia strefowego, ustawieniu bloku defensywy w linii, ciągłym zawężaniu i skracaniu pola gry, ruchu w kierunku piłki oraz stosowaniu podwojeń. Krycie w strefie wią- że się przede wszystkim ze współdzia- łaniem z partnerami z formacji i między formacjami. Gra strefą to gra zespołowa, o której skuteczności decydują indywidualne możliwości gry „jeden na jeden” każdego z obrońców (jak powiedział niezbędnik trenera niezbędnik

II | Nr 1 (117) 2014 Trener W kładka metodyczno-szkoleniowa nr 51

Rys. 4. Ustawienie zawodników obrony, gdy piłka znajduje się w bocznym sektorze boiska, a przeciwnik gra dwoma napastnikami. Ponownie cała czwórka defensorów przesuwa się w kierunku piłki. Prawy obrońca 5 3 (nr 4) atakuje zawodnika z piłką. Dwaj środkowi obrońcy (nr 3 i 5) kryją 2 zawodników w swoich strefach, natomiast lewy obrońca (nr 2) asekuruje 4 9 partnerów. Przeciwnik po drugiej stronie boiska (nr 7) pozostaje 7 bez krycia. 14

3 2 5 11 4 9 7 14

Rys. 3. Ustawienie zawodników w linii obrony w sytuacji, gdy piłka znajduje się w bocznym sektorze boiska. Cała czwórka obrońców przesuwa się w kierunku piłki. Prawy obrońca (nr 4) atakuje zawodnika z piłką (gdyż znajduje się najbliżej piłki). Jeden ze środkowych obrońców (3 lub 5 w zależności od sytuacji) kryje napastnika, a drugi asekuruje. Natomiast zawodnik grający z lewej strony (nr 2) zawęża pole gry schodząc do środka. Jest on ustawiony trochę „wyżej” niż asekurujący środkowy obrońca. Takie ustawienie stosuję w momencie, gdy zespół przeciwny gra tylko jednym napastnikiem. Widać tutaj wyraźnie, że w tej sytuacji zostawiamy bez opieki przeciwnika po drugiej stronie boiska (nr 7). Gdy nastąpi długie podanie do tego zawodnika to zadaniem całej formacji jest jak najszybsze przemieszczenie się na drugą stronę.

Sir Alex Fergusson: „Piłka nożna to będą piłkarze, z jakimi umiejętnościami co prawda gra zespołowa, ale w grun- i cechami charakteru, w dużej mierze za- cie rzeczy wszystko sprowadza się do gry leżeć będzie efektywność gry obronnej 1x1”), umiejętność właściwego ustawie- całego zespołu. Należy także pamiętać nia się względem piłki, partnerów i prze- o tym, jak duże znaczenie w skuteczno- ciwnika oraz zdolność do przewidywania ści działań defensywnych odgrywa dys- np. kiedy się cofnąć, a kiedy zaatakować. cyplina taktyczna wszystkich piłkarzy, Nadrzędnym celem obrony strefowej a nie tylko tych w formacji obrony. jest wywalczenie lub przechwycenie pił- Jak zatem powinni być ustawie- ki, bo wówczas można przejść do działań ni obrońcy grający w linii, gdy zespół ofensywnych. W sytuacji, gdy piłkę po- jest w defensywie? To oczywiście zale- siada przeciwnik, zadaniem zespołu bro- ży od tego, gdzie w danym momencie niącego jest jak najszybsze jej odebranie jest piłka (zawsze ustawiamy się wzglę- poprzez uformowanie właściwego usta- dem piłki), ilu napastników występuje

wienia drużyny w defensywie, ruch ca- w drużynie przeciwnej (jak są ustawie- łego zespołu w kierunku piłki oraz agre- ni) i od przyjętej taktyki (w którym rejo-

sywny atak na zawodnika z piłką. Jedno- nie boiska chcemy odebrać piłkę prze- cześnie staramy się zawęzić i skrócić pole ciwnikowi). Ogólnie przyjmuje się, że li- gry w celu osiągnięcia przewagi liczeb- nia obrońców powinna być ustawiona Nadrzędnym” celem obrony strefowej jest nej w określonej strefie boiska, nie zapo- ok. 20-25 m od własnej bramki, a odle- minając o właściwej asekuracji. Znacze- głości pomiędzy poszczególnymi obroń- wywalczenie lub przechwycenie piłki, nie gry defensywnej jest nie do przece- cami z reguły wynoszą 6-8 m. Takie usta- nienia. Jak mówi stare piłkarskie powie- wienie ma zmuszać przeciwnika do pro- bo wówczas można przejść do działań dzenie: „Dobrym atakiem wygrasz bitwę, wadzenia ataku bocznymi sektorami bo- ale dobrą obroną wygrasz wojnę”. Trene- iska, skąd trudniej zdobywa się bramki, ofensywnych rzy zaczynający budowę każdego zespo- a także dlatego, że łatwiej będzie ode- łu powinni skupić się najpierw na zesta- brać piłkę w sytuacji, gdy przeciwnika wieniu formacji obrony. Od tego jacy to ogranicza linia boczna.

Trener Nr 1 (117) 2014 | III Rys. 6. Zachowanie się obrońców w sytuacji, gdy jeden ze środkowych (nr 3) wychodzi „wysoko” za napastnikiem. Obowiązkiem pozostałych partnerów (nr 2, 4 i 5) jest zagęszczenie środka pola. Tworzymy w ten sposób tzw. trójkąt asekuracji. Nie dopuszczamy również w ten sposób do wykonania podania prostopadłego pomiędzy obrońcami. 5 3 2

4 9 11 7

4 5 2 3 11 7 9

Rys. 5. Następny przykład ustawienia w defensywie, gdy piłka znajduje się w bocznym sektorze boiska, a przeciwnik gra dwoma napastnikami. W tej sytuacji zadaniem prawego obrońcy (nr 4) jest atak na przeciwnika z piłką. Jeden ze środkowych obrońców (nr 5) asekuruje, natomiast drugi środkowy obrońca (nr 3) oraz lewy obrońca (nr 2) kryją napastników drużyny przeciwnej. Wszyscy obrońcy przemieścili się w kierunku piłki. Zawodnik drużyny przeciwnej (nr 7) znajdujący się po drugiej stronie nie jest groźny w tej sytuacji.

Podstawowym celem ustawienia obrońców w strefie jest to, aby przede wszystkim zabezpieczone były zawsze środkowe strefy boiska, a nie boczne. Sytuacje, w których piłka znajduje się na wprost bramki, są zdecydowanie groźniejsze dla obrony, niż w momencie, gdy piłka będzie z boku boiska. Dlatego staramy się zmusić przeciwnika do gry bocznymi sektorami. Kon- sekwencją przesunięcia całej formacji obrony na jedną ze stron jest oczywi- ście brak obrońców na stronie przeciwnej do tej, na której znajduje się piłka. Wynika to z założenia, że podanie pił- ki z jednej strony na drugą zawsze zaj- muje przeciwnikowi co najmniej kilka sekund. To w zupełności wystarcza na przemieszczenie się całej formacji w kierunku piłki na drugą stronę, gdy za- istnieje taka konieczność. Strefowa gra obronna z całą pew- nością nie jest łatwa do opanowania. Wymaga od zawodników nieustan- nej koncentracji, myślenia boiskowego i oczywiście wysokich umiejętności czysto piłkarskich. Jest natomiast bardzo ekonomiczna. Trzeba tylko pamię- tać o tym, że prawidłowa i skutecz- na organizacja gry obronnej zależy od właściwego ustawienia i współdziała- nia formacji obrony, pomocy i ataku. Szczególną uwagę należy zwracać na następujące kwestie. niezbędnik trenera niezbędnik

IV | Nr 1 (117) 2014 Trener W kładka metodyczno-szkoleniowa nr 51

Rys. 8. Propozycja rozgrzewki. Zawodnicy ustawieni czwórkami jak na rysunku. Bieg rozpoczyna pierwsza czwórka, kiedy dobiegnie do pierwszego rzędu pachołków wykonuje określone ćwiczenie (np. zatrzymuje się lub obiega pachołek w koło itp.) Następnie biegną do kolejnego rzędu pachołków i przy każdym wykonują to samo ćwiczenie. Kiedy kończą ostatnie powtórzenie otrzymują podanie piłki od partnerów ustawionych po drugiej stronie. Prowadząc piłkę zamieniają się miejscami. W tym samym czasie bieg rozpoczyna następna czwórka zawodników. Zmieniamy ćwiczenia wykonywane przy pachołkach 4 5 2 i stosujemy różne formy podania i przyjęcia piłki. Należy zwracać uwagę na właściwe wykonywanie ćwiczeń, a przede wszystkim na zachowanie 3 linii (wszyscy muszą biec w tym samym tempie i w tym samym czasie 11 7 wykonywać dane ćwiczenie). Możemy podobną rozgrzewkę zrobić bez 9 piłek. Wtedy na przykład bieg będzie rozpoczynał zawodnik, który jest 14 najbliżej zielonego pachołka i on też będzie demonstrował, jakie ćwiczenie należy wykonać. Następnie zmienia się prowadzący na tego, który jest najbliżej kolejnego zielonego pachołka.

10 6 8 13 4 5 3 2

Rys. 7. Zachowanie obrońców w sytuacji, kiedy jest dwóch napastników (nr 9 i 14). Środkowy obrońca (nr 3) atakuje zawodnika z piłką, który znajduje się w jego strefie. Pozostali obrońcy (nr 2, 4 i 5) powinni zagęścić środek pola celem uniemożliwienia wykonania podania pomiędzy nimi. W chwili gdy zawodnik atakujący (nr 9) poda piłkę do swojego partnera (nr 14) to natychmiast środkowy obrońca (nr 3) wraca do linii obrony, a przeciwnika z piłką (nr 14) atakuje drugi ze środkowych obrońców (nr 5). Pamiętamy ponownie o zagęszczeniu środka pola przez pozostałych 11 7 9 14 partnerów (nr 2, 3 i 4).

W obronie dążymy do uzyskania, jak szybko dana drużyna jest w stanie możliwie w każdej sytuacji, przewagi li- przechodzić z fazy ataku do fazy obro- czebnej defensorów nad atakującymi. ny i odwrotnie. Musimy mieć bowiem Zasada ta obowiązuje zarówno w cza- świadomość, że każdy system ma swo- sie bronienia, jak i atakowania. je plusy i minusy. Zachowanie właściwych odległości pomiędzy zawodnikami w danych for- Zalety obrony strefowej macjach, a także między formacjami.  Możliwość stworzenia przewa- Prawidłowa asekuracja partnerów. gi liczebnej w określonej strefie boiska. Umiejętne zmuszanie rywala do pro-  Dzięki przewadze liczebnej moż- wadzenia gry bocznymi strefami bo- na łatwiej zneutralizować napastników

iska. przeciwnika. Przemyślany ruch i kierunek poru-  Skuteczność bronienia przeciw-

szania się zawodników w stronę piłki. ko drużynie stosującej zmianę pozycji Zdolność do przewidywania kierun- i mającej przewagę w szybkości. ku ataku drużyny przeciwnej.  Zawodnicy drużyny broniącej nie W obronie dążymy” do uzyskania, możliwie Właściwe ustawienie się bramkarza muszą wykonywać tak dużej pracy bie- podczas skracania pola gry. gowej, gdyż następuje przekazanie prze- w każdej sytuacji, przewagi liczebnej defensorów System gry musi być dopasowany ciwników w strefach. do zawodników jakich mamy w swoim  Skuteczność gry przeciwko dru- nad atakującymi. Zasada ta obowiązuje zespole. To nie determinuje, co praw- żynie, która inicjuje indywidualne ak- da sukcesu drużyny, ale z całą pewno- cje ofensywne. zarówno w czasie bronienia, jak i atakowania ścią mówi wiele o filozofii gry, zarówno  Podczas skracania pola gry moż- w defensywie jak i ofensywie. Waż- na łatwiej wykorzystać przepis o spa- niejsze od systemu wydaje się być to, lonym.

Trener Nr 1 (117) 2014 | V Rys. 10. Ćwiczenie pomocnicze. Czwórka obrońców ustawiona jest na linii pola karnego. W odpowiedniej odległości od nich ustawionych jest czterech zawodników ofensywnych, którzy wymieniają między sobą podania. Na początku zadaniem obrońców jest tylko przesuwanie się w kierunku piłki. Następnie zawodnicy ofensywni wymieniają bardzo 6 8 10 13 wolno (min. na dwa kontakty) podania między sobą, a obrońcy muszą wyjść do zawodnika w swojej strefie, który jest w posiadaniu piłki. Zwracamy uwagę na prawidłową asekurację.

N 4 5 3 2 N

4 5 3 11 14 2 7 9 11 7 9 10

Rys. 9. Ćwiczenie pomocnicze. W środku czerwonej strefy znajduje się czwórka obrońców. Po obu stronach ustawiają się dwie grupy po czterech zawodników, które rozgrywają piłkę między sobą, próbując wykonać jak najwięcej prostopadłych podań pomiędzy obrońcami. Zadaniem obrońców jest przesuwanie się za piłką (zawężając pole gry) w ten sposób, aby uniemożliwić wykonanie prostopadłego podania na drugą stronę. Ja czasami ustawiam dodatkowo po bokach czerwonej strefy dwóch zawodników neutralnych, którzy również mogą zagrać piłkę na drugą stronę. Mogą tego dokonać używając minimum dwóch kontaktów z piłką. Ma to na celu wymusić na skrajnych obrońcach szybkie dojście do przeciwnika z piłką będącego w bocznej strefie boiska (blisko pola karnego).

 Lepsze możliwości po przejęciu piłki do rozpoczęcia akcji ofensywnej.  Po stracie piłki każdy zawodnik wie, w jaki sposób należy odbudować ustawienie w defensywie.  Ekonomiczny, mało wyczerpujący sposób bronienia. Wady obrony strefowej  Pozostawienie przeciwnikowi du- żej swobody w rozgrywaniu piłki.  Problemy z przekazywaniem krycia przy ciągłych rotacjach i zmia- nach pozycji napastników i pomocni- ków.  Przy szybkim przejściu drużyny przeciwnej z fazy obrony do fazy ataku, zawodnicy mogą nie zdążyć na czas odbudować ustawienia w obronie.  Pozostawienie nie bronionej czę- ści boiska (w przypadku szybkiego przerzutu piłki w tzw. „wolne pole”).  Podczas skracania pola gry brak ataku na przeciwnika z piłką może dać szansę na podanie piłki za linię obrony i włączenie się gracza ze środka pola.  Ten sposób ustawienia obrońców wymaga dobrego zrozumienia i współ- działania partnerów, a tym samym dłuższego czasu szkolenia. niezbędnik trenera niezbędnik

VI | Nr 1 (117) 2014 Trener W kładka metodyczno-szkoleniowa nr 51

Rys. 12. Ćwiczenie pomocnicze. Obrońcy ustawieni na linii pola karnego mają za zadanie umiejętne przesuwanie się w kierunku piłki tak, aby nie dopuścić do straty gola. Mogą poruszać się tylko wzdłuż linii szesnastego metra. Czterech zawodników ofensywnych ma za zadanie zdobyć bramkę (bez bramkarza) po wcześniejszej wymianie podań między sobą. Mogą tego dokonać zawodnicy nr 6 i 8 uderzając piłkę między czwórką obrońców, ale też mogą to uczynić zawodnicy 4 5 3 2 nr 7 i 11, w momencie, kiedy otrzymają podanie od jednego z partnerów, a skrajny obrońca nie zdąży zablokować uderzenia. Ważne, aby zawodnicy nr 6 i 8 nie byli ustawieni zbyt blisko obrońców. Następnie 11 9 7 możemy wykorzystać w tym ćwiczeniu dodatkowo jednego lub dwóch napastników. Zasady będą podobne z tym, że jeżeli piłka zostanie podana do jednego z napastników to będzie mógł piłkę przyjąć, odwrócić się 8 i zdobyć bramkę. Ma to na celu wymusić na obrońcach wyjście 10 6 do zawodnika z piłką będącego w danej strefie i właściwe ustawienie pozostałej trójki obrońców.

4 5 3 2 11 7

8 6

Rys. 11. Ćwiczenie pomocnicze. Obrońcy ustawieni na linii pola karnego. Trzech zawodników ofensywnych na niebieskiej linii wymienia między sobą podania. Następna trójka zawodników znajduje się na linii czerwonej, natomiast trener ustawiony jest na drugiej połowie. Obrońcy mają za zadanie przesuwać się w kierunku piłki. W momencie kiedy piłka zostanie podana do tyłu (do zawodników na czerwonej linii), muszą skrócić pole gry i zostawić tym samym przeciwnika na spalonym. Ponownie przesuwają się w kierunku piłki, a gdy ta zostanie podana do trenera znowu powinni skrócić pole gry. Ważna tutaj rola jednego ze środkowych obrońców, który musi być liderem tej grupy.

Współpraca czwórki obrońców najlepsze efekty. Ja osobiście staram się – doskonalenie gry obronnej w swojej pracy klubowej „przyzwycza- i ofensywnej jać” zawodników do współdziałania Aby współpraca obrońców grają- w czwórkach, wykorzystując do tego cych w linii zaczęła przynosić poprawę celu również rozgrzewki. Na przy- jakości gry w obronie, musi minąć dużo kład podczas ćwiczeń biegowo-gim- czasu. Potrzeba do tego przeprowa- nastycznych zawodnicy ustawiani są dzenia wielu jednostek treningowych, po czterech i mają za zadanie, nie tylko aby mogły zacząć działać wypracowa- wykonywać ściśle określone ćwiczenia, ne automatyzmy w zachowaniu się ca- ale również kontrolować swoje usta- łej czwórki defensorów. Dlatego wszel- wienie względem partnerów. kie nowości staramy się wprowadzać W dalszej części pracy chciałbym

w okresie przygotowawczym. Jest wte- zaprezentować kilka ćwiczeń, z któ- dy więcej czasu, a przede wszystkim są rych korzystam. Jestem pewien, że nie-

gry kontrolne, gdzie bez większego ry- które są wszystkim dobrze znane, ale zyka można wypróbować nowe roz- nie ukrywam, że niektóre z nich przy- wiązania taktyczne czy nowe ustawie- stosowałem do własnych potrzeb nie- Każdy trener” ma swoje ulubione metody nie. Należy pamiętać też o tym, że na- znacznie je modyfikując. wet, jeżeli dany element opanujemy Każdy trener z całą pewnością po- i własne sposoby doskonalenia gry w dostatecznym stopniu, to nie ozna- siada w swoim „warsztacie” mnóstwo cza, że już nie musimy nad nim praco- innych rozwiązań, jakie stosuje w pra- w defensywie. Wszyscy jednak muszą pamiętać, wać w dalszej części sezonu. Każdy tre- cy z drużyną. Ja przedstawiłem tylko ner ma swoje ulubione metody i wła- wybrane przykłady, które najczęściej że systematyczność przynosi najlepsze efekty sne sposoby doskonalenia gry w de- wykorzystuję w doskonaleniu i współ- fensywie. Wszyscy jednak muszą pa- pracy czwórki obrońców grających miętać, że systematyczność przynosi w linii.

Trener Nr 1 (117) 2014 | VII Rys. 14. Fragment gry 5x5 + 1 neutralny + bramkarz. Ćwiczenie rozpoczyna bramkarz od wznowienia gry od bramki. Zadaniem czwórki obrońców (wraz ze środkowym pomocnikiem i zawodnikiem neutralnym) 1 jest odpowiednie rozegranie piłki między sobą tak, aby zakończyć akcję zdobyciem gola na jedną z dwóch małych bramek znajdujących się na połowie boiska w bocznych sektorach. Trener w każdej chwili może dać sygnał i podać drugą piłkę zawodnikowi neutralnemu. W tej sytuacji tamta piłka, w której posiadaniu byli obrońcy już nas nie interesuje. 4 5 3 2 W ataku znajduje się zespół przeciwny, co oznacza, że obrońcy muszą 11 9 jak najszybciej odbudować ustawienie w defensywie i nie dopuścić 7 do utraty bramki. Celem tego ćwiczenia jest, aby obrońcy cały czas właściwie się poruszali w sytuacji, gdy rozgrywają piłkę między sobą 10 (jeżeli piłka jest w posiadaniu lewego obrońcy to prawy obrońca musi się przesunąć do środka), a przede wszystkim muszą być cały czas 8 6 skoncentrowani i przygotowani gdyby nastąpiła strata piłki.

5 3 9 4 6 2 11 7 10 8 6 Rys. 13. Fragment gry 6x4 + bramkarz. Bardzo popularne i znane ćwiczenie doskonalące grę w defensywie, ale również umiejętność gry w ataku pozycyjnym. Zadaniem zawodników ofensywnych jest zdobycie T bramki. Obrońcy poprzez odpowiednie zachowanie i współpracę mają temu zapobiec. Wykorzystujemy przepisy do gry w piłkę nożną (m.in. przepis o spalonym). Ja często zmieniam ten układ grając czasami 7x5, 8x6 czy 8x5. W zależności od potrzeb zmieniam również sposób rozpoczęcia gry. W pierwszej wersji może zaczynać bramkarz wybiciem piłki od bramki i wtedy obrońcy zmuszeni są do skrócenia pola gry. Rozpoczęcie może także nastąpić po dośrodkowaniu ze stałego fragmentu gry w bocznej strefie boiska lub od wyrzutu piłki z autu. W zależności od sposobu rozpoczęcia gry obrońcy muszą się odpowiednio ustawić i właściwe reagować. To w jaki sposób rozpoczynamy grę uzależnione jest od obserwacji spotkań mistrzowskich. Jeżeli widzimy, że drużyna ma jakieś problemy z danym elementem, to staramy się to ćwiczyć.

W dzisiejszych czasach znalezienie odpowiednich materiałów (ćwi- czeń, gier itp.) nie powinno sprawić nikomu żadnych problemów. Należy tylko pamiętać o jednej rzeczy, która moim zdaniem jest bardzo istotna. Czasami można bowiem znaleźć (w Internecie czy będąc na stażu) dobre przykłady, czy schematy ćwiczeń i przygotować (zaplanować), wydawałoby się fanta- styczny trening, a w praktyce okazuje się, że delikatnie mówiąc, słabo to wy- glądało podczas zajęć z danym zespo- łem. Dzieje się tak dlatego, ponieważ najkrócej mówiąc, to co sprawdza się w jednej drużynie, niekoniecznie musi przynosić dobre efekty w innej. Zawsze trzeba brać poprawkę na warunki w jakich przychodzi nam pracować. Ważną rolę odgrywa stan boiska, ale także ja- kość sprzętu czy warunki atmosferyczne. Najważniejszy jest jednak (jak już wspo- minałem) czynnik ludzki - to jakie umie- jętności techniczno-taktyczne posiada- ją zawodnicy, których mamy do dyspozycji w klubie. Dlatego też musimy cią- gle obserwować jak nasi podopieczni ra- niezbędnik trenera niezbędnik

VIII | Nr 1 (117) 2014 Trener W kładka metodyczno-szkoleniowa nr 51

Rys. 16. Gra 7 x7 + 1 na trzy bramki z bramkarzami. W tej grze można wymusić na zespole broniącym dwóch bramek przesunięcia całej drużyny w kierunku piłki w sytuacji, gdy znajduje się ona w bocznej strefie boiska. 1 Jak widać często stosuję gry z zawodnikiem neutralnym. Decyduję się na takie rozwiązanie dlatego, gdyż chcąc uzyskać konkretny efekt (w tym wypadku przesunięcie wszystkich zawodników w kierunku piłki), przeciwnik poprzez utrzymanie się przy piłce zmusza zespół broniący 5 3 do takiego zachowania. Często grając w takich samych liczbowo składach 4 2 jest trudno to osiągnąć (częste straty piłki). Możemy zwiększyć liczbę zawodników jak również pole gry w zależności od potrzeb. N N

11 10 7 9 1

5 3 2 4 8 11 7 N 7 8 11

2 3 5 4 1 1

Rys. 15. Gra 4 x4 + 2 + bramkarz. Obrońcy + bramkarz bronią jednej dużej bramki, natomiast zespół przeciwny ma za zadanie bronienie dostępu do czterech małych bramek. Drużyna będąca przy piłce gra w przewadze dwóch zawodników. Zmieniamy strony co kilka minut. Grę rozpoczyna zespół atakujący jedną bramkę. Możemy też rozpoczynać grę w sytuacji, gdy oba zespoły ustawione są za liniami końcowymi wyznaczającymi pole do gry, a zawodnicy neutralni na środku tego pola. Bramkarz wykonuje długie podanie do zespołu przeciwnego, czym zmusza swoich obrońców do szybkiego wyjścia i skrócenia pola gry w celu niedopuszczenia do oddania strzału. dzą sobie w czasie trwania zajęć z wyko- my, jeżeli przeciwnik wygrał pojedy- ne w momencie, gdy następowało dłu- nywaniem określonych założeń. Czasami nek 1x1. Mógł wtedy swobodnie wejść gie podanie na drugą stronę boiska. trzeba będzie dostosować (powiększyć z piłką w pole karne i np. wykonać do- W sytuacji, gdy drużyna przeciwna lub zmniejszyć) pole do gry. Innym ra- kładne dośrodkowanie. decydowała się na dalekie górne po- zem może będziemy musieli ograniczyć W podobnej sytuacji, ale tym razem danie, bywało tak, że jeden ze środko- lub wydłużyć czas trwania ćwiczenia, środkowy obrońca zbyt szybko i za bli- wych obrońców posiadający dobre wa- czy skorygować liczbę graczy (wykorzy- sko linii bocznej schodził na asekura- runki fizyczne starał się walczyć o piłkę stać jednego czy dwóch neutralnych za- cję partnera z obrony. To z kolei po- w powietrzu, chociaż ta była w strefie wodników). A jeszcze innym razem okaże wodowało, że pozostali dwaj obrońcy działania bocznego obrońcy (np. dwaj się, że należałoby zwiększyć lub zmniej- mieli w polu karnym czasami do krycia nasi zawodnicy skakali do piłki). W ta- szyć liczbę kontaktów z piłką tak, aby dwóch napastników drużyny przeciw- kim przypadku, jeżeli nie udało się wy- warunki były optymalne do celów ja- nej, co też jest ryzykowne. grać pojedynku główkowego, to stwa- kie chcemy osiągnąć oraz możliwości Ponownie w sytuacji, gdy boczny rzało czasami korzystniejsze możliwo- zawodników. Tutaj właśnie pojawia się obrońca atakował przeciwnika z piłką ści przeciwnikowi. ważna rola trenera, aby odpowiednio re- w bocznym sektorze boiska, tym razem Bardzo często zdarza się, że jeden agował na wydarzenia jakie mają miejsce obaj środkowi obrońcy zbyt blisko linii z bocznych obrońców nie kontroluje w czasie treningu, a nie „ślepo” powie- bocznej schodzili do asekuracji. Zmu- swojego ustawienia względem środko- lał wzorce stosowane (nawet) przez naj- szali w ten sposób drugiego skrajne- wych obrońców. W tej sytuacji, mówiąc większych specjalistów w tej dziedzinie. go obrońcę do przesunięcia w kierun- kolokwialnie, skrajny obrońca „łamiąc Analizując grę drużyn, z którymi mia- ku piłki i czasem znajdował się on poza linię spalonego” ułatwia przeciwnikowi

łem okazję pracować do tej pory jako osią środka boiska. Było to niekorzyst- stworzenie groźnej sytuacji. pierwszy trener czy asystent trenera, za- W sytuacji, gdy na przykład prawy uważyłem kilka podstawowych błędów pomocnik przegrał pojedynek z bocz- jakie popełniali zawodnicy formacji Najważniejszy jest jednak czynnik ludzki nym obrońcą przeciwnika (wykonując obrony przy ustawieniu w linii. Najczę- ” np. wślizg) w okolicy środka boiska, nato- ściej spotykane problemy pojawiały się: – to jakie umiejętności techniczno-taktyczne miast nasz prawy obrońca krył we właści- W sytuacji, gdy boczny obrońca ata- wy sposób swojego przeciwnika w bocz- kował zawodnika drużyny przeciwnej posiadają zawodnicy, których mamy nej strefie i decydował się na pozosta- będącego w posiadaniu piłki w bocz- wienie go i wyjście do zawodnika z piłką. nej strefie boiska, a środkowy obroń- do dyspozycji w klubie To sprawiało, że nominalnie groźniejszy ca zbyt późno schodził na asekurację. zawodnik przeciwnika (będący bliżej na- To często powodowało duże proble- szej bramki) był pozostawiony bez opieki.

Trener Nr 1 (117) 2014 | IX Rys. 18. Ustawienie zawodników formacji obrony w sytuacji, 1 gdy bramkarz wznawia grę od bramki. Wyraźnie widać duże odległości pomiędzy obrońcami. Takie ustawienie ma na celu ułatwić rozpoczęcie akcji poprzez krótkie podania pomiędzy obrońcami. Przeciwnik grający najczęściej jednym napastnikiem będzie miał kłopot z zablokowaniem podania do któregoś ze środkowych obrońców.

5 3 4 2 9 1 11 7 6 8 10 8 10 6 2 4 5 3 3 5 1

2 4

Rys. 17. Gra na skróconym polu 10x7 lub 10x8 z bramkarzami. Zespół grający w przewadze liczebnej, aby zdobyć bramkę musi wykonać prostopadłe podanie do strefy obrony przeciwnika, którą wyznacza czerwona linia. W takim przypadku tylko czterech obrońców drużyny broniącej może wejść do tej strefy i dalej bronić dostępu do własnej bramki. Zespół będący w ofensywie może wprowadzić dowolną ilość zawodników do strefy obronnej przeciwnika, pamiętając jednak o właściwej asekuracji w razie straty piłki.

W sytuacji, gdy mówimy o grze w obronie dużego zaangażowania od sytuacji, gdy bramkarz mając piłkę czwórką obrońców w linii, mamy oczy- w akcje ofensywne swojego zespołu. decyduje się na dalekie wybicie. Dru- wiście na myśli czterech zawodników Dotyczy to zwłaszcza zawodników gra- żyny chcą mieć większy wpływ na roz- ustawionych obok siebie i kryjących jących na bokach obrony. To oni bardzo poczęcie i przebieg akcji ofensywnych przeciwnika w swojej strefie. Zdarza- często są tymi graczami, którzy robią swojego zespołu. Przy dalekim wy- ją się jednak sytuacje, kiedy drużyna „różnicę” w danym meczu. Ważną rolę biciu piłki liczymy w większym stop- przeciwna wystawia do gry tylko jed- spełniają także obaj środkowi obrońcy, niu na szczęście lub przypadek, które nego napastnika, a w dodatku nasta- którzy niejednokrotnie mają najwięcej może nam pomóc w dalszym jej posia- wiona jest wyjątkowo defensywnie. kontaktów z piłką w czasie meczu spo- daniu, niż na to, że uda się napastniko- Trudno, aby w takim wypadku obroń- śród wszystkich zawodników. Szczegól- wi wygrać pojedynek z rosłymi obroń- cy kurczowo pilnowali linii i wszyscy nie teraz, gdy panuje tendencja długie- cami przeciwnika. O ile w działaniach czterej zajmowali się kryciem jednego go utrzymywania się przy piłce, to wła- defensywnych wymagaliśmy od obroń- zawodnika. Takie sytuacje wymuszają śnie do obrońców należy w zdecydo- ców, aby byli blisko siebie i starali się czasami na bocznych obrońcach wyj- wanej większości rozpoczynanie akcji kontrolować odległości między sobą ścia i „złamania” linii obrony. ofensywnych. Oni jako pierwsi doko- (gdy bronimy obowiązuje zasada „ma- Zapewne każdy z nas słyszał takie nują wyboru, którą stroną boiska bę- łego boiska”), to w przypadku, gdy je- powiedzenie, że piłka nożna to pro- dzie prowadzona akcja i w jaki sposób steśmy w posiadaniu piłki chcemy aby sta gra. Może i jest w tym stwierdzeniu będziemy chcieli ją rozegrać. Obserwu- obrońcy boczni ustawieni byli jak naj- dużo racji, ale nie sposób szukać w fut- jemy obecnie coraz częściej jak zespo- szerzej i zdecydowanie wyżej niż środ- bolu samych prostych rozwiązań i ła- ły wznawiając grę od własnej bramki, kowi obrońcy (gdy atakujemy obowią- twych decyzji. Czasami ważniejsze od starają się rozgrywać piłkę poprzez sto- zuje zasada „dużego boiska”). umiejętności czy przygotowania za- sowanie krótkich podań do własnych Z tej czwórki obrońców dużo więk-

wodnika staje się myślenie. Decyzje obrońców. Odchodzi się mianowicie sze wymagania w akcjach ofensyw- podejmowane przez piłkarzy podczas nych spoczywają na skrajnych obroń-

trwania spotkania w ułamkach sekund cach. Oczekuje się od nich wspierania bywaj kluczowe dla losów drużyny. Do- Współczesny futbol wymaga od piłkarzy partnera występującego po tej samej bry piłkarz musi wykazywać się boisko- ” stronie boiska w każdej akcji na poło- wą inteligencją na wysokim poziomie. występujących nominalnie w obronie wie przeciwnika. To oni mają stwarzać Wszyscy szkoleniowcy doskona- przewagę liczebną w bocznych stre- le wiedzą, że gra zawodników wystę- dużego zaangażowania w akcje ofensywne fach boiska poprzez odpowiednie włą- pujących w formacji obrony nie ogra- czenie się do akcji, a także dzięki umie- nicza się tylko do zadań w destrukcji. swojego zespołu jętności gry 1x1 w ofensywie. W takiej Współczesny futbol wymaga bowiem sytuacji, gdy jeden z bocznych obroń- od piłkarzy występujących nominalnie ców bierze udział w akcji ofensywnej, niezbędnik trenera niezbędnik

X | Nr 1 (117) 2014 Trener W kładka metodyczno-szkoleniowa nr 51

Rys. 20. Ustawienie obrońców w fazie ataku, gdy prawy obrońca (nr 4) bierze udział w akcji ofensywnej, a drużyna przeciwna zostawiła dwóch zawodników w linii ataku. W takiej sytuacji środkowy obrońca (nr 5) kryje ściśle jednego zawodnika rywala (nr 9), za drugiego przeciwnika (nr 7) odpowiada lewy obrońca (nr 2), natomiast drugi środkowy obrońca 1 (nr 3) asekuruje partnerów. Takie ustawienie potwierdza stosowanie zasady, że w defensywie ciągle dążymy do uzyskania przewagi liczebnej obrońców nad napastnikami bez względu na to w jakiej fazie aktualnie się znajdujemy.

3 5 1 9 2 8 10 6 4 6 3 7 11 8 9 5 2 10 3 11 9 7 7 2 5 4 8 12 6 10 4 6 Rys. 19. Ustawienie obrońców w fazie ataku, gdy prawy obrońca 11 8 9 (nr 4) włączył się do akcji ofensywnej, a w zespole przeciwnym występuje 10 11 jeden napastnik. W takiej sytuacji jeden ze środkowych obrońców (nr 5) 3 kryje ściśle napastnika (nr 9), drugi środkowy obrońca (nr 3) asekuruje 7 2 5 4 partnera, a lewy skrajny obrońca (nr 2) ustawiony jest znacznie wyżej. 12 Takie rozwiązanie daje nam możliwość przejęcia piłki przez lewego obrońcę w momencie, gdy zostanie ona wybita po dośrodkowaniu z prawej strony.

ustawienie i zachowanie się pozostałej trójki obrońców uzależnione jest moim zdaniem od następujących czynników: – filozofii gry, jaką wyznaje trener, – liczby napastników drużyny przeciwnej, – aktualnego wyniku meczu, – umiejętności jakie posiadają dani obrońcy. Najczęściej trenerzy wyznają zasa- dę, że w sytuacji, gdy jeden z bocznych obrońców bierze udział w akcji ofensywnej, to drugi ma obowiązek zostać. To czę- sto powoduje, że trzech obrońców zaję- tych jest kryciem jednego napastnika dru- żyny przeciwnej. W takim wypadku uwa- żam, że drugi z bocznych obrońców powinien być ustawiony nie w linii ze środ- kowymi obrońcami tylko wyżej. Jeżeli natomiast przeciwnik ma w swoim składzie dwóch napastników, to jest to sygnał dla skrajnego obrońcy, że musi asekurować partnerów z defensywy lub kryć któregoś z napastników drużyny przeciwnej. Mu- szę przyznać, że spotkałem się już z takim zachowaniem, kiedy to bez względu na to, czy przeciwnik grał jednym czy dwoma napastnikami, to obaj boczni obrońcy brali równocześnie udział w akcji ofensywnej. Jest to uzasadnione moim zdaniem tylko wtedy, gdy obaj środkowi obrońcy prezentują bardzo wysokie umiejętności (w szczególności doskonale radzą sobie w pojedynkach 1x1).

Trener Nr 1 (117) 2014 | XI 1

5 3 2

8 6 10 4 6 11 8 9 7 10 11 3 7 2 5 4 12

Rys. 21. Przykładowe ustawienie obrońców w fazie ataku, gdy prawy obrońca (nr 4) bierze udział w akcji ofensywnej, a zespół przeciwny gra jednym wysuniętym napastnikiem. W tej sytuacji jest to najczęściej popełniany błąd w kryciu. Mało tego, że trzech obrońców (nr 2, 3 i 5) odpowiedzialni są za jednego napastnika (nr 9), to w dodatku nikt z nich nie kryje go ściśle. Taka sytuacja powoduje, że w momencie wybicia piłki przez zespół broniący, ten osamotniony napastnik ma możliwość przyjęcia piłki, odwrócenia się z nią (lub poczekania na wsparcie partnerów) i przeprowadzenia groźnej akcji.

Jeżeli chodzi natomiast o środko- W nowoczesnym futbolu nie ma zawodników na boisku z zachowaniem wych obrońców to nie oczekuje się już sztywnego podziału zadań, w któ- stałych odległości, ciągłego skracania od nich tak dużego zaangażowania w ak- rym to napastnik brał udział wyłącznie i zawężania pola gry, stosowania pres- cje ofensywne, jak od ich partnerów wy- w ofensywie, a obrońca tylko zajmował singu grupowego, asekuracji i podwa- stępujących w bocznych sektorach. Oczy- się powstrzymywaniem ataków rywali. jania. W każdej sytuacji na boisku musi wiście będą zdarzać się sytuacje, gdy je- Zanika także podział na pozycje i strefy być stosowana aktywna obrona, która den z nich będzie musiał próbować działania poszczególnych zawodników. nie tylko ma przeszkadzać przeciwni- wprowadzić piłkę na połowę przeciwni- Dlatego tak cenni i poszukiwani są za- kowi w rozgrywaniu akcji, ale również ka. Jest to niewątpliwie cenna umiejęt- wodnicy wszechstronni, mogący grać dąży do szybkiego odbioru piłki, naj- ność, szczególnie wtedy, gdy zespół prze- na różnych pozycjach oraz spełniają- lepiej jak najdalej od własnej bramki. ciwny ustawiony jest bardzo defensyw- cy różne zadania w zależności od tego, O ile w działaniach ofensywnych wska- nie i nie ma możliwości wykonania poda- w której strefie boiska aktualnie się zana jest kreatywność i improwizacja, nia do partnerów występujących w for- znajdują. Obecnie, aby zespół skutecz- to w działaniach defensywnych naj- macji pomocy lub ataku. Musi to być ja- nie grał w ofensywie i defensywie po- ważniejsza jest dyscyplina. Słowa Fran- kiś element zaskoczenia, który pozwoli na trzebny jest udział w tych działaniach za Beckenbauera są bardzo wymowne: stworzenie dogodnej sytuacji. Trzeba jed- wszystkich zawodników. Niewątpliwie „W grze zespołowej jaką jest piłka noż- nak pamiętać, że takie rozwiązania niosą jednak we współczesnej piłce, to sku- na musi panować porządek i dyscypli- za sobą duży stopień ryzyka. Najczęściej teczna gra w defensywie jest jednym na taktyczna na boisku. To jest jeden widzimy środkowych obrońców w pobli- z najważniejszych środków prowadzą- z gwarantów sukcesu”. żu pola karnego przeciwnika przy stałych cym do sukcesu. Kanony gry obronnej, Ważnym elementem działań obron- fragmentach gry. Również presja wyniku bez względu na stosowany system, wy- nych jest także odpowiedzialność

i brak czasu powoduje, że przesuwamy magają utrzymania symetrii ustawienia nie tylko za zadania indywidualne, ale jednego z nich na pozycję najbardziej wy- również zespołowe. Wymaga to od

suniętego zawodnika, licząc na dobre wa- obrońców stałej czujności, koncentra- runki fizyczne i umiejętność gry głową. W każdej sytuacji na boisku musi być cji i umiejętności przewidywania po- Jednak podstawowym zadaniem ” dań przeciwnika. Formacja obrony środkowych obrońców w fazie ataku stosowana aktywna obrona, która nie tylko zbudowana z czterech obrońców jest jest właściwa organizacja gry w defen- obecnie (dzięki aktywności we wza- sywie. To szczególnie na nich spoczywa ma przeszkadzać przeciwnikowi w rozgrywaniu jemnym współdziałaniu) najskutecz- obowiązek zabezpieczenia się przed niejszą i najczęściej stosowaną receptą kontratakiem przeciwnika w przypad- akcji, ale również dąży do szybkiego odbioru piłki na przeciwstawienie się atakowi pozy- ku straty piłki przez któregoś z partne- cyjnemu drużyny przeciwnej oraz za- rów. bezpiecza przed kontratakami rywala. niezbędnik trenera niezbędnik

XII | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

Kluczowym pytaniem dla każdego Jeśli dośrodkowanie wykonywane było działania boiskowego, czy to indywidu- z przestrzeni bocznej sektora środkowe- alnego, czy zespołowego jest pytanie go boiska, a piłka kierowana była za linię o skuteczność, czyli realizację głównych obrony, skuteczność wyraźnie wzrastała. celów w grze. Podstawowym celem gry Strzały zza pola karnego stanowi- w atakowaniu jest zdobycie bramki. ły 17% wśród przyjętych rozwiązań, W kontekście podjętych obserwacji co trzeci z nich trafiał w światło bramki, jest to pytanie o liczbę zdobytych goli a tylko około jeden na pięćdziesiąt przy- przypadających na poszczególne roz- nosił gola (2%). wiązania akcji ofensywnych atakowa- Podanie dołem z bocznego sektora nia pozycyjnego – tabela 7. Najwię- było stosowane w podobnym wymia- cej goli przyniosły podania prostopa- rze (14%). Kiedy wykonywane było z wy- dłe – 11. Już zdecydowanie mniej poda- sokości pola karnego, to prawie co piąte nia po ziemi z bocznego sektora boiska skutkowało celnym strzałem. Gdy reali- – 5 bramek. Pozostałe rozwiązania dały zowano je z przestrzeni bliższej linii środ- od 1 do 3 goli. Jeżeli jednak odniesiemy kowej boiska i trafiało przed linię obrony liczbę bramek do liczby przeprowadzo- zawsze oznaczało stratę piłki, natomiast nych rozwiązań (akcji) to zauważymy, czterokrotnie skierowane za linię obrony że relatywnie najwyższą skutecznością (na wbiegających partnerów) przyniosło wykazują się akcje kombinacyjne (11%), jedną bramkę. Na tle pozostałych roz- a podania po ziemi z bocznego sektora wiązań podanie dołem z bocznego sek- boiska, podania prostopadłe i akcje in- tora miało średnią skuteczność 7%. dywidualne mają 6-7% skuteczność. Naj- Akcje indywidualne podejmowane niższą skutecznością wykazują się często spoza pola karnego stanowiły mniej wykorzystywane, ale także najprostsze niż 10%, co piąta kończyła się celnym rozwiązania, czyli strzały z dystansu i do- strzałem, a skuteczność ich była po- środkowania - 2% skuteczność. dobna jak podań prostopadłych i po-

W Lidze Mistrzów sezonów 2011/2012 dań po ziemi z bocznego sektora i 2012/2013 najczęściej wykorzystywa- boiska. Najbardziej skuteczną (11%), nym rozwiązaniem finalnej fazy akcji ata- a jednocześnie najrzadziej wykorzysty- ku pozycyjnego było podanie prostopa- waną formą zakończenia ataku pozy- dłe, które średnio w co piątym przypad- cyjnego, była akcja kombinacyjna re- Jack Wilshere ku kończyło się strzałem celnym (19%). alizowana przy bezpośrednim udziale w barwach Jeśli podanie trafiało do partnera przej- minimum dwóch graczy. F.C. Arsenal Piśmiennictwo mującego je poza linią obrony, efek- Wydaje się, że droga do podniesie- Londyn tywność wzrastała do 29%. Jednak, aby nia efektywności, a przede wszystkim Czajkowski Z. Nauczanie techniki sportowej. zdobyć gola, trzeba było wykonać nie- skuteczności akcji w atakowaniu pozy- Warszawa 1991. RCMSKFiS. mal 20 podań prostopadłych w prze- cyjnym na najwyższym poziomie mi- Czabański B.: Kształcenie psychomotoryczne. strzeni środkowego sektora pola gry. strzostwa w piłce nożnej, wiedzie: Wrocław 2000. AWF. Mimo tego, stosowano je tak często, że – przez zwiększenie liczby zespoło- Duda H.: Intelektualizacja procesu nauczania gry dały niemal połowę goli (44% zdobytych wych akcji kombinacyjnych; w piłkę nożną. Studia i Monografie Nr 23. Kraków w obserwowanych meczach). – przez zwiększenie liczby podań pił- 2004. Dośrodkowanie z bocznego sekto- ki „w tempo” do napastników poza linię Jorge Castelo, Luis de Matos: Piłka nożna ra pola gry, to drugie co do częstotli- obrony; – formy i metody treningowe. Warszawa 2011. wości rozwiązanie kończące atak pozy- – ograniczenie najprostszych roz- PZPN. cyjny. Rzadko jednak skutkowało odda- wiązań (dośrodkowań, strzałów zza Stępiński M.: Taktyka atakowania we współ- niem celnego strzału, tylko 6% z nich, pola karnego) lub wyraźną jakościową czesnej piłce nożnej. Szczecin 2008. PPH Zapol. a 2% kończyło się zdobyciem bramki. ich poprawę.

Trener Nr 5 (116) 2013 | 19 Intelektualizacja nauczania piłkarzy nożnych – istotnym elementem efektywnego szkolenia Celowe kierowanie procesem szkolenia gracza Prof. dr hab. Henryk Duda Katedra Teorii i Metodyki wymaga nie tylko trafnego oddziaływania Gier Sportowych i Rekreacyjnych Zakład Teorii i Metodyki Piłki Nożnej na sferę fizyczną i ruchową, ale – co jest bardzo AWF Kraków istotne – na jego sferę umysłową stanowiącą bazę oszukując dróg usprawnie- kompleksowego działania w specyfice gry sportowej. nia efektywności szkolenia Na- glak (2010) wskazuje na potrze- bę zespolenia działań rozwi- Celem tego opracowania jest przy- Według Słownika języka polskiego, pod jających: zdolności motorycz- bliżenie problematyki intelektualiza- pojęciem „intelektualizacja” należy rozu- ne,P specjalne zdolności ruchowe i zdolno- cji nauczania w szkoleniu piłkarzy noż- mieć „zdolność rozumienia otaczających ści umysłowe. Proces ten sprzyja tworze- nych. Biorąc pod uwagę fakt, iż gra sytuacji i znajdowania na nie właściwych, niu interdyspozycji osobniczej, która jest w piłkę nożną ma charakter wielopod- celowych reakcji: zdolność rozumienia nadrzędnym celem treningu sportowego miotowy, gdzie działania i współdzia- w ogóle, bystrość, pojętność” (Szymczak, w grze sportowej (ryc.1). łania graczy oparte są na sytuacyjnym 1998). Aby takie efekty osiągnąć, niezbęd- sposobie rozwiązywania zadań w grze Zdaniem Panfila (2007) pod pojęciem na jest większa troska o rozwój dyspozy- wymagającym kreatywności, istnieje intelektualizacji nauczania czynności ru- cji umysłowych, które w działaniu sytu- konieczność stosowania metod opar- chowej należy rozumieć „zastępowanie acyjnym (dominującym w grze sporto- tych na intelektualnym szkoleniu. Inte- zachowania niekontrolowanego stero- wej) odgrywają znamienną rolę. Chodzi tu lektualizacja nauczania działań w grze waniem intelektualnym, czyli rozumnym, więc o szeroko pojęty proces intelektuali- piłkarza może znacznie rozwijać jego umysłowym sportowca”. Chodzi tu więc zacji procesu szkolenia sportowca (Duda kreatywność. Niestety – w szkoleniu o świadome odbieranie bodźców czyn- 2012). Termin ten jest bardzo często sto- praktycznym metody te są mało zna- ności ruchowej, czyli tzw. percepcji ruchu sowany w naukach o kulturze fizycznej, ne i niewykorzystywane (Duda 1999, – opartej na myśleniu, którego czynności jednak w praktyce więcej się na ten temat 2004, 2008, Naglak 2005, Panfil 2006, umysłowe dotyczą rozumienia, przewidy- mówi, niż stosuje w rzeczywistości. 2007). wania, oceniania i wnioskowania. Wysoka efektywność w zdobywaniu specjalnych zdolności ruchowych nie jest obecnie moż- liwa bez intelektualizacji wysiłków gracza. Tezę tę potwierdza Paluszek (2004) przyzna- jąc znaczny udział celowemu, świadome- mu działaniu gracza w zwiększaniu zakresu i poziomu umiejętności skutecznego wykonania przez niego działań występują- cych w grze. Rola intelektualizacji powinna zajmo- wać szczególne miejsce w procesie nauczania – uczenia się w piłce nożnej. Zdobywa- na specjalistyczna wiedza o czynnościach ruchowych i współdziałaniu graczy jest bowiem podstawą rozwijania samodzielno-

ści, szczególnie potrzebnej przy rozwiązy- waniu sytuacji w grze. W skutecznym szko-

leniu należy przyjąć zasadę, iż bez wzmo- żonego udziału samodzielnego twórcze- go myślenia gracza trudno będzie uzyski- Długie i umiejętne” utrzymywanie się wać wyniki sportowe, szczególnie w ze- społowych grach, gdzie występują działa- przy piłce to podstawa filozofii według, nia o złożonej strukturze nawyków ruchowych. W procesie tym niezbędne jest syste- której posiadanie piłki uniemożliwia strzelenie matyczne przekazywanie graczom wiado- mości o wykonywanych ćwiczeniach-dzia- Ryc. 1. bramki przez przeciwnika łaniach, zwłaszcza w szkoleniu młodzieży, Przykład tworzenia się inderdyspozycji gdzie z reguły efekty uzyskuje się zwiększa- w grze sportowej (Superlak 2008) jąc obciążenia treningowe (wysiłkowe). Ta- duda

20 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

kie postępowanie nie może być dominują- do pełnego rozwoju sensorycznych, moto- rycznych, emocjonalnych oraz wolicjonal- cym rozwiązaniem w pracy trenerów, gdyż Walory intelektualne” sportowca nie zawsze droga taka jest szkodliwa i mało efektywna. nych właściwości sportowca, o tyle jego Pamiętać należy, że sukces może przynieść walory intelektualne nie zawsze są w peł- są w pełni doceniane, a w konsekwencji tylko skumulowanie efektów wieloletnich ni doceniane, a w konsekwencji wystarcza- oddziaływań w obszarach wszystkich ro- jąco rozwijane i kształtowane w procesie wystarczająco rozwijane i kształtowane dzajów przygotowań przyszłego sportow- uprawiania sportu. Problem ten był daw- ca, w tym także w zakresie przekazywania niej, jak i obecnie jest poruszany w wielu w procesie uprawiania sportu wiedzy. pracach z zakresu teorii sportu i teorii tre- Problem racjonalizacji i intelektuali- ningu sportowego. zacji nauczania winien być akcentowany W problematyce intelektualizacji pro- Z prac zagranicznych poruszających i przestrzegany na wszystkich etapach cesu nauczania osobne miejsce zaj- problematykę intelektualnego szkole- szkolenia młodych zawodników, przy za- mują zespołowe gry sportowe. Roz- nia piłkarzy nożnych na uwagę zasługu- łożeniu, że priorytetem jest nauczanie wija się tutaj specjalistyczna dziedzi- je opracowanie Schellenbergera (1990). i doskonalenie efektywnego działania gra- na wiedzy (play theory), uświadamiają- Autor ten zajmując się badaniami cen- cza, tj. poprzez świadome zaangażowanie ca relacje zachodzące między: sytuacjami tralnych mechanizmów operacyjnych w proces trenowania nabycie umiejętno- w grze a działaniami graczy, stanem ich cech w grze, przyznaje znaczącą rolę sprawności ści rozwiązywania sytuacji powstających i zdolnościami a osiąganymi w grze rezul- procesów myślowych oraz wiedzy o działa- w grze. Zastanawiając się nad istotą inte- tatami, sposobami przygotowania graczy niu. Zadania piłkarzy nożnych pod kątem lektualizacji w procesie efektywnego szko- a efektami ich działania. Znaczące były tu- podejmowania decyzji oraz szybkości pro- lenia zawodnika, popatrzmy jak wygląda taj przemyślenia zawarte w opracowa- cesów przetwarzania informacji przedsta- w tym zakresie stan wiedzy (na podstawie niu pt. „A Model for the Teaching of Ga- wili Vom Hofe i Lerda (1995). Z badań tych syntetycznego przeglądu literatury przed- mes in Secondary School”, którego au- jednoznacznie wynika, iż sprawność decy- miotu). torzy Bunker i Thorpe ukazali model gry zyjna gracza jest w dużym stopniu uzależ- Problematyka intelektualizacji naucza- ze zrozumieniem. Z koncepcji tej wyni- niona od sprawności jego dyspozycji umy- nia w zakresie oddziaływania ruchem była ka, iż w procesie nauczania gry sporto- słowych. dość wyraźnie poruszana dla celów edu- wej szczególną uwagę należy zwrócić W polskiej myśli teoretycznej z zakresu kacji dzieci i młodzieży w systemie wycho- na procesy poznawcze oraz wiedzę o dzia- gry w piłkę nożną problematyka intelektu- wania fizycznego. Prace Demela, Pawłuc- łaniu. Proces mentalnego przygotowa- alizacji procesu nauczania nie była silnie ak- kiego, Bukowca, Okonia, Krawczyka, Osiń- nia zawodnika w grze sportowej przed- centowana. Wprawdzie w licznych publika- skiego, Górnej, Grabaciaka, Maszczaka, stawili Turner i Martinek (1995), którzy cjach z teorii sportu z końca XX wieku wy- a szczególnie Grabowskiego problematy- w sposób kompleksowy opracowali model raźnie podkreślano potrzebę uwzględnie- kę tę przedstawiają w świetle świadome- gry, czyli system opierający się na wiedzy nia intelektualizacji w sprawnym naucza- go i aktywnego udziału uczniów w proce- o działaniu oraz świadomym uczestnictwie niu działań ruchowych, to jednak w facho- sie nauczania działań ruchowych i wyro- gracza w procesie podejmowania decyzji. wych podręcznikach z zakresu gry w piłkę bienia trwałego nawyku rekreacji ruchowej Liczne badania i obserwacje w tym zakresie nożną problem ten był przedstawiany dość dla celów kształtowania własnego ciała, jak dowodzą, że skuteczne nauczanie gry wy- pobieżnie. również dla kształtowania osobowości pod maga jej wcześniejszego, dogłębnego zro- W literaturze przedmiotu zagadnie- kątem dbałości o ciało (zdrowie, spraw- zumienia. Bez tego nie będzie kreatywności nie intelektualizacji nauczania gry w pił- ność, uroda). W pojęciu tym proces intelek- w grze, czyli szybkiego myślenia, traf- kę nożną zaczyna wyraźnie dominować tualizacji pomaga zrozumieć aktualne cele nych decyzji, niekonwencjonalnych roz- w latach dziewięćdziesiątych, gdy na kan- i zadania kształcenia, wyzwolić aktywność wiązań czy umiejętności współpracy Wybór wariantu wie podręczników z dziedziny psychologii i samodzielność. W procesie wychowania z innymi graczami ze względu na przyję- technicznego (m.in. Gracz, Cramer & Jackschath) oraz teo- fizycznego intelektualizacja zmierza do za- ty cel. też wymaga rii sportu pojawiły się pierwsze wskazówki pewnienia ciągu między kształceniem i wy- inteligencji dotyczące specyficznego i celowego od- chowaniem pod kierunkiem nauczyciela działywania na gracza, a przede wszystkim a samodzielną aktywnością rekreacyjną opartego wpływu procesów myślowych w życiu późniejszym. Stanowi ona obok na sprawność zachowania się gracza w wa- oddziaływania na sferę emocjonalną i dzia- runkach walki sportowej. Rola i znaczenie łaniową integralny składnik procesu kształ- procesów myślowych w grach zespołowych, cenia postaw prosomatycznych. Intelektu- a tym samym i w grze w piłkę nożną, wy- alizacja jest rozumiana jako oddziaływanie raźnie została podkreślona w monogra- na samoświadomość potrzeb i możliwości fii „Prakseologia gier sportowych” (Panfil własnego ciała. 2006) oraz w podręcznikach: „Nauczanie W sporcie klasyfikowanym pod po- i uczenie się wielopodmiotowej gry z pił- jęciem intelektualizacji procesu trenin- ką” (Naglak 2005), „Coaching uzdolnione- gowego rozumiemy zastępowanie za- go gracza” (Panfil 2007), „Kształcenie gracza chowania się niekontrolowanego tre- na podstawowym etapie” (Naglak 2010). nerów i graczy sterowaniem intelektu- W opracowaniach tych, autorzy uważają, alnym, czyli rozumnym, umysłowym. że sprawność umysłowa stanowi podbu- W takim rozumieniu oddziaływanie oparte dowę możliwości dyspozycyjnych zawod- na intelektualizacji ma na celu przygotowa- nika, decydując o jakości jego działania nie zawodnika do osiągania wysokich wy- w grze. ników sportowych bez zakłócenia jego sta- Niestety praktyka sportowa dowo- nu zdrowia. Uzyskuje się to poprzez stawia- dzi, że w tradycyjnej metodologii nauczanie trenera i zawodnika w sytuacjach pro- nia w szkoleniu piłkarskim główny ak- blemowych, których rozwiązywanie wy- cent kładzie się na sferę motoryczną i ru- maga świadomego zaangażowania. Inte- chową, natomiast mniejszą uwagę kie- lektualizacja w sporcie wiąże się również ruje się na emocjonalne zaangażowa- z przekazywaniem optymalnej wiedzy nie ćwiczących, a już znaczne niedostatki specjalistycznej zawodnikowi, który wyko- tkwią w sferze intelektualnej, co w znacz- rzystując swoją inteligencję oraz posiada- nym stopniu może ograniczyć efektywne wiadomości o czynnościach ruchowych ność nauczania. Badania Autora wykazały, w sposób świadomy podejmuje trafne de- że problem intelektualizacji nauczania cyzje w działaniu. W odniesieniu do sportu w polskich klubach piłkarskich występu- klasyfikowanego można stwierdzić, że o ile je w niewystarczającym stopniu nie tylko na ogół przywiązuje się dostateczną wagę w nauczaniu działań ruchowych (technika),

Trener Nr 1 (117) 2014 | 21 (szczegóły w licznych pracach Dudy, Panfila i innych). Piśmiennictwo: Skuteczniejsze nauczanie działań technicznych i taktycznych wymaga także rozwijania specjalnych zdolności ruchowych, 1.Bunker D., Thorpe R. 1982: A model for których stosowanie oddziałuje na tzw. in- the teaching of games in secondary school. Bulle- telekt piłkarski. W literaturze przedmiotu tin of Physical Education, 18 (1), 5-8. opracowania w tym zakresie dotyczą roz- 2.Cramer D., Jackschath B.1995: wijania w ćwiczeniach praktycznych spe- Fuβballpsychologie. Meyer, Meyer, Verlag, Ger- cjalnych zdolności, stosowania ćwiczeń in- many. telektualizujących oraz uwzględnienia ćwi- 3.Dańczyk R. 1985. Wpływ pamięci na sku- czeń kreatywnych. teczność strzelecką w piłce nożnej. Sport Wyczy- Całościowe ujęcie problemu intelek- nowy, 2, 11-21. tualizacji procesu nauczania gry na przy- 4.Duda H. 1995. Umiejętności taktyczne i ich kładzie piłki nożnej zostało przedsta- uwarunkowania u zawodników uprawiających wione w monografiach: „Procesy myślo- grę w piłkę nożną. Dysertacja doktorska. AWF Kra- we a intelektualizacja w nauczaniu tak- ków, Maszynopis. tyki gry w piłkę nożną” (Duda 1999) oraz 5.Duda H. 1996. Nauczanie taktyki gry w sy- Utrzymać „Intelektualizacja procesu nauczania gry mulowanych warunkach laboratoryjnych. Trener, ale też w szkoleniu działań grupowych (tak- koncentrację w piłkę nożną” (Duda 2004). Zawarto PZN Warszawa, 4, 7-11. tyka), gdzie można zaobserwować małe w takich chwilach w nich przesłanki teoretyczne oraz meto- 6.Duda H. 1999. Procesy myślowe a intelektu- zainteresowanie metodami wspomaga- też trzeba umieć dykę nauczania gry ze zrozumieniem. Fi- alizacja w nauczaniu taktyki gry w piłkę nożną. Se- nia, które zdaniem Panfila (2000) w znacz- nalnym opracowaniem tych zagadnień ria: studia i Monografie nr 6, AWF, Kraków. nym stopniu angażują procesy myślowe była kolejna monografia „Intelektualiza- 7.Duda H. 2004. Intelektualizacja procesu na- w nauczaniu działań techniczno-taktycz- cja procesu nauczania a rozwój dyspozycji uczania gry w piłkę nożną. Seria Studia i Monogra- nych. do gry sportowej (na przykładzie piłki noż- fie nr 23, AWF Kraków. W procesie intelektualizacji naucza- nej)” (Duda 2008). Autor w opracowaniu 8.Duda H.2008. Intelektualizacja procesu na- nia znaczącą rolę stanowi wiedza specja- tym weryfikuje intelektualne metody w nauczania a rozwój dyspozycji do gry sportowej (na listyczna o grze. Wiedza ta może w znacz- uczaniu działań ruchowych (technicznych) przykładzie piłki nożnej), Seria Studia i Monogra- nym stopniu decydować o efektywno- i grupowych (taktycznych) na przykładzie fie, AWF Kraków, 50. ści gry. Badania prowadzone w tym za- młodych uzdolnionych graczy (w katego- 9.Duda H. 2011. Intelektualizacja jako nowy

kresie w polskich zespołach wykazały ni- rii juniora młodszego i juniora starszego). paradygmat nauczania gry sportowej, Sport Wy- ski poziom wiedzy specjalistycznej wśród Na zakończenie warto zaznaczyć, iż stan czynowy IS Warszawa, 4, 45-55.

graczy uprawiających piłkę nożną! Praca dotychczasowych badań nad problema- 10.Duda H. 2012. Uwarunkowania osobni- H. Dudy (2004) dostarcza wskazówek mecze działań w grze sportowej – rozważania teore- todologicznych dotyczących przeka- tyczno-aplikacyjne. (w:) Zdebska H. (red.) W krę- zywania wiedzy o działaniu w warun- Niestety praktyka” sportowa dowodzi, gu ludzi zespołowych gier sportowych, AWF Wro- kach laboratoryjnych. Optymalna wiedza cław, 69-81. o grze pozwala zawodnikowi podjąć ra- że w tradycyjnej metodologii nauczania 11.Gracz J. 2010. Wybrane elementy przygo- cjonalną decyzję w działaniu, sytuacje towania psychologicznego w treningu młodego w grze z reguły mają bowiem charakter w szkoleniu piłkarskim główny akcent sportowca (w:) Krawczyński M (red.) Psychologia alternatywny. Nieograniczone możliwo- sportu dzieci i młodzieży – wybrane zagadnienia ści w tym zakresie stwarzają nowoczesne kładzie się na sferę motoryczną i ruchową 12.Naglak Z. 2001. Teoria Zespołowej Gry technologie informatyczne, tak popular- Sportowej Kształcenie Gracza, AWF Wrocław. 13.Naglak Z. 2005. Nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry z piłką , AWF Wrocław 14.Naglak Z. 2010. Kształcenie gracza na podstawowym etapie, AWF Wrocław. 15.Paluszek K. 2003: Nowoczesne nauczanie gry w piłkę nożną, BK Wydawnictwo i Księgar- nia, Wrocław. 16.Panfil R. 1990. Dyspozycje sportowców do gry zespołowej a kierowanie nimi. Studia i Mono- grafie nr 23, AWF, Wrocław. 17.Panfil R. 2000. Edukacja uzdolnionego gracza i zarządzanie zespołem sportowym. AWF, Wrocław. 18.Panfil R. 2006. Prakseologia gier sporto- Bez antycypacji wych, Studia i Monografie nr 82, AWF Wrocław trudno jest 19.Panfil R. 2007. Coaching uzdolnionego obronić gracza, [in Polisch], Akademia Umiejętności – rzut karny Management & Coaching, Wrocław. 20.Panfil R. 2012. Pragmatyka współdziała- ne wśród adeptów futbolu. Warto ten kie- tyką intelektualizacji nauczania gry spor- nia w grach sportowych – podręcznik refleksyjne- runek rozwijać, na bazie dotychczasowych towej najlepiej określają słowa: to skąpość go trenera, WSzZiC Wrocław. osiągnięć polskich metodyków i naukow- materiału, poważne niedostatki metodolo- 21.Superlak E. 2008. The structure of ontoge- ców. W procesie intelektualizacji naucza- giczne, słabo akcentowana atrybucja spor- netic dispositions in young volleyball players – Eu- nia istotną rolę odgrywa bowiem nie tylko towa oraz niewykorzystywane szanse teo- ropean cadet volleyball champions, Hum Mov, 9, werbalizacja, ale i też wizualizacja. Wśród retyczne i aplikacyjne. Jednocześnie zaś 84-91. narzędzi stosowanych do przekazywa- niemała liczba badaczy podkreśla znacze- 22.Szymczak M. (red.).1988. Słownik języ- nia i sprawdzania wiedzy o czynnościach nie dyspozycji umysłowych w procesie na- ka polskiego, PWN Warszawa. gracza, warto wymienić: metodę tachisto- uczania gry sportowej. Zapraszam zatem 23.Turner A., Martinek T.J. 1995. Teaching skopii, wizualną metodę alternatywnych do rzeczowej dyskusji, a na ten moment for understanding: A model for improving decision rozwiązań, metodę filmu dydaktyczne- zgłaszam metodyczną zasadę: „intelektu- making during game play. Quest 47, 44-63. go, wspomagającą metodę filmowo-gra- alizacja to paradygmat nauczania gry w pił- Ps. Obszerna literatura problematyki ficzną, a także metody oparte na naucza- kę nożną, stanowiący podstawę kreatyw- dostępna u Autora: [email protected]. niu programowanym oraz problemowym nego szkolenia piłkarzy”. duda

22 | Nr 1 (117) 2014 Trener Oﬁcjalny sponsor Reprezentacji Polski

Trener Nr 1 (117) 2014 | 23

Mistrzostwa Europy UEFA U-19 na Litwie Zagadnienia techniczne Wszystkie zespoły” preferowały ofensywny „Niemal wszystkie drużyny chciały Mistrzostwa Europy UEFA U-19 na Li- grać ofensywnie” - dodał kolega Scur- twie, pełne zróżnicowanych stylów gry, styl gry. A to jest bardzo satysfakcjonujące, tula, inny obserwator techniczny Ste- rozwiązań technicznych, zawodników, fan Majewski. „Zatem tendencja do którzy w kluczowy sposób decydowali gdyż to jest przyszłość piłki nożnej i to daje czynienia futbolu bardziej widowisko- o losach meczu, oraz bramek, które pozo- wym i do strzelania jak najwięcej bra- staną w pamięci kibiców – były kolejnym widzom zadowolenie z gry mek jest zachowana także wśród gra- fascynującym wydarzeniem z technicz- czy w wieku, w którym decyduje się nego i taktycznego punktu widzenia. Tur- ścieżka ich piłkarskiej kariery.” niej zapewnił także wiele rozrywki, ponie- waż nacisk położony był na grę do przodu w poszukiwaniu szans na zdobycie goli. „Wszystkie drużyny występujące w turnieju finałowym zasługują na do- cenienie; każdy zespół miał swój własny styl, co jest niezwykle istotne dla rozwoju piłki nożnej w Europie i na świe- cie” - powiedział obserwator techniczny ze strony UEFA, Ghenadie Scurtul. „Każda drużyna wyróżniała się pod względem technicznym i taktycznym. Obserwatorzy Dodatkowo, każda drużyna była inte- UEFA: Stefan resująca na swój własny sposób. Rze- Majewski czą najbardziej pozytywną był fakt, że (Polska), wszystkie zespoły preferowały ofen- Ioan Lupescu sywny styl gry. A to jest bardzo satys- (Rumunia), fakcjonujące, gdyż to jest przyszłość Ghenadie Scurtul piłki nożnej i to daje widzom zadowo- (Mołdawia) u-19 lenie z gry.”

24 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie Mistrzostwa Europy UEFA U-19 na Litwie

Nacisk na atak Jedynie Litwa często nastawiała się wodnicy oraz bardzo duża ruchliwość i na powroty skrzydłowych na grę z kontrataku. w środku pola. „Wygrały Serbia i Fran- Nacisk położony był na grę ofensyw- Serbia zdobyła tytuł mistrza Euro- cja, zespoły, które może nie grały bar- ną w głównej mierze opartą na próbie py, wyróżniając się dobrą współpracą dzo spektakularnie, ale z pewnością dominacji środka pola. Większość ze- bloku defensywnego, stosując szybkie wybrały właściwą taktykę, aby zwycię- społów stosowała dużą wymienność przejście od obrony do ataku i skutecz- żyć” - powiedział Stefan Majewski. „Je- pozycji. Dotyczyła ona wszystkich zanie wykorzystując swoich aktywnych śli przyjrzymy się ostatnim wydarze- wodników oprócz linii obrony. Skrzy- bocznych obrońców. Zgraną i skutecz- niom, to zwykle w turniejach przecho- dłowi często zmieniali się miejscami ną trójkę pomocników w środku pola dzą dalej nie te zespoły, które strzela- ze sobą, a także z zawodnikami ze środ- uzupełniał świetny egzekutor z przo- ją najwięcej bramek, ale te, które naj- ka pola. du, Aleksandar Mitrović. Dobra współ- mniej ich tracą. I to znalazło odbicie

Jednym z kluczowych aspektów praca między formacjami, wysoki po- w tym turnieju.” rundy finałowej było odrodzenie się ziom sprawnościowy oraz pełna zaan- „W większości zespołów - zauwa-

roli skrzydłowych i zastosowania ata- żył Majewski - mieliśmy formację zło- ków skrzydłami w grze ofensywnej. żoną z czterech obrońców, dwóch de- Osiem z 47 strzelonych bramek po- fensywnych pomocników i trzech po- Jednym z kluczowych” aspektów rundy chodziło z dośrodkowań z bocznych mocników, którzy kreowali grę. Bardzo stref boiska. Większość drużyn mia- finałowej było odrodzenie się roli skrzydłowych ważną rolę odgrywali skrzydłowi. Rola ła w swych szeregach dobrze przygo- tych zawodników była bardzo zauwa- towanych fizycznie skrzydłowych, któ- i zastosowania ataków skrzydłami w grze żalna podczas tego turnieju. Jeśli zwró- rzy nie bali się podejmować pojedyn- cimy uwagę, jak wiele zagrano dośrod- ków jeden na jeden. Z pewnością dało ofensywnej kowań, dostrzeżemy ten trend.” się zaobserwować ogólną tenden- „To, czy zespół grał z jednym czy cję do atakowania skrzydłami oraz to, z dwoma defensywnymi pomocni- że podobnie jak w grze seniorów, ze- społy, z powodu zagęszczonego środ- ka, próbowały znaleźć drogę do bramki przeciwnika z bocznych sektorów. Kontynuując temat gry skrzydła- mi zauważamy, że we wszystkich dru- żynach bardzo aktywni w akcjach ofensywnych byli boczni obrońcy. W niektó- rych zespołach, np. w Hiszpanii i Portu- galii, do przodu podłączali się obaj boczni obrońcy. W takiej sytuacji defensywny pomocnik zostawał z tyłu tworząc trójkąt z obrońcami środkowymi. Inne zespo- ły nie były już tak odważne i ich obroń- cy boczni nie podłączali się jednocześnie do akcji w ataku, aby zachować z tyłu zawsze trzech defensywnych graczy. Hisz- pania zastosowała szczególny wariant: ich skrzydłowi byli gotowi wchodzić do środka pola, aby robić miejsce wbiegają- cym bocznym obrońcom. Systemy gry i mocne strony drużyny Popularnym systemem gry w tur- gażowania praca zespołowa były głów- kami decydowało o tym, czy zespół nieju finałowym 2013 roku był system nymi czynnikami w ich walce o tytuł. był nastawiony bardziej ofensywnie 1-4-2-3-1. Litwa, Holandia, Serbia i Tur- O zdobyciu trofeum zadecydowała czy mniej. Innym aspektem zauważal- cja grały tym systemem w pewnych fa- również świetna postawa bramkarza nym podczas tego turnieju było to, że zach meczu; Francja, Gruzja i Portuga- Predraga Rajkovica, który obronił dwa natychmiast po objęciu prowadzenia lia zastosowały formację 1-4-3-3 jako strzały w rozstrzygających rzutach kar- zespół starał się utrzymać je do koń- swój system domyślny, Serbia również nych w półfinale z Portugalią. ca, pozostawiając jednego napastnika uciekała się do tego systemu. Litwa Cechy mentalne i odporność na pre- z przodu i wycofując resztę do tyłu.” jako jedyna zastosowała ustawienie sje były podstawowymi kryteriami se- 1-4-4-2 w meczu przeciwko Hiszpanii. lekcji dla trenera Ljubinko Drulovicia. Kwestia krycia Na mistrzostwach dało się zauważyć Pomogło to im w trudnych momen- przy stałych fragmentach gry ogólną tendencję do stosowania pres- tach, które każdy zespół musi przejść Jak zwykle, stałe fragmenty gry zaję- singu na połowie przeciwnika. Po stra- podczas turniejowej przygody. ły sporą część omówienia. Na przykład cie piłki tak wysoki pressing pozwa- obserwatorzy techniczni zanotowali, lał na sprawne ustawienie się bloku Zyski z obrony że rzuty rożne nie zawsze były uderza- obrony. Do finału dotarły drużyny z najbar- ne bezpośrednio w pole karne. Zespoły Na mistrzostwach dalej można było dziej szczelną obroną. Drużyny mistrza często grały „krótko” ten stały fragment zaobserwować trend konsekwentne- i wicemistrza turnieju: Serbia i Francja gry. Dawało to możliwość utrzymywa- go budowania akcji od tyłu, bez czę- - straciły po cztery gole w pięciu me- nia się w posiadaniu piłki i minimalizo- stego stosowania długich przerzutów czach; średnio 0,8 na mecz. Podstawą wało ryzyko kontrataku po przejęciu pił- do przodu. pracy defensywy byli silni fizycznie za- ki z bezpośredniego dośrodkowania.

Trener Nr 1 (117) 2014 | 25 „To było także charakterystyczne - po- lub drybling i podanie, co świadczy nio 19,8 na mecz. To można porów- wiedział Majewski - że przy stałych frag- o wysokiej technice użytkowej, jaką nać z 323 strzałami na bramkę (średnio mentach gry w defensywie dziesięciu demonstrowało wielu zawodników. 21,5 na mecz) w 2012 roku. W 2013 było graczy natychmiast wracało na własną Siedem akcji zakończyło się bramką w sumie 143 celnych strzałów (48%), połowę i nawet w przypadku rzutów roż- po zagraniu piłki prostopadłej pomię- wobec 150 (46%) w poprzednim roku. nych ustawiali się w polu karnym tak, dzy obrońców lub za plecy obrońców. żeby nie stracić bramki… Innym zjawi- Wykonywanie tego rodzaju zagrań Wysoki poziom skiem godnym uwagi było to, że zespo- było szczególnie trudne ze względu Turniej na Litwie ujawnił wysoki po- ły nie ustawiały się najlepiej do obrony na zwartą i uważną grę w obronie. ziom sprawnościowy oraz świadomość przy stałych fragmentach. Zdarzało się, Innym skutecznym sposobem zdo- i dyscyplinę taktyczną zawodników. że – czasem niepotrzebnie - przy stałym bycia gola była gra kombinacyjna. Pokazano także wysoki poziom tech- fragmencie było trzech, czterech lub pię- Pięć takich akcji zakończyło się sukce- niczny, w szczególności umiejętność ciu graczy przy jednym przeciwniku. My- sem. Ciekawym spostrzeżeniem jest to, gry pod pressingiem oraz przenosze- ślę, że można było wzmocnić siłę ofen- że w turnieju tylko dwie bramki padły nie ciężaru gry wykorzystując długie sywną, jeśli trener wprowadziłby zmiany w wyniku dalekich podań i tylko je- – na przykład zostawiając przy zawodni- den gol padł po podaniu po przekątnej ku przeciwnika jednego gracza i jednego na pole karne. w asekuracji, zamiast trzech czy czterech w asekuracji dla jednego gracza.” Głowy do góry Rok wcześniej ciągłym tematem Ilość zdobytych bramek omówień były bramki strzelone głową. Podczas mistrzostw na Litwie strze- Chociaż na UEFA EURO 2012 padł re- lono 47 bramek – o jedną więcej niż kord – 22 bramki strzelone tym sposo-

w Rumunii w 2011, o dwie więcej niż we Francji w 2010, jednak o dwie mniej niż w Estonii w 2012 roku. Ewidentnie ilość zdobywanych bramek na turniejach finałowych U-19 utrzymuje się na podobnym poziomie. Mistrzostwa z 2013 przyniosły 35 bramek (74%) strzelonych z otwar- tej gry oraz 12 strzelonych po stałych fragmentach (26%). Najwięcej bramek strzeliła Portugalia – 10 goli w czterech meczach, średnio 2,5 na mecz. Bramki po stałych fragmentach gry Liczba 12 bramek strzelonych po sta- łych fragmentach to jedna bramka więcej niż na ME U-19 w 2012 roku. Na Litwie na te 12 bramek złożyły się: cztery strzelone bez- pośrednio z lub po rzucie rożnym; trzy bez- pośrednio z rzutu wolnego; cztery z karne- bem, to na turniejach finałowych U-17 dokładne podania po przekątnej. Fran- go lub z dobitki po karnym oraz jeden po i U-19 w 2011 roku nie strzelono żad- cja zwróciła na siebie uwagę techni- wrzucie z autu. 26%; to więcej niż 24% w Ru- nej bramki głową. Od tego czasu liczba ką indywidualną swoich zawodników. munii w 2011 roku i 22% w Estonii w 2012. ta rosła jedynie na poziomie U-19. Niektóre drużyny, szczególnie Hiszpa- W Estonii w 2012 roku padło siedem nia i Portugalia, stylem gry dały się ła- Bramki z akcji bramek z główki, a na Litwie liczba ta two identyfikować z drużynami senio- Zanotowano niewielki spadek w licz- wzrosła do 11 strzałów głową, które rów ze swoich krajów. bie bramek z akcji – 35 w porównaniu znalazły drogę do bramki. Spory pro- „Myślę, że wszystkie zespoły pokaza- z 37 w 2012 roku. Liczba bramek po błę- cent tych goli padło po dośrodkowa- ły wysoki poziom dyscypliny w zakresie dach obronnych była minimalna – tylko niach skrzydłowych, co jeszcze raz realizowania wskazówek trenerskich dwie, w tym jedna samobójcza, co było przywołuje powracający wątek zespo- jak i założeń taktycznych” – powiedział zasługą gorliwości defensywy. Jedenaście łów używających bocznych stref bo- Ghenadie Scurtul. „Po analizie możemy pochodziło z bocznych sektorów boiska iska w grze ofensywnej. Niektóre dru- dojść do konkluzji, że ci chłopcy gra- – osiem z dośrodkowań ze skrzydła i trzy żyny używały dośrodkowań z dużą re- li w piłkę nożną jak dorośli. A tenden- podania z okolic linii końcowej, wśród gularnością – prawoskrzydłowy na- cje rozwojowe seniorskiego futbolu tych ostatnich rozstrzygający gol w finale. pastnik Holandii Bilal Basacikoglu wy- w Europie i na świecie są zgodne z tym, różniał się szczególnie dużą ilością do- co widzieliśmy na tym turnieju. Jak padały bramki środkowań w każdym meczu. Trenerzy są świadomi, że w tym kie- Siedem bramek padło po prowa- Turniej z 2013 roku przyniósł w su- runku zmierza piłka nożna i wprowa- dzeniu piłki – drybling i strzał z bliska mie 297 strzałów na bramkę, czyli śred- dzają do swoich drużyn bardzo wyso- u-19

26 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

ki poziom przygotowania, szczególnie „Jeśli dobrze przyjrzeć się zespołom, to piła mieszanka kolektywnej gry zespoło- w zakresie taktyki. Szkoleniow- widać, że ich celem jest posiadanie lidera wej i indywidualnych umiejętności piłkar- cy właściwie odnajdują te klucze, w każdej formacji” – powiedział S. Majew- skich, a to jest gwarancją sukcesu.” które otwierają zawodnikom dro- ski. „Zespoły, które mają takich liderów są gę do demonstrowania swoich naj- silne; jednak z przebiegu turnieju widać, Rozwijać się czy zwyciężać? lepszych umiejętności indywi- że większość drużyn miała takiego gra- Trenerom zespołów uczestniczących dualnych przy jednoczesnym re- cza, który potrafił wziąć na siebie odpo- w turnieju zadano pytanie: co było ich alizowaniu założeń taktycznych, wiedzialność za grę, szczególnie, kiedy pił- głównym celem, czy wychowywać co jest z korzyścią dla całego zespołu. ka przychodziła z tyłu, potrafił zaskoczyć i rozwijać piłkarzy na przyszłość, czy „Tutaj mogliśmy zaobserwować za- przeciwnika niekonwencjonalnym zagra- wygrać mecze i skupić się na uzyskaniu wodników, którzy chcą grać w pił- niem. To określa ich wartość i klasę jako tytułu mistrza Europy już na tym po- kę, chcą pokazać co potrafią, bo jest piłkarzy. Spójrzmy na Hiszpanię, gdzie jest ziomie wiekowym? Trenerzy byli jed- to dla nich ważne” - dodał Stefan Ma- kilku piłkarzy zdatnych do tej roli, ale tak- nomyślni zapewniając, że rozwój był jewski. „Są oni takimi młodymi gwiaz- że w innych zespołach są zawodnicy, któ- priorytetem, ale ideałem jest kombina- dami, małymi diamentami, które mu- rzy nie tylko dobrze grają w obronie, ale cja obu elementów – zwycięska men- szą być odpowiednio oszlifowane. Je- potrafią znaleźć swojego, podać dokład- talność kształtuje się także w tym wie- śli spojrzeć na odpowiednie podej- nie i indywidualnie wpłynąć na wynik me- ku, kiedy młody zawodnik rozwija się. ście trenerów do takich doskonale wy- czu. Myślę, że każda z drużyn ma swojego Obserwatorzy techniczni UEFA, któ- szkolonych technicznie zawodników tak zwanego lidera, który potrafi dobrze rzy odbyli długą rozmowę z trenerami, to oznacza, że futbol zmierza w do- podać piłkę, zagrać nią niekonwencjonal- podkreślali potrzebę uznania ważności brym kierunku.” nie i optymalnie - i to określa siłę zespołu.” każdego z dwóch aspektów. „Oczywi- ście każdy piłkarz chce się rozwijać, trenerzy także przyznają, że najważniej- szy jest rozwój piłkarzy” - powiedział jeden z obserwatorów, Stefan Majew- ski. „Ale jeśli z nimi trochę pogadać, to widać, że żaden gracz nigdy nie po-

wie, że nie chce wygrać meczu. Rozwój zawodnika jest bardzo istotny, ale nie

zapominajmy, że każdy zawodnik i każ- dy trener potrzebuje zwycięstw, aby zespół mógł poczuć swoją wartość.” Każda z drużyn” ma swojego tak zwanego lidera, który potrafi dobrze podać piłkę, zagrać nią niekonwencjonalnie i optymalnie - i to określa siłę zespołu

Liczy się dobry charakter Trenerzy silnie podkreślali koniecz- ność powoływania do składu zawodni- ków z dobrym nastawieniem mentalnym oraz to, że nie ma miejsca w drużynie dla graczy o konfliktowych czy trudnych cha- rakterach, którzy mogą mieć niepożądany wpływ na ducha zespołu lub sprawiać kło- poty trenerom. Kilku trenerów przyznało, że zostawili niektórych piłkarzy poza skła- dem nie zważając na ich możliwości, pozostali użyli prawa do pominięcia pewnych graczy, aby skłonić ich do przemy- ślenia swojego postępowania. Serbia się- gnęła po tytuł, a jednym z ich najważniej- szych przedsięwzięć było wyselekcjono- wanie zawodników z odpowiednim cha- rakterem, aby zapewnić właściwą chemię, która okazała się receptą na sukces. Wszyscy trenerzy mówili o umie- Podążając „Jednym z dobrych znaków turnieju jętnościach psychologicznych wyma- za liderami jest to, że każdy team miał dobrych gra- ganych do prowadzenia zawodników Każdy z zespołów miał przynajmniej czy” - dodał G. Scurtul. „U jednych było w tym wieku. Podkreślali ważność jednego gracza, który na boisku „robił ich więcej, u innych mniej. W ostatecz- wprowadzania ich w swoistą kulturę różnicę” lub przynajmniej jednego wy- nym rachunku to wpływało na wyniki, drużyny narodowej na takich mistrzo- różniającego piłkarza w każdej forma- gdyż im więcej utalentowanych graczy stwach oraz udzielania im pomocy cji. Przywództwo było istotną warto- w zespole, tym większa szansa na wygra- w ich osobowym rozwoju. Celem jest ścią. Aleksandar Mitrović z Serbii, Ad- nie turnieju. W ME U-19 uczestniczyły ze- połączenie tych dwóch elementów: do- rien Rabiot z Francji, Recep Niyaz z Tur- społy, w których grali bardzo dobrzy piłka- bry człowiek = dobry piłkarz. „Oczywi- cji i Yassine Ayoub z Holandii to przy- rze oraz liderzy i to sprawiło, że te zespoły ście, każdy trener sam decyduje, jakich kłady zawodników, którzy w swoich awansowały w turnieju, w którym zagrało zawodników wybierze do swojej druży- drużynach byli siłą napędową oraz in- osiem najlepszych drużyn europejskich. ny” - powiedział obserwator techniczny spiracją dla swoich kolegów. Z drugiej strony, w każdym zespole wystą- UEFA Ghenadie Scurtul. „Ale ogólna ten-

Trener Nr 1 (117) 2014 | 27 dencja była, żeby to nie byli gracze ego- wodów. Po pierwsze – zespół, który do- przygotowywanych na mistrzostwa Eu- istyczni. Zawodnik może mieć dobre in- trze do finału zagra 5 spotkań, zatem ropy. Zespół ten udowodnił, że w ma- dywidualne umiejętności, ale jeśli nie pa- problem z czerwonymi i żółtymi kart- łym kraju można osiągnąć znaczące re- suje mentalnie do zespołu, wtedy trene- kami czy kontuzjami mógłby wyelimi- zultaty w rozwoju piłkarzy, jeśli odpo- rzy wolą nie powoływać takich graczy.” nować z gry w finale kilku kluczowych wiednio podejdzie się do tego tematu.” zawodników, a to – jak zauważyli trene- Zaproszenie dla trenerów rzy - nie byłoby dobre dla futbolu. Wy- Czy przyszłość jest jasna? Podczas dyskusji w czasie finałów U-19 rażono także opinię, że skoro niektó- Podczas ME U-19 obserwatorów padła propozycja zachęcenia większej licz- re reprezentacje przygotowywały się technicznych UEFA zapytano: czy pa- by trenerów do przyjazdu na turniej mi- do turnieju w składach większych niż trząc na jutrzejsze światowe gwiazdy strzowski, aby zobaczyć piłkarzy z tej gru- 18, to byłoby korzystnie, aby mogły za- byli zadowoleni z tego, co widzieli na py wiekowej i obserwowanie taktycznych brać na turniej tych dodatkowych gra- Litwie? „Tak, ponieważ w każdym ze- i technicznych trendów w dynamicznie czy, by dać im możliwość zebrania do- spole był jeden lub dwóch zawodni- rozwijającej się piłce nożnej. Zasugerowa- świadczenia w uczestnictwie w takim ków gotowych do gry na wysokim po-

no połączenie spotkań trenerów z konfe- turnieju, nawet gdyby byli tylko rezer- ziomie w seniorskich reprezentacjach” rencjami pod auspicjami UEFA Study Gro- wowymi. Innym argumentem przema- - powiedział G. Scurtul. „Jestem pe-

up Scheme, gdzie krajowe stowarzyszenia wiającym za zwiększeniem liczby za- wien, że przyszłość europejskiego fut- wymieniają techniczny know-how. Kolej- bolu jest zdecydowanie pozytywna, ną sugestią było, aby korzystać z lokalnych bo istnieje symbioza dojrzałego pro- trenerów z krajów-gospodarzy w pracy ze- „Myślę, że przykład” Litwy pokazuje, wadzenia taktycznego przez trenera społów technicznych podczas takich tur- i młodzieńczego zapału, jaki gracze niejów, dając im dzięki temu możliwość jak na młodzieżowym turnieju mały kraj wykazali w turnieju. Naprawdę, niektó- zdobycia bogatego doświadczenia. rzy zawodnicy zademonstrowali wyso- może osiągnąć znaczący postęp w rozwoju ki poziom techniczny i taktyczny.” Powód do zastanowienia „Dostrzeżenie tego czegoś w piłka- Lipcowy termin zawodów daje po- futbolu” - zauważył Ghenadie Scurtul rzu jest zawsze przyjemnością dla tre- wód do zastanowienia. Czas na przygo- nera” - dodał Majewski. „Jeśli wypa- trzy dobrego młodego zawodnika, obserwuje się go potem. Tutaj była grupa dziesięciu, dwudziestu zawodni- ków, którzy z pewnością odegrają waż- ną rolę w przyszłości. Inna kwestia, czy będą mieć dość wytrwałości i cha- ryzmy, aby się rozwijać, żeby zostać w przyszłości graczem pierwszej reprezentacji. Ich właściwy rozwój to pewna szansa dla nas, że będziemy ich podzi- wiać nie tylko w ich klubach, ale i w reprezentacjach krajowych.” Serbia – mistrz Europy U-19 Ci chłopcy zasłużyli, aby być boha- terami swojego kraju, zasłużyli na mistrzostwo. To jest niewątpliwie naj- większy piłkarski sukces w historii Ser- bii. Oni wszyscy zrobią dużą karierę w futbolu. Byli fantastyczni od począt- ku i zawsze w nich wierzyłem. Nasi gracze mają silne charaktery i to zdecydowa- ło o zwycięstwie w turnieju. Jestem szczę- śliwy, że rok temu wybrałem właśnie tych towania był krótki – w większości wy- wodników w kadrze jest aspekt biolo- chłopców. Nagrodą za ten rok jest speł- padków od dziesięciu dni do dwóch ty- giczny: w sytuacji, gdy w reprezentacji nienie swojego wielkiego marzenia o wy- godni, stąd dla niektórych drużyn ich jedni zawodnicy wchodzą w dorosłość, graniu mistrzostw Europy. Miałem długą pierwszy wspólnie zagrany mecz był inni zaś wciąż dojrzewają, większe skła- karierę zawodniczą. Grałem na mistrzo- jednocześnie ich pierwszym meczem dy pomogłyby sprostać wymaganiom stwach świata i Europy, ale to jest najwięk- w rundzie finałowej. Niektórzy trene- tym graczom, którzy w swoim wieku są sze zwycięstwo w moim życiu, gdyż jest to rzy wspomnieli o trudnościach z po- mniej dojrzali fizycznie. pierwsze trofeum, które zdobyłem dla Ser- wołaniem pewnych kluczowych graczy, bii - powiedział trener Ljubinko Drolović. z powodu zobowiązań klubowych wy- Litwa się uczy nikających z udziału w kwalifikacjach Korzyści płynące z organizacji mi- Analiza gry do rozgrywek klubowych UEFA lub strzostw Europy U-19 UEFA widać było reprezentacji Serbii z powodu niechęci klubów do zwalnia- jasno na przykładzie Litwy. Chociaż ze- Podstawowy system: 1-4-2-3-1; Ser- nia piłkarzy w fazie przygotowań do se- spół przegrał swoje trzy mecze, to i tak gej Milinković-Savić (nr 4) i Nemanja zonu. Utrudnieniem byli także zawod- pokazali się z dobrej strony, strzelili kil- Maksimović (nr 18) jako dwójka zdecy- nicy, którzy przyjeżdżali prosto z waka- ka świetnych bramek, a zawodnicy zy- dowanie wyróżniających się pomocni- cji, aby zacząć treningi z reprezentacją skali bezcenne doświadczenie – wy- ków; w ataku ustawienie zmieniało się na U-19, zarówno w zakresie przygoto- stępowali przed dużą widownią: 7436 na 1-4-3-3; wania jak i treningu do gry w meczach. przeciwko Holandii, 8900 przeciwko – bramkarz Predrag Rajković (nr 1) Dodatkowo, trenerzy musieli się obyć Hiszpanii i 8075 przeciwko Portuga- był pewnym punktem swojej drużyny; bez tych zawodników, którzy dokona- lii. „Myślę, że przykład Litwy pokazu- – głęboki, zwarty blok defensywny li własnego wyboru i zostali w klubach, je, jak na młodzieżowym turnieju mały i szybkie przejście z obrony do ataku; na przykład po to, aby pokazać się z do- kraj może osiągnąć znaczący postęp – aktywni boczni obrońcy, szczegól- brej strony nowemu trenerowi. w rozwoju futbolu” - zauważył Ghena- nie Petar Golubović (nr 2); Trenerzy zaproponowali również die Scurtul. „Nie jest tajemnicą, że z my- – skuteczny trójkąt w środku: Sergej zwiększenie składów z 18 do 20 gra- ślą o tym turnieju Litwini stworzyli aka- Milinković-Savić, Nemanja Maksimo- czy, lub nawet więcej – z różnych po- demię oraz specjalną grupę piłkarzy wić i kapitan Marko Pavlovski (nr 10), u-19

28 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

Trener Ljubinko Drulović (11.09.1968) i ustawienie zespołu Serbii

ten ostatni z bardzo ofensywnym na- w następnym spotkaniu. Oczywiście, był – pewna gra kombinacyjna i szukanie stawieniem; to dla nas dobry turniej, ale zawsze wra- kreatywnych rozwiązań przez zawodni- – egzekutor, samotny strzelec Alek- casz do domu z pewnym niedosytem, jeśli ków posiadających piłkę, w szczególno- sandar Mitrović (nr 14); nie wygrywasz. Bez wątpienia to doświad- ści: Adrien Rabiot (nr 11), Adrien Hunou – dominacja w powietrzu / w grze czenie ugruntuje przyszłość tych piłkarzy. (nr 8) i Larry Azouni (nr 6); górą; Teraz niektórzy przejdą do reprezentacji – stosowanie podań otwierających – dobre połączenie pomiędzy for- U-21, inni będą pracować w swoich klu- poprzez zagrania piłki po przekątnej: macjami w zespole; bach. Mamy pięciu piłkarzy urodzonych Aymeric Laporte (nr 13) i Adrien Ra- – wysoki poziom sprawnościowy w 1995 roku, którzy mogą zagrać w tym biot; oraz podań pomiędzy obrońców i siłowy połączony z silną mentalno- turnieju w przyszłym roku i spożytkować drużyny przeciwnej: Adrien Rabiot ścią, zaangażowaniem w grze obron- zdobyte na Litwie doświadczenie – po- i Larry Azouni; nej i świetnym duchem całego zespołu; wiedział trener Francis Smerecki. – szybcy zawodnicy, szczególnie: Yas- – dobrze wykonywane stałe frag- sine Benzia (nr 9), Lenny Nangis (nr 10), menty gry. Analiza gry Anthony Martial (nr 14) i Corentin Jean reprezentacji Francji (nr 17); Francja – wicemistrz Europy U-19 Podstawowy system: 1-4-3-3; – największy wpływ na grę zespołu W rzeczywistości graliśmy na Litwie – dobra współpraca między formacjami; miał Adrien Rabiot; dwa finały. Pierwszy to półfinał z Hisz- – zwarta obrona i dobra organiza- – dobra technika indywidualna i wy- panią, drugim był mecz finałowy. Prze- cja przy stałych fragmentach gry prze- sokie umiejętności gry 1:1; graliśmy ten mecz, być może z powo- ciwnika; – elastyczność i ruchliwość, determi- du tego, ile wysiłku włożyliśmy w zwy- – cierpliwe budowanie akcji od tyłu, nacja i taktyczna elastyczność. cięstwo nad Hiszpanią; nie byliśmy a także umiejętność szybkiego przej- Tłumaczenie w stanie osiągnąć tego samego poziomu ścia z obrony do ataku; Piotr Śledziewski

Trener Francis Smerecki (25.07.1949) i ustawienie zespołu Francji

Trener Nr 1 (117) 2014 | 29 Skauting personalny – obserwacja, ocena, wybór

Utalentowany piłkarz może Odpowiednie wsparcie zawodnika może wpłynąć na jego lepszą i szybszą adapta- wygrać mecz. Ale mistrzostwo cje w nowym miejscu. Psycholog sportowy, ze swoim doświadczeniem, może oka- zdobywają utalentowani, zać się bardzo pomocny w tym procesie. Z drugiej strony, kluby znużone ekono- inteligentni i współpracujący. micznym i społecznym kryzysem, chcą- ce w krótkim okresie przetrwać – powinny szybko i bez przerwy szukać innych for- Fernando Ramirez muł na pozyskiwanie dobrych i perspek- tywicznych zawodników. Najbardziej opłacalną drogą jest korzy- yły trener i piłkarz Realu Ma- stanie z młodych zawodników z akademii. dryt – Jorge Valdano – powie- Co ciekawe, większość klubów korzysta dział kiedyś o Raulu Gonzalezie: z tego rozwiązania dopiero wtedy, kiedy „Bez wyróżniającej szybkości, siły wszystkie inne możliwości się nie spraw- czy zwinności, Raul zdobywał dziły. Jednak jeszcze ciekawszy jest fakt, wieleB bramek dzięki swojej inteligencji”. że nawet kiedy korzystanie z wychowan- Stwierdzeniem tym chciałbym pod- ków sprawdza się, bardzo często kluby kreślić syntezę całego artykułu. Obecnie, wracają do starych, nieefektywnych me- podczas selekcji młodych zawodników, tod. Na przykład zyski, które uda im się wielu piłkarskich skautów skupia się tyl- osiągnąć po sprzedaży młodych, utalen- ko na pierwszych aspektach wspomnia- towanych zawodników, inwestują w pozy- nych w cytacie. Z tego powodu nie wspar- skanie droższych i niekoniecznie lepszych liby oni wystarczająco i nie zaufali Raulo- zawodników z innych klubów. A wcale nie wi, który mógłby nie stać się legendą jedna rozwój swojej akademii! nego z największych klubów na świecie. Innym sposobem na obniżenie kosz- W Hiszpanii mówi się, że „nikt nie jest tów i zwiększenie zysków jest inwestowa- prorokiem we własnym kraju”. Raul tak- nie w stosunkowo nieznanych, a poten- że pokonał typowe „myślenie” i doszedł cjalnie bardzo dobrych piłkarzy ze słab- do mistrzostwa inną (swoją!) drogą. szych lig. Jednak obie te metody wyma- Aby zrozumieć i docenić El Quijite, Ody- gają profesjonalnych i dobrze wyszkolo- seję, Kaplice Sykstyńską, Chopina czy Mo- nych skautów, którzy znają wymagania zarta – nie można być powierzchownym i możliwości klubu. obserwatorem – trzeba pogłębić wiedzę W przypadku postawienia na akademie i zobaczyć wszystkie szczegóły, by zrozu- szkolącą młodych graczy, odpowiedzialne mieć i docenić arcydzieło. osoby – dyrektorzy i pracownicy odpowie- Podobnie jest z pracą skauta - nie po- Arjen Robben dzialni za skauting – muszą odpowiedzieć winna być ograniczana tylko do wizual- Często czyta i słyszy się, że pieniądze są z Pucharem sobie na dwa kluczowe pytania: „jaki rodzaj nych aspektów gry. „Niewidzialne” atry- jedynym czynnikiem wpływającym na de- Ligii Mistrzów zawodnika chcemy i potrzebujemy „stwo- buty są równie niezbędne. By dostrzec cyzję zawodnika o transferze. Nie jest to rzyć”? oraz „jakie procedury pozwolą nam takie cechy jak emocjonalna inteligencja, prawda. A nawet, jeżeli są one ważną skła- zwiększyć prawdopodobieństwo osiągnię- koncentracja, motywacja, przywództwo dową, to inne elementy także wpływają cia tego celu”? (Ryc. 1). czy charakter zwycięzcy niezbędny jest na jego optymalną formę sportową. Za- Oba pytania wymagają odpowiednie- „przenikliwy wzrok”. I nie zapominajmy, wodnik, który chce osiągnąć swój najwyż- go planu, pociągającego za sobą efek- że nie byłoby wody bez cząsteczek wo- szy poziom, musi być gotowy na zmie- tywną metodologię obserwacji i selekcji doru i tlenu. rzenie się z tymi, jakże często odmienny- oraz programu i planu szkolenia i rozwoju mi wymaganiami czy okolicznościami. w każdej grupie wiekowej. Skauci w Europie Wielkie europejskie kluby, takie jak Real Madryt, FC Barcelona czy Bayern Mo- nachium, przed podpisaniem kontraktu z nowym zawodnikiem starannie go obserwują na boisku, jak i poza nim. Ze względu na wysokie sportowe jak i ekonomiczne ryzyko związane z takim transferem, jest to niezbędna czynność. Podczas tych obserwacji powstaje wiele raportów opartych na własnych obser- wacjach oraz danych uwzględniających przede wszystkim taktyczne, fizyczne i techniczne walory zawodnika. Ryc. 1. Oczywiście, sukces w pozyskaniu Schemat nowej określonego zawodnika zależy od wielu metodologii zmiennych. Adaptacja piłkarza w nowym skautingu klubie czy mieście to czynniki wpływają- opierającej się ce na jego sportowe występy. Okazuje się, na selekcji że czasami nawet adaptacja środowisko- i kształtowaniu wa rodziny zawodnika również wpływa na utalentowanych jego poczynania na boisku. piłkarzy ra m irez

30 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie Skauting personalny – obserwacja, ocena, wybór

Z drugiej strony, każdy zespół powi- Ryc. 3. nak musi on ułatwiać i wpływać na budowę nien odpowiedzieć sobie na te pytania Elementy kompetencji piłkarskich „dobrej chemii” w zespole. z uwzględnieniem potrzeb pierwszej druży- ocenianych podczas profesjonalnego Są zawodnicy, który mogliby grać w każ- ny. Nie możemy zapomnieć, że ostatecznie skautingu dym klubie świata. Są tacy, którzy dobrze głównym odpowiedzialnym za sukces pił- grają tylko w jednym. Są również tacy, któ- karza z młodzieżowych drużyn jest trener rzy grają inaczej w zależności od poziomu pierwszego zespołu. jaki prezentuje klub. Musimy pamiętać, że proces selekcji Wielu piłkarzy, którym nie udało się piłkarzy z potencjałem wymaga również osiągnąć sukcesu w wielkich klubach, sta- zwrócenia uwagi na odpowiedni charakter ją się gwiazdami w mniejszych, w których i umiejętności psychologiczne zawodnika. nie ma takiej presji na wynik i sukces. Z eko- Wiąże się to ze zmniejszeniem ryzyka w wy- nomicznego punktu widzenia jest to klu- borze piłkarzy do bycia częścią procesu two- czowe. Po pierwsze, wybór właściwego za- rzenia zespołu. wodnika zmniejszy negatywny efekt z wy- Wpływ marketingu i mediów jest rów- brania mniej odpowiedniego piłkarza. nież niepodważalny. Wielu piłkarzy jest Po drugie, wybór czy wychowanie zawod- przecenianych lub niedowartościowanych ników w odpowiedni sposób, może pomóc ze względu na ich charyzmę czy popular- klubowi w kształtowaniu ich wartości, dzię- ność medialną. Ostatecznym celem powin- ki czemu mogą oni odnieść większe korzyści no być jednak stworzenie profilu piłkarza z późniejszej sprzedaży tych zawodników odpowiadającego stylowi i filozofii klubu. do innych klubów. Najlepszym tego przykładem jest FC Bar- Czasami zdarza się, że podpisywany jest celona. Klub ten ma swoich skautów w każ- kontrakt z piłkarzem na podstawie jego po- dym zakątku świata. W drużynach najniż- tencjału a nie aktualnej formy i występów. szych kategorii wiekowych możemy spo- Zwiększa to szanse popełnienia błędu. tkać zawodników z całego świata. Kiedy zo- Normalnie metodologia skautów składa staną oni wybrani do klubu, od najmłod- się z elementów: obserwacji – porównania szych lat uczeni są określonej filozofii życio- – wyboru. Chciałbym zaproponować inną, wej. Jako część procesu wychowawczego, prawdopodobnie efektywniejszą metodę. trenerzy i nauczyciele uczą ich jak być do- Zinédine Zidane Najpierw wymaga ona obserwacji piłkarza.

brym piłkarzem, ale przede wszystkim jak – wyjątkowo Później dokonanie wspólnej oceny piłkarza być wartościową osobą. utalentowany przez współpracujących ze sobą trenerów,

Piłkarscy skauci w największych euro- piłkarz byłych piłkarzy i sportowego psychologa. pejskich klubach mogą wykonywać jeszcze Kolejnym krokiem jest wybór piłkarzy, któ- jedno bardzo ważne zadanie. Powinni zaj- ry spełniają kryteria – zarówno sportowe jak mować się analizą przeciwnej drużyny (oce- Josep Guardiola” wielokrotnie podkreślał i psychologiczne – wymagane w danym klu- niać ich mocne i słabe strony) – to tzw. skau- bie. Następnie rozpoczyna się proces kształ- ting taktyczny. w wywiadach, że najważniejszą i najbardziej towania, trenowania i edukowania ich we Josep Guardiola wielokrotnie podkre- właściwym kierunku, zgodnie z oczekiwa- ślał w wywiadach, że najważniejszą i naj- ekscytującą częścią jego pracy jest niami nowego klubu. Ale to już jest proces bardziej ekscytującą częścią jego pracy jest stosunkowo łatwy, bo przecież wybraliśmy wielogodzinna analiza zachowań i cech ry- wielogodzinna analiza zachowań i cech rywali odpowiedniego kandydata. wali, dzięki której może dostrzec ich słabe Podsumowując, wielu skautów uczest- strony i lepiej przygotować swoją drużynę. niczy w procesie rekrutacji oraz wyszukiwa- Także i tutaj sportowy psycholog może po- nia młodych talentów z innych klubów. Nie magać szkoleniowcowi i przygotowywać jest jednak klarowne, czy używają oni moż- specjalistyczne raporty psychologiczne ry- liwie najlepszej metodologii selekcji. W celu wali, skupiając się na ich psychologicznych zoptymalizowania tego procesu, skauci oraz zdolnościach, podkreślając ich lepsze i gor- menadżerowie klubowi, powinni uwzględ- sze strony. niać zarówno raporty o sportowych osią- Dla przykładu, po obserwacji i ana- gnięciach jak i psychologiczne profile anali- lizie taktycznych, technicznych i stra- zowanych zawodników. W znaczącym stop- tegicznych zalet i wad przeciwników niu obniży to ryzyko popełnienia błędu skauci, trenerzy i psycholog sporto- i wybrania niewłaściwego zawod- wy powinni współpracować i opraco- nika do klubu. wać kompletny i wielokierunkowy ra- Nie zapominajmy, że coraz port. Może to ułatwić odniesienie suk- więcej klubów ma problemy cesu i dać przewagę nad rywalami z egzystencją ekonomiczną, w bardzo konkurencyjnym świecie. a co za tym idzie również ze sportową. Odpowiedni system Konkluzja selekcji i optymalnego treningu W nowoczesnym świecie piłki nożnej, mógłbym w dużym stopniu załagodzić w którym zespoły budowane są w oparciu tę sytuacje. I nie zapominajmy, że dość pro- o zawodników z całego świata, kluby mogą stą rzeczą jest obserwacja „powierzchow- korzystać z posiadania w drużynie piłkarzy na”. Od skauta wymagamy zdolności innego z różnym podejściem do gry. Z tego powo- Ryc. 2. typu - sztuki obserwacji na poziomie „ma- du kluczowym zadaniem stało się wybranie Schemat współpracy łych detali”, które są często ukryte dla nie- zawodnika najlepiej pasującego do całości różnych specjalistów wprawnego oka, a które mogą być decydu- zespołu. Nie zawsze jest to zawodnik o naj- w procesie skautingu jące w perspektywie rozwoju sportowego. lepszych umiejętnościach piłkarskich, jed- i treningu. Tłumaczenie tekstu Piotr Śledziewski

Trener Nr 1 (117) 2014 | 31 Cardiff City Football Club - sprawozdanie ze stażu Cardiff City Football Club ma tradycje sięgające XIX wieku. Założony został w 1899 roku. Samo miasto Cardiff ma ponad 350 tysięcy mieszkańców i leży na południu Walii. Ze względów prestiżowych i finansowych klub uczestniczy w angielskim systemie rozgrywek ligowych.

piłkarz Arsenalu Aaron Ramsey. Skauting z gry 8x8 do gry 11x11. Istotne jest wtedy Adam Kucharczyk opiera się głównie na graczach z regionu wprowadzenie do nauki ról i obowiązków południowej Walii. na poszczególnych pozycjach. Szkolenie w Akademii Cardiff City FC ależy wspomnieć, że spor- odbywa się w czterech podstawowych Training To Train (12-14 lat) tem narodowym w Walii jest etapach. W tym etapie nacisk kładziony jest na: rugby. Duże emocje towarzy- – I etap, 7-11 lat, „FUNdamental Phase”. – intelektualizacje procesu treningo- szą corocznym rozgrywkom – II etap, 12-14 lat, „Training to Train” . wego (znaczenie: rozgrzewki, odpoczyn- „Pucharu sześciu narodów”, – III etap, 15-18 lat, „Training to Compete”. ku, odnowy biologicznej, żywienie itp.), Nw którym Walijczycy rywalizują ze swo- – IV etap, 18+ „Training to Win”. – doskonalenie techniki piłkarskiej, imi sąsiadami Anglikami. Jednak rywali- – wprowadzenie do treningu siłowego zacja sportowa w rugby pomiędzy tymi Fundamental Phase (7-11 lat) i wytrzymałościowego, krajami odbywa się średnio dwa razy W tym etapie kładziony jest nacisk – wprowadzenie szerszego zakresu za- w roku. Między innymi z tego powodu na rozwijanie cech takich jak: gadnień taktycznych, na popularności zyskuje futbol i częsta – zwinność, Zawodnicy na tym etapie dalej zachę- rywalizacja w rozgrywkach ligowych – równowaga, cani są do gry na różnych pozycjach, ale walijskiego Cardiff City FC z angielski- – koordynacja, pod koniec tego okresu szkolenia są one mi klubami. – szybkość. coraz bardziej zawężane. W 2013 roku klub uzyskał awans do naj- Gracze w tym wieku, poznają technicz- wyższego szczebla rozgrywek i w sezonie ne aspekty gry w środowisku zabawy. Pił- Training To Compete (15-18 lat) 2013/2014 gra w Premiere League. Piłkarze karze zachęcani są do gry na różnych pozy- W tym etapie nacisk kładziony jest na: pierwszej drużyny rozgrywają swoje mecze cjach. Boiskowa kreatywność kształtowana – specyficzne umiejętności i zrozu- na nowoczesnym obiekcie Cardiff City Sta- jest podczas małych gier (4x4, 3x3, 4x3 itd.). mienie roli i obowiązków gry poszcze- dium. Pod koniec tego etapu następuję przejście gólnych pozycjach, Klub Cardiff City FC posiada także druży- nę kobiet, która uczestniczy w rozgrywkach walijskiej Women’s Premier League. W se- Tab. 1. zonie 2012/2013 drużyna uzyskała awans Zakres nauczania do UEFA Women’s Champions League. elementów taktycznych Akademia Cardiff City FC w Cardiff City FC Akademia piłkarska klubu szkoli dzie- Academy ci i młodzież od 7 do 21 roku życia. Naj- słynniejszymi wychowankami Akademii są: Joe Ledley (Celtic Glasgow) oraz były KU CH AR C Z Y K

32 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie Cardiff City Football Club - sprawozdanie ze stażu

– rozumienie systemu gry drużyny, – rozumienie – kształtowanie wytrzymałości tleno- znaczenia konkret- wej i beztlenowej piłkarza, nych działań w ataku – kształtowanie siły, które powinno być i w obronie, zoptymalizowane do indywidualnego – radzenie sobie z fizycznymi i mentalny- rozwoju nerwowo-mięśniowego każdego mi wymaganiami gry w pierwszym zespole zawodnika. lub zespole rezerw.

Training To Win (pow. 18 roku życia) Filozofia szkolenia w Akademii zawie- W tym etapie coraz bardziej istotne są: ra się w zdaniu: „Należy tworzyć pozytyw- – dalszy rozwój siły, szybkości i mocy, ną atmosferę treningu, która będzie spra- – świadomość znaczenia założeń tak- wiała radość i zapewni swobodę wyraża- tycznych i zachowań poza boiskowych nia siebie na boisku, a także pozwoli gra- dla dobra drużyny, czom rozwijać ich wrodzone zdolności”.

Trener Nr 1 (117) 2014 | 33 W 2008 roku Cardiff City FC wprowa- dził internetową platformę komunikacyj- ną „Team Academy Pro”. System ten stosowany jest przez najlepsze akademie pił- karskie w całej Wielkiej Brytanii. Uspraw- nia on przekaz informacji pomiędzy rodzi- cami zawodników a pracownikami klubu. Po zalogowaniu zainteresowani otrzymu- ją nie tylko informacje dotyczące termi- nów treningów i meczów, ale także informacje dotyczące higieny żywienia, postę- pów i spraw organizacyjnych. Pracownicy klubu mają dostęp do ar- chiwalnych informacji dotyczących kwe- stii medycznych i zakresu obciążeń treningowych każdego zawodnika. Takie informacje pozwalają na dostosowanie i udoskonalanie procesu szkolenia w ca- łej akademii. System „Team Academy Pro” jest narzędziem, które usprawnia i uła- twia pracę trenerom. Programy edukacyjne i społeczne Wydawać by się mogło, że szeroki zakres projektów edukacyjnych i społecz- nych nie ma znaczenia dla funkcjonowa- nia akademii piłkarskiej. Jednak w Car- diff mają świadomość, że nawet najlepsze szkolenie młodych zawodników zda się na nic, jeśli nie będzie odpowiedniego systemu naboru i selekcji. Programy społeczne powodują pozytywne odbieranie marki klubu w regio- nie. Dzięki temu w Wielkiej Brytanii nie mają problemów z frekwencją na stadionach. Zakup biletu w dniu meczu w Pre- miership graniczy z cudem. Każde dziecko w południowej Walii marzy o tym żeby zagrać w czerwono-czarnych strojach klubu Cardiff City FC na stadionie z 26 ty- siącami kibiców. Programy edukacyjne pozwalają na prześwietlenie i obserwacje tysię- cy dzieci pod kątem predyspozycji pił- karskich. Taka działalność na różnych płaszczyznach jest jedyną drogą, żeby zmniejszyć ryzyko niedostrzeżenia ja- kiegoś talentu. W Cardiff City Football Club są tego świadomi. W Walii pamięta- ją o tym, że jeden z najlepszych i najdroż- szy obecnie piłkarz na świecie, Gareth Bale urodził się i wychowywał w Cardiff. Ale nigdy nie zagrał meczu w barwach największego klubu w tym mieście. Edukacja i promocja sportu Program „Football 4 all”, czyli „Piłka noż- na dla wszystkich” obejmuje inicjatywy mające na celu popularyzację piłki nożnej. Zaadresowany jest on do dzieci i młodzie- ży w wieku 4-19 lat. Obejmuje region mia- łego regionu. Organizowane są także wy- kresie organizacji i promocji sportu z na po- sta Cardiff i inne hrabstwa południowej cieczki klasowe na Cardiff City Stadium ziomie profesjonalnym, jak i amatorskim. Walii. Oprócz promocji piłki nożnej przed- tzw. „School Stadium Visits”. „Futsal Education Programme” są to sięwzięcie pozwala na obserwacje i wyła- Inną inicjatywą jest współpraca z tzw. zajęcia dzięki, którym można uzyskać wianie zawodników o najlepszych predys- „After school clubs”. To popularne w Wiel- uprawnienia trenera futsalu. Organizo- pozycjach do Akademii Cardiff FC. kiej Brytanii ośrodki działające na zasa- wany jest przez specjalny departament Współpraca ze szkołami podstawo- dzie świetlic pozaszkolnych. Przebywa- „Edukacji i sportu” wraz ze szkołami w re- wymi obejmuje m.in. prowadzenie za- ją w nich uczniowie, których rodzice nie gionie Cardiff. Odbywa się to w ramach jęć edukacyjnych i ogólno-sportowych mogą odebrać ze szkoły bezpośrednio istniejącego w Wielkiej Brytanii systemu przez pracowników Cardiff City FC w ra- po lekcjach. We współpracujących pla- edukacji szkolnej. mach tzw. „PPA time”. cówkach zajęcia sportowe prowadzo- Młodzież, w wieku 16-19 lat fakulta- „Planning, Preparation and Asses- ne są przez wykwalifikowanych pracow- tywnie może wybrać zajęcia związane ze sment Time” to szkolny obowiązek prze- ników Cardiff City FC. Oprócz korzysta- sportem. Dzięki współpracy ze szkołami prowadzenia 10% zajęć lekcyjnych nia z zaplecza sportowego Uniwersytetu średnimi (colleges) i Walijską Federacją we współpracy ze specjalistami z innych w Cardiff, współpraca z University of So- Piłki Nożnej (FAW) można uzyskać w ten dziedzin. W 2012 roku takim progra- uth Wales obejmuje m.in. teoretyczne sposób dyplomy potwierdzające zdoby- mem zostało objętych 2500 dzieci z ca- i praktyczne kształcenie studentów w za- te kwalifikacje zawodowe. Są to m.in. cer- KU CH AR C Z Y K

34 | Nr 1 (117) 2014 Trener N auczanie – trenowanie

szkolenia sportowe, organizacyjne i biz- nesowe dla dorosłych. Wszystkie te działania promocyjne zmierzają do stworzenia zhierarchizowa- nej piramidy uczestnictwa w strukturach Cardiff City FC.

ACADEMY CARDIFF CITY FC

ADVANCED DEVELOPMEMENT CENTER

ADVANCED COACHING CENTER

FOOTBALL 4 ALL (10-15 ośrodków dla dzieci w wieku: 4-6, 7-9, 10-11 lat); „Trainings Day”; „Holidays Clubs”; „Street Soccer Program”

Podstawą tej piramidy jest szereg pro- gramów skierowanych dla dzieci i mło- dzieży w wieku 7-21 lat z całego regionu Cardiff. Pierwszy etap selekcji obejmować będzie szkolenie w tzw. Advanced Co- aching Center. Pod okiem licencjonowa- nych trenerów, wykorzystując infrastruk- turę różnych ośrodków, zajęcia będą prowadzone także pod marką klubu. Najlep- si mają szansę rozwoju w Advanced Deve- lopment Center. Wierzchołkiem tej piramidy jest profe- sjonalna Akademia Piłkarska, której człon- kami jest grupa wyselekcjonowanych za- wodników. Żeby to osiągnąć potrzebne są właśnie te wspomniane projekty i programy obejmujące tysiące młodych osób w Południowej Walii. Integracja społeczna Cardiff City FC jest organizacją świa- domą swojej odpowiedzialności spo- łecznej i dlatego wprowadza szereg pro- jektów wykorzystujących markę klubu wśród społeczności lokalnej w celu promocji zdrowia, edukacji, integracji spo- łecznej oraz sportu. Program „Sportu niepełnospraw- nych” obejmuje obecnie ponad 200 uczestników. Podzielony jest na sześć grup związanych ze stopniem niepełno- sprawności. Są to drużyny piłki nożnej: na wózkach, niewidomych, głuchych, z niepełnosprawnością intelektualną, z syndromem Downa oraz dzieci niepeł- nosprawnych. Przy prowadzeniu takich zespołów trenerom pomagają wolonta- riusze. Takie drużyny uczestniczą w rywalizacji zarówno krajowej jak i zagra- nicznej. tyfikaty: BTEC Level 3 Extended Diploma Od grudnia 2013 roku Akademia Cardiff Jednym z głównych celów Departa- in Sport, FAW Football Leaders Award, City FC nawiązała współpracę z bośniac- mentu Integracji Społecznej jest działal- FAW Introduction to Coaching Futsal. kim klubem FK Sarajewo. Oba te projek- ność na rzecz osób zaliczonych do ka- „Girls Only Soccer Schools” to ofer- ty związane są z działalnością właściciela tegorii zagrożenia wykluczeniem spo- ta skierowana dla dziewcząt, które chcą Cardiff City FC, malezyjskiego biznesme- łecznym. We współpracy m.in. z funda- sprawdzić swoje możliwości w konfron- na Vincenta Tana. cją „Princes trust” organizowane są pro- tacji z innymi rówieśniczkami. Sesje tre- Cardiff City FC, jako klub uczestniczą- gramy rozwoju kwalifikacji zawodowych, ningowe odbywają się oczywiście pod cy w najwyższej klasie rozgrywkowej skierowane do osób z obszarów ubó- okiem trenerów z Akademii Cardiff City w Wielkiej Brytanii, zobowiązany jest stwa, bezrobotnych, a także byłych więź- FC. Projekt ten skierowany jest do dziew- także do udziału w projektach organi- niów. cząt w wieku 7-14 lat. zowanych przez Fundację Premiere Le- Różnorodny charakter programów, Fundacja Cardiff City FC włącza się ague. Mają one na celu promocje spor- w których uczestniczy Cardiff City FC także w inne programy edukacyjne obej- tu, a przede wszystkim piłki nożnej po- pozwala na korzystanie z różnych fun- mujące tysiące dzieci i dotyczą one np.: przez m.in. organizacje turniejów, do- duszy i źródeł finansowania. Jedno- ochrony zdrowia i ochrony środowiska. datkowych zajęć dla chłopców i dziew- cześnie taki rodzaj działalności buduje Współpraca międzynarodowa obej- cząt w różnym wieku. Programy firmowa- i wzmacnia markę klubu jako odpowie- muje m.in. promocje futbolu w Malezji. ne przez Premier League obejmują także dzialnej organizacji.

Trener Nr 1 (117) 2014 | 35 Trener