TÜRKMENISTANYŇ MEDENIÝET MINISTRLIGI MINISTRY OF CULTURE OF МИНИСТЕРСТВО КУЛЬТУРЫ ТУРКМЕНИСТАНА

TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET MEDENIÝET MERKEZINIŇ DÖWLET MUZEÝI

THE STATE MUSEUM OF THE STATE CULTURAL CENTRE OF TURKMENISTAN

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ МУЗЕЙ ГОСУДАРСТВЕННОГО КУЛЬТУРНОГО ЦЕНТРА ТУРКМЕНИСТАНА

Aşgabat - 2021 ý. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedow President of Turkmenistan Gurbanguly Berdymukhamedov Президент Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедов ürkmen halkynyň özboluşly s the history of the ак своеобразна история taryhynyň bolşy ýaly, Turkmen people is туркменского народа, TTürkmenistanda döredilen Aoriginal, the history Ктакже своеобразна исто- muzeýleriň taryhy hem örän of the museums founded in рия созданных в Туркмениста- özboluşlydyr. Turkmenistan is also original. не музеев. Türkmenistanda ilkinji muzeý The first museum in Первый музей в Туркменис­ Turkmenistan was constructed binasy 1897-nji ýylda Gökdepe тане был построен в 1897 г. in 1897 near Gokdepe station. bekediniň ýanynda gurlupdyr. Şol около станции Гокдепе. Там There were exposed exhibits and binada meşhur Gökdepe galasyny были выставлены экспонаты и the information about battles on информация о сражениях по goramak boýunça alnyp barlan defense of the famous Gokdepe söweşler baradaky maglumatlar we защите знаменитой Гокдепин- fortress. ской крепости. eksponatlar sergilenipdir. On 17 of March 1899 in 17 марта 1899 г. в Ашхабаде 1899-njy ýylyň 17-nji martynda there took place прошли торжества по случаю Aşgabat şäherinde Zakaspi oblast celebrations on the occasion of официального открытия му- muzeýiniň resmi açylyş dabarasy official opening of the museum зея Закаспийской области. В bolup geçýär. 1900-1912-nji of trans-Caspian province. In 1900-1912 гг. в Ашхабаде (ны- ýyllarda Aşgabatda (häzirki Puşkin 1900-1912 in Ashgabat (present нешний сквер Пушкина) было bagynyň çäginde) jemgyýetçilik Pushkin square) was constructed построено двухэтажное здание kitaphanasy we Zakaspi oblast two-storeyed building for public library and the museum of trans- для публичной библиотеки и muzeýi üçin iki gat jaý gurlupdyr. музея Закаспийской области. Bu Orta Aziýada şol döwürde Caspian province. Those years it was the first centre of culture in В те годы это был первый очаг gurlan ilkinji medeniýet ojagydy. the Central Asia. культуры в Центральной Азии. 1919-njy ýylda muzeýi Döwlet In 1919 it began to be named В 1919 г. стал называться muzeýi diýip atlandyrýarlar. 1925- the State museum. In 1925 the Государственным музеем. В nji ýylda onuň ady Türkmenistanyň its name was changed as the 1925 г. название изменилось на Döwlet ülkäni öwreniş muzeýi State museum of local lore of Государственный краеведчес­ diýlip üýtgedilýär. Turkmenistan. кий музей Туркменистана.

4 5

1925-nji ýylda Türkmenistanyň In 1925 in State museum of В 1925 г. в Государственном Döwlet ülkäni öwreniş muzeýiniň local lore of Turkmenistan was краеведческом музее Туркме- düzüminde sekillendiriş sungaty opened the department of fine нистана открылся отдел изо- bölümi açylypdyr. arts. бразительного искусства. 1938-nji ýylda aýratyn In 1938 the was founded В 1938 г. был создан отдель- Şekillendiriş sungaty muzeýi separate museum of the fine ный музей изобразительного döredilip, bu sungata degişli bolan arts and corresponding exhibits искусства и соответствующие we Türkmenistanyň Döwlet ülkäni from the State museum of local экспонаты из Государственного öwreniş muzeýinde saklanylýan lore of Turkmenistan were given краеведческого музея Турк­ eksponatlar onuň garamagyna under the authority of the new менистана были переданы в berilýär. museum. ведение нового музея.

5 6

1985-nji ýylyň 16-njy iýulynda On 16 of July 1985 on the 16 июля 1985 г. на базе музея Taryh muzeýiniň, Türkmenistanyň basis of the museum of history, истории, Государственного Döwlet ülkäni öwreniş muzeýiniň the State museum of local lore краеведческого музея Турк­ we “Rewolýusiýanyň göreşijilerine” of Turkmenistan and a memorial менистана и мемориального atly memorial muzeýiň esasynda museum “Fighters for revolution” музея “Борцам революции” Türkmenistanyň Döwlet birleşen was founded the State museum был создан Государственный taryh-ülkäni öwreniş muzeýi of History and Local Lore of историко-краеведческий музей döredilýär. Turkmenistan. Туркменистана. 7

1993-nji ýylda Türkmenistanyň In 1993 with the unification В 1993 г., при объединении Döwlet birleşen taryh-ülkäni of the State museum of History Государственного историко- öwreniş hem-de Döwlet amaly- and local lore of Turkmenistan краеведческого музея Туркме- haşam sungaty muzeýleri and the State museum of applied нистана и Государственного birikdirilip, Türkmenistanyň Milli arts there was founded the музея прикладного искусства taryh we etnografiýa muzeýi был создан Национальный National museum of history and музей истории и этнографии döredilýär. ethnography of Turkmenistan. 1998-nji ýylyň 5-nji Туркменистана. On the 5 of January 1998 was ýanwarynda Türkmenistanyň 5 января 1998 г. объедине- founded National museum of Milli taryh we etnografiýa hem- нием Национального музея de Türkmenistanyň Şekillendiriş Turkmenistan by the unification истории и этнографии и музея sungaty muzeýleri birleşdirilip, of the National museum of изобразительного искусства создается Национальный музей Türkmenistanyň Milli muzeýi history and ethnography and Туркменистана. döredilýär. museum of fine arts.

2005-nji ýylyň 16-njy The museum of the fine arts of 16 февраля 2005 года был fewralynda Türkmenistanyň Turkmenistan has been opened открыт музей изобразительно- Şekillendiriş sungaty muzeýi on 16-th of February 2005. го искусства Туркменистана. açyldy. The museum of the First 17 февраля 2007 года при 2007-nji ýylyň 17-nji fewralynda President of Turkmenistan has Национальном культурном Türkmenistanyň Milli medeniýet been opened at the National центре Туркменистана был от- merkezinde Türkmenistanyň Ilkinji cultural centre of Turkmenistan крыт музей Первого Президен- on 17-th February 2007. Prezidentiniň muzeýi açyldy. Paying special attention та Туркменистана. Muzeý işini kämilleşdirmeklige to questions of perfection Уделяя особое внимание esasy üns berip, Türkmenistanyň of museum business, the вопросам совершенствования Prezidenti Hormatly Honourable President of музейного дела, Уважаемый Gurbanguly Berdimuhamedow Turkmenistan Gurbanguly Президент Туркменистана Türkmenistanyň muzeýleriniň Berdymukhamedov has laid Гурбангулы Бердымухамедов taryhyny öwrenmekligi maksat down the aim to study in a поставил цель изучить в корне edindi. root history of museums of историю музеев Туркменистана. Turkmenistan.

7 8

Türkmenistanyň Prezidenti In conformity with the Decree В соответствие с указом Gurbanguly Berdimuhamedowyň of the President of Turkmenistan Президента Туркменистана 2007-nji ýylyň 21-nji fewralynda Gurbanguly Berdymukhamedov Гурбангулы Бердымухамедова for № 8270 on 21-st of çykaran № 8270 kararyna от 21 февраля 2007 года за № February 2007; on either side 8270 по обе стороны Нацио- laýyklykda Türkmenistanyň of the building of the National нального музея Туркменистана Milli muzeýiniň iki gapdalyndan museum of Turkmenistan, the началось строительство музея Türkmenistanyň Prezidentiniň construction of the museum of Президента Туркменистана и muzeýiniň hem-de Etnografiýa the President of Turkmenistan and museum of ethnography музея этнографии и краеведе- we ülkäni öwreniş muzeýiniň and local lore has begun. ния. gurluşygy başlandy. The National museum of 14 мая 2009 года Указом Türkmenistanyň Prezidentiniň Turkmenistan is renamed into Президента Туркменистана На- kararyna laýyklykda 2009-njy ýylyň the Main national museum of циональный музей Туркменис­ Turkmenistan by the Decree of 14-nji maýynda Türkmenistanyň тана переименован в Главный the President of Turkmenistan Milli muzeýine Türkmenistanyň Baş on 14-th of May 2009. национальный музей Туркме- milli muzeýi diýen at dakyldy. The solemn openings of the нистана. 2009-njy ýylyň 18-nji constructions of the museum 18 мая 2009 года состоялось maýynda Türkmenistanyň Baş of ethnography and local торжественное открытие музея milli muzeýiniň etnografiýa we lore and the museum of the этнографии и краеведения President of Turkmenistan in ülkäni öwreniş muzeýiniň, 2009- Главного национального музея the Main national museum of njy ýylyň 29-njy iýunynda bolsa Туркменистана, а в 29 июня Turkmenistan has taken place on Türkmenistanyň Prezidentiniň 18-th of May 2009 and on 29-th 2009 года – музея Президента muzeýiniň dabaraly açylyşy boldy. of June 2009 accordingly. Туркменистана. 9

2008-nji ýylyň 12-nji maýynda The President of Turkmenistan 12 мая 2008 года Прези- Türkmenistanyň Prezidentiniň publishes the Decree about дентом Туркменистана издан karary boýunça , the construction of buildings Mary, Türkmenabat şäherlerinde of regional museums of history указ о строительстве в городах welaýat Taryhy we ülkäni öwreniş and ethnography in the cities of Балканабат, Мары, Туркменабат muzeýleriň binalarynyň gurluşygy Balkanabat, Mary, Turkmenabat зданий музеев этнографии и barada, 2009-njy ýylyň 31-nji on 12-th of May 2008, and the iýulynda bolsa Daşoguz şäherinde Decree about construction of the краееведения, а 31 июля 2009 welaýat Taryhy we ülkäni öwreniş building of the regional museum года Указ о строительстве зда- muzeýiniň binasynyň gurluşygyny of history and ethnography in ния музея в г. Дашогуз. Музеи başlamak barada karar çykaryldy. Dashoguz on 31-st of July 2009. Muzeýler öz gapylaryny Museums have solemnly opened торжественно открыли свои myhmanlar üçin dabaraly açdy. the doors for visitors. двери для посетителей.

Mary welaýatynyň Taryhy we ülkäni öwreniş muzeýi Mary province museum of History and Local Lore Музей истории и краеведения Марыйского велаята

Daşoguz welaýatynyň Taryhy we ülkäni öwreniş muzeýi Dashoguz province museum of History and Local Lore Музей истории и краеведе- ния Дашогузского велаята

9 10

Lebap welaýatynyň Taryhy we ülkäni öwreniş muzeýi Lebap province museum of History and Local Lore Музей истории и краеведе- ния Лебапского велаята

Balkan welaýatynyň Taryhy we ülkäni öwreniş muzeýi Balkan province museum of History and Local Lore Музей истории и краеведения Балканского велаята

Muzeýleriň gurluşygyny Building of museums was Строительство музеев dünýäniň belli gurluşyk carried out by the known осуществили известные строи- тельные компании мира, а kompaniýalary amala aşyrdy, building companies of the world экспозиция была оформлена and the exposition has been ekspozisiýasy bolsa Türkmenistanyň при активном содействии issued with active assistance of muzeýleriniň esasy usulyýet merkezi специалистов Главного нацио- the Main national museum of нального музея Туркменистана, bolup durýan, Türkmenistanyň Turkmenistan which is the basic который является основным Baş milli muzeýiniň işjeň ýardam methodical centre of museums методическим центром музеев bermegi netijesinde amala aşyryldy. of Turkmenistan. Туркменистана. 11

Türkmenistanyň Prezidentiniň According to the Decree of На основании Указа Прези- 2013-nji ýylyň 25-nji aprelinden, the President of Turkmenistan дента Туркменистана №12981 Türkmenistanyň Medeniýet №12981on 25-th of April “On от 25 апреля 2013 года « О Ministirliginň garamagyndaky improvement of the activity of совершенствовании деятель- edralaryň işini kämilleşdirmek the institutions of the Ministry ности учреждений Министер- hakynda çykaran № 12981 karary of culture of Turkmenistan”, ства культуры Туркменистана», esasynda, Türkmenistanyň Baş Milli the Main national museum of Главный национальный музей Muzeýi Türkmenistanyň Döwlet Turkmenistan was include as a Туркменистана был включен в medeniýet merkeziniň düzümine component of the State cultural состав Государственного куль- girizilip, Türkmenistanyň Döwlet centre of Turkmenistan and турного центра Туркменистана medeniýet merkeziniň Döwlet was called the State museum и стал именоваться Государ- Muzeýi diýlip atlandyryldy. of the State cultural centre of ственный музей Государствен- Ösüp gelýän ýaş nesli Turkmenistan. ного культурного центра Турк­ менистана. watançylyk ruhunda With a view of upbringing of В целях воспитания подрас- terbiýelemek maksady bilen rising generation in the spirit тающего поколения в духе пат­ we Türkmenistanyň milli of patriotism and in memory of риотизма и в память о нацио- gahrymanlarynyň hatyrasyna, national heroes of Turkmenistan, нальных героях Туркменистана, 2014-nji ýylyň 6-njy oktýabrynda on 6-th October 2014 was в одном из живописных мест Aşgabadyň ajaýyp ýerinde erected a memorial complex Ашхабада воздвигнут мемори- ýadygärlikleriň toplumy and opened museum where are альный комплекс и 6 октября we muzeýi öz içine alýan presented historical materials 2014 года открыт музей, где memorial toplum dikeldildi, and the exhibits devoted to the представлены исторические ol ýerde Gökdepe söweşinde, heroes of Geoktepe battle, of the материалы и экспонаты, посвя- Watançylyk urşunda we Aşgabat Great Patriotic War and to the щенные героям Геоктепинского ýertitremesinde şehit bolanlara victims of Ashgabat earthquake сражения, Великой Отечес­ bagyşlanan taryhy maglumatlar in one of picturesque places of твенной войны и жертвам Аш- we eksponatlar görkezilen. Ashgabat. хабадского землетрясения.

2015-nji ýylyň 17-nji On 17 of October 2015 in 17 октября 2015 г. в этра- oktýabrynda Balkan welaýatynyň region of Balkan пе Махтумкули Балканского Magtymguly etrabynda велаята было сдано в экс- province was put into operation “Magtymguly Pyragy muzeýiniň” плуатацию новое здание täze binasy ulanylmaga berildi. a new building of “Magtymguly музея “Maхтумкули Фраги”. Muzeýiň öňündäki meýdançada Pyragy” museum. In front of На площадке перед музеем Magtymgulynyň we görnükli museum were placed sculpture были установлены памятники türkmen şahyrlary Magrupynyň, Махтумкули и других видных of famous Turkmen poets Keminäniň, Mollanepesiň, туркменских поэтов Магрупи, Mätäjiniň, Zeliliniň hem-de Magrupy, Kemine, Mollanepes, Кемине, Молланепеса, Мятад- Seýdiniň heýkelleri oturdylypdyr. Mataji, Zelili and Seydi. жи, Зелили и Сейди.

11 TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET MUZEÝINIŇ MERKEZI BINASY

CENTRAL BUILDING THE STATE MUSEUM OF TURKMENISTAN

ЦЕНТРАЛЬНОЕ ЗДАНИЕ ГОСУДАРСТВЕННОГО МУЗЕЯ ТУРКМЕНИСТАНА

12 13

ürkmenistanyň Döwlet here are sections of Центральном здании muzeýiniň taryh bölüminde Independence, ancient Государственного музея türkmen döwletiniň T history,antiquity, Turkmen Туркменистана нахо- Garaşsyzlygy, gadymy dünýä T В дятся разделы Независимости, taryhy, antik we orta asyrlar carpet and stction of temporary döwürleri, türkmeniň haly exhibitions devoted to the разделы древней истории, истории античности и средне- sungaty, döwlet baýramçylyklary State holidays. In the museum mynasybetli gurnalýan sergiler вековья, туркменского ковра are stored and exposed for the bölümleri halka hyzmat edýär. и раздел временных выставок, everybody’s view the artefacts Muzeýde Türkmenistanyň taryhy посвященных государственным ýadygärlikleri bolan Jeýtundan, found on historical monuments праздникам. В музее хранятся и Altyndepeden, Marguşdan, Köne Jeytun, Аltyndepe, Маrgush, выставлены на обзор артефак- we Täze Nusaýdan, Merwden, Old and New Nisa, Merv, Köneürgençden we Dehistan ты, найденные на исторических düzlüginden tapylan tapyndylar, Кunyaurgench and Dekhistan памятниках Джейтуна, Алтын- maddy we medeni gymmatlyklar and material and cultural values депе, Маргуш, Старая и Новая goralyp saklanylýar we halk as well. Ниса, Мерва, Куняургенч и Де- köpçüliginiň dykgatyna ýetirilýär. There is an atrium in the хистана, а также материальные Muzeýiň taryh bölüminiň и культурные ценности. ekspozisiýasynda baş binanyň centre of the exposition of the merkezinde atrium ýerleşýär. main building of the museum. В залах экспозиции главно- го корпуса музея находится Onuň bäş sany äpet sütüni on Five large columns prop up alty gyraňly gümmezi omuzlap атриум. Пять его гигантских sixteensectored dome. Five dur. Bu bäş sütün bäş welaýaty, колонн подпирают шестнадца- columns mean five provinces, gümmeziň on alty gyraňy тигранный купол. Пять колонн bolsa taryhda türki halklarynyň and a dome – sixteen states символизируют пять велаятов, guran uly döwletleriniň sanyny formed by the Turkic people. а грани купола – количество alamatlandyrýar. In the centre of atrium are Atriumyň merkezinde государств, образованных ýerleşdirilen eksponatlar 1991- located the exhibits telling тюркскими народами. nji ýylyň 27-nji oktýabrynda about the Declaration of В центре атриума располо- yglan edilen Garaşsyzlygymyzyň Independence, proclaimed on жены экспонаты, рассказы- Jarnamasy, 1991-nji ýylyň 19- 27-th of October 1991, the State вающие о Декларации Неза- njy fewralynda kabul edilen висимости, провозглашенной döwlet nyşanlarymyz bolan signs, Flag and Emblem accepted Tugumuz (Baýdagymyz) we on 19-th of February 1991, 27 октября 1991 года, Государ- ственных символах, флаге и Tugramyz (Gerbimiz), 1995-nji about the status of Neutrality ýylyň 12-nji dekabrynda BMG- гербе, принятых 19 февраля accepted and confirmed on nyň düzümine girýän185 sany 1991 года, о статусе Нейтрали- 12-th of December 1995 by 185 döwletiň goldamagynda we тета, утвержденного 12 дека- tassyklamagynda alan Bitaraplyk countries members of the United бря 1995 года при поддержке derejämiz, 1996-njy ýylda VII Nations, the National anthem, Halk Maslahatynda ilkinji gezek 185 странами – членами ООН, which has been sounded for the ýaňlanan Döwlet Senamyz we Государственном гимне, впер- 2007-nji ýylyň 14-nji fewralynda first time in 1996 on VII Khalk вые прозвучавшем в 1996 году

13 14

halk tarapyndan döwletimiziň Maslakhaty and about election на VII Халк Маслахаты и об Prezidentligine saýlanan mähriban of dear Arkadag, honourable избрании 14 февраля 2007 года we gahryman arkadagymyz Gurbanguly Berdymukhamedov дорогого Аркадага, уважаемого hormatly Gurbanguly Гурбангулы Бердымухамедова Berdimuhamedowyň wezipe on 14-th February 2007 the Президентом Туркменистана и ygtyýarlyklaryna girişişi hakda President of Turkmenistan and вступлении его в должность. gürrüň berýärler. his inauguration. Atriumyň üsti bilen Через атриум проходим в Through the atrium we come Garaşsyzlyk zalyna geçilýär. Bu зал Независимости. В этом зале to the hall of Independence. In zalda Garaşsyzlyk ýyllary içinde представлены экспонаты и ýurdymyzyň pudaklarynyň this hall are presented exhibits наглядные пособия, рассказы- ählisinde: ylymda, bilimde, saglygy and the visual aids telling about вающие о достигнутых успехах saklaýyşda, oba hojalygynda, successes and achievements in medeniýetde we sungatda, во всех отраслях – науке, об- şäher gurlusygynda we sportda, all branches – science, eduxation, разовании, здравоохранении, ýol gurluşygynda we raýat public health, agriculture, сельском хозяйстве, культуре, awiasiýasynda ýeten derejeleri, culture,townbuilding and sports, градостроении, спорте, дорож- üstünlikleri hakynda gürrüň road building and Civil Aviation. ном строительстве и граждан- berýän eksponatlar we görkezme ской авиации. esbaplary sergilenýär. 15

aryh bölümine degişli sergi ive halls of part of history ять залов отдела исто- zallarynyň bäşisi baş binanyň of the main building are рии центрального Tikinji gatynda ýerleşýär. Bu located on the first floor. Пздания расположены gatdaky eksponatlar bilen tanyşlyk F Acquaintance with exhibits на втором этаже. Знакомство Türkmenistanyň gadymy döwür begins with a hall of ancient с экспонатами начинается с taryhyna degişli zaldan başlanýar. history. Labour tools found in зала древней истории. Орудия Türkmenistanyň çägine girýän труда, найденные в Балканском Balkan daglarynda, Uzboýda, Etrek Balkan mountains, on Uzboy, велаяте, на Узбое, вдоль реки derýasynyň boýunda, Merkezi we along the Etrek river, in the Этрек, в Центральном и Юж- Gündogar Köpetdagda, Balkan Central and South Kopetdag,in ном Копетдаге, в окрестностях töwereklerinde, Köýtendagyň outskirts of Balkan province and Балканского велаята и восточ- günbatar ýapgydynda we beýleki east slopes of Коytendag, testify ных склонах Койтендага, сви- ýerlerde tapylan zähmet gurallary that our ancestors have settled детельствуют о том, что наши gadymy döwürlerde bu ýerde down here in antiquity. biziň ata-babalarymyzyň mekan предки обосновались здесь в Archaeological finds tutanlygyna şaýatlyk edýärler. древности. confirm, that in antiquity the Arheologik tapyndylar häzirki Aрхеологические находки life in territory of modern Türkmenistanyň çäginde iň подтверждают, что в древности gadymy adamlaryň takmynan Turkmenistan has arisen about жизнь на территории совре- 300 müň ýyl mundan öň ýaşap 300 thousand years ago. There is менного Туркменистана за- başlandyklaryna güwä geçýär. also hypothesis, that in territory родилась около 300 тысяч лет Dam-dam çeşme (miladydan of Turkmenistan people have назад. Находки, сделанные в öňki IX müňýyllyk) gowagyndan appeared 800 thousand – 1 пещере Дам-дам чешме (IX тыс. tapylan tapyndylar, mezolit million years ago. The find of до нашей эры) и относящиеся к

15 16

Ýüzi şekilli gap. . Miladydan öňki II m.ý. Decorated vessel. Ak-depe. II millennium B.C. Расписной сосуд. Ак депе. II тыс. до н. э. 17 döwrüne degişli bolup, ol zatlar rough stone labour tools in мезолиту, подтверждают, что в şol döwürlerde ýurdumyzyň valley of the Sumbar is the basis тот период первобытные люди häzirki çäginde gadymy adamlaryň for it.The finds made in a cave of на территории нашей страны tebigatyň eçilenlerini çöplemek, Dam-dam cheshme (IX mln.B.C.) занимались собирательством, awçylyk we balyk tutmaklyk bilen and concerning mesolit, confirm, охотой и рыбаловством. meşgul bolandygyny tassyklaýar. that at that period primitive Первобытные люди изготав- Gadymy adamlar çakmak ливали из кремня простейшие daşyndan özlerine gerek bolan people in territory of our country орудия труда и все необходи- ýönekeý zähmet gurallaryny we were engaged in collecting, мое. Кремень всречается на gerekli zatlaryny ýasapdyrlar. hunting and fishing. земле повсюду, поэтому до Çakmak daşyna dünýäniň Primitive people made of появления железа он служил ähli ýerinde duşmak bolýar. flint simple labour tools and сырьем для орудий труда. При- Şonuň üçin ol demirden öň çig all the necessary things. Flint родные условия стали предпо- mal hökmünde ulanylypdyr. occurs on the Earth everywhere, Günorta Türkmenistanyň dag сылкой для перехода племен, therefore before occurrence of eteklerinde ýaşan taýpalaryň живших в предгорьях Южного iron it was a raw material for oturumlaşmagyna tebigy şertler Туркменистана. Низменности, labour tools. Natural conditions täsirini ýetiripdir. Köpetdagyň орошаемые источниками из eteklerinden çogup çykýan became the precondition for предгорий Копетдага, стали çeşmeleriň suwarýan peslikleri transition of the tribes living in первыми посевными площа-

Ýüzi şekilli gap. Garadepe. Miladydan öňki II m.ý. Decorated vessel. Kara-depe. II millennium B.C. Расписной сосуд. Кара депе. II тыс. до н. э.

17 18

Nagyşly gap. Günorta Türkmenistan. Miladydan öňki IV m.ý. Painted ceramics. Southern Turkmenistan. IV millennia B.C. Расписная керамика. Южный Туркменистан. IV тыс. до н.э. ilkinji ekin meýdanlary bolup foothills of South Turkmenistan. дями. Люди переселялись hyzmat edipdir. Uruglar The lowlands irrigated with к источникам и занимались çeşmeleriň boýlaryna göçüp springs from foothills of Kopet примитивным земледелием barypdyrlar we ýönekeý Dag, became the first areas и животноводством. Дикора- ekerançylyk we maldarçylyk bilen under crops. People moved to стущие зерновые стали пред- meşgullanypdyrlar. Köpetdagda springs and were engaged in посылкой для возникновения bitýän däneli ýabany ösümlikler земледелия. ekerançylygyň peýda bolmagyna primitive agriculture and cattle Окрестность древнего селе- oňaýly şert döredipdir. breeding. Wildcrops became the Aşgabadyň 27 kilometr precondition for occurrence of ния Джейтун в 27 километрах demirgazyk-günbatar agriculture. северо-западнее Ашхабада tarapynda ýerleşýän gadymy Outscirts of ancient одно их первых мест зарожде- Jeýtun obasynyň (miladydan settlement Jeytun in 27 km to ния земледелия. Люди Джей- öňki VI müňýyllyk) töweregi the north-west from Ashgabat is тунской культуры жили в одно- ekerançylygyň ilki dörän ýerleriniň of one the first places of origin комнатных квадратных домах. biridir. Jeýtunlylar palçykdan of agriculture. People of Jeytun Двери домов были узкими и за- salnan bir otagly inedördül jaýlarda lived in one-room square houses. крывались шкурами животных. ýaşapdyrlar. Jaýlaryň gapysy Джейтунцы были искусными darajyk bolup, haýwanlaryň derileri Doors of houses were narrow bilen ýapylypdyr. Jeýtunlylar ussat and were closed by skins of гончарами. Oни изготавливали küýzegär bolupdyr. Olar toýundan animals. Inhabitants of Jeytun глиняную плоскодонную посу- düýbi ýasy gap-gaçlary ýasap, were skilful potters. They made ду, обжигали ее, раскрашивали olary bişirmegi, reňklemegi, göni of clay flat-bottomed ware, burnt и украшали прямыми и волнис­ we egrem-bugram nagyşlar bilen it, painted and decorated by тыми узорами. bezemegi başarypdyrlar. direct and wavy patterns. 19

Araba. Altyndepe. Toýun. Miladydan öňki III - II m.ý. Track. Altyn depe. Clay. III - II millennia B.C. Повозка. Алтын депе. Глина. III - II тыс. до н.э.

Mis we bürünç asyrlaryna Ancient Namazgadepe, Древний Намазгадепе, degişli gadymy Namazgadepe concerning to Brazen Age and относящийся к медному и häzirki Kaka demirýol menziliniň 7 to Bronze Age, was in 7 km to бронзовому веку, находился km günbatarynda ýerleşipdir. Ol 70 the west from railway station of в 7 километрах к западу от gektara golaý meýdany tutýar. Ol the present Kaahka settlement. железнодорожного вокзала alty sany medeni gatlaga bölünip, нынешнего поселка Каахка. Oн It has area of 70 hectares, is olaryň jemi galyňlygy 34 metre занимает площадь в 70 гектар, divided in six cultural layers, their çenli baryp ýetýär. Namazgadepe делится на шесть культурных total thickness is 34 m. Culture medeniýetine çig kerpiçden слоев, общая толщина которых salnan jaýlar, aralary açyk mazarlar, of Namazgadepe includes 34 метра. Культуре Намазгаде- ýelmäp ýasalýan we ýüzi nagyşly houses from a raw brick, a пе присущи дома из кирпича- gaplar, mis önümleri, toýundan separate burial places, modelled сырца, отдельное захоронение, ýasalan zenan heýkeljikleri tableware with patterns and лепная посуда с узорами и жен- mahsusdyr. female figures made of clay. ские фигурки из глины. Miladydan öňki IV müňýyllygyň In the middle of IV millennium В середине IV тысячилетия ortalarynda bu ýerde iki reňkli B.C. here occured a tableware до нашей эры здесь появилась nagyşlary bolan gap-gaç, IV with two-coloured pattern, and посуда с двухцветным орна- müňýyllygyň ahyrynda – III ментом, а в конце IV – начале in the end of IV – the beginning müňýyllygyň başynda haýwan III тысысячилетий – посуда с of III millennium B.C. tableware şekilleri bilen bezelen gap-gaç узорами, изображающими жи- with the patterns representing peýda bolýar. Miladydan öňki вотных. В середине III тыстыся- III müňýyllygyň ortalarynda animals. In the middle of III чилетия до нашей эры в Намаз- Namazgadepede küýze önümleri millennium B.C. in Namazgadepe гадепе начинают пользоваться ýasalýan çarhdan peýdalanylyp began to use potter’s wheel. гончарным кругом, широкое başlanýar, terrakotadan ýasalan Female figures from a terracotta распространение получают

19 20

ýasy zenan heýkeljikleri giň had a wide spread. Blossoming плоские женские фигурки из gerim alýar. Namazgadepe of culture of Namazgadepe falls терракоты. Расцвет культуры medeniýetiniň ýokary derejede on the end of III millennium B.C. Намазгадепе приходится на gülläp ösen döwri miladydan – the beginning of II millennium конец III тыстысячилетия до öňki III müňýyllygyň ahyryna – II B.C. At this period is formed нашей эры – начала II тыстыся- müňýyllygyň başyna deň gelýär. чилетия до нашей эры В этот urban culture in Namazgadepe, Bu döwürde Namazgadepede, период формируется город- Аltyndepe and Ulugdepe. Altyndepede we Ulugdepede ская культура в Намазгадепе, During the excavation carried şäher medeniýeti kemala gelýär. Алтындепе и Улугдепе. Aşgabat şäherinden 12 kilometr out in ancient barrows in 12 В ходе раскопок, проводив- gündogarda ýerleşýän gadymy km to the east from Ashgabat, шихся на древних курганах в 12 depelerde geçirilen gazuw-agtaryş has been revealed culture of километрах восточнее Ашхаба- işleriniň dowamynda Änew Аnau. Two of these barrows да, была обнаружена культура medeniýetiniň üsti açyldy. Şol concern to IV – II millennia B.C. Анау. Два кургана относятся к ýerdäki depeleriň ikisi miladydan The population of the early IV – II тысячилетию до нашей öňki V – I müňýyllyklara degişlidir. period of culture of Аnau was эры. Население раннего перио- Änew medeniýetiniň irki döwrüne basically engaged in agriculture. да культуры Анау занималось degişli ilat, esasan, ekerançylyk в основном земледелием. Для For irrigation they used spring bilen meşgullanypdyr. Ekin ekmek полива они использовали род- water of foothills. In 1904 the üçin dag çeşmeleriniň suwundan никовую воду предгорий. American expedition under peýdalanypdyrlar. 1904-nji ýylda В 1904 году на древних курга-

Arheologiýa tapyndylary. Altyndepe. Miladydan öňki III-II m.ý. Archeological findings. Altyndepe. III-II millennia B.C. Археологические находки. Алтындепе. III-II тыс.до.н.э. Heýkel. Toýun. Altyndepe. Miladydan öňki III-II m.ý. Figurine. Terracotta. Altyn depe. III-II millennia B.C. Статуэтка. Терракота. Алтын депе. III-II тыс. до н.э.

21 22

Änewiň gadymy depelerinde the guidance of R.Pompelli нах Анау производила раскоп- R.Pompelliniň ýolbaşçylygyndaky carried out excavation in ancient ки американская экспедиция amerikan ekspedisiýasy gazuw- barrows of Anau. The ceramics под руководством Р. Помпелли. agtaryş işlerini geçiripdir. Bu ýerde found in a layer, concerning V Керамика, найденная в слое, miladydan öňki V müňýyllyga millennium B.C. was basically относящемся к V тыстысячи- degişli gatlakdan tapylan keramika, летию до нашей эры была в handmade. At this period the esasan, elde ýasalypdyr. Şol основном ручной работы. В тот potter's wheel was not used yet. döwürde keramika önümçiliginde период гончарный круг еще не The handmade ceramics was heniz çarh ulanylmaýar eken. использовался. Керамика укра- Elde ýasalan keramika önümler decorated by various patterns. In шалась различными узорами. dürli nagyşlar bilen bezelipdir. spite of the fact that during last Несмотря на то, что в послед- Änew medeniýetiniň ahyrky periods of culture of Аnau there ние периоды культуры Анау döwürlerinde keramika önümleriň was used potter's wheel and использовался гончарный круг görnüşi çylşyrymlyşan bolsa-da, a look of pottery has become и вид керамических изделий olara nagyş salynmandyr. Änew complicated, they were not усложнился, их не украшали medeniýetine degişli depelerde decorated by pattern. узорами. geçirilen gazuw-agtaryş işleriniň With a find of grains of С находкой зерен белой barşynda ak bugdaýyň däneleriniň пшеницы на курганах Анауской white wheat on barrows of üstünden barylmagy bilen, культуры, этот уголок страны Anau culture, this part of the ýurdumyzyň bu çägi ak bugdaýyň был провозглашен первой ро- country was proclaimed the first ilkinji mekany diýlip yglan edildi. диной белой пшеницы. Garadepe Artyk demirýol Motherland of white wheat. Гарадепе находится в 4 кило- menziliniň 4 kilometr Garadepe is located in 4 km метрах к северу от железнодо- demirgazygynda, Aşgabat- to the north from Artyk railway рожной станции Артык, на 87 awtoýolunyň 87 kilometrliginde, station, on 87 kilometre of a километре автотрассы Ашхабад Dorunýar derýasynyň çep highway Ashgabat – Tedjen, on – Теджен, на левом берегу реки kenarynda ýerleşýär. Garadepe the left bank of the Dorunyar Доруняр. Гарадепе относится к eneolit döwrüne degişli bolup, периоду энеолита и занимает onuň tutýan meýdany 15 gektara river. Garadepe concerns the площадь около 15 гектар. golaýdyr. period of eneolite and has an В IV – III тысячилетиях до Miladydan öňki IV – III area about 15 hectares. нашей эры эта культура достиг- müňýyllyklarda Garadepe ýokary In IV-III millennia B.C. ла большого расцвета. Гараде- ösüşe eýe bolýar. Garadepe özüniň Garadepe has reached its пе известно своей красивой owadan nagyşly keramikasy blossoming. Garadepe is расписной керамикой. Кроме bilen bellidir. Geometrik «haly» famous by its beautiful painted nagyşlaryndan başga-da, gaplar гоеметрических узоров, посуда ceramics. Except geometrical guşlaryň we dürli haýwanlaryň украшалась изображениями «carpet» patterns, tableware was şekilleri bilen bezelipdir. птиц и зверей. Garadepeliler ekerançylyk bilen decorated by pictures of birds Гарадепинцы занимались meşgullanypdyrlar. Maldarçylykda and animals. земледелием. В животновод- olar ownuk mallary, ýagny goýun- Inhabitants of Garadepe were стве они разводили мелкорога- geçileri, iri-şahly mallardan occupied in agriculture. They тый скот, т.е. коз и баранов, а из sygyrlardyr öküzleri köpeldipdirler. breed small cattle and live stock. крупнорогатого скота – коров. Население Гарадепе исполь- Garadepäniň ilaty misden, daşdan, Population of Garadepe used зовало орудия труда из меди, süňkden hem agaçdan ýasalan labour tools made of copper, gurallary ulanypdyr. камня и кости. stone and bone. 23

Altyndepe (miladydan Ruins of ancient site of Развалины древнего городи- öňki III – II müňýyllyk) gadymy ancient settlement Аltyndepe ща Aлтындепе (III – II тысячиле- şäher harabaçylygy Günorta (III – II mln. B.C.) tell about one тия до нашей эры) говорят об Türkmenistanda ýerleşýän iň of the most ancient cities of одном из древнейших городов gadymy şäherleriň birinden habar South Turkmenistan. During berýär. Bu ýerde alnyp barlan Южного Туркменистана. Во gazuw-agtaryş işleriniň netijesinde the excavation carried out here время проведенных здесь uly jaýlaryň, ybadathananyň we have been found out the big раскопок были обнаружены tanymal adamlaryň köşkleriniň, buildings,temples, palaces of большие здания, храмы, двор- ýaşaýyş jaýlarynyň we senetçilik notable people, dwelling houses цы знатных людей, жилые дома mähelleleriniň, lagym ulgamynyň and quarters of handicraftsmen, we suw turbalarynyň üsti açyldy. и кварталы ремесленников, system of the sewage and water Ondan başga-da, toýundan, система канализации и во- pipes. Besides it there were bürünçden we mermerden ýasalan допроводные трубы. Кроме heýkeller, haşamly küýze gaplar, found clay, bronze and marble этого были найдены глиняные, bezeg esbaplary, monjuklar, figurines, magnificent covers oýunjak şekilli düýe arabalary, of jugs,adornments, beads, бронзовые и мраморные ста- beýleki tapyndylar ele salyndy. toys in the form of bullock cart туэтки, великолепные крышки Altyndepeden ekerançylygyň harnessed by a camel. There кувшинов, украшения, бусы, gülläp ösendigine, üzümçiligiň also have been found the игрушки в виде запряженной giň gerim alandygyna şaýatlyk

Bürünç möhürler. Altyndepe. Miladydan öňki III m.ý. Bronze seals. Altyn-depe. III millennium B.C. Бронзовые печати. Алтын-депе. III тыс.лет до н.э.

23 24

Bürünç möhürler. Altyndepe. Miladydan öňki III m.ý. Bronze seals. Altyn-depe. III millennium B.C. Бронзовые печати. Алтын-депе. III тыс.лет до н.э.

edýän tapyndylaryň hem artefacts confirming blossoming верблюдом арбы. Также там üstünden baryldy. Olaryň ösdürilip of agriculture and spread of были найдены артефакты, под- ýetişdirilmeginiň netijesinde wine growing. As a result of тверждающие расцвет зем- halklaryň arasynda söwda ýüze development of these branches леделия и распространение çykýar. Şonuň ýaly-da, bu ýerden there appear trade relations çyzyk şekilli belgileri bolan виноградарства. В результате heýkeljikleriň 100-den gowragy, between the people. There also развития этих отраслей между bürünçden, kümüşden, daşdan, have been found more than народами возникают торговые bişirilen palçykdan ýasalan dürli 100 figurines with marks in the отношения. Также здесь было geometrik şekilli möhürleriň form of strips, some seals from найдено более 100 статуэток birnäçesi tapyldy. Atanak bronze, stone, terracotta with görnüşli, uçlary egri we iki sany с отметинами в виде полосок, various geometrical patterns. belgisi bolan gadymy gündogar несколько печатей из бронзы, Two of them cruciform seals siwilizasiýasynyň möhürlerine камня, терракоты с различны- meňzeş iki möhür has-da täsindir. are especially surprising and ми геометрическими узорами. Möhürleriň birindäki iki sany belgi two seals similar to the seals of piktografik (ýazuwyň iň gadymy ancient civilizations of the East. Особенно удивительны две surat görnüşli formasy) ýazgy Two pictographics (the most крестообразные печати и две bolup, ol «beýik hudaý» diýen ancient form of drawn letter) печати похожие на древние пе- manyny aňladýar. mean «the great Lord». чати восточных цивилизаций. 25

arguş XX asyryň ahyrynda, t the end of XX century конце XX столетия учен- dört müň ýyla golaý state Margush, not ными было открыто wagtdan soňra diňe M being limited only by государство Maргуш, bir özüniň bardygyny mälim В A которое в период брозового etmek bilen çäklenmän, eýsem, the fact that it existed more века имело высокоразвитую adamzat taryhynda eýeleýän than 4 thousand years ago, has hakyky ornuny hem äşgär etdi. культуру. Особое внимание found out, what place in the Äpet köşgüň we otparazlaryň ученых привлекают развали- örän äpet ybadathanasynyň history of mankind it actually ны огромного дворца и храма Marguşyň paýtagty Goňurdepede occupied. The special attention огня. Обнаруженные находки ýüze çykarylan galyndylary of scientists is attracted by позволяют выдвинуть гипотезу alymlaryň ünsüni has hem özüne о том, что эти края наиболее çekýär. Ele salnan tapyndylar bu remains of a huge palace and fire ýerleriň ilkinji dünýä dini bolan temple. The finds allow to put вероятная родина первой ми- zoroastrizmiň watany bolan forward a hypothesis that this ровой религии – зороастризма. bolmagynyň mümkindigi hakdaky Местные кузнецы уже в те вре- land is the most probable native pikiri ýaýdanman diýen ýaly öňe мена были знакомы с секретом land of the first world religion – sürmäge mümkinçilik berýärler. изготовления не только мед- Ýerli demirçi ussalar baryp şol Zoroastrism. Local smiths were ных, но и бронзовых изделий. döwürlerde diňe bir misden already familiar with a secret däl, eýsem, bürünçden hem Из бронзы они изготавливали önüm öndürmegiň syrlaryndan of making not only copper, but наконечники копий, обою- habarly bolupdyrlar. Olar bürünç bronze products as well. They доострые длинные кинжалы, metalyndan naýza uçluklaryny, made tips of copies, two-edged острые ножи, различные виды iki ýüzli uzyn gamalary, bir tarapy long daggers, sharp, knives, проколок, шила, иглы, даже ры- ýiti pyçaklary, dürli temençeleri, боловные крючки, удивитель- temenleri, iňňeleri, hatda various kinds of bronze punches, но похожие на современные, häzirki döwürde balyk tutmak needles, even the fishing hooks üçin ulanylýan çeňňeklere geň крючки с бородкой. Умели они surprisingly similar to modern galaýmaly derejede meňzeş dişli делать и бронзовые котлы до çeňňekleri-de ýasapdyrlar. Demirçi hooks with a small groove. They полуметра в диаметре. Одним ussalar diametri ýarym metre were able to do and bronze словом, бронза прочно вошла deň bolan, ýarym halka şekilli uly coppers up to 50 cm in diameter. в жизнь маргушцев. gulaklary bolan bürünç gazanlary Во всех без исключения ýasamagy hem başarypdyrlar. So, bronze became part of Şeýlelik-de, bürünç metaly everyday life of inhabitants of селениях государства Maргуш обнаружены остатки кера- Marguşyň ilatynyň durmuşyna berk Margush. ornaşypdyr. мических горнов, у которых In all the settlements of state Marguş ýurdunyň gadymy трудились древние гонча- obalarynyň ählisinden keramika Margush are found out the ры. Они изготовляли тысячи küreleriniň galyndylary tapyldy. remains of ceramic forges where разнообразных по форме и Olar gadymy küýzegärleriň worked ancient potters. They наз­начению сосудов. Целые çeken zähmetine şaýatlyk edýärler. Küýzegärler görnüşleri produced thousands of various ­изящные «сервизы» украшали we ulanylýan ýerleri taýdan vessels of different appointment. дома зажиточных людей. Здесь tapawutlanýan gap-gaçlaryň Whole «services» decorated в стенных нишах стояли строй- müňlerçesini ýasapdyrlar. Nepis ные вазы на высоких, тонких houses of prosperous people. «gap-gaç toplumlary» barly ножках, небольшие чайники с adamlaryň öýlerini bezäpdirler. Bu Here there were harmonous длинными носиками, пузатые öýleriň diwarlaryndaky tagçalarda vases on high thin legs, small графины с узкими вытянутыми

25 26

Iňňebagjygyň kellejigi. Goňurdepe. Miladydan öňki II m.ý. Pommel of d pin. Gonurdepe. II millennium B.C. Навершие булавки. Гонурдепе. II тыс. до н.э. 27

(oýuklarda) inçejik uzyn aýakly teapots with long spouts, big- горлышками, различные соус- güldanlar, uzyn jüründijegi bellied decanters with the ники, миски, чашки, горшочки. bolan çaklaňja çäýnekler, dar Во IIтыс. до нашей эры населе- hem uzyn bokurdakly böwürlek narrow extended necks, various ния Южного Ирана и Туркменис­ grafinler, suwuk huruş (sous) sauceboats, bowls, cups, pots in тана имели тесные связи, что salynýan gapjagazlar, jamlar, wall niches. In II thousand B.C. käseler, küýzejikler hatarlanyşyp подтверждается родством их the population of South Iran durupdyr. Miladydan öňki II материальной культуры. Посто- müňýyllykda Günorta Eýranyň we and Turkmenistan had close янство, с которым эти изобра- Türkmenistanyň ilatlary örän ýakyn connections that proves by жения наносились на сосуды, medeni gatnaşykda bolupdyrlar. the similarity of their material указывает на их большую Munuň şeýledigini olaryň maddy популярность среди местных medeniýetleriniň biri-birine culture. The constancy with ýakynlygy hem tassyklaýar. Bu which these images were put племен. Гончары также изго- şekilleriň gap-gaçlaryň ýüzüne on vessels, points their big тавливали сосуды с носиком в yzygiderli çekilip gelmegi olaryň виде головы быка. popularity among local tribes. ýerli taýpalaryň arasynda uly Хотя страна Maргуш нахо- Potters also made vessels with a meşhurlyga eýe bolandygyna дилась на довольно большом şaýatlyk edýär. Küýzegärler öküz spout in the form of a bull’s head. удалении от гор, местные кам- kellesiniň heýkeljigi ýaly edilip Though Margush country ýasalan jüründikli gaplary hem нерезы не испытывали недос­ ýasapdyrlar. was far enough from mountains, татка в материале. Основным Marguş ýurdunyň daglardan local stone-cutters were spoilt сырьем для них служил мягкий, ep-esli uzaklykda ýerleşendigine for choice of a material. As the легко поддающийся обработке garamazdan, daş işläp taýýarlaýan, basic raw materials for them стеатит или иначе «мыльный daşy oýup nagyş salýan ýerli ussalar

Düzme heýkeljik. Daş. Marguş. Miladydan öňki III-II m.ý. Composite figurine. Stone. Margush. III-II millennia B.C. Составная статуэтка. Камень. Маргуш. III-II тыс. до н.э.

27 28

daşa mätäçlik çekmändirler. Olar served soft, easily giving in to камень», преимущественно üçin esasy çig mal bolup, esasan, processing steatite or otherwise темного или черного цвета. Ис- ýumşak, işläp taýýarlamasy aňsat пользовались также различные bolan garamtyk we gara reňkli «soapy stone», mainly of dark виды мраморовидных пород, steatit ýa-da başgaça atlandyryşlary or black colour. Various kinds белый с прожилками алебастр, ýaly, «sabyn daşy» hyzmat edipdir. marble-like rocks, white with Şonuň ýaly-da, mermere çalym гораздо реже – поделочные proveins, alabaster were also edýän daşlaryň dürli görnüşleri, камни – красный сердолик, çylgymly ak alebastr, seýrek used, much more rarely – агат, лазурит и голубая бирюза. ýagdaýlarda bolsa gyzyl reňkli semi-precious stones- a red Этих и других камней в Маргу- hakyk daşy, agat, gök reňkli lazurit cornelian, agate, lazurite and ше не было. Следовательно, ма- we mawy pöwrize daşy ýaly daşlar териал доставлялся издалека. ulanylypdyr. Bu daşlaryň hiç biri blue turquoise. These and other we beýleki daşlar hem Marguş stones in were not in Margush. Лазурит мог поступать в поряд- ýurdunda duş gelmändir. Diýmek, So, the material was delivered ке обмена и, возможно, тоговли olar uzaklardan getirilen bolmaly. из Бадахшана, через Бактрию. from a far. Lazurite could be Lazuritiň alyş-çalyş we söwda arkaly Бактрия распологалась на се- delivered as an exchange and, Badahşandan Baktriýanyň üsti bilen веро-востоке Афганистана, по getirilen bolmagy ahmal. Baktriýa probably, as a result of trade соседству с Бадахшаном. Мас­ ýurdy Owganystanyň demirgazyk- from Badakhshan, through gündogarynda, Badahşan bilen тера-камнерезы ипользовали bolsa goňşulykda ýerleşipdir. Daş Bactria. Bactria located in the в основном стеатит. Мягкий, bilen iş salyşýan ussalar, esasan, north-east of , податливый материал легко ре- steatit ulanypdyrlar. Ol ýumşak in the neighbourhood with зался и шлифовался. За корот- bolansoň, kesmesi we ýylmamasy Badakhshan. Stone-cutters кое время из него можно было aňsat düşüpdir. Ondan gysga выточить амулет или печать. На wagtyň içinde doga-tumar ýa-da basically used steatite. The soft, нем легко можно было выре- möhür ýasap bolýar eken. Onuň pliable material was easily cut зать или нанести узор. Из него Gül şekilindäki şaý-sep. Altyn, pöwrüze, bürünç. Marguş. Miladydan öňki III-II m.ý. Jewel in the form of flower. Gold, turquoise, bronze. Margush. III-II millennia B.C. Ювелирное изделие в виде цветка. Золото, бирюза, бронза. Маргуш. III-II тыс. до н.э.

29 30

ýüzüne oýup ýa-da çyzyp şekil and grinded It was possible to вытачивались сосудики, на salmak hem aňsat bolupdyr. Ony make an amulet or the seal from которых по-видимому гадали. ýonmak arkaly kiçijek gapjagazlary Обычно они украшались наца- ýasapdyrlar. Olar pal atmak üçin it in no time. It was easy to cut рапанными геометрическими ulanylana meňzeýär. Adatça bu out or put a pattern. There were орнаментами, хотя в отдельных gapjagazlar çyzgy şekilli geometrik made small vessels which were nagyşlar bilen bezelipdir. Olaryň случаях встречались целые probably for fortune-telling. tutuş şekillendiriş ýordumlary bilen сюжеты. bezelýän halatlary-da bolupdyr. Usually they were decorated Мраморовидные породы Mermere çalym edýän daşlar by the scratched geometrical камня шли на изготовление arheologlaryň öz aralarynda ornaments, though sometimes предметов, именуемых архео- «agyrlyk daşy» diýip atlandyrýan логами «гирями». Точное их zatlaryny ýasamak üçin ulanylypdyr. there were the whole plots. Bu zatlaryň anyk näme üçin Marble-like rocks were used назначение не совсем понятно. niýetlenilendigi hem açyk belli in making of the subjects called Светлый, с прожилками але- däl. Çylgymly ak alebastrdan dürli бастр служил материалом для by archeologists «weights». Their gaplary, şol sanda bolmalysyndan разнообразных сосудов, в том exact appointment is not clear uzyn bolup görünýän aýajyklary we числе вазочек с непропорцио- kiçijek çelegi bolan güldanjyklary enough. Light alabaster with нально высокими ножками и ýasapdyrlar. proveins served as a material for Arheologlar Marguşda мелкими резервуарами. diňe dini däp-dessurlar bilen various vessels, including vases Aрхеологи обнаружили baglanyşykly binalaryň däl- with is disproportionate high в Маргуше следы не только de, eýsem, jemgyýetiň ýokary legs and small tanks. культовой, но и монументаль- gatlagyna degişli belent binalaryň Archaeologists have found out ной архитектуры.Таковыми galyndylaryny hem ýüze çykardylar. являются руины крепости в Demirgazyk Goňuryň merkezindäki in Margush tracks not only cult, центре северного Гонура. Это galanyň harabaçylygy şonuň but monumental architecture as ýaly binadan habar berýär. Bu inli своеобразный кремль (120х115 well. Those are ruins of fortress in goranyş diwarlary we her burçunda метров) с мощными оборони- gönüburçly minarasy bolan the centre of northern Gonur. It is тельными стенами с прямоу- özboluşly berkitmedir. Onuň tutýan an original citadel (120х115) with гольными угловыми башнями. meýdany 120x115 metre deň powerful defensive walls with Изнутри их связывали длинные bolupdyr. Diwarlar we minaralar iç обводные коридоры. В наруж­ ýüzünden öwrümli uzyn dälizler rectangular corner towers. They (koridorlar) arkaly biri-biri bilen were connected by long bypass ных стенах были сделаны стреловидные амбразуры для baglanyşypdyr. Daşky diwarlarda corridors from within. In external peýkam şekilli gözara deşikler стрельбы из лука. Центральный walls have been made arrow- goýlup, olary duşman çozan ýa- въезд в кремль располагался в shaped embrasures for shooting da galany gaban mahaly ýaýdan середине северного фасада. За peýkam atmak üçin ulanypdyrlar. bow. The central entrance in ним – небольшая «дворцовая Berkitmäniň merkezi girelgesi the citadel was in the middle площадь» в окружении частных onuň demirgazyk tarapdaky daşky diwarynyň orta gürpünde ýerleşýär. of northern facade. Behind it домов, в которых могла про- Ondan içeri giräýen ýeriňde – small «palace square» in an живать дворцовая обслуга и kiçeňräk «köşk meýdançasy» environment of private houses in солдаты гарнизона. Под полом ýerleşýär. Meýdançanyň daş- which could live palace service «дворцовой площади» была töweregini hususy öýler gurşap устроена дренажная система, alypdyr. Şol öýlerde köşk staff and soldiers of garrison. состоявшая из вставленных hyzmatkärleriniň we galany Under a floor of «the palace друг в друга керамических 31 goraýan esgerleriň ýaşan bolmagy square» has been arranged the труб, выводивших сточную mümkin. «Köşk meýdançasynyň» drainage system consisting of (особенно во время сильных astynda biri-birine geýdirilmek дождей) воду за пределы крем- arkaly seplenen keramiki turbalaryň ceramic pipes inserted into each ля. ulgamy ýerleşdirilipdir. Şol ulgamyň other, deducing waste (especially Сделанные из белого гипса kömegi bilen hapa we ýerasty during strong rains) out of the suwlar (hususan-da güýçli ýagyş и прикрепленные бронзовами citadel. ýagan mahaly) berkitmeden daşary стержнями шесть белых коло- akdyrylypdyr. Made of white plaster and сьев словно произрастают из Ap-ak gipsden ýasalan we attached by bronze cores six тела какого-то артропоморф- bürünç temenler bilen berkidilen white ears as if grow from a ного существа. В мелкие от- alty sany bugdaý sümmüli adamy верстия по бокам и на вершине ýada salýan haýsydyr bir jandaryň body of anthropomorphous gözenek-gözenek bedeninden being. Into the thinnest holes on колосьев вставлены тончайшие ösüp çykana meňzeýär. each side and at top of ears are бронзовые ости. Два колоска Sümmülleriň iki gapdalyndaky выполнены из тонкого листово- inserted small bronze awns. Two we baş tarapyndaky kiçijek го золота, а ости – из серебра. cones are made of thin sheet deşiklerden inçejik bürünç gylçyklar По-видимому, из самого осно- çykyp dur. Iki sany sümmüljik gold, and awns – from silver. вания фигурки на извивающих- kagyz ýaly edilip ýukaldylan Perhaps, from the basis of a altyndan, olaryň gylçyklary bolsa ся толстых бронзовых ножках, kümüşden ýasalypdyr. Baldagy figure on the coiling thick bronze символизирующих стебли, alamatlandyryp, towlam-towlam legs symbolizing stalks, «grew» «росли» два плода, также вы- bolup duran ýogyn bürünç oklaryň two fruits which have been also резанные из гипса. üstünde duran şekiljigiň başlanýan cut out of plaster. Среди мозаичных компози- ýerinden iki sany däne «ösüp ций встречаются изображения Among mosaic compositions

Monjuklar. Goňurdepe. Miladydan öňki II m.ý. Beads. Gonurdepe. II millennium B.C. Бусы. Гонурдепе. II тыс. до н.э.

31 32

Oturan zenanyň şekilindäki möhür. Marguş. Kümüş. Miladydan öňki II m.ý. Seal at the pin in the shape of sitting matrone. Margush. Silver. II millennium B.C. Печать-навершие булавки в виде сидящей женщины. Маргуш. Серебро. II тыс. до н.э.

çykandyr» diýdirýär. Bu däneler occur pictures of the snake змеиных драконов, загла- hem gipsden ýonulyp ýasalypdyr. dragons swallowing horned тывающих рогатых козлов в Mozaika häsiýetli геральдической позе с широко kompozisiýalaryň arasynda goats in a heraldic pose with распростертыми крыльями. Эта şahly erkeçleri ýuwdup duran widely open wings. These мозаика, дополненная живопи- aždarhalaryň, ganatlaryny giňden mosaics added with painting, gerip duran bürgütleriň tugralara сью, привлекает к себе внима- attract attention to themselves. mahsus häsiýetde ýasalan şekilleri ние. Такой прием смешанной duş gelýär. Köplenç ýagdaýda Such use of the mixed technics техники едва ли не впервые suratlar bilen bu mozaikalaryň is hardly probable to be noted отмечен в древнем искусстве üstüniň ýetirilmegi ünsüňi özüne the first time in ancient art of the Центральной Азии. çekýär. Şekillendiriş sungatynyň Археологи смогли найти в bu iki görnüşiniň şunuň ýaly Central Asia. edilip utgaşdyrylyşy bilen Merkezi Archaeologists could find Гонурдепе несколько велико- Aziýanyň gadymy sungatynda in Gonurdepe some splendid лепных работ древних ювели- ilkinji gezek hut şu mozaikalaryň ров. В «Царском захоронении» works of ancient jewellers. In üsti bilen tanşylan bolmagy hem была найдена булавка с желез- «the Imperial burial place» has mümkin. ным навершием. На головке Goňurdepeden arheologlara been found the pin with iron булавки имеется украшение в gadymy ussalaryň döreden roof-shaped cover. On a head of zergärçilik sungatynyň birnäçe виде лепестков из лазурита и ajaýyp işlerini tapmak başartdy. a pin there is an ornament in the бирюзы. К нему прикреплены «Patyşa gonamçylygyndan» form of petals from lazurite and большой полумесяц и восьми- demir uçly iňňebajyk tapyldy. turquoise. The big half moon and конечная звезда, сделанные 33

Iňňebagjygyň kellejiginde lazuritiň the eight-pointed star made of из золота. Между лепестками we pöwrizäniň ýaprajyklaryndan gold are attached to it. There are находятся миниатюрные изо- ýasalan gül şekilli bezeg bar. Oňa бражения архара и льва. bolsa altyndan ýasalan uly ýarymaý tiny images of wild ram and a Так же было найдено боль- we sekizburçly ýyldyz berkidilipdir. lion between petals. шое ожерелье, составленное Ýaprajyklaryň arasynda dag Has been found the big geçisiniň (keýigiň) we ýolbarsyň из золотых, сердоликовых и necklace composed of gold, kiçijek şekilleri dur. лазуритовых бусин. Они были Altyn, hakyk we lazurit cornelian and lazurite beads. нанизаны на нитку и проведе- dänelerinden düzülen uly monjuk They have been strung on a ны через 14 разделительных hem tapyldy. Olar 14 sany üstaşyr thread and have been passed золотых пластин. deşijegi bolan altyn bölüji Из 24 сосудов, найденных plastinalaryň içinden geçirilip through 14 dividing gold plates. sapaga düzülipdir. 5 vessels of 24 found in a в тайнике, 5 – медные и брон- Gizlin ýerden tapylan 24 sany hiding place are made of copper зовые, 17 – серебряные, а 2 – gap-gajyň 5-si mis we bürünçden, золотые. Среди них выделяется

Mozaika bölekleri. Gips. Goňurdepe. Miladydan öňki II m.ý. Details of mosaic. Plaster. Gonur-depe. II millennium B.C. Детали мозаики. Гипс. Гонур-депе. II тыс. до н.э.

33 34

Möhür. Kümüş. Marguş. Miladydan öňki II m.ý. Seal. Silver. Margush. II millennium B.C. Печать. Серебро. Маргуш. II тыс.до н.э.

17-si kümüşden, 2 sanysy bolsa and bronze, 17 – silver, and 2 – большой серебряный кубок, altyndan ýasalypdyr. Olaryň içinde gold. Among them is noticed с рельефным изображением iki örküçli düýäniň üstünde oturan процессии двугорбых верблю- baktriýalylaryň dabaraly ýörüşini the big silver cup, with the relief дов. şekillendirýän suratly uly kümüş image of a procession of Bactrian Среди многих предметов, bulgur has-da tapawutlanýar. camels. Goňurdepeden tapylan köpsanly найденных в Гонурдепе также Among many artefacts found önümleriň arasynda bürünçden, были сигнальные рожки из kümüşden we faýansdan ýasalan in Gonyrdepe were also alarm бронзы, серебра и фаянса. В duýduryş tüýdükleri – üflenip small horns from bronze, silver середине некоторых рожков çalynýan giň agyzly saz gurallary and faience. In the middle of находятся выточенные изо- hem bar eken. Tüýdükleriň käbiriniň бражения человеческих лиц, orta gürpünde adam ýüzleriniň some small horns there are taraşlanyp ýasalan şekilleri turned images of human faces которые отличаются большим ýerleşdirilipdir. Bu şekiller örän which differ by big realism. реализмом. dogruçyllygy bilen tapawutlanýar. 35 36

Möhürler. Marguş. Miladydan öňki III - II m.ý. Seals. Margush. III - II millennia B.C. Печати. Маргуш. III - II тыс. до н.э. 37

aryh bölüminiň indiki zalynda n a following hall the exhibits следующем зале пред- Parfiýa döwletine degişli concerning the Parthian state ставлены экспонаты, Teksponatlar sergilenýär. Iare presented. Approximately Вкасающиеся Парфянско- Miladydan 250 ýyla golaý ozal sak in 250 B.C. parn tribes, which го государства. Примерно за çarwa taýpasynyň düzümine girýän were the part of nomadic tribes 250 лет до нашей эры парны, parnlar Ärsagyň başda durmagynda of saks, under the leadership бывшие в составе кочевого Selewkidler döwletiniň Parfiýa of Arshak have intruded in племени саков, под предводи- satraplygynyň çägine çozup the Parthian satrapy of the тельством Аршака вторглись в girýärler. Parnlar ilki bu satraplygy, Seleucid state. At first Parns have Парфянскую сатрапию Селев- soňra bolsa onuň goňşusy bolan conquered this satrapy, and after кидского государства. Сначала Girkaniýa welaýatyny basyp парны завоевали эту сатрапию, the neighbour area Hyrcania. alýarlar. Selewk II miladydan öňki а затем соседнюю область Гир- Seleuc II in 230 – 227 B.C. has 230-227-nji ýyllarda öz häkimligini канию. Селевк II в 230 – 227 го- spent military actions with a gaýtadan dikeltmek maksady bilen дах до нашей эры в целях воз- view of revival of the power, alyp baran söweş hereketlerinde рождения своей власти провел but has suffered defeat and has şowsuzlyga uçraýar we Parfiýanyň военные действия, но потерпел been compelled to recognise the üstünden Ärsagyň häkimligini ykrar поражение и вынужден был etmäge mejbur bolýar. 209-njy power of Arshak over Parthia. признать власть Аршака над ýylda Parfiýa selewkit patyşasy In 209 Parthia was conquered Парфией. В 209 году Парфия Antioh III tarapyndan boýun by the Seleucid ruler Antiochus была покорена селевкидским egdirilýär. Selewkitler döwletiniň III, but having taken advantage царем Антиохом III, но восполь- gowşamagyndan peýdalanyp, of weakening of the Seleucid зовавшись ослаблением Селев- Parfiýa tiz wagtdan özbaşdaklygyny state, Parthia has revived the кидского государства, Парфия gaýtadan dikeldýär. independence soon. вскоре возродила свою неза- Miladydan öňki 170 – 138/137- Before 170 – 138/137 B.C. висимость. nji ýyllara çenli Parfiýanyň patyşasy Parthian king Mitridat I conqured До 170 – 138/137 годах до на- Mitridat I selewkleriň golastyndaky Midia, Mesopotamia, Suzi шей эры парфянский царь Ми- Midiýany, Mesopotamiýany, Suzy together with Elam, Persia and тридат I завовал находившиеся bilen birlikde Elamy, Persiýany we

37 38

Grek-Baktriýa patyşalygynyň bir a part of the Greek-Bactrian под властью селевкидов Ми- bölegini basyp alýar. Parfiýalylar kingdom which were under дию, Месопотамию, Сузы вмес­ Rim döwletiniň goşunlary bilen the power of Seleucids. At the те с Эламом, Персию и часть ilkinji gezek miladydan öňki I asyryň beginning of the I century B.C. Греко-Бактрийского царства. В başlarynda çaknyşýar. Miladydan Parthians began the battle начале I в.до нашей эры пар- öňki 92-nji ýylda gelnen ylalaşyga with the army of the Roman фяне впервые вступили в бой с görä, Parfiýa döwleti bilen Rim state. According to an armistice армией римского государства. döwletiniň arasyndaky araçäk concluded in 92 B.C., between Согласно перемирию, заклю- Ýewfrat derýasy diýlip ykrar edilýär. Parthia and the Roman state the ченному в 92 году до нашей Parfiýa patyşasy Orod II zamanynda river Euphrates was considered эры, границей между Парфией (takmynan, miladydan öňki 57 – и римским государством счи- as a border. At the Parthian king 37/36-njy ýyllaryň aralygy) Mark талась река Евфрат. При пар- Orod II (approximately 57-37/36 Lisiniý Krassyň ginde rim goşuny фянском царе Ороде II (приб­ B.C.) the army of Romans under Parfiýa döwletiniň düzümine girýän лизительно 57 – 37/36 года до the leadership of Marcus Crassus Mesopotamiýa çozup girýär, ýöne нашей эры) войско римлян has intruded to Mesopotamia, Karry diýilýän ýeriň eteginde güýçli под предводительством Maрка which was a part of the Parthian ýeňlişe sezewar bolýar (miladydan Лициния Красса вторглось в öňki 53-nji ýyl). 40-njy ýyllara çenli state, but in the battle by Carry Месопотамию, входившую в сос­ parfiýalylar Kiçi Aziýany, Siriýany we has suffered shattering defeat тав Парфянского государства, Palestinany tutuşlygyna diýen ýaly (53 B.C.). Before the 40 B.C. в битве при Каррах потерпело basyp alýarlar. Parthians joined Anatolia and сокрушительное поражение Nusaý şäheri Parfiýa döwletiniň almost entirely Syria and Palestin (53 год до нашей эры). До 40 paýtagty bolupdyr. Bu gadymy to its empire. года до нашей эры парфяне şäheriň galyndylary Aşgabadyň Nisa was a capital of the завоевали Малую Азию и почти 18 kilometr günbatarynda, Parthian state. It is an ancient целиком Сирию и Палестину. Köpetdagyň eteginde ýerleşýär. city at the foothills of Kopetdag Erkek adamyň heýkeliniň kelle bölegi. Toýun. Köne Nusaý. Miladydan öňki II asyr. Piece of head of the sculpture of man. Terracotta. Old Nisa. II c. B.C. Фрагмент головы мужской скульптуры. Терракота. Старая Ниса. II в. до н.э.

39 40

Ol Köne we Täze Nusaýdan which is located in 18 km to Ниса была столицей Парфян- ybaratdyr. Äpet patyşa galasy the south from Ashkhabad. It ского государства. Это древний bolan Köne Nusaýa onuň düýbüni consists of Old and New Nisa. Old город находится в предгорьях tutan Mitridat I ady dakylypdyr. Nisa, the former huge fortress, Копетдага в 18 километров к Oňa Mitridatkert diýipdirler. appropriated the name fortress югу от Ашхабада. В него входи- Täze Nusaý bolsa soňra gurlup, of Mitridat in the honour of the ли Старая и Новая Ниса. Старой onuň ady üýtgemän gelipdir. Bu founder Mitridat I. The name Нисе, бывшей огромной кре- iki şäheriň arasy ýakyn bolup, of New Nisa constructed after, постью, было присвоено имя olaryň arasyndaky ýerler bag- also was not changed. These основателя Митридата I, Ми- bakjalyga basyrynyp oturypdyr. two cities were nearby and тридаткерт. Название позднее Köne Nusaý baýryň üstünde построенной Новой Нисы не the lands between them have gurlupdyr. Onuň bäşburçluk менялось. Эти два города на- become covered by gardens and şekilinde demirgazykdan günorta ходились рядом и земли между kitchen gardens. Old Nisa was tarapa gönükdirilendir. Galanyň ними покрылись садами и uphill. The pentagonal fortress birtopar atyşhanasy we 43 sany огородами. Старая Ниса стояла was stretched from the north to gönüburçly diňi bar eken. Köne на холме. Пятиугольная кре- the south. There were a set of Nusaý 15 gektara golaý meýdany пость простиралась с севера tutýar. Galanyň günortasynda, loopholes and 43 rectangular на юг. Там было множество esasan, miladydan öňki II-I asyrlarda towers. Old Nisa occupied the бойниц и 43 прямоугольные gurlan köşk-ybadathana toplumy space of about 15 hectares. In башни. Старая Ниса занима- ýerleşipdir. Onuň ortarasynda the southern part of fortress, ла площадь около 15 гектар. Parfiýa patyşalarynyň kabul ediş was a complex of palaces and На юге крепости, находился jaýy bar. Ol inedördül görnüşde temples constructed chiefly in дворцово-храмовый комплекс, gurlup (20x20), diwarynyň the II – I centuries B.C. There was построенный в основном во aşaky bölegi kerpiçden salnan a reception of the Parthian Kings II – I века до нашей эры Посре- ýarym sütünler bilen bezelipdir in the middle of it. It is square- ди него находилась приемная we alebastr bilen suwalypdyr. shaped (20x20), the bottom парфянских царей. По форме Köşgüň ýokarky bölegi goýy part of a wall is decorated by она квадратная (20x20 метра), gyzyl reňk bilen reňklenip, agaç semicolumns and whitewashed нижняя часть стены украшена sütünler bilen bezelipdir. Olaryň by alabaster. The top part of a кирпичными полуколоннами aralaryndaky tekjede toýundan palace is painted in red colour и побелена алебастром. Верх- ýasalyp, soňra reňklenen 2,5 metr and decorated by the wooden няя часть дворца выкрашена в boýy bolan heýkeller goýlupdyr. columns. On a shelf which was красный цвет и украшена де- Köşgüň üsti dört sany kerpiç between them, clay statues ревянными колонами. В нишах, sütüne daýandyrylan agaçlar bilen in height of 2,5 m which then находившихся между ними, örtülipdir. have been painted have been были установлены глиняные, Galanyň demirgazyk tarapynda окрашенные статуи высотой 2,5 established. The top part of inedördül (her tarapy 60 metre метра. Верхняя часть дворца palace has been closed by the golaý) jaý ýerleşýär. Onuň içindäki была закрыта насаждениями, plantings leaning against 4 brick howlynyň töwereginde 12 sany опиравшимися на 4 кирпичные columns. jaýyň bolandygy anyklanyldy. колонны. In the northern part of fortress Käbir üýtgedip gurulmalardan В северной части крепости there is square house(60х60m). soňra, onda 10 sany otag we däliz находится квадратный (60х60 artdyrylypdyr. Otaglaryň ählisiniň It is established, that in a court метров) дом. Установлено, что 41 gapylary möhürlenip goýlupdyr. yard, which was in the house, во дворе, находившемся вну- Bu jaýda parfiýa patyşalarynyň there were 12 premises. After три дома, было 12 помещений. ýörite hazynasy ýerleşipdir. some reorganizations there were После некоторых перестроек Gazuw-agtaryş işleri geçirilen 10 premises and a corridor. Doors там стало 10 помещений и wagty bu otaglardan galkanlaryň, of all premises have been sealed коридор. Двери всех поме- demir donlaryň, altyn bilen up. This premise was a treasury щений были опечатаны. Это bezelen matalaryň galyndylary, of the Parthian kings. During the помещение было сокровищ- peýkamlar, käbir ýeri şirmaýydan excavations here were found ницей парфянских царей. Во bejerilen tagtyň bölekleri, çüýşe remains of boards, an armour, время раскопок здесь нашли bulgurlar, keramiki gaplar we fabrics embroidered by gold, фрагменты щитов, лат, ткани başga-da birnäçe zatlar tapyldy. расшитой золотом, стрелы, arrows, the parts of a throne Olaryň arasynda şah görnüşinde части трона из слоновой кости, made of ivory, cups, ceramic şirmaýydan ýonulyp bejerilen кубки, керамическая посуда ware and etc. In the exposition ritonlar hem bar. и другое. В экспозиции также also there are ivory rhytones. Bu ýerde gazuw-agtaryş işleri находятся ритоны изслоновой During the excavations here geçirilen mahaly miladydan кости. was found an interesting archive öňki III-I asyrlara degişli hojalyk Во время раскопок здесь resminamalarynyň täsin arhiwi of economic documentation был нйден интересный архив tapyldy. Onuň düzümine 2500- of the III – I centuries B.C. There хозяйственной документации den gowrak resminama girýär. are more than 2500 documents III – I века до нашей эры В нем Ol resminamalar ullakan humuň in it. These documents are более 2500 документов. Эти ýüzüne arameý elipbiýiniň written on the big jug on the документы написаны на череп- bir görnüşi bilen parf dilinde Parthian language on the base of ках кувшинов на парфянском ýazylypdyr. Resminamalaryň Aramaic alphabet. In the majority языке разновидностью ара- köpüsinde gürrüň mülklerden of documents there is an мейского алфавита. В боль- tabşyrylmaly salgydyň möçberi information about the taxes from шинстве документов речь идет barada gidýär. Olarda galanyň landed properties and names о налогах с землевладений и

Diwar nagşy. Miladydan öňki II asyr. Wall’s painting. II c. B.C. Настенная роспись. II в. до н.э.

41 42

Grifon. Kümüş. Miladydan öňki II asyr. Griffin. Silver. II c. B.C. Грифон. Серебро. II в. до н.э. töwregindäki obalaryň, onlarça of settlements round a fortress приводятся названия селений mülkleriň atlary-da agzalyp and tens of landed properties. вокруг крепости и десятков geçilýär. Käbir resminamalarda In some documents names of землевладений. В некоторых parf kalendaryndaky aýlaryň we days and months of the Parthian документах показаны названия günleriň atlary, galany dolandyrýan calendar and names operating a дней и месяцев парфянского adamlaryň atlary görkezilipdir. fortress are shown. календаря и имена управляю- Täze Nusaý galasy hem Köne Fortresses of Old and New щих крепостью. Nusaý galasy bilen bir döwürde, Nisa have been founded Крепости Старой и Новой ýagny takmynan, miladydan approximately in the III century Нисы были основаны около öňki III asyrda esaslandyrylypdyr. B.C. In Old Nisa life continued III века до нашей эры В Новой Täze Nusaýda ýaşaýyş has giçki Нисе жизнь продолжалась и в during the later times, already döwürlerde-de, hatda XIX asyrda более поздние времена, до XIX in theXIX century.In New Nisa hem dowam edipdir. Täze Nusaý века. В Новой Нисе были сосре- was concentrated everything Gündogar ýurtlarynyň orta asyr доточено то, что было присуще what was typical for medieval şäherine mahsus bolan zatlary средневековому городу Вос- city of the East. A lot of public özünde jemläpdir. Şäherde тока. В городе было построено and apartment houses has been jemgyýetçilik we ýaşaýyş jaýlarynyň много общественных и жилых ençemesi gurlupdyr. Orta asyr constructed in a city. Medieval домов. Средневековый исто- taryhçysy Makdisi Täze Nusaý historian Maqdisi gave the рик Maкдиси дал подробную hakynda jikme-jik maglumatlar detailed information about New информацию о Новой Нисе. beripdir. Onuň ýazmagyna görä, Nisa. According to his reports, Согласно его записям, Новая Täze Nusaý giň, owadan, suwa New Nisa was spacious, beautiful, Ниса была просторной, краси- baý, Gün görünmeýän baglyk ýer with rich stocks of water, all in вой, с богатыми запасами воды, bolup, şäheriň 70 köçesi, on sany gardens.There were 70 streets вся в садах. В ней было 70 улиц hem derwezesi bar eken. Şäheriň and 10 gates in it. Cart could pass и 10 ворот. По улицам города köçeleri araba geçer ýaly giňlikde through the city streets.The big могла проехать арба. Большое bolupdyr. Şäheriň lagym ulgamyna attention was given to sewer внимание уделялось канали- 43 we arassaçylyk ýagdaýyna uly üns system and cleanliness of a city. зационной системе и чистоте berlipdir. Keramikadan ýasalan The city was supplied with water города. Город снабжался водой turbalar arkaly şäher suw bilen on ceramic pipes. по керамическим трубам. üpjün edilipdir. In the hall of antiquity of the В зале античности истори- Taryh bölüminiň Parfiýa zalynda historical museum fragments ческого музея экспонируется Mitridat I heýkeliniň bölegi we of sculptureof Mitridat I and фрагменты скульптуры Ми- şa tagtynyň şirmaýydan ýasalan imperial ivory throne are тридата I и царского трона из bölekleri sergilenýär. exposed. слоновой кости. Mitridat I gyzy Rodogunanyň For visitors big impression is Большое впечатление ellin sungatynyň usulynda ýasalan a fine figurine of kings daughter на посетителей производят ajaýyp heýkeli, uzyn köýnekli, прек­расная статуэтка дочери Rodogune in the hellenistic style, tegelek nurana ýüzli, saçlary Митридата II, Родогуны в элли- this is a statue of woman in long ýeňsesine ýygnalan, köp babatda нистическом стиле, с благород- dress, with a noble face, with the Afinany ýatladyp duran zenan ным лицом, с зачесанными на- hair combed back, reminding heýkeli, akanta ýapragynyň we зад волосами, напоминающая Athena, fragments of acanths dürli diwar bezegleriniň bölekleri, Афину, фрагменты архитектур- and architectural ornaments, keramika gaplar, ostrakon we diwar ных деталей, керамические nagyşlary bu ýere gelýänlerde uly ceramic vessels, ostracs and wall сосуды, остраконы и настенные täsir galdyrýar. patterns. росписи.

Binanyň bezeg bölekleri. Toýun. Köne Nusaý. Miladydan öňki II asyr. Architectural detail. Terracotta. Old Nisa. II century B.C. Декоративная деталь архитектуры. Терракота. Старая Ниса. II век до н.э.

43 44

Daşdan ýasalan gap. Köne Nusaý. Miladydan öňki II asyr Stone vessel. Old Nisa. II century B.C. Каменный сосуд. Старая Ниса. II век до н.э.

Bu zalda sergilenýän parfiýa Parthian rhytones are very Большую ценность пред- ritonlarynyň gymmaty has hem valuable. Its bottom part is ставляют парфянские ритоны. uludyr. Olaryň aşaky bölegi hyýaly decorated by mythical images Их нижняя часть украшена şekiller – ganatly adamöküziň, – winged partly man partly ox, мифическими образами – ganatly adamatyň (kentawryň), a winged centaur, a winged кентавр, крылатый грифон, ganatly şiriň (grifonyň) şekilleri, griffin, and the top wide part а верхняя широкая часть – ýokarky giň bölegi bolsa relýefli – a relief fringing. Rhytones ­рельефной окантовкой. Ритоны jähekler bilen bezelipdir. Ritonlar are ornamented by silver, glass орнаментировались серебром, kümüş, aýna we reňkli daşlar bilen and colour stones. They are стеклом и цветными камнями. bezelipdir. Bu ritonlar takmynan made approximately in the Они изготовлены около II века miladydan öňki II asyrda ýasalypdyr. до нашей эры. Это указывает II century B.C. It emphasizes Bu şol döwürde Parfiýa medeniýeti на тесные связи между парфян- close connections between the bilen ellin medeniýetiniň arasynda ской и эллинистической куль- Parthian and Hellenistic cultures. ýakyn baglanyşygyň bolandygyny турами. görkezýär. 45 46

Ritonlar. Pil süňki. B.e. öň II asyr Rhytons. Ivory. II c. B.C. Ритоны. Слоновая кость. II в. до н.э. 47

uzeýiň taryh bölüminiň n halls of the Middle Ages are залах средневековья по- orta asyrlara degişli shown peculiarities of this казаны ообенности этого Mnobatdaky zallarynda period through archaeological Впериод через различные bu döwrüň aýratynlyklary dürli I диорамы, археологичекие на- finds and historical monuments. dioramalaryň, witrinalaryň, ходки и исторические памят- The period of the Middle Ages is arheologik tapyndylaryň we taryhy ники. Период средних веков ýadygärlikleriň üsti bilen açylyp estimated from the I quarter of III исчисляется с I четверти III века görkezilýär. Orta asyrlar döwri century A.D. – period of falling of нашей эры – времени падения milady ýyl hasaby boýunça III the Parthan state. Парфянского государства. asyryň birinji çärýeginden – Parfiýa This period is full of events, Этот период полон событий, döwletiniň synmagyndan soňra which had an influence on повлиявших на судьбу турк­ başlanýar. destiny of the Turkmen people. менского народа. В частности, Bu döwür türkmen halkynyň Particularly, there is a big привлекает большое количес­ ykbalyna uly täsir eden wakalardan тво государств, основанных number of states founded by doludyr. Hususan-da, bu döwürde туркменами в тот период. türkmenler tarapyndan gurlan Turkmans at that period. By На примере этих государств ululy-kiçili döwletleriň sanynyň the example of these states видно, что традиции огузов, köplügi ünsüňi özüne çekýär. Bu we can see that Oguz tradition связанные с устройством döwletleriň mysalynda döwlet connected with the mechanism государства, продолжали су- gurmak bilen bagly gadymy of the government existed ществовать и в средние века. oguz däpleriniň orta asyrlarda-da even at the Middle Ages. So, Следовательно, чтобы понять ýaşamagyny dowam edendigini особенности истории туркмен we should learn the person görýäris. Şonuň üçin hem, средневековья, надо ознако-

47 48

Gap. Toýun, syrça. Dehistan. XII asyr Vessel. Terracotta, glaze. Dekhistan. XII century Сосуд. Терракота, глазурь. Дехистан. XII век türkmenleriň orta asyrlardaky of Oguz khan and genealogic миться с личностью Огуз хана taryhynyň aýratynlyklaryna tree of Ogus Turkmens to и генеалогическим древом düşünmek üçin Oguz hanyň understand peculiarities of туркмен-огузов. Учитывая это şahsyýeti we oguz türkmenleriniň history of Medieval Turkmens. обстоятельство, было решено nesil daragty bilen ýakyndan tanyş начать экспозицию истории In consideration of this, the bolmak gerek. Şu ýagdaýy göz Туркменистана и туркменского öňünde tutup, Türkmenistanyň we exposition of the Middle Ages народа средних веков с инфор- türkmen halkynyň orta asyrlardaky begins with the information of мации об Огуз хане и родос- taryhy baradaky ekspozisiýanyň Oguz khan and genealogy of ловной туркмен – огузов. başynda Oguz han we oguz Oguz Turkmens. В экспозиции отдела исто- türkmenleriniň nesil daragty barada In the exposition of the рии можно получить пред- gürrüň etmek makul bilindi. part of history one can get an ставление о государствах, Taryh bölüminiň information about the states основанных туркменами и ekspozisiýasynda orta asyrlarda оставивишими свой след в founded by Turkmens and türkmenler tarapyndan gurlan we истории: государства Тахири- taryha öz möhürini uran Tahyrylar left their mark in the history: дов, Саманидов, Газневидов, döwleti, Samanylar döwleti, Takhirids, Samanids and государство Великих Сельджу- Gaznalylar döwleti, Beýik Seljuklar Gaznevids states, Great Seljuk ков, государства Гарагоюнлы döwleti, Garagoýunly döwleti, state, Akgounly and Garagoyunly и Акгоюнлы, Oсманское госу- Akgoýunly döwleti, Osmanly states, Ottoman state, Turkmen дарство, государства туркмен в döwleti, Kiçi Aziýada, Hindistanda states in Asia Minor and India, Малой Азии и Индии, государ- gurlan türkmen döwletleri, Khorezmshahs state. ство Хорезмшахов. 49

Horezmşalar döwleti ýaly döwletler The population of Население Туркменистана barada düşünje almak mümkin. Turkmenistan of period of the периода раннего средневе- Orta asyrlaryň başynda early Middle Ages professed ковья исповедовало разные Türkmenistanda ýaşan ilat dürli different religions. Zoroastrism религии. Зороастризм был dinlere uýupdyr. Zoroastrizm dini широко распространен среди was widely extended among the Merwiň oturymly we çarwa ilatynyň оседлого и кочевого населения settled and nomadic population arasynda giňden ýaýrapdyr. Мерва. of Merv. VI – VII asyrlarda zoroastrizm dini В VI – VII века зороастризм ençeme beýleki dinleriň, esasan-da, In VI – VII centuries подвергся соперничеству со hristianlygyň dürli akymlarynyň Zoroastrismhas undergone стороны других религий, в bäsleşigine sezewar bolupdyr. to rivalry from other religions, основном различных течений Bu döwürde Günorta basically various currents of христианства. Türkmenistana buddaçylyk dini Christianity. B этот период в Южный hem aralaşyp başlaýar. Taryhçylar At that period in South Туркменистан начинает прони- Merwiň Merkezi Aziýadaky Turkmenistan occurs Buddhism. кать буддизм. Историки отме- iri buddaçylyk merkezleriniň Historians notice, that Merv was чают, что Мерв был одним из biri bolandygyny belleýärler. крупных буддистских центров one of large Buddhist centres of Merwdäki Gäwürgaladan tapylan Центральной Азии. Об этом the Central Asia. Two Buddhist iki sany buddaçylyk ybadathanasy, свидетельствуют найденные Buddanyň äpet kelle heýkeli, temples,the huge head of the в Гяургала два буддистских buddaçylyk dinine degişli ýazgylary Buddha, a painted vase with храма, гигантская голова Буд- özünde saklaýan ajaýyp nagyşly Buddhist inscriptions, stone ды, расписная ваза с буддист- küýze, bişirilen toýundan ýasalan figurines, heads of Buddhist gods скими текстами на санскрите, kitaplar we daş heýkeljikler, budda and crowns found in Gaurgala книги из терракоты и каменые hudaýjyklarynyň kellejikleriniň testify to it. статуэтки, головы буддистских şekilleri, täçleri muňa şaýatlyk The majority of local божеств и венцы. edýärler. population have accepted Islam В середине VII века боль- VII asyryň ortalarynda ýerli ilatyň шая часть местного населения voluntary in the middle of VII aglabasy yslam dinini meýletin приняла ислам добровольно. century. The cities of Nisa and kabul edipdir. Nusaý we Abywert Города Ниса и Абиверд сдались şäherleri hem hiç hili garşylyk Abiverd have surrendered to арабам, не оказав сопротивле- görkezmän, musulman araplara Arabs not having rendered any ния. tabyn bolupdyr. resistance. До начала VIII века Хорезм Horezm VIII asyryň başyna Before the VIII century был самостоятельным и неза- çenli özbaşdaklygyny saklapdyr Khorezm was insependentn from висимым от арабского хали- we arap halyflaryna garaşsyz фата государством. Но в конце bolupdyr. Emma ahyrsoňunda Arab caliphate. But eventually it концов он подчинился власти horezm topraklary hem araplaryň was occupied by Arabs. арабов. häkimiýeti astyna girýär. Here should be noted Здесь следует отметить одно Şu ýerde bir möhüm ýagdaý one important thing. At the важное обстоятельство. В нача- barada aýratyn gürrüň etmek beginning of the IX century ле IX века пришедший к власти gerek. IX asyryň başlarynda Harun ar-Rashid (766 – 809) в халифате Харун aр-Рашид halyflygyň başyna Harun Reşidiň became the governor of (766 – 809 года) произвел в (766 – 809) geçmegi bilen ýurtda caliphate and carried out many стране много преобразований. köp özgerişlikler bolup geçipdir. reforms. He won prestige by Своей справедливостью он Ol özüniň adyllygy bilen uly abraý gazanypdyr. Harun Reşid özüniň his justice. Harun ar-Rashid завоевал большой авторитет. ikinji ogly Mamuny Horasana häkim appointed his second son Харун aр-Рашид назначил

49 50

Merw küýzesi. Toýun. Merw. V asyr Merv vase. Terracotta. Merv. V century Мервская ваза. Терракота. Мерв. V век 51

Arheologiýa tapyndylary. XII asyr Archeological findings. XII century Археологические находки. XII век

edip belläpdir. Merw şäheriniň Mamun the governor of своего второго сына Мамуна Horasanyň merkezidigi sebäpli, ol Khurasan. Mamun left for Merv, правителем Хорасана. Мамун bu ýere göçüp gelipdir. which was a capital of Khurasan. перебрался в Meрв, бывший 813-nji ýylda bolsa Mamun In 813 Маmun became caliph центром Хорасана. halyf bolýar we Merwde galmagy and having decided to stay in В 813 году Мамун стал хали- ýüregine düwüp, ony Halyflygyň фом и, решив остаться в Мерве, Merv proclaimed it the capital paýtagty diýip yglan edýär. Halyflyk объявил его столицей Халифа- of caliphate. All the orders in boýunça berilýän buýruklaryň ählisi та. Все приказы по Халифату от- Merwden ugradylyp, emeldarlar caliphate were given from Merv правлялись из Мерва и чинов- hem wezipä şu ýerde bellenilipdir. and the officials were appointed ники тоже назначались отсюда. Merw diňe syýasy merkez bolmak here. Меrv was not only political, Мерв был не только политичес­ bilen çäklenmän, eýsem, ol ylmyň but religious and scientific centre ким центром, он стал религиоз- we diniň hem merkezine öwrülipdir. as well. ным и научным центром. Orta asyrlarda Merw gülleýän In the Middle Ages Merv was В средние века Мерв был medeni durmuşyň mesgeni a dwelling place of a prospering цветущей обителью культу- bolupdyr. Bu şäherde ençeme cultural life. In this city wer a ры. В городе было несколько medrese, onlarça kitaphana bolup, медресе, десятки библиотек, number of madrasah, tens of olarda müňlerçe golýazma we в них были сконцентрирова- libraries where were stored resminama jemlenipdir. XI asyrda ны тысячи рукописей и доку- Marydaky obserwatoriýada beýik thousands of manuscripts ментов. В XI веке в Мервской şahyr we matematik Omar Haýýam and documents. In XI century обсерватории работал великий işläpdir. XII asyrda şahyrlar Hasan in the Merv observatory

51 52

Gaznawy, Abu Wasy, Müezzi, Enweri worked the great poet and the поэт и математик Oмар Хайям. dagy Soltan Sanjaryň köşgünde uly mathematician Omar Hayyam. In В XII веке поэты Хасан Газневи, hormatdan peýdalanypdyrlar. XII XII century in a palace of sultan Aбу Васы, Mуэззи, Энвер были asyryň başlarynda bolsa belli arap Sanjar used the big respect в большом почете при дворце geografy Ýakut ibn Hamawy hem султана Санджара. А а начале poets Khasan Gaznavi, Abu Vasi, Merwiň kitaphanasynda işläpdir. XII веке известный арабский Muezzi, Enveri. At the beginning Seljuklylar zamanynda Merw географ Якут ибн Хамавы рабо- of XII century in Merv library has hem gülläp ösüpdir. Ol Soltan тал в Мервской библиотеке. Sanjaryň döwründe Seljuklar worked well known Arabian Еще большего расцвета döwletiniň paýtagty bolupdyr. Orta geographer Yakut ibn Hamavi. Мерв достиг в эпоху Сельджу- asyrlar zalynda Merw şäheriniň Merv blossomed at the epoch ков. При султане Санджаре он kiçeňräk makedi sergilenýär. of Seljuks. Merv was a capital of был столицей Сельджукского Soltan Sanjaryň Soltangalanyň empire at the rulung of sultan государства. В зале средне- merkezinde ýerleşýän kümmedi Sanjar. The model of Merv city вековья экспонируется макет iň gözel binalaryň biridir. Uly is exhibited at Middle Ages города Мерва. Gyzgala we Kiçi Gyzgala hem täsin hall. The mausoleum of sultan Мавзолей султана Санджа- binalaryň hataryna giripdir. Orta ра в центре Солтангала – одно Sanjar in the centre of Soltangala asyrlara degişli buzhana hem täsin из красивейших сооружений. is one of the most beautiful ýadygärlikleriň biridir. Ýerli ilat Большая Гызгала и Малая ony «Hajymeligiň tamdyry» diýip buildings. Big Gyzgala and Small Гызгала также попали в число atlandyrýar. Daşyndan seredeniňde Gyzgala entered into number of интересных строений. Средне- ol, hakykatdan hem, çörek unusual buildings too. Medieval вековое хранилище льда тоже

Bilezik. Altyn. Merwerut. XI asyr Bracelet. Gold. Marwerud XI centery Браслет. Золото. Марверуд. XI век 53 bişirilýän uly tamdyra meňzeýär. storehouse of ice is one of является удивительным памят­ Aslyýetinde bolsa ol buz saklamak interesting monuments.the local ником. Местное население üçin niýetlenilip, içine salnan buz population calls it «Khadjymelik называет его «Тамдыр Хаджи- birnäçe ýyllap eremändir. tamdyr». It really looks like a мелика». Со стороны он дей- Merw özüniň demirçi ussalary ствительно похож на большой big tamdyr for baking. It was bilen hem şöhratlanypdyr. тамдыр для выпечки хлеба. appointed for ice-storing and ice Esbaplaryň örän giň möçberi A так он предназначался для could be stored for years. taýýarlanypdyr. Taryh bölüminiň хранения льда и лед хранился sergi ekspozisiýasynda şol döwre Merv was also famous for несколько лет. degişli mejimeleri, gulply gaplary, its smiths. There was made Meрв также славился свои- gapakly aýnalary, müşki-anbar a number of articles. In the ми кузнецами. Изготавлива- salynýan gaplary, şemdany we täsin exposition of the Middle Ages лось большое количество şekilli küýzäni synlamak mümkin. you can see trays, vessels with предметов. В экспозиции Orta asyrlarda Horezmiň handles, mirrors with covers, средних веков можно видеть durmuşynda uly özgerişler bolup cosmetic bottles, candlesticks подносы, сосуды с ручкой, зер- geçýär. Gyzyl Arslan Atsyz (1128 and jug with a fine ornament. кала с крышкой, косметические – 1156) Horezmiň garaşsyzlygyny сосуды, подсвечники и кувшин In the Middle Ages there were yglan edip, bu nesilşalygyň с интересным орнаментом. significant reforms in the life ilkinji hökümdary bolýar. Onuň В средние века в жизни hökümdarlyk eden ýyllarynda of Khorezm. Gyzyl Arslan Atsyz Хорезма произошли большие döwletiň çägi ep-esli giňelipdir. (1128 – 1156), having declared преобразования. Гызыл Aрслан Atsyz wepat bolansoň, tagta independence of Khorezm, Aтсыз (1128 – 1156 года), объя-

Gap. Bürünç. Orta asyrlar Vessel. Bronze. Middle Ages Сосуд. Бронза. Средние века

53 54

onuň ogly Ilarslan (1156 – 1172) became the first governor of this вив о независимости Хорезма, çykýar. Tanymal gündogarşynas monarchy. For the years years стал первым правителем этой alym W.W.Bartoldyň ýazmagyna of his ruling borders of the state монархии. За годы его прав- görä, Ilarslan musulman dünýäsiniň were considerably extended. ления границы государства gündogar bölegindäki iň güýçli After the death of Atsyz значительно расширились. hökümdar bolupdyr. Ol Etrekden После гибели Aтсыза на трон his son Ilarslan (1156 – 1172) Gürgene çenli aralykda ýerleşýän взошел его сын Ильарслан ascended the throne. According etraplary we Türkmenistanyň (1156 – 1172 года). Как писал günorta dag eteklerini Horezme to the well-known scientist- известный ученый-востоковед tabyn edipdir. Nusaý metjidinde orientalist V.V.Bartold Ilarslan was В.В.Бартольд, Ильарслан был onuň adyna hutba okalypdyr. the most powerful governor of самым могучим правителем Horezmiň şasy Mamun ibn the eastern part of Muslim world. восточной части мусульман- Muhammet Ürgenji ýurduň He occupied lands from Etrek up ского мира. Oн подчинил paýtagtyna öwrüpdir. Onuň to Gurgen. In the mosque of Nisa Хорезму районы от Этрека до dolandyran ýyllarynda meşhur was held a moleben in honour of Гургена и южные предгорья «Mamun akademiýasy» döredilip, him. Туркменистана. В мечети Нисы şol ýerde ensiklopediýaçy ajaýyp в честь него был отслужен At his ruling was founded alym Abu Reýhan Biruniniň молебен. famous «Academy of töweregine Horezmiň şasy В годы его правления была tarapyndan dürli ýurtlardan Mamun» and scientists from создана знаменитая «Академия çagyrylan alymlar ýygnanypdyr. differentcountries gatered Maмуна» и вокруг энциклопе- Olaryň arasynda Abu Aly ibn Sina around the great scientist, диста, крупного ученого Абу (Awisenna), alym lukman Abul encyclopaedist, Abu Rayhan Рейхана Бируни, по приглаше- Hasan Hammara, matematik нию шаха Хорезма собрались Gazan. Bürünç. XII asyr Kettle. Bronze. XII centery Котелок. Бронза. XII век

55 56

Muhammmet Horezmi, biolog Biruni by the invitation of shah ученые из разных стран. Среди Abylkasym Mahmut ibn Omar of Khorezm. Аbu-Аly ibn Sina них были Абу-Али ибн Сина Zamahşary dagy hem bar eken. (Avicenna), doctor Abul Hasan (Aвиценна), ученый врач Абул Bular öz eserlerinde Köneürgenjiň Hammara, mathematician Хасан Хаммара, математик tebigatyna we taryhyna degişli Мuhammad Khorezmi, biologist Мухаммед Хорезми, биолог gymmatly maglumatlary beýan Абулкасым Махмуд ибн Омар Аbulkasym Маhmud ibn Оmar edipdirler. Köneürgenjiň çäginde Замахшари. Они изложили в Zamahshari were among them. ylmy we medeni taýdan uly своих произведениях ценную gymmata eýe bolan köpsanly They wrote valuable information ниформацию о природе и arheologiýa we arhitektura about nature and history of истории Куняургенча. На тер- ýadygärlikleri saklanyp galypdyr. Kunyaurgench in their works. In ритории Куняургенча сохрани- Il Arslanyň kümmedi konus the territory of Kunyaurgench лось много археологических şekilli bolup, onuň çadyr görnüşli remained many archaeological и архитектурных памятников, gümmeziniň ýüzünde sary we and architectural monuments, имеющих огромную научную и mawy reňk berlen syrçaly we which have scientific and cultural культурную ценность. ýylmanan kerpiçler dürli şekilleri value. Конусообразный мавзолей emele getirýär. Kümmet gyraňlanan Иль Арслана, глазурованные и The cone-shaped mausoleum çadyr görnüşli bolup, oňa meňzeş отшлифованные кирпичи жел- of Il Аrslan , glazed and grinded edilip gurlan başga bir ýadygärlik того и голубого цвета на его Merkezi Aziýada duş gelmeýär. bricks of yellow and blue colour шатрообоазном куполе созда- Tekeşiň kümmedi hem özboluşly on it hipped roof-shaped dome ют различные образы. Второго binagärçilik aýratynlyklaryna eýedir. create various images.There is такого мавзолея не существует Kümmediň gasyn-gasyn bolup no more such mausoleum in the в Центральной Азии. duran belent diwarlaryny konus Central Asia. Своеобразный мавзолей şekilli mawy gümmez tamamlaýar. Original mausoleum of Текеша также имеет архитек- Konus şekilli gümmeziň aşak Теkesh has also architectural турные особенности. Высокие eteginde aýlaw-aýlaw we güberçek features. High furrowed walls бороздчатые стены мавзолея edilip ýazylan arapça ýazgylaryň венчает конусообразный го- of the mausoleum are crowned zolagy bar. Gümmeziň başlanýan лубой купол. В нижней части with a cone-shaped blue dome. ýerine pişme şekili berlen zolak конусообразного купола име- aýlanan. Gümmeziň şondan In the lower part of a cone- ются извилистые и выпуклые ýokarky bölegi ahyryna çenli mawy shaped dome there are twisting надписи на арабском языке. У syrçaly kerpiç bilen örtülipdir. and convex inscriptions in the основания купола ряд ромбо- Kümmediň iç tarapy hem nagyşlar Arabic. At the basis of a dome is видных узоров. Выше этой над- we ýazgylar bilen bezelipdir. a number of diamond-shaped писи и доверху купол выложен Bu ýerdäki ýadygärlikleriň голубыми глазурованными arasynda Fahretdin Raziniň patterns. Above this inscription кирпичами. Изнутри мавзолей kümmedi hem özboluşlylygy and up to the top the dome is также украшен узорами и над- bilen tapawutlanýar. Kümmet laid out by blue glazed bricks. писями. XII – XII asyrlarda gurlupdyr diýip From within the mausoleum is Среди этих памятников çaklanylýar. also decorated by patterns and своеобразием выделяется Törebeg hanymyň kümmedi inscriptions. мавзолей Фахретдина Рази. Ürgenji dolandyran Gutlug Among these monuments is Предпoложительно мавзолей Temuryň aýalynyň hormatyna distinguished the mausoleum был построен в XI – XIIвека gurlupdyr. Kümmediň binasy of Fahretdin Razi. Supposedly Мавзолей Tоребегханум воз- uly on iki burçluk şekilinde gurlupdyr. Onuň oňat bezelen the mausoleum has been веден в честь жены правителя girelgesi günorta tarapda constructed in XI – XII centuries. Ургенча Кутлуг Тимура. Здание 57

ýerleşýär. Demirgazyk tarapdan Mausoleum of Tоrebeg мавзолея выстроено в форме oňa uly bolmadyk gönüburçly jaý khanum is erected in honour большого двенадцатиугольни- seplenipdir. Alty burçly merkezi of the wife of the governor ка. Его великолепный портал jaýyň gümmezi tegelek sütüne of Urgench Kutlug Timur. The находится с южной стороны. daýanýar. Gümmeziň ýokarky building of mausoleum is built С северной стороны к нему bölegi nagyşlar bilen bezelipdir. пристроено небольшое здание. in the form of big dodecagon. Sungaty öwrenijileriň aýtmagyna Купол центрального шестиу- Its splendid portal is inthe görä, 'Törebeg hanymyň kümmedi гольного корпуса опирается örän täsin binalaryň biridir. Ony South side.the small buildingis на круглую колонну. Верхняя bezeýän nagyşlar örän çeperligi we attachedto itfrom a North часть купола украшена узора- takyklygy bilen tapawutlanýar. Ol side. The dome of the central ми. По мнению искусствоведов, çylşyrymly binagärlik gurluşyna eýe hexagonal building leans against мавзолей Tоребегханум – одно bolmak bilen, üýtgeşik bir şekilde a round column. The top part из очень необычайных строе- bezelipdir. of a dome is decorated by ний. Узоры, украшающие его Nejmetdin Kubranyň we patterns. According to critics, отличаются художественно- Soltan Alynyň kümmetleri mausoleumof Tоrebeg khanum стью и точностью. Отличаясь musulman mazarystanlygynyň – is one of very extraordinary архитектурной сложностью, он merkezinde ýerleşýär. Nejmetdin имеет своеобразный декор. structures. The patterns differ by Kubranyň kümmedi XIV asyň Мавзолеи Неджмеддина their artistry and accuracy. It is birinji ýarymynda gurlupdyr. Кубра и Солтана Али находятся originally decorated differing by Bu iki kümmediň gümmezleri в центре мусульманского клад- özleriniň täsin arhitekturasy architectural complexity. бища. Мавзолей Неджмеддина bilen tapawutlanýar. Nejmetdin Mausoleums of Nejmeddin Кубра был построен в первой

57 58

Kubranyň kümmedinde bezegleriň Kubra and SoltanАli are in the половине XIV века. Купола этих yzy galypdyr. Kümmede girilýän centre of a Muslim cemetery. мавзолеев отличаются своей ýerde gök reňkli diwaryň Mausoleum of Nejmeddin необычной архитектурой. В ýüzüne ak reňk bilen arap Kubra has been constructed мавзолее Неджмеддина Кубра hatlarynda ýazgy ýazylypdyr. in the first half of XIV century. остались следы орнаментов. Nejmetdin Kubra Ürgençde У входа в мавзолей на синей Domes of this mausoleum differ mongol leşgerleri tarapyndan стене белой краской сделана by their original architecture. öldürilipdir. Gahrymanlarça wepat надпись на арабском языке. bolan Nejmetdiniň ruhy keşbi There are tracs of ornaments Неджмеддин Кубра был убит biziň günlerimize çenli halkyň in mausoleum of Nejmeddin в Ургенче монгольскими зах­ hakydasyndan gitmändir. Ol Kubra. At the entrance is made ватчиками. Духовный образ sopuçylyk boýunça köp eserleriň an inscription in the Arabic of геройски погибшего Неджмед- awtorydyr. the mausoleum is made an дина остается в памяти народа Köp taryhy wakalaryň şaýady, inscription in the Arabic on a и поныне. Oн автор многих orta asyrlaryň syýasy we medeni dark blue wall by the white paint. теософических произведений. merkezi bolan Köneürgenç Nejmeddin Kubrawas killed Куняургенч – свидетель Türkmenistanyň hökümeti in Urgench by the Mongolian многих исторических событий, tarapyndan taryhy-medeni средневековый культурный и aggressors. The spiritual image goraghana diýlip yglan edildi. политическй центр – объявлен of heroically died Nejmeddin Köneürgenç ýadygärlikler toplumy правительством Туркменис­ remains in memory of the people 2005-nji ýylda ÝUNESKO-nyň тана историко-культурным sanawyna girizildi. up to now. He is the author of заповедником. Куняургенчский Orta asyrlar zalynyň dowamynda many theosophic works. комплекс памятников включен günbatar Türkmenistada Kunyaurgench is a witness of во всемирный список наследия ýerleşen Dehistan düzlüginiň many historical events, medieval ЮНЕСКО в 2005 году. ýadygärlikleri barada gürrüň cultural and scientific centre was Дальше в зале средневеко- berilýär. Ol döwrüniň uly declared by the government of вья говорится о памятниках Де- ykdysady, söwdä-hünärmentçilik historical and cultural reserve. хистана, находящегося на запа- we medeni merkezleriniň biri Kunyaurgench complex of де Туркменистана. В те годы это bolupdyr. Şäherdäki durmuş IX был один из крупных экономи- – XIV asyrlarda dowam edipdir. monuments was included into ческих, торгово-ремесленный Şäheriň umumy meýdany 200 the World list of heritage of и культурных центров. В городе gektara golaý bolupdyr. Şäher UNESCO in 2005. Дехистан жизнь протекала в goranyş diwarlarynyň iki gaty bilen Further there is information IX – XIV веках. Oбщая площадь gurşalypdyr. Onuň çäklerinde about Dekhistan, which города составляла около 200 gazuw agtaryş işleriniň netijesinde is located in the west of гектаров. Город был обнесен kerwensaraýlaryň birnäçesi ýüze Turkmenistan. Those years it двойной оборонительной сте- çykaryldy. Şäher diwarynyň was one of the big economic, ной. В результате раскопок на töwereginde küýze we kerpiç trade and craft and cultural территории было обнаружено bişirýän uly peçler, hanaka, metjit, несколько караван-сараев. çarbag, Gündogaryň orta asyr centre. In Dekhistan was life Около городской стены şäherleri üçin mahsus bolan in IX – XIV centuries. Total area были печи для обжига посуды и bazar meýdanlary bolupdyr. of the city is 200 hectares. The кирпичей, ханака, мечеть, парк, Dehistan şäheriniň dört sany city was surrounded by double Также была была базарная пло- derwezesi bar eken. Dehistanyň defensive wall. As the result of щадь, присущая средневеко- has täsin galdyryjy binagärçilik excavation there were found вым городам Востока. В городе ýadygärlikleriniň arasynda some caravanserais. minaralaryň ikisi, kerpiçden bezelen Дехистане было четверо ворот. 59

Arheologiýa tapyndylary. XII asyr Archeological findings. XII century Археологические находки. XII век metjidiň çarçuwasynyň galyndysy Near the city walls were firing Среди интересных архитектур- bar. Minaranyň beýikligi 20 metre, facilities, tekke, mosque and ных сооружений Дехистана два aşaky böleginiň ýogynlygy 7-8 park.There was also marketplace минарета и остатка выложен- metre deň. Demirgazykdaky inherent for the oriental ного кирпичом обрамления minara XI asyra, günortadaky medieval cities. There were four мечети. Высота минаретов 20 minara bolsa XIII asyra degişlidir. gates in Dekhistan city. There метров, диаметр основания Metjidiň çarçuwasynda Horezmiň are two minarets and remains 7 – 8 метров. Минарет, находя- şasy Muhammediň (1200 – 1220- щийся на севере относится к XI of mosque brick framework. The nji ýyllar) ady ýazylan ýazgy веку, на юге – к XIII веку. На об- height of both minarets – 20 m, ýüze çykaryldy. Orta Aziýanyň рамлении мечети была обнару- diameter of the bottom – about beýleki orta asyr şäherlerinden жена надпись, содержащая имя tapawutlylykda, Dehistandan 7-8 m. Minaret in the north Хорезмшаха Мухаммеда (1200 köpsanly faýans önümleri tapyldy. belongs to the XI century, in – 1220 годах). В отличиe от Olaryň möhüm taryhy-medeni the south – to the XIII century. других средневековых городов we edebi ähmiýeti bar, çünki köp In the framework was revealed Центральной Азии в Дехиста- faýans gaplaryň ýüzünde şahyrana inscription with the name of не найдено много фаянсовых ýazgylar bar. Hususan-da, gaplaryň Khorezmshah Muhammad (1200 изделий. Они имеют большое ýüzünde belli şahyr Firdöwsiniň – 1220). As opposed to the other культурно-историческое и ли- «Şanamasyndan» böleklere gabat medieval cities of the Central тературное значение, посколь- gelindi. Nagyş we şekillendiriş Asia in Dekhistan were found ку на многих изделиях есть alamatlary boýunça Dehistanyň many faience articles. They have поэтические надписи. В част- faýans gap-gaçlary Eýranyň, cultural, historical and literary ности, встретилось изделие с

59 60

Gürgeniň (Jurjanyň) gap-gaçlaryna meaning, for many of them have отрывками из поэмы Фирдоуси has ýakyndyr. Horezmi arap ýurtlary poetic inscriptions. Particularly, «Шахнаме». По узорам и изо- bilen baglanyşdyran halkara there occurred an article with бражениям фаянсовая посуда kerwen ýollary hut Dehistanyň üsti extract from «Shahname» Дехистана очень близка к посу- bilen geçipdir. poem by Firdousi. Dekhistan де Ирана и Гургена (Джурджан). VI – VIII asyrlarda Orta Aziýanyň faience tableware is very close Международный караванный çarwaçylyk dünýäsi uly gabaraly путь, соединявший Хорезм с to Iran and Gurgen (Jurjan) heýkeltaraşlygyň aýratyn topary арабскими странами, проходил tableware by its patterns. The emele getirýän eserlerinde özüni именно через Дехистан. international caravan way, which görkezipdir. Türk kaganlygynyň В VI – VIII веках кочевничес­ connected Khorezm with Arab häkimiýetiniň berkarar edilmegi кий мир Средней Азии возве- we ýaýrawynyň giňemegi bilen countries, passed just through щает о себе в произведениях «balballar» ýa-da «daş aýallar» diýlip Dekhistan. монументальной скульптуры atlandyrylan heýkelleri ýasamak In VI – VIII centuries nomadic особого рода. С утвержде- giň gerime eýe bolýar. Olar käbir world of the Central Asia shows нием и расширением власти ýerlerde «seretdaş», «heýkel» itself in the works of special тюркского каганата отмечается ýa-da «dilipdaş» diýlip hem monumental sculpture. With the широкое распространение atlandyrylypdyr. confirmation and expansion of так называемых балбалов, или Nusgawy balballar the power of Turkic khaganate каменных баб. В некоторых Türkmenistanyň çäginde Günbatar there is observed wide spread местах его называют ещё серет- Ahaldan başlap, Hazar deňziniň of the so-called balbal or даш, хейкел или дилипдаш. kenarlaryna çenli aralykda, stone image. It is also named Классические балбалы hususan-da, Çendir, Sumbar, seretdash, heykel or dilipdash in встречаются на территории Etrek derýalarynyň derelerinde, Туркменистана начиная от some places. 61

Demirgazyk Balkan sährasynda, Classical balbals can be met Западного Ахала до берегов Maňgyşlakda duş gelýär. in the territory of Turkmenistan Каспия, особенно в долинах Ekspozisiýadaky balbal 1960- beginning from West Akhal рек Чандыр, Сумбар, Атрек, в njy ýylda etnograf S.P. Polýakow up to the Caspian shore, Северо-Балканской степи, на tarapyndan Uly Balhan daglarynyň especially in the valleys of the Мангышлаке. Этот балбал был we Çilmämmetgum çöllüginiň Chandyr, the Sumbar and the найден в 1960 году этногра- demirgazyk-günbatar böleginde Atrek rivers, in North-Balkan фом С.П.Поляковым в районе ýerleşýän Ödegiň töwereginden steppe, in Mangyshlak. This Одека, находящегося у северо- tapylypdyr. Heýkeliň agramy 186 западной части гор Большого balbal was found in 1960 by the kilograma deňdir. Балхана и песков Чильмамед- ethnographer S.P.Polyakov in Bu eksponat 2016-njy ýylyň гум. Вес статуи 186кг. Odek region at the north-west aprel – iýul aýlarynda Nýu-Ýork С апреля по июль 2016 года part of Big Balhan mountains şäherindäki (ABŞ) «Metropoliten» экспонат выставлялся в музее sungat muzeýinde gurnalan and Chilmamedgum sands. The искусств Мeтрополитен в Нью- «Seljuklaryň beýik eýýamy» atly weight of the sculpture is 186 kg. Йорке (США) во время прове- sergide görkezildi. From April up to July 2016 дения выставки «Великая эпоха Demirgazyk Horasanyň uly this exhibit was exposed in the Сельджуков». şäherleriniň biri bolan Abiwerdiň Metropolitan Museum of Art in Абиверд – один из значи- adyna ýazuw çeşmelerinde köp duş New York (the USA) during the тельных городов Северного gelinýär. implementation of the exhibition Хорасана, неоднократно упо- «Hududul-Älem» atly pars «Great epoch of Seljuks». минается в письменных источ- dilinde ýazylan geografik eserde Аbiverd, one of the никах Bawerd (Abiwerd) «köpsanly ekin considerable cities of North В персидском географи- meýdanynyň we sürülgi ýatan Khurasan, is repeatedly ческом сочинении «Худуд аль-Алем» Баверд (Абиверд) topragyň ýerleşýän ýeri» diýlip mentioned in written sources. häsiýetlendirilýär. характеризуется как «место In Persian geographical Dürli keramiki önümler we многочисленных посевов и work «Khudud al-Аlem» Baverd metaldan ýasalan zatlar, zikgelenen пашен». (Аbiverd) is describe as «the teňňeler Demirgazyk Horasanyň Разнообразные керамичес­ möhüm söwda-senetçilik place of numerous crops and кие изделия и металлические merkezleriniň biri bolan bu agricultural lands». предметы, чеканка монет şäheriň keşbini gözümiziň öňünde Various ceramics and metal характеризуют облик города janlandyrýar. goods, stamping of coins define – одного из важных торгово-­ Häzirki döwürde galyndylary the image of the city – оne of the ремесленных центров Север- Türkmenistanyň paýtagty Aşgabat important trade and craft centres ного Хорасана. şäheriniň 18 kilometr demirgazyk- of North Khurasan. Город Новая Ниса, разва- günbatarynda ýerleşýän Täze New Nisa city, which ruins лины которого в настоящее Nusaý şäheri Parfiýa döwletiniň are now located in 18 km to время находятся в 18 километ­ рах северо-западнее столицы zamanynda gadymy şäheriň esasy the north-west from the capital Туркменистана города Ашхаба- bölegini öz içine alypdyr. Milady of Turkmenistan, Ashgabat да, в эпоху Парфянского госу- ýyl hasaby boýunça III asyryň city, included the major part başlarynda Parfiýa döwletiniň дарства включал в себя основ- of ancient city at the epoch of ную часть древнего города. С synmagy bilen, ol pese düşüpdir Parthian state. With the fall of we diňe VI asyryň ikinji ýarymynda крушением государства Пар- Parthian state at the beginning gaýtadan janlanmaga başlapdyr. фия в начале III века нашей эры of the III century A.D. it decayed Bu ýerde senetçilik – demirçilik, оно пришло в упадок и смогло and could rise to its feet only in aýna önümçiligi, kerämiki подняться только во второй the second half of the V century. половине V века.

61 62

Balbal – heýkel. XI-XII asyrlar Balbal – sculpture. XI-XII centuries Балбал – скульптура. XI-XII века 63

önümçilik uly ösüşe eýe bolupdyr. There was a blossoming of Процветало ремесло – ме- Täze Nusaýyň gala böleginiň handicraft-metallurgy, glasswork, таллургия, стекольное произ- diwarlarynyň galyndylarynyň pottery. The remains of rabad of водство, керамическое произ- diňe günorta-günbatar tarapda New Nisa only in the south-west водство. Остатки стен рабада 2 kilometre golaý uzynlygy bar. are 2 km long. The city is 8 km Новой Нисы только на юго- Daş-töweregi bilen birlikde şäheriň around. There was paid great to западе имеют около 2км про- uzynlygy 8 kilometre deň bolupdyr. тяжения. В окружности город construction of mosques and Şäherde metjitleri we mawzoleýleri составлял 8 км. Большое вни- mausoleums. gurmak işine uly üns berlipdir. мание уделяется строительству Anau city, which was founded Gözbaşyny gadym döwürlerden мечетей и мавзолеев. alyp gaýdýan Änew şäheri orta in ancient times, was highly Зародившийся в древности asyrlarda, aýratyn hem, IX – X developed in the Middle Ages, город Анау в средние века, asyrlarda uly ösüşe eýe bolupdyr. especially in IX – X centuries. особенно в IX – X вв., достиг Bu döwürde durmuş galanyň Those years the life penetrated большого расцвета. В тот пе- daşyna hem ep-esli ýaýylypdyr. far out of the fortress. The city, риод жизнь проникла далеко Baýryň üstünde ýerleşen galanyň which was located on the hills, за пределы крепости. Город, daşyna belent pahsa diwar was surrounded by pahsa wall aýlanyp, ol XIII asyra çenli ýykylman находившийся на холмах, был durupdyr. Galanyň diametri and it existed up to XIII century. обнесен высокой стеной из 300 – 350 metre deň bolup, ol The diameter of the fortress is пахсы, oна простояла до XIII 7 gektardan gowrak meýdany 300-350 m, its area more than 7 в. Диаметр крепости 300-350 tutupdyr. hectares. метров, площадь – более 7 Horasanyň gülläp ösen Mongolian conquerors, who гектаров. şäherleriniň köpüsiniň ömrüne have destroyed blossoming cities Монгольские завоеватели, нанесшие большой урон цве- palta uran mongol basybalyşlary of Khurasan, seriously damaged Änewe hem uly zyýan ýetiripdir. тущим города Хорасана, таже Anau. Mongolian troops wrecked Mongol goşunlary galanyň сильно повредили Анау. Мон- the fortified wall. The fortress had diwaryny ýumrupdyrlar. Şondan гольские войска разрушили no surrounding wall many years. soňra uzak wagtlap galanyň крепостную стену. В течение daşy diwarsyz durupdyr. XIV In XIV century the xity began its многих лет крепость была без asyrda şäher gaýtadan janlanyp revival. It was rapidly developed окружавшей ее стены. В XIV ugrapdyr. XV asyrda, ýagny in XV century, especially at the веке город начал возрождать- teýmirileriň zamanynda bolsa epoch of Timurids. Аnau mosque ся. Город особенно стремитель- şäher has hem güýçli depginde was constructed just at that но развивался в XV веке, т.е. ösüpdir. Änew metjidi hem hut period. In general, complex в эпоху тимуридов. Анауская şu döwürde gurlupdyr. Umuman, construction, including mosque, мечеть было сооружена имен- metjidi, medresäni we şeýh madrasah and mausoleum of но в этот период. В общем, Jemaletdiniň kümmedini öz içine sheikh Jemal ad-Din, was built in копмлексное сооружение, alan toplumlaýyn ymarat 1456- включающее мечеть, медресе njy ýylda bina edilipdir. Ony şeýh 1456. и мавзолей шейха Джемал ад- Jemaletdiniň ogly Muhammet Аmul – medieval town Дина, было построено в 1456 gurdurypdyr. on the outskirts of modern году. Amul häzirki Türkmenabat Turkmenabat city. Emergence of Aмуль – средневековый го- şäheriniň çetinde ýerleşen orta Amul like four other towns of the род, находившийся на окраине asyr şäheridir. Amul, şonuň ýaly- middle course Amudarya (Кеlif, современного Туркменабата. da, Amyderýanyň orta akymynda Zemm, Navgarah and Farab) gurlan beýleki dört şäher (Kelif, Aмуль, а также четыре города was determined by location at вдоль среднего течения Аму-

63 64

Dandanakan şäherindäki metjidiň bezeg bölegi. Toýun. XI asyr Architectural fragment of Dandanakan mosque. Clay. XI century Декоративная деталь мечети города Данданакан. Глина. XI век

Zemm, Nawgarah, ) derýany the convenient place of river дарьи (Keлиф, Земм, Навгарах, kesip geçmek üçin amatly bolan crossing. Here were important Фарап) построены в местах ýerlerde gurlupdyr. Bu ýerde crossroads of the Great silk way, удобных для перехода реки. Beýik ýüpek ýolunyň möhüm from the west to the east: from Здесь располагался важный çatrygy ýerleşip, günbatardan Merv to Bukhara and further to перекресток Великого шелко- gündogara: Merwden Buhara we China, and from the north to the вого пути, с запада на восток: ondan aňyrlygyna Hytaýa, şonuň из Meрва в Бухару и дальше south: from Gurgench to Balkh ýaly-da, demirgazykdan günorta: в Китай, также с севера на юг: and further to India. Gürgençden Balha we ondan из Гургенча в Балх и далее в The Great silk way, which aňyrlygyna Hindistana alyp barýan Индию. was in operation from the II kerwen ýollary kesişipdir. Великий шелковый путь, на- Miladydan öňki II asyrdan century B.C. up to XV century чавший действовать со II века başlap, miladynyň XV asyryna çenli A.D., originated in the central до нашей эры до XV века нашей hyzmat eden Beýik Ýüpek ýoly regions of China, passed through эры, начинался в центральных Hytaýyň merkezi etraplaryndan the Central and Western Asia районах Китая, проходил через gözbaş alyp gaýdyşyna, Orta and reached the Mediterranean Центральную и Переднюю we Alynky Aziýanyň üstünden Sea. It is the network of geçip, Ortaýer deňzine çenli Азию и достигал Средиземного baryp ýetipdir. Ol Gündogar bilen communications, connecting моря. Это сеть коммуникаций, Günbatary we Günorta bilen the East and the West, the South связывающих Восток с Западом Demirgazygy birleşdirýän ýollaryň and the North. Turkmenistan и Юг с Севером. Tуркменистан ulgamydyr. Türkmenistan bu was located at the crossroads of располагался на перекрестке ýollaryň çatrygynda ýerleşipdir. those ways. этих дорог. 65

ndiki zalymyzda bolsa türkmen n a following hall the exhibits, следующем зале демон- halyçylyk sungatyna degişli concerning carpet art are стрируются экспонаты, eksponatlar sergilenýär. shown. Laborious work is Вкасающиеся коврового I искусства. Чтобы соткать ковер Çitimli el halylary taýýarlamak required for carpet weaving. Içylşyrymly we uzak wagty вручную требуется много вре- As a result of the art talent, by мени кропотливой работы. В talap edýär. Çeper ukybyň we means of ordinary tools Turkmen zehiniň birleşmesi önümçiligiň iň результате своего художествен- women weave carpets amazing ного дарования, с помощью ýönekeý serişdeleri we gurallary with the beauty. The nature has bilen çylşyrymly hem-de dürli обыкновенных инструментов presented the Turkmen people görnüşli halylary döretmäge туркменские женщины ткут with all riches that the weaved поражающие своей красотой mümkinçilik berýär. Dokalýan carpets were stored by centuries ковры. Природа одарила турк­ halynyň özboluşly bolmagy and did not lose the beauty. For менский народ всеми своими hem-de asyrlar boýy özüniň carpet weaving Turkmen women богатствами, чтобы соткан- owadanlygyny we berkligini saklap ные ковры хранились веками galmagy üçin tebigat türkmen used a wool of sheep of saradjy breeds and painted wool by и не теряли своей красоты. halkyna özüniň ähli baýlygyny Для ткания ковров туркмен- the natural dyes. The primary eçilipdir. Haly öndürmek üçin ские женщины использовали ýüplügi türkmen zenanlary saryja colours used in carpet weaving – шерсть овец сарджинской tohumly goýunlaryň ýüňünden reddish, violet-brown and bright породы и окрашивали шерсть taýýarlaýarlar. Bu goýunlaryň ýüňi red. This colour is supplemented природными красителями. dünýä ülňüleriniň ähli talaplaryna by yellow, dark blue, green, dark Основные цвета, используе- jogap berýär. Ýüňi berk kesgitlenen green and white. мые в ковроткачестве – крас- däpler boýunça ösümlik boýaglary Turkmen carpets are our новатый, фиолетово-бурый bilen boýapdyrlar. Halydaky value. With procession of time и ярко-красный. Этот цвет esasy reňkleriň biri gyzylymtyl we carpet not only does not lose к ковре дополняют желтый, melewşe goňrumtyl aýdyň gyzyl colour, but also opens the colour. темно-синий, зеленый, темно- зеленый и белый. reňkdir. Bu reňkiň üstüni halydaky Nowadays Turkmen carpets Туркменские ковры – это sary, goýy gök, ýaşyl, goýy ýaşyl we decorate our houses, solemn еще одна наша ценность. С ak reňkler doldurýar. actions. Gels (ornaments) of a Türkmen halylary üç topara прошествием времени ковер Turkmen carpet shineas a holy bölünýär. Olaryň birinjisi «Teke», не только не теряет цвет, но и sign on our National flag, gels of «ahalteke», «pendi» halylary; раскрывает свой цвет. В наше five provinces are locatedthere. время туркменские ковры ikinjisi «Ýomut», «çowdur» halylary; Except flooring carpets our украшают дома людей и тор- üçünjisi bolsa «Beşir», «kerki», жественные мероприятия. «gyzylaýak» halylarydyr. Halylaryň skilled workers weave also other Гели (орнаменты) туркменских üç toparynyň ählisi hem biri- carpet products, they are made by way of weaving and stuffed. ковров пяти велаятов, свяще- birinden nagyşlarynyň we reňk ным знаком сияют на нашем They include chuval, a feed bag, öwüşginleri, syklygy, çitimleriniň Государственном флаге. namazlyk, ensi, gapylyk, hordjun uzynlygy taýdan tapawutlanýarlar. Кроме постилочных ковров Türkmen halysy ýene-de bir (bag for saddler), a cover for наши мастерицы ткут и другие gymmatlyga eýedir. Ýyllaryň poles (uk udjy), spindles (ikselik), ковровые изделия, они изго- geçmegi bilen haly könelmän, capes for camels, body cloths тавливаются способом ткачес­ eýsem, ol täze aýratynlyklara eýe and umur-duman. Clothes and тва и набивным. К ним относят- bolýar: reňkleri has hem açylýar, house things were storedin ся чувал, торба, намазлык, энси, hakyky haly sungatynyň nusgasyna chuvals. There the ornament гапылык,хорджун (переметная öwrülýär. Bu günki gün türkmen «pendi», «kyrk sargy» and «zolak» сума), ук уджы (чехол для жер- halylary öýlerimiziň, toýlarymyzyň was used. For uk udjy were дей), икселик (веретен), накид- ки для верблюдов, попоны и bezegi bolup durýar. Türkmen used small patterns «gapyrga», halysynyň gölleri Döwletimiziň украшение умурдуман.

65 66

ýaşyl Tugunda mukaddes nyşan «onurga». At moving in uk udjy В чувалах хранились одежда и bolup parlaýar. Biziň ýaşyl it was convenient to transport домашние вещи. Там использо- Tugumyzda 5 welaýatymyza poles for ger (uk). вался орнамент «пенди», «кырк degişli göller ýerleşdirilen. Olar: Umur-duman has been саргы» и «золак». Для ук уджы Ahal welaýatyna degişli göl «Guşly intended only for decoration of использовали мелкие узоры «гапырга», «oнурга». При пере- göl», Balkan welaýatyna degişli the top part of ger from within göl «Gabsa göl», Mary welaýatyna езде в ук уджы было удобно as it was similar to white chuval, перевозить уки (жерди для degişli göl «Pendi göl», Daşoguz it was suspended upward. welaýatyna degişli göl «Örtmen юрты). Umur-duman was decorated göl» we Lebap welaýatyna Умурдуман был предна- by ornaments «kirpich», «yarty значен только для украшения degişli göl «Tegek towuk göl». kirpich». Gapylyk decorated a верхней части юрты изнутри, Türkmenistan ýurdumyzda birnäçe doorway of ger from within, так как он был похож на белый äpet halylar dokaldy. 1996-njy there were patterns «synny чувал и его вешали наверх. ýylda dokalan «Türkmenbaşy» Умурдуман украшали орнамен- halysynyň umumy meýdany 266 gulp»for it, «aynagochak», «kirpich». Ikselik is a carpet тами «кирпич», «ярты кирмич». inedördül metr bolup, agramy 950 Гапылык украшал дверной product for keeping spindles, kilogram, boýy 12 m 60 sm, ini 20 проем юрты изнутри, для него metr. 1 inedördül metrinde 106 wool, balls. Duye halyk были узоры «сынны гулп», mln, 400 müň çitim bar. Bu haly (asmanlyk) is a cape for a camel «aйнагочак», «кирпич». Икселик Türkmenistanyň Döwlet medeniýet on holidays. Here was applied – ковровое изделие для хране- merkeziniň Döwlet muzeýiniň the pattern «zerbap». Duye ния веретен, шерсти, клубков. görnükli ýerinde ýerleşdirilendir. dyzlyk is a carpet product for feet Дуе халык (aсманлык) – накид- 67

Düşeklik halylardan başga-da of camel on holidays. They were ка для верблюда в праздники. ussat halyçylarymyz dürli haly woven and were decorated by a Здесь применялся узор «зер- önümlerini hem dokapdyrlar. Uk pattern «gotaz». бап». Дуе дызлык – украшение ujylar çitimli we çitimsiz bolup, olara At haly is a horse cloth with для ног врблюда в праздники. «gapyrga», «oňurga» atly ownuk a pattern «dyrnak». Ichirgiis Oни ткались парами и украша- лись узором «готаз». nagyşlar salnypdyr. Göçülende ahorse cloth, wovenby means Aт халы – это попона с uk uja agaç uklaryň uçlarynyň of weaving or stuffing. There döwülmezligi üçin salnypdyr. узором «дырнак». Ичирги – were stored house things, потник, сотканный способом Ümürduman – diňe öýüň ware, there were saddle bags tüýnügini bezemek üçin niýetlenen ткачества или набивки. В тор- for spoons, salts. At moving бах хранили домашние вещи, iňňän nepis haly önümidir. cauldrons were stored in saddle посуду, были торбы для ложек, Ümürduman ak çuwala meňzeş bags for cauldrons and were соли. При переезде казаны bolup, öýüň iç ýüzünden ýokardan hung up on both sides of the хранились в торбах для каза- asylypdyr. Ümürdumana «kerpiç», нов и вешались по обе стороны «ýarty kerpiç» nagyşlary salnypdyr. camel saddle. Patterns on them were of various kinds. Saddle верблюжьего седла. Узоры на Gapylyklar – öýüň içinden них были различные. Торбы bags were a part of an ornament gapynyň ýokarsyndan asylyp были частью украшения дома. of the house. The saddle bag bezelipdir. Gapylyklara «synny Низ торбы оканчивается бах- gulp», «aýnagoçak», «kerpiç» bottom is finished with a fringe. ромой. Хорджун (переметная nagyşlary salnypdyr. Hordjun (saddle bag) is woven by сума) соткан методом ткачества Ikselik – ikleri, ýumaklary, ýüňleri a weaving and stuffing method. и набивки. Они украшались salyp goýmak üçin haly önümidir. They were decorated by patterns узорами «газ аяк», «дырнак»,

67 68

Düýehalyk (asmanlyk) – toý «gash аyak», «dyrnak», «pendi», «пенди», «aйнагочак». Хорджун günleri düýäniň howudynyň iki «aynagochak». Hordjun was использовался при поездке. В tarapyndan asylyp bezelipdir. Düýe used at moving. There were put него складывали необходимые halyklara «zerbap» nagşy salnypdyr. necessary things and attached to вещи и прикреляли к конскому Düýedyzlyklar – toý günleri a horse saddle. седлу. Если раньше намазлык (мо- düýäniň aýaklaryny bezäpdirler. If beforenamazlyk (the литвенный коврик) изготавли- Olar goşa dokalypdyr. praying rug) was made offelt Düýedyzlyklaryň gapdallaryny we вался из кошмы, то в последнее mat, recently our skilled workers время наши мастерицы ткут etegini owadan «gotazlar» bilen have woven it as well. Namazlyk bezäpdirler. и его. Намазлык украшался was decorated from above сверху узорами «гоша гочак», Athaly – atyň arkasyna ýapylýan by patterns «gosha gochak», «гочак», «худжрегочак», а по haly önümi. Athalylara «dyrnak» «gochak», «hudjregochak», краям – «сары ичян». В Туркме- göli salnypdyr. and»sary ichyan» – along the нистане соткано и несколько Içirgi – eýeriň aşagyndan ковров-гигантов. В 1996 году ýazylýan çitimli ýa-da çitimsiz haly edges. In Turkmenistan are woven some giants-carpets. соткали ковер «Tуркменбаши», önümi. его площадь 266 квадратных In 1996 was woven a carpet Torumlyk – düýehalyga görä метра, вес 950 килограм, высо- «Turkmenbashy», its total area is kiçi dokalyp, onuň bilen toý güni та 12 метров 60 сантиметров, köşekleri bezäpdirler. 266 sq.m., weight 95 kg, height ширина 20 етров. В 1 квадрат- Torbalary hojalyk goşlaryny, gap- 12 m 60 sm, width 20 m. 1 sq. ном метре содержится 196 мил- gaçlary saklamak üçin ulanypdyrlar, m contains 196 million 400 лионов 400 тысяч узелков. Этот çemçetorbada çemçe, duztorbada thousand small knots. This carpet ковер установлен на видном 69 duz saklanypdyr. Gazantorbalarda is exposed in a prominent place месте в Государственном музее göçülende gazanlar salnyp, at the State museum of the State Государственного культурного düýäniň howudynyň gapdalyndan cultural centre of Turkmenistan. центра Туркменистан. asylypdyr. Torbalaryň nagyşlary Turkmen carpets and carpet Tуркменские ковры и ков- dürli-dürlidir bolupdyr. Torbalar products being national ровые изделия, являющиеся национальной гордостью и öýüň umumy bezeginiň ajaýyp bir pride and havingmade the bölegi bolupdyr. Torbalaryň aşagy внесшие вклад в общечело- contribution to unanimous веческие ценности, поражают seçek bilen gutarýar. values, amaze all the world. Each Horjunlar çitimli we çitimsiz весь мир. Каждый узор в ковре pattern on a carpet shows love of dokalypdyr. Horjunlara «gaz раскрывает любовь народа к the nation to the fine art. прекрасному. aýak» nagşy, «dyrnak», «pendi», Carpet weaving blossoms Ковроткачество процветает «aýnagoçak» ýaly göller salnypdyr. at the prosperous epoch of the в счастливую эпоху могучего Horjunlary ýola gidilende içine powerful state. Every year the государства. Каждый год в мае gerek zatlaryny salyp ulanypdyrlar. на государственном уровне Horjunlar atyň eýerine berkidilipdir. holiday of a carpet is celebrated in May at the state level and отмечается праздник ковра и Çuwallar hem çitimli we çitimsiz каждый год проводится науч- every year is carried out scientific edilip dokalypdyr. Çuwallara ная конференция Всемирного egin-eşikler we dürli goşlar salnyp conference of the World society общества любителей туркмен- ulanypdyrlar. Olara «çuwal», of fans of Turkmen carpet. ского ковра. «pendi» gölleri, «kyrk sargy» we «zolak» nagyşlary salnypdyr. Namazlyklar öň diňe keçeden edilýän bolsa, soňky döwürde ussat halyçylarymyz haly namazlyklary hem dokaýarlar. Namazlyklar, adyndan belli bolşy ýaly, namaz okamaklyk üçin niýetlenilýär. Namazlyklaryň ýokarsy mihraply bolup, olara «goşa goçak», «goçak», «hüjregoçak» gyralaryna bolsa «sary içýan» nagyşlary salynýar. Türkmeniň milli buýsanjy we umumadamzat gymmatlyklaryna goşan goşandy hökmünde türkmen halylary, haly önümleri dünýäni haýrana galdyrýar. Halydaky her bir nagyş milletiň gözelligine bolan söýgüsini beýan edýär. Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň Berkarar döwletiniň Bagtyýarlyk döwründe hem haly sungaty pajarlap ösýär. Her ýylyň maý aýynda Haly baýramy ýurt derejesinde bellenilip, ýylda «Türkmen halysynyň bütindünýä jemgyýetiniň halkara ylmy maslahaty» geçirilip durulýar.

69 70

TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTINIŇ MUZEÝI

MUSEUM OF THE PRESIDENT OF TURKMENISTAN

МУЗЕЙ ПРЕЗИДЕНТА ТУРКМЕНИСТАНА

70 71

ürkmenistanyň Döwlet he museum of the узей Президента medeniýet merkeziniň Döwlet President of Turkmenistan, Туркменистана, на- Tmuzeýiniň düzümindäki Twhich is a part of the State Мходящийся в составе Türkmenistanyň Prezidentiniň museum of the State cultural Государственного музея Госу­ muzeýi 2009-njy ýylyň 29-njy centre of Turkmenistan was дарственного культурного центра Туркменистана был от- iýunynda ulanylmaga berildi. Bu put into operation on 29-th of крыт 29 июня 2009 года. Общая muzeýiň ekspozisiýanyň umumy June, 2009. The total area of meýdany 2661,84 inedördül площадь этого музея составля- this museum is 2661,84sq.m. metre deň. Muzeýiň esasy ет 2661,84 квадратных метров. Major task of the museum wezipesi Türkmenistanyň içeri Основной задачей музея явля- is an advanced study of we daşary syýasatyny çuňňur ется углубленное изучение вну- öwrenmekden we oňa jemgyýetiň internal and foreign policy of тренней и внешней политики ünsüni çekmekden hem-de Turkmenistan and to attract Туркменистана и привлечение hormatly Prezidentimiziň alyp to it public attention, and also к этому внимание обществен- barýan il bähbitli işleri bilen bagly to inform to the population ности, а также донесение до сведения населения новостей, täzelikleri, kararlardyr kanunlary, the news connected with связанных с деятельностью resminamalary halkyň arasynda activity of the honourable уважаемого Президента, ука- wagyz etmekden ybaratdyr. President, decrees, decisions зов, постановлений и других Tutuşlygyna ýurdumyzyň medeni, and other official documents. официальных документов. В syýasy, sosial we ykdysady In general, the sufficient place экспозиции уделено большое ösüşlerine bagyşlanan ekspozisiýada is given in the exposition to место ценным подаркам от ministrlikleriň, edara-kärhanalaryň, the valuable gifts from the министерств, предприятий, daşary ýurtly wekilleriň hormatly ministries, the enterprises, зарубежных представителей Prezidentimiziň alyp barýan we foreign representatives to уважаемому Президенту в durmuşa ornaşdyrýan işlerine the honourable President in благодарность за его деятель- minnetdarlyk hökmünde gowşuran consideration of his activity. ность. gymmatbaha sowgatlaryna hem The exposition begins with Экспозиция начинается с от- görnükli orun berilýär. дела, посвященного торжеству the part t devoted to the triumph Ekspozisiýa milli demokratiyanyň Национальной демократии. of National democracy. Here dabaralanmagyna bagyşlanan Здесь широко представлены bölüm bilen başlanýar. are widely presented extracts выписки из документов о выбо- Bu ýerde Türkmenistanyň from documents on presidential рах Президента Туркменистана, Prezidentiniň saýlawlary baradaky elections in Turkmenistan, документальные фотографии resminamalardan göçürmelere, documentary photos and the и информация о проведении ähliumumy saýlawlaryň geçirilen information on carrying out of всеобщих выборов. döwrüne degişli dokumental general election. В экспозиции содержится fotosuratlara, saýlawlaryň geçirilişi In the exposition is shown информация связанная с усо- hakyndaky maglumatlara giň orun the information connected вершенствованием и корен- berilýär. with improvement and ным преобразованием системы образования, являющейся Ekspozisiýada Garaşsyz, hemişelik fundamental change of the Bitarap Watanymyzy mundan одной из основных опор для educational system, which is beýläk-de ösdürmek, ýurdumyzyň дальнейшего развития неза- one of the main supports for täze belentliklere tarap ilerlemeginiň висимой, постоянно нейтраль- the further development of esasy sütünleriniň biri bolan bilim ной страны и продвижения ее ulgamyny düýpli özgertmek we the independent, permanently к новым высотам, созданием kämilleşdirmek, bilim hakyndaky neutral country and its advance предпосылок для признания resminamalaryň dünýäde ykrar to new heights, making of наших дипломов во всем мире

71 72 73 edilmegini gazanmak, ýaşlarymyzyň preconditions for a recognition и возможности для молодежи daşary ýurtlaryň abraýly ýokary of our diplomas all over the обучаться в престижных учеб- okuw mekdeplerinde bilim world and possibility for the ных заведениях за рубежом, almagyna mümkinçilik döretmek young people to study at а также показано несколько bilen baglanyşykly maglumatlar the prestigious educational Указов уважаемого Президента Гурбангулы Бердымухамедова hem-de hormatly Prezidentimiz institutions abroad and some о совершенствовании сферы Gurbanguly Berdimuhamedowyň Decrees of the honourable Türkmenistanda bilim ulgamyny образования в Туркменистане. President Gurbanguly kämilleşdirmek hakyndaky В отделе, посвященном госу- Berdymukhamedov on Kararlarydyr Permanlarynyň дарственности Туркменистана, perfection of the sphere of birnäçesi görkezilýär. показана информация об осно- Türkmenistanyň döwlet education in Turkmenistan as вах конституционного строя, gurluşynyň esaslaryna bagyşlanan well. права человека и гражданина bölümde Türkmenistanyň In the department devoted в Туркменистане, свободы и konstitusion gurluşynyň esaslary, to statehood of Turkmenistan is обязанности, сфере власти и управления. Türkmenistanda adamyň we raýatyň shown the information on bases В стране достойно ценят hukuklary, azatlyklary hem borçlary, of the constitutional system, труд народа. Люди, внесшие Türkmenistanyň häkimiýet we human rights and the rights of большой личный вклад награж- dolandyryş edaralarynyň ulgamy citizens in Turkmenistan, civil даются орденами и медалями hakynda maglumat berilýär. liberties and duties, sphere of и им присваиваются государ- Ýurdumyzda halkyň çekýän power and governance. ственные звания. Оригиналы zähmetine mynasyp baha berilýär. Productive work of people этих государственных наград Zähmetde aýratyn tapawutlanan is suitably appreciated in можно видеть в специальных adamlar ordenler, medallar bilen our country. Those who витринах. sylaglanýar we olara döwlet distinguished themselves in Также видное место в отде- derejeli atlar berilýär. Şol döwlet work are awarded by awards and лах музея Президента Туркме- sylaglarynyň asyl nusgalaryny ýörite medals and they are instated the нистана занимают ювелирные witrinalarda synlamak mümkin. композиции, выполненные из state ranks. You can see originals Altyndan, kümüşden ýasalyp, золота, серебра и украшенные of these state awards in special dürli gymmatbaha daşlar bilen различными драгоценными show-cases. çeper bezelen zergärçilik eserlerine камнями. Они расположены в hem Türkmenistanyň Prezidentiniň Jewellery compositions made экспозиции по тематике. muzeýiniň bölümlerinde uly of gold, silver and adorned by В разделах экспозиции рас- orun berildi. Olar ekspozisiýada various precious stones take also сказывается об успехах и до- degişli görnüşlerine laýyklykda the sufficient place in parts of стигнутых высотах в различных ýerleşdirilendir. the museum of the President of сферах. Раздел о сфере образо- Ekspozisiýanyň bölümçelerinde Turkmenistan. They are located вания в Туркменистане посвя- ýurdumyzda dürli ugurlar in the exposition according to щен важной проблеме. Забота- hem-de pudaklar boýunça the subject matter. ми Президента Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедова gazanylan üstünlikler we ýetilen In the parts of exposition sepgitler barada gürrüň berilýär. созданы большие возможности is told about successes and Türkmenistanyň bilim ulgamyndan для получения образования the heights reached in various söz açylýan bölümçe möhüm на мировом уровне. На сегод- spheres. The part about meselä bagyşlanýar. Türkmenistanyň няшний день возможность Prezidenti Gurbanguly the sphere of education in пользоваться интернетом стала Berdimuhamedowyň tagallasy Turkmenistan is devoted to the для нашей молодежи обычным bilen ösüp gelýän ýaş nesliň dünýä important problem. the big делом. В ходе экскурсии можно

73 74 derejesinde bilim almaklary üçin uly possibilities to get education ознакомиться с текстами, рас- mümkinçilikler döredildi. Bu günki at world level are created сказывающими об этих дости- günde internetden peýdalanmak due to care of the President жениях и посмотреть фотогра- ýaşlarymyz üçin adaty bir zada of Turkmenistan Gurbanguly фии и экспонаты. öwrüldi. Ekskursiýanyň dowamynda Berdymukhamedov. Today the В разделе, касающемся здравоохранения, говорится şu üstünlikler barada gürrüň berýän use of Internet became a usual о гигантских делах претворяе- tekstler bilen tanşyp, fotosuratlary practice for our young people. we eksponatlary synlamak bolýar. мых в жизнь в сфере здраво- During an excursion it is possible Türkmenistanyň saglygy охранения Туркменистана, о to study the texts telling about goraýyş ulgamynda durmuşa больницах, соответствующих these achievements and look geçirilýän ägirt uly işler, Aşgabat мировым стандартам, постро- şäherinde, welaýat merkezlerinde photos and exhibits. енных в Ашхабаде и велаятских gurlan iň häzirki zaman ýokary In the part , concerning public центрах и оснащенных самым hilli medisina enjamlary oturdylan, health is told about great feats современным медицинским dünýä ülňülerine laýyk gelýän realized in this sphere of public оборудованием, диагностиче- ских центрах, фабриках, пере- hassahanalar, keseli anyklaýyş health of Turkmenistan, hospitals рабатывающих лекарственные merkezleri, ösümliklerden derman corresponding to the world растения, предприятиях, новом serişdelerini öndürýän fabrikalar, standards and equipped with the центре телемедицины. kärhanalar, täze telemedisina advanced medical equipment, Благодаря заботам уважае- merkezi barada saglyk ulgamyna constructed in Ashgabat and мого Президента Гурбангулы degişli bölümçede gürrüň berilýär. provincial centres, fault-finding Бердымухамедова, большие Ýurdumyzyň baştutany centres, the factories processing преобразования совершают- hormatly Prezidentimiz Gurbanguly medicinal plants, enterprises, the ся также в сфере культуры. В Berdimuhamedowyň edýän new centre of a telemedicine. стране построены сотни объ- tagallalarynyň netijesinde Thanks to the care of ектов культурного назначения, medeniýet ulgamynda hem uly the honourable President и эта работа продолжается özgertmeler amala aşyrylýar. Ata Gurbanguly Berdymukhamedov, до сих пор. Проведение Дней Watanymyzda medeni maksatly культуры Туркменистана в за- big reforms are also carried out ajaýyp binalaryň ýüzlerçesi guruldy рубежных странах, устройство in the sphere of culture. There are we bu iş häzir hem dowam edýär. взаимных посещений, проведе- hundreds of objects of cultural Daşary ýurtlarda Türkmenistanyň ние совместных международ- Medeniýet günleriniň geçirilmegi, appointment constructed in the ных мероприятий, выставок и özara saparlaryň guralmagy, country and this work is going конкурсов в области литерату- bilelikdäki halkara çäreleriň, on till now. Conducting of Days ры и искусства, обмен опытом edebiýat we sungat ulgamynda of culture of Turkmenistan in в проведении других куль- sergileriň we bäsleşikleriň, beýleki foreign countries, organization турных мероприятий и раз- medeni çäreleriň geçirilmegi of mutual visits, carrying out витие творческих контактов, tejribe alyşmak hem-de döredijilik of joint international actions, создают большие возможности gatnaşyklary ösdürmek, medeni exhibitions and competitions для пропаганды культурных ценностей. Это способствует gymmatlyklary wagyz etmek in the field of literature and üçin uly mümkinçilikleri döredýär. повышению интереса к на- art, exchange of experience in Munuň özi milletiň ruhy mirasyna циональному духовному на- carrying out of other cultural bolan gyzyklanmanyň artmagyna следию. В разделе культуры actions and development ýardam edýär. Medeniýete degişli сердца посетителей пробужда- bölümçede sergilenen saz gurallary, of creative contacts, invents ют музыкальные инструменты, taryhy tapyndylaryň nusgalary, possibilities for propagation of исторические находки, книги, а kitaplar, şonuň ýaly-da, Türkmen cultural values. также картина «Мелодия мо- 75

döwlet çeperçilik akademiýasynyň It promotes rise of interest to гущества Aркадага» размером mugallymlarynyň ýolbaşçylygynda the national spiritual heritage. 3x6 м, выполненная в 2015 году talyplaryň 2015-nji ýylda kendire In the part of culture hearts of масляными красками на холсте ýagly reňk bilen çeken 3x6 metr visitors are awakened by musical студентами Государственной ölçegdäki “Arkadagyň berkararlyk instruments, historical finds, Академии Художеств Туркме- mukamy” atly surat eseri bu ýere books, and a picture «Melody нистана под руководством пре- подавателей. gelýänleriň göwnüni galkyndyrýar. of power of Arkadag» 3x6 m in В разделе, посвященном Türkmenistanyň ýangyç size, drawn up in 2015 by the топливной энергетике Туркме- energetikasyna bagyşlanan students of the State Academy of bölümçede ülkämiziň baý нистана, говорится о богатых Arts of Turkmenistan under the uglewodorod serişdeleri barada углеводородных запасах стра- guidance of teachers. gürrüň edilýär. Ýurdumyz ны. По этим и предполагаемым In the part devoted to fuel uglewodorod gorlarynyň hem-de запасам страна на одном из energy of Turkmenistan is told çaklanylýan serişdeleriniň möçberi первых мест в мире. Запа- about rich hydrocarbon stores boýunça dünýäde öň hatarlaryň сы топлива сосредоточены в пределах суши и глубинах birini eýeleýär. Ýangyç gorlary of the country. According to туркменского сектора Каспий- we serişdeleri ýurdumyzyň gury these and expected stores our ского моря. ýer çäklerinde we Hazar deňziniň country is in one of the first Особое место в экспозиции türkmen böleginiň ýerasty places in the world. Fuel stores уделено текстильной промыш- çuňluklarynda jemlenendir. are concentrated within a land ленности. Продукция текстиль- Ekspozisiýada dokma and depths of Turkmen sector of ных предприятий полностью senagatyna-da aýratyn üns the Caspian sea.

75 76 berilýär. Ýurdumyzyň dokmaçylyk A special place is given to соответствуют мировым стран- kärhanalarynyň önümleri dünýäniň the textile industry. Production дартам. Таким образом, эта ýokary ülňüleriniň talabyna doly of the textile production units продукция удостоилась неко- laýyk gelýär. Şeýle bolansoň, ol completely correspond to the торых престижных междуна- önümler birnäçe abraýly halkara world standards. Thus, this родных сертификатов. sertifikatlaryna mynasyp boldy. production was awarded by Сфера транспорта и связи играет большую роль в разви- Türkmenistanyň ykdysadyýetiniň some prestigious international тии экономики Туркменистана, ösmeginde ulaglar we aragatnaşyk certificates. поэтому она оснащена самой ulgamynyň orny örän uly bolup, ol The sphere of transport and dünýäniň iň kämil tehnologiýalary совершенной в мире техноло- communication plays a big role bilen üpjün edilendir. Ekspozisiýada гией. В экспозиции представ- in development of economy demir ýollar, gara ýollar, howa лена информация о железных of Turkmenistan, therefore ýollary barada maglumat berilýär we и шоссейных дорогах, воз- it is equipped by the most olara degişli eksponatlar, otlularyň, душных трассах и соответ- advanced technology in the uçarlaryň maketleri görkezilýär. ствующие экспонаты, и макеты тепловозов и самолетов. Также Şeýle hem, telekommunikasiýa world. The information about обращено внимание к сфере ulgamyna üns çekilýär. Bu ulgamyň railways and highways, air lines телекоммуникации. Большая belent derejelere ýetmeginde, and corresponding exhibits заслуга в достижении успехов emeli aragatnaşyk hemralarynyň and models of locomotives принадлежит искусственным uly hyzmaty bardyr. “Türkmen and planes is presented in the спутникам. Вывод на орбиту Älem 52oE” Milli emeli aragatnaşyk exposition. национального искусственного hemrasynyň älem giňişligine Attention is also given to the спутника связи «Türkmen Älem 77

çykarylmagy bolsa ýurdumyzyň sphere of telecommunication. 52oE» показывает актуальность maglumatlaryň örän uly ähmiýete Artificial satellites have в связи с эпохой роста инфор- eýe bolýan eýýamda öz ornuny performed great services for мационной ценности. В экспо- tapýandygyny görkezýär. “Türkmen achievement of successes. зиции можно увидеть макет Älem 52oE” Milli emeli aragatnaşyk The place of the national искусственного спутника связи hemrasynyň maketini we onuň artificial communication «Türkmen Älem 52oE» и его вы- тканным на ковре. hala çitilen şekilini ekspozisiýada satellite «Türkmen Älem 52oE» В нашей стране заботятся synlamaga mümkinçilik bar. into orbit shows urgency in о развитии хлопководства, Döwletimiz pagtaçylygy connection with the epoch of ösdürmek, gowaçanyň hasyllylygyny повышении качества хлопка growth of information value. ýokarlandyrmak barada alada и всегда в центре внимания There is a model of the artificial edip, şu pudakda işleýänleriň оказание помощи всем, заня- communications satellite hemmesine ýardam berilmegini üns тым в этой отрасли. Из хлопка «Türkmen Älem 52oE» and its merkezinde saklap gelýär. Pagtanyň производят такие ценные picture on a carpet. süýüminden ýüplük, mata, ýag, lak, продукты, как пряжа, ткань, масло, лак, красители, планка boýag, surat plankasy, plastmassa, Our country takes care of для картин, пластмасса, ор- organiki kislotalar, kagyz ýaly örän development of cotton growing, ганические кислоты, бумага. gymmatly önümler öndürilýär. Oba improvement of quality of Земледельцам оказывается zähmetkeşlerine hemmetaraplaýyn cotton and aiding to everybody всесторонняя поддержка, их goldaw berlip, olar oba hojalyk occupied in this branch is обеспечивают первоклассными ekinleriniň ýokary hasyl berýän always in highlight. Cotton is a высокоурожайными семенами, görnüşleriniň aňrybaş tohumlary, raw material for such valuable минеральными удобрениями, mineral dökünler, döwrebap products, as yarn, cloth, oil, a современной техникой. Регу- varnish, dyes, frame for pictures, tehnika bilen üpjün edilýär. Dänäniň лярно повышается закупочная satyn alnyş nyrhy yzygiderli plastic, organic acids, paper. стоимость зерна. Государство ýokarlandyrylýar. Döwlet halkyň There is an all-round support to уделяет также большое внима- durmuş-ykdysady meselelerine hem the farmers, they are provided ние социально-экономическим uly üns berip, ýurdumyzyň obalardyr with the first class high-yield проблемам народа, улучшает şäherleriniň durkuny täzeleýär hem- seeds, mineral fertilizers, up-to- облик городов и сел, открывает de täze obalar we etraplar açýar. date technology. Purchasing новые поселки и этрапы. Syýahatçylyk pudagy price of grain is regularly Туризм считается одной из ýurdumyzda ileri tutulýan ugurlaryň increased. In our state is payed приоритетных отраслей. В 1993 biridir. 1993-nji ýylda Türkmenistan also great attention to social году Туркменистан вступил во Bütindünýä syýahatçylyk and economic problems of the Всемирную туристическую ор- guramasyna girdi. Şol döwürden ганизацию. С тех пор в нашей people, there is improved look bäri ýurdumyzda milli syýahatçylygy стране проводится большая of cities and villages and are ösdürmek boýunça örän köp işler работа по развитию туризма. opened new settlements and alnyp barylýar. Bu ugurda ökde, Для подготовки в этой отрасли regions. tejribeli hünärmenleri ýetişdirmek умелых, опытных специали- üçin Türkmenistanyň Milli sport Tourism is considered to be стов открылся Национальный we syýahatçylyk instituty açyldy. one of priority branches. In 1993 институт Туркменистана по Olaryň esasy maksady ülkämizdäki Turkmenistan has entered the туризму и спорту. Их основная taryhy we tebigy ýadygärlikleri, World tourist organization. Since задача показать всему миру täsin şähergurluşyk çözgütleriniň then in our country is carried out наши природные и историче- birnäçesine eýe bolan häzirki zaman a lot of work on development of ские памятники, современный Aşgabady dünýä tanatmakdyr. tourism. The National institute Ашхабад, где воплощено в Bu ugurda alnyp barylýan işlerde of Turkmenistan for tourism and жизнь несколько архитектур-

77 78

ýurdumyzyň muzeýleri hem çetde sport was opened for training ных проектов. Музеи также не durmaýar. Hususan-da, Döwlet skilled experts in this sphere. стоят в стороне. В частности, muzeýi her ýylda dünýäniň Their main task is to show all Государственный музей еже- jahankeşdeleriniň müňlerçesini over the world our historical and годно посещают тысячи тури- myhman alýar. “Awaza” milli nature monuments and modern стов со всего мира. Создание syýahatçylyk zolagynyň döredilmegi Ashgabat where are realized Национальной туристической зоны «Aваза» – один из приме- hem hormatly Prezidentimiziň some architectural projects. ров заботы уважаемого Прези- halkyň ýaşaýyş derejesiniň Museums also do not stand дента о повышении жизненно- ýokarlanmagy, adamlaryň oňat dynç apart. Particularly, thousands almagynyň üpjün edilmegi, daşary го уровня народа, обеспечении of tourists all over the world ýurtdan gelýän jahankeşdeleriň людям полноценного отдыха, visit the State museum every sanynyň artyp, ýurdumyzyň увеличение числа иностранных year. Construction of the syýahatçylyk merkezine öwrülmegi туристов, превращении нашей National tourist zone «Avaza» üçin edýän aladalarynyň bir страны в туристический центр. – is an example of care that mysalydyr. Также большая работа ведется по развитию спорта. Sporty ösdürmek boýunça our honourable President takes Одной из основных задач на- hem ýurdumyzda örän köp işler about rise in living standards шего государства является вос- alnyp barylýar. Sagdyn nesli, kämil of the people, ensuring of full- питание здорового поколения türgenleri ýetişdirmek döwletimiziň fledged rest the people, increase и профессиональных спортсме- öňde goýýan esasy maksatlarynyň of a number of foreign tourists, нов. В общеобразовательных biridir. Ýurdumyzda umumy bilim transformation of our country школах, детских дошкольных berýän mekdeplerde, mekdebe into tourist centre. 79

çenli ýaşly çagalar edaralarynda A lot of work is also carried учреждениях строятся обо- döwrebap türgenleşik enjamlary out in development of sport. рудованные современным bolan sport zallary, basketbol, One of the main tasks of спортивным инвентарем спор- woleýbol meýdançalary, ýüzülýän our state is up-bringing of тивные залы, баскетбольные howuzlar, tennis kortlary gurulýar. healthy generation and skilled и волейбольные площадки, Häzirki döwürde ýurdumyzda sportsmen. In comprehensive плавательные бассейны, тен- нисные корты. В настоящее Halkara olimpiýa komiteti we schools, preschool institutions время в результате активного sport federasiýalary bilen işjeň courts are constructed the sports сотрудничества с Международ- hyzmatdaşlygyň netijesinde halls equipped with modern sportuň dürli görnüşleri, şol sanda ным Олимпийским Комитетом sports goods, basketball and awtomobil sporty, hokkeý, buzda и спортивными федерациями volleyball pitches, swimming typmak, sportuň suwdaky görnüşleri усиленно развиваются различ- pools, tennis courts. As a result işjeň ösdürilýär. Witrinalarda ные виды спорта, в том числе of active cooperation with bu ugurda alnyp barylýan işler автомобильный спорт, хоккей, the International Olympic barada giňişleýin maglumat berlip, фигурное катание, водные виды спорта. В витринах дается fotosuratlar, eksponatlar görkezilýär. Committee and sports углубленная информация об Türkmenistanyň Prezidentiniň federations now are developed этой деятельности и представ- muzeýiniň ekspozisiýasynyň ikinji various kinds of sports, including лены фотографии и экспонаты. gaty Türkmenistanyň “Açyk gapylar” automobile sports, hockey, figure Второй этаж экспозиции syýasatyna we diplomatiýasyna skating, water sports. In show- музея Президента Туркмени- bagyşlanýar. Bitarap Türkmenistan cases is presented the profound стана посвящен туркменской özüniň oňyn parahatçylyk söýüjilikli information on this activity and

79 80

daşary syýasat ugruny gyşarnyksyz are shown photos and exhibits. политике «Открытых дверей» и durmuşa geçirip, ikitaraplaýyn The first floor of the exposition дипломатии. Неуклонно осу- döwletara esasynda, şeýle hem, of the museum of the President ществляя миролюбивую внеш- köptaraplaýyn görnüşde netijeli of Turkmenistan is devoted to нюю политику, Нейтральный halkara gatnaşyklaryny ösdürýär. Turkmen policy of «Open doors» Туркменистан также на двусто- Häzirki wagta çenli and diplomacy. Steadily realizing ронней межгосударственной основе развивает плодотвор- Türkmenistan dünýäniň 130-dan peace-loving outdoor policy, ные многосторонние междуна- gowrak döwleti bilen diplomatik Neutral Turkmenistan develops родные отношения. gatnaşyklary ýola goýdy. fruitful multilateral international Daşary ýurtlarda döwletimiziň До настоящего времени relations on bilateral diplomatik wekilhanalary we Туркменистан наладил дипло- intergovernmental basis. konsullyk edaralary hereket edýär. матические отношения более Turkmenistan has established Türkmenistanyň daşary syýasatynyň чем со 130 странами. За рубе- diplomatic relations with more gaýragoýulmasyz meseleleriniň biri жом действуют наши диплома- than 130 countries up to date. hem daşary ýurtlar bilen dostlukly тические представительства и консульства. Одной из приори- aragatnaşyklary ýola goýmakdan Our diplomatic representations тетных задач внешней поли- ybaratdyr. Ekspozisiýada and consulates function abroad. тики Туркменистана является ýurdumyz bilen ikitaraplaýyn Establishment of friendly установление дружеских свя- hoşniýetli gatnaşykda bolan Saud relations with foreign countries зей с зарубежными странами. В Arabystany, Russiýa Federasiýasy, is one of the priority tasks of экспозиции уделено большое Gazagystan Respublikasy, internal policy. A sufficient место информации о странах, с Özbegistan Respublikasy, Hytaý place is given to the information 81

Halk Respublikasy, Owganystan about the countries, which have которыми у нас двусторонние Yslam Respublikasy, Eýran Yslam kind-hearted relations with добросердечные отношения: Respublikasy, Birleşen Arap Emirligi, Turkmenistan: Saudi Arabia, Саудовская Аравия, Российская Täjigistan Respublikasy, Gyrgyzystan Russian Federation, Republic Федерация, Республика Казах- Respublikasy, Amerikanyň Birleşen of Kazakhstan, Republic of стан, Республика Узбекистан, Ştatlary, Türkiýe Respublikasy, , People's Republic Китайская Народная Респу- блика, Исламская Республика Azerbaýjan Respublikasy, Rumyniýa, of China, Islamic Republic of Афганистан, Исламская Респу- Awstriýa, Belorus Respublikasy, Afghanistan, Islamic Republic блика Иран, Объединенные Germanniýa Federatiw Respublikasy, of Iran, United Arab Emirates, Horwatiýa, Iordaniýa Haşamit Арабские Эмираты, Республика Republic of Tajikistan, Republic Patyşalygy, Bolgariýa Respublikasy, Таджикистан, Республика Кыр- of Kyrgyzstan, the United States Ýaponiýa ýaly döwletler bilen гызстан, Соединенные Штаты of America, Republic of Turkey, baglanyşykly maglumatlara Америки, Республика Турция, Republic of Azerbaijan, Rumania, uly orun berilýär. Witrinalarda Республика Азербайджан, Austria, Republic of Belarus, ýurdumyz bilen bu döwletleriň Румыния, Австрия, Республика Беларусь, Федеративная Ре- arasyndaky gatnaşyklardan söz Federal Republic of Germany, спублика Германии, Хорватия, açýan tekstler bilen tanyşdyrylyp, Croatia, Hashemite Kingdom of Иорданское Хашимитское fotosuratlar hem-de şol döwletleriň Jordan, Republic of Bulgaria and Королевство, Республика Türkmenistanyň Prezidentine Japan. There are texts about our Болгария и Япония. В витринах gowşuran gymmatbahaly ýadygärlik relations with these countries, представлены тексты об отно- sowgatlary görkezilýär. photos and valuable souvenirs шениях нашей страны с этими

81 82

Türkmenistan öz Garaşsyzlygyny presented to the President of государствами, фотографии и gazanandan soňra dünýäniň 40- Turkmenistan by representatives дорогие сувениры, врученные dan gowrak halkara guramasynyň of these countries. представителями этих стран agzasy boldy. Olaryň biri Birleşen After the gaining Президенту Туркменистана. Milletler Guramasydyr. BMG-niň independence Turkmenistan После обретения незави- Baş Assambleýasy bu guramanyň became a member of more than симости Туркменистан стал членом более 40 международ- iň ýokary organydyr. Ol ýylda bir 40 international organizations. gezek çagyrylýar. Türkmenistan ных организаций. Одна из них One of them is United Nations 1992-nji ýylyň 2-nji martyndan bäri Организация Объединенных Organization. United Nations Birleşen Milletler Guramasynyň Наций. Генеральная Ассам- General Assembly is the superior doly hukukly agzasydyr. 1995- блея ООН высший орган этой body. It is convened once a year. nji ýylyň 12-nji dekabrynda организации. Она созывается BMG-niň Baş Assambleýasy Turkmenistan is a full member of раз в год. Туркменистан явля- dünýäniň 185 döwletiniň the United Nations Organization ется полноправным членом wekilleriniň gatnaşmagynda since 2 of March 1992. On 12 of Организации Объединенных biragyzdan “Türkmenistanyň December 1995 United Nations Наций со 2 марта 1992 года. 12 hemişelik Bitaraplygy hakyndaky General Assembly adopted декабря 1995 года Генеральная Rezolýusiýany” kabul etdi. Şeýlelik- unanimously a «Resolution of Ассамблея ООН при участии de, dünýäde BMG tarapyndan Turkmenistan on permanent представителей 185 стран еди- resmileşdirilen ilkinji Bitarap döwlet neutrality» with participation of ногласно приняла «Резолюцию peýda boldy. 185 countries. So, Turkmenistan Туркменистана о постоянном нейтралитете». Таким образом, Witrinada Birleşen Milletler is the first neutral state первое нейтральное государ- Guramasynyň Baş Assembleýasynyň acknowledged by the UNO. 1995-nji ýylyň 12-nji dekabrynda ство, признанное ООН. There is an example of В витрине показан образец çykaran Rezolýusiýasynyň the Resolution (Declaration), (Jarnamasynyň) 3 dilde çap edilen Резолюции (Декларации), при- adopted by the United Nations nusgasy hem-de fotosuratlar, нятой Генеральной Ассамблеей General Assembly on 12 of BMG tarapyndan berlen sowgatlar Организации Объединенных December 1995 in three ýerleşdirildi. Наций12 декабря 1995 года languages, photos and souvenirs Türkmenistanyň Prezidenti на трех языках и фотографии, сувениры от ООН. Gurbanguly Berdimuhamedowyň from the UNO in the show-case. В разделе, посвященном ömrüniň we alyp baran işleriniň In the part devoted to the life жизни и основным датам в esasy senelerine bagyşlanan and main dates in the activity of деятельности Президента Тур- bölümde onuň çagalyk ýyllary, the President of Turkmenistan кменистана Гурбангулы Бер- orta mekdepde, ondan soňra Gurbanguly Berdymukhamedov дымухамедова рассказывается Lukmançylyk institutynda, is told about his childhood, study о его детстве, учебе в средней aspiranturada okan ýyllary, işlän at the secondary school, then at школе, затем учебе в медицин- ýerleri barada gürrüň berilýär. the medical institute and places ском институте, аспирантуре, о Şeýle-de, witrinada hormatly of his work. There are also awards местах работы. Также в витрине Prezidentimiziň okan, işlän of the honourable President, представлены награды уважае- döwürlerinde alan sylaglary, which he got during the study мого Президента, полученные ýazan ylmy işleri, dissertasiýasy we and work, his scientific studies, во время учебы, работы, на- gollanmalary görkezilýär. Muzeýiň dissertation and guidance. The писанные им научные труды, myhmanlary bölümde milli Lideriň visitors can learn the information диссертация и руководства. По- atasy, kakasy, ejesi baradaky about the grandfather and сетители могут ознакомиться с maglumatlar bilen hem tanşyp parents of the leader of the информацией о деде и родите- bilerler. nation. лях лидера нации. 83

Hormatly Prezidentimiz In spite of affairs of state Несмотря на государствен- döwlet işleriniň köp bolmagyna our honourable President is ные дела уважаемого Прези- garamazdan, sport, aýdym-saz deeply interested in sports дента, он очень серьезно инте- sungaty bilen ýakyndan gyzyklanýar. and music. A special attention ресуется спортом и музыкой. Особое внимание он уделяет Ol ahalteke bedewlerine aýratyn he pays to Akhalteke horses. üns berýär. XX asyryň ahyrynda ахалтекинским коням. В конце At the end of XX century ahalteke bedewi Garaşsyz, Bitarap XX столетия ахалтекинский Akhalteke horse became a Türkmenistanyň simwolyna öwrülip, конь стал символом независи- onuň owadan keşbi ýurdumyzyň symbol of independent, neutral мого, нейтрального Туркмени- Döwlet tugrasyny bezedi. Türkmen Turkmenistan; his picture стана, его изображение укра- topragynda kemala gelen ahalteke adorned the State symbol of the сило Государственный герб bedewi tebigatda ynsanyň country. Akhalteke horse that страны. Родившийся на тур- zähmeti we zehini bilen döredilýän occurred in Turkmen land is a кменской земле ахалтекинский güýjüň, sagdynlygyň we gözelligiň sign of power, health and beauty, конь – это знак силы, здоровья nyşanydyr. Ýurdumyzda her ýylyň created by the work and talent of и красоты, созданной трудом и талантом человека. Каждый год aprel aýynyň soňky ýekşenbesinde the man. Every year on the last в последнее воскресенье апре- Bedew baýramy bellenip geçilýär Sunday of April is celebrated Day we oňa hormatly Prezidentimiz hem ля в стране отмечается День of horse with the participation gatnaşýar. Sergide milli Lideriň şol скакуна с участием уважаемого of the honourable President. baýramçylyklarda ata münende Президента. В экспозиции на- geýen egin-eşikleri, at esbaplary There is jockey's accoutrements, ходится одежда жокея, конская we fotosuratlar ýerleşdirildi. Şeýle trappings and photos of the сбруя и фотографии лидера на- hem, hormatly Prezidentimiziň leader of the nation in the ции. Также здесь экспонируют- baýramçylyklarda, esasan-da, täze exposition. There are also musical ся музыкальные инструменты, ýyl baýramçylyklarynda çalan saz instruments that played the на которых играл уважаемый Президент, в основном на но- gurallary hem görkezilýär. honourable President, especially вогодние праздники. Sport bilen baglanyşykly at New Year's parties. eksponatlardan sport awtoulagyny, Среди экспонатов, связан- Among the exhibits ных со спортом можно увидеть welosipedleri, hokkeý taýagyny we concerning sports you can see bulara degişli esbaplary synlamak спортивный автомобиль, вело- sport car, bicycles, hockey stick сипеды, хоккейную клюшку и mümkin. and others. другие. Muzeýe gezelenç Türkmenistanyň Экспозиция завершается paýtagty Aşgabat şäherine Exposition finishes by the разделом посвященным сто- bagyşlanan bölüm bilen part devoted to the capital of лице Туркменистана, городу tamamlanýar. Bu bölümde Turkmenistan, Ashgabat city. Ашхабаду. Здесь показаны ülkämiziň ýedi sany täsinliginiň Here are exposed original оригиналы удостоверений Ginnessiň Bütindünýä rekordlar certificates on including into the о включении во всемирную kitabyna girizilenligi baradaky «Guinness Book of Records» of «Книгу рекордов Гиннесса» şahadatnamalaryň asyl nusgalary the seven wonders of our land. семи чудес нашего края. В ходе hem görkezilýär. Serginiň During an excursion the hearts экскурсии сердца посетителей, dowamynda altyn-kümüşden of the visitors are filled with увидевших прекрасные юве- ýasalan, gymmatbaha daşlar the pride for our independent, лирные композиции, украшен- bilen bezelen ajaýyp zergärçilik permanently neutral Motherland, ные драгоценными камнями, eserleri bilen tanşan myhmanlaryň наполняются гордостью за kalby Garaşsyz, hemişelik Bitarap when they see jewelry compositions, adorned by нашу независимую, постоянно Watanymyza bolan guwanç duýgusy нейтральную Родину. bilen beslenýär. precious stones.

83 84

ETNOGRAFIÝA WE ÜLKÄNI ÖWRENIŞ MUZEÝI

MUSEUM OF ETHNOGRAPHY AND LOCAL LORE

МУЗЕЙ ЭТНОГРАФИИ И КРАЕВЕДЕНИЯ

84 85

ürkmenistanyň Döwlet elcome to the museum обро пожаловать в музей medeniýet merkeziniň Döwlet of ethnography and Этнографии и краеведе- Tmuzeýiniň düzümindäki Wlocal lore of the State Дния Государственного Etnografiýa we ülkäni öwreniş museum of the State cultural музея Государственного куль- muzeýine hoş geldiňiz! centre of Turkmenistan. турного центра Туркменистана. Музей Этнографии и Крае- Bu muzeý 2009-njy ýylyň 18- Museum of ethnography ведения был открыт 2009 году nji maýynda dabaraly ýagdaýda and local lore was opened on 18 açyldy. Muzeýiň binasynyň birinji 18 мая. Экспозиция музея, рас- of May 2009. The ground floor gatyndaky muzeý ekspozisiýasy положенного на первом этаже, is devoted to the peculiarities Türkmenistanyň tebigatynyň посвящена особенностям при- of the nature of Turkmenistan. aýratynlyklaryna bagyşlanypdyr. роды Туркменистана. На вто- Onuň ikinji gatynda bolsa Exposition devoted to the ром этаже музея располагается Türkmenistanyň etnografiýasyna ethnography of Turkmenistan is экспозиция, касающаяся этно- degişli sergi ekspozisiýasy ýerleşýär. located on the ground floor. графии Туркменистана. Türkmenistanyň tebigatynyň Part of nature and local lore Отдел Природы и краеве- дения посвящен зарождению aýratynlyklaryna bagyşlanan is devoted to the origin of the вселенной и эволюции жизни sergi ekspozisiýasy älemiň Universe and evolution of the на Земле. Здесь в витринах и döremegine we Ýeriň ýüzünde life in the Earth. Hypothesis of диорамах представлена инфор- ýaşaýşyň peýda bolmagyna «Big Bang», information about мация о гипотезе «Большого we ösüşine bagyşlanandyr. Bu galaxies and cosmic bodies взрыва», о галактиках и косми- bölümdäki witrinalarda «Uly is shown in showcases and ческих телах, куда приурочен partlama» çaklamasy, galaktikalar, dioramas, where is also located один из ценных экспонатов kosmosdaky jisimler barada one of the most valuable музея – Куняургенчский ме- maglumat berilýär. Bu ýerdäki exhibits – Kunyaurgench теорит. Начиная с пермского aýratyn witrinada muzeýiň iň meteorite. Then you can see периода, к витринам приуроче- gymmatly eksponatlarynyň biri eras and periods of our planet. ны окаменелости, найденные на bolan Köneürgenç meteoriti There are petrifactions if the территории Туркменистана. Это ýerleşdirildi. Bölümdäki witrinalarda showcases found in the territory окаменевший ствол дерева воз- dürli döwürlere degişli bolan растом 270 миллионов лет, ока- of Turkmenistan, beginning from we Türkmenistanyň çäginden меневшие аммониты, белемни- Permian period. They consist of: tapylan gadymy haýwanlaryň ты, морские ежи, двустворчатые we ösümlikleriň daşa öwrülen 270 million years aged petrified моллюски, зубы акул и другие. galyndylary sergilenýär. Olaryň tree trunk, petrified ammonites, На Юго-востоке Туркмениста- arasynda 270 million ýyl mundan belemnites, sea hedgehogs, на, на склоне Койтендагских öň ýaşap geçen daşa öwrülen bivalved mollusks, shark teeth гор (Ходжапильское плато) agaç, mezozoý erasyna degişli and others. In the south-east of сохранились следы динозавров, ammonitler, belemnitler, deňiz Turkmenistan, in the slope of возраст которых составляет 145 kirpileri, balykgulaklar, akulanyň Koytendag mountains remained млн. лет. В экспозиции музея dişleri bar. Türkmenistanyň footprints of dinosaurs, their представлено фото следов и Günorta-Gündogarynda ýerleşýän age 145 million years (Khodjapil слепок самого большого следа динозавра, сделанный геолога- Köýtendagyň Hojapil gerşinde plateau). There photo and ми страны. Другим уникальным 145 million ýyl mundan ozal ýaşan impression of the biggest dinozawrlaryň aýak yzlary saklanyp палеонтологическим памятни- footprint of dinosaur, made by galypdyr. Muzeýiň ekspozisiýasynda ком Туркменистана являются our geologist. The next unique şol aýak yzlarynyň suraty we olaryň окаменевшие следы одногорбо- palaeontological monument of iň ulusynyň geologlar tarapyndan го верблюда (возраст 2,5 мил- gipsden ýasalan ülňüsi sergilenýär. Turkmenistan is presented by лиона лет). У витрины «Кай- Türkmenistanyň çäginden tapylan petrified footprints of Arabian нозойская эра» можно увидеть camel (age 2,5 mln.years). At гипсовую копию этих следов.

85 86 täsin paleontologik ýadygärlikleriň showcase «The Cainozoic Era» 1млн. 200 тыс. лет тому на- biri-de bir örküçli düýäniň daşa you can see an impression of зад на территории нашей стра- öwrülen aýak yzlarydyr. Bu yzlaryň these footprints. ны водились слоны. Об этом ýaşy 2,5 million ýyla deňdir. 1mln. 200 thousand years свидетельствуют уникальные «Kaýnazoý erasy» atly witrinanyň ago the territory of our land was находки череп и челюсть Тур- ýanynda şol aýak yzlarynyň elde inhabited by elephants. Unique кменского слона, зуб Хозарско- ýasalan şekilleri ýerleşdirildi. finds of a skull and a jaw of the го слона и эмаль зуба Южного 1 million 200 müň ýyl mundan Turkmen elephant, a tooth of слона. А так же в этом разделе ozal Türkmenistanyň çäginde piller the Khazar elephant and enamel выставлены минералы и горные hem ýaşapdyr. Munuň şeýledigine of a tooth of the Southern bu bölümde sergilenen täsin породы Туркменистана, образо- tapyndylar şaýatlyk edýärler. elephant testify to it. Besides it ванные в данных периодах. Türkmen piliniň kelle çanagy here are exposed minerals and Очередной раздел музея зна- we äňi, Hozar piliniň azy dişi we rocks (extracted on territory комит с физико-географической Günorta piliniň dişleriniň syrçasy of our country), formed in the характеристикой Туркмениста- witrinalara bezeg berýär. Ondan corresponding periods. на. Здесь посетитель может, başga-da bu bölümiň degişli The next section of a museum ознакомиться с климатической witrinalarynda gadymy döwürlerde tells about the physiographic и сейсмической картой, срезами emele gelen minerallaryň we characteristic of Turkmenistan. и картой почв, а также образца- dag jynslarynyň (Türkmenistany Here the visitor can learn about ми полезных ископаемых, до- çäginde gazylyp alynýan) nusgalary climatic and seismic maps, бываемых на территории нашей hem sergilenýär. monoliths and a map of soils страны. 87 88 89

Nobatdaky bölüm Türkmenistanyň of Turkmenistan, and samples В следующих разделах посе- fiziki-geografiki häsiýetnamasy of the minerals extracted in титель знакомится с регионами bilen tanyşdyrýar. Bu ýerde territory of Turkmenistan as well. Туркменистана. В экспозиции Türkmenistanyň klimat, seýsmik Visitors of museum can представлены ландшафтные kartasy, topraklaryň kesimleri learn диорамы гор и пустынь с их (monolitleri) we kartasy hem-de beginning from the following растительным и животным миром. ýurdumyzda gazylyp alynýan sections. Landscape dioramas of ýerasty baýlyklaryň nusgalary Биоразнообразие Туркмени- mountains and deserts with their sergilenýär. стана представлено 7064 вида- vegetable and animal worlds are Muzeýiň myhmanlary şondan ми растений и 12683 животных. exposed here. soňky bölümleriň birnäçesinde На карте Туркменистана, распо- Türkmenistanyň dürli künjekleri Biodiversity of Turkmenistan ложенной в экспозиции музея, bilen tanşyp bilerler. Ekspozisiýada is presented by 7064 species представлены исчезающие виды dag, çöl landşaftlarynyň of plants and 12683 species позвоночных животных и 9 dioramalary hem-de haýwanat we of animals. In the map of Государственных заповедников ösümlik dünýäsi görkezilýär. Turkmenistanare are shown нашей страны. Türkmenistanda ösümlikleriň endangered species of Путешествие начинается с jemi 7064 görnüşi, haýwanlaryň vertebrate animals and 9 State Юго-Bостока Туркменистана, bolsa 12683 görnüşi duş gelýär. reserves. где расположены Койтендагские Muzeýiň diwarynda sergilenen A trip begins in the south- горы, относящиеся Памиро- Алайской горной системе. В uly kartada ýurdumyzda seýrek east of Turkmenistan where are экспозиции музея этим горам duş gelýän oňurgaly haýwanlaryň located Koytendag mountains ýaşaýan ýerleri hem-de dokuz sany посвящена диорама, где можно

89 90

Döwlet goraghanasynyň atlary belonging to the Pamirs and увидеть чучела птиц падальщи- görkezilýär. Alay mountain system. Diorama, ков (сип белоголовый и стер- Sergi ekspozisiýasynda where you can see stuffed birds вятники) и Красно книжного Türkmenistanyň tebigy sebitlerine (griffin and Egyptian vultures) леопарда. syýahat onuň Günorta- and leopard, included into the В Туркменистане встреча- Gündogaryndan başlanýar. Bu Red data book. ется 30 видов змей, из них 4 вида ядовитых. Рядом в круглой sebitde Pamir-Altaý dag ulgamyna There are 30 kinds of snakes degişli Köýtendag ýerleşýär. витрине показана Гюрза, Сред- in Turkmenistan and four of Ekspozisiýada bu dagyň dioramasy неазиатская эфа и Среднеазиат- them are poisonous. Levantine, ýerleşdirilipdir. Şonuň ýaly-da, ская кобра. Central Asian carpet viper and bu ýerde dazzarkel we kelguşlar К Койтендагским горам при- ýaly maslykçy guşlaryň we Central Asia cobra are near in the урочена также диорама и витри- Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna rounded showcase. ны под названием «Карлюкские girizilen alajagaplaňyň gäpleri Diorama and showcase пещеры». Здесь можно увидеть sergilenýär. «Karlyuk caves» also belong to настоящие сталактиты и сталаг- Türkmenistanda ýylanlaryň Koytendag mountains. Here миты, гипсовые друзы и натеч- 30 görnüşi duş gelýär, olardan 4 you can see real stalactites and ные образования – мраморный görnüşi zäherlidir. Tegelek witrinada stalagmites, gypseous druses оникс. Эти карстовые пещеры zäherli ýylanlar bolan göklorsyň, and dripstone – marble onyx. на протяжении 15 лет изучал alahöwreniň we kepjebaşyň gäpleri These caves were studied русский геолог, спелеолог Вла- димир Мальцев. Фотографии görkezilýar. by Russian geologist and пещер, сделанные Мальцевым, «Garlyk gowaklar» atly diorama speleologist Vladimir Maltsev украшают экспозицию музея. we witrinalar hem Köýtendag bilen for 15 years. Photos made by baglanyşyklydyr. Bu dioramada we Койтендагские горы богаты Maltsev decorate our exposition. памятниками природы. Среди 91 92

witrinalarda hakyky stalaktitleri, Koytendag mountains are rich них роща Унаби, Умбарский stalagmitleri we syrygyp akma in natural monuments. Among водопад, глубоководное озеро netijesinde emele gelen mermer them are grove, Umbar waterfall, Кеттеколь, сероводородное oniksleri hem synlamak mümkin. deep-water lake Kettekol, озеро Кайнарбаба и грот «Кырк Garlyk gowaklar 15 ýylyň hydrosulphuric lake Kaynarbaba гыз», которые показаны на dowamynda belli rus geology, and «Kyrk gyz» grotto. фотоснимках. Север страны представлен speleology Wladimir Malsew The north of our country tarapyndan öwrenilipdir. Ol диорамами «Капланкыр» и is presented by dioramas gowaklaryň içindäki täsin şekilleriň «Сарыкамышское озеро» со сво- «Каplankyr» and «Sarykamysh suratyny alypdyr. Bu fotosuratlar им животным и растительным lake» with their vegetable and sergi ekspozisiýasyny bezeýär. миром. Только у нас в музее Köýtendag tebigy ýadygärliklere animal worlds. It is possible можно увидеть чучело туркмен- örän baýdyr. Olaryň arasynda Arnap to see a stuffed animal of the ского гепарда, исчезнувшего, к jeňňeliniň, Umbar şarlawygynyň, Turkmen cheetah which has сожалению, из природы нашего Kettekölüň, Gaýnarbabanyň we , unfortunately, disappeared, края (в диораме «Капланкыр»). Kyrk gyz köweginiň fotosuratlary only at our museum (in diorama С созданием на севере страны witrinalarda goýlupdyr. «Каplankyr»). With creation of искусственного озера Сарыка- «Gaplaňgyr» we «Sarygamyş» artificial lake Sarykamysh in the мыш многие птицы замечены на dioramalary Türkmenistanyň north of the country many birds гнездовании. В диораме пред- demigazyk tebigy sebiti bilen are seen on nesting. In a diorama ставлены чучела таких птиц, как розовый пеликан, камышни- tanyşdyrýar. Gynansak hem, are presented stuffed birds, as ца и каравайка. ýurdumyzda ýitip giden alajabarsyň European white pelican, gallinule На юге Туркменистана gäbini diňe biziň muzeýimizde and glossy ibis. synlap bolýar («Gaplangyr» находится уникальное ме- There is a unique place in the сто – Бадхыз и одноименный dioramasy). Ýurdumyzyň south of Turkmenistan – Badkhyz demirgazyk sebitinde Sarygamyş Государственный заповедник, and the National park of the emeli kölüniň döremegi bilen, köp созданный в 1941 году для со- same name created in 1941 for guşlaryň bu ýerde höwürtgelemäge хранения куланов. preservation of onagers. başlandygyny belläp geçmek В разделе музея, посвящен- gerek. «Sarygamyş» dioramasynda In the section of the ного югу Туркменистана, вели- gyzgylt gotanyň, gamyşguşuň museum devoted to the south колепная диорама знакомит с памятником природы впадиной we gamaburun guşlaryň gäpleri of Turkmenistan a splendid Еройландуз. Это самая крупная sergilenýär. diorama shows you a nature бессточная котловина на терри- Türkmenistanyň günortasynda monument Yeroylanduz hollow. тории Бадхыза глубиной более Bathyz atly täsin ýer we gulanlary It is the largest closed hollow in 400 метров. Её длина состав- gorap saklamak maksady bilen territory of Badkhyz, its depth ляет 30 километров, при ши- 1941-nji ýylda döredilen adybir more than 400m. Its length is рине 10 километров. В центре Döwlet goraghanasy ýerleşýär. 30km, and width is 10km. There впадины расположено соленое Türkmenistanyň günorta is a brine lake in the centre of озеро, которое заполняется sebitine bagyşlanan bölümde the hollow, which is filled up водой только в весеннее время. Bathyzyň düzümine girýän by water only in spring. Cone- Над ним возвышаются конусо- Ýeroýulanduz çöketliginiň ajaýyp shaped hills rise over it, they видные сопки, представляющие dioramasy gözüňi dokundyrýar. Bu represent prepared by erosion собой от препарированные çöketligiň çuňlugy 400 metrden craters of ancient volcanoes. The эрозией жерла древних вулка- hem geçýär. Bu ýata suwly iň uly climate of Yeroylanduz hollow нов. Климат впадины Еройлан- çöketlikdir. Onuň uzynlygy 30 differs from surrounding district: дуз отличается от окружающей kilometre, ini 10 kilometre baryp местности: зимой здесь теплее, ýetýär. Çöketligiň merkezinde it is warmer here in winter, and is hotter in summer. Therefore а летом – жарче. Поэтому зимой 93

duzly köl ýerleşýär. Konus şekilli in hard frosts in winter, wild в период сильных морозов, во depeler kölüň üstüne abanyp dur. hoofed animals of Badkhyz find впадине находят себе убежище Ýeroýlanduz çöketliginiň howasy shelter in a hollow. In a diorama дикие копытные Бадхыза. В daş-töwereginiň howasyndan is presented cheetah with a baby, диораме представлен гепард с tapawutlanýar. Bu ýeriň howasy an eagle owl with its catch and a детенышем, филин с добычей и daş-töweregi howasy bilen wild cat. дикая кошка. На юге Туркменистана, в deňeşdireniňde, gyşyna birneme The pistachio grows in the ýyly, tomsuna bolsa birneme Бадхызе, фисташка произ- south of Turkmenistan, in yssy bolýar. Şonuň üçin hem gyş растает в двух обособленных Badkhyz in two isolated areas aýlary, aýazly günlerde Bathyzyň массивах – в Кушкинской и – in Kushka and Pulikhatyn ýabany toýnaklylary özlerine bu Пулихатынской рощах, общая oýda bukalga tapýarlar. Dioramada groves, their total area is more площадь, которых превышает alajabarsy, aw awlaýan hüwini we than 70 thousand hectares. It 70 тысяч гектар. Следует от- ýabany pişigi synlamak mümkin. is necessary to note amazing метить поразительную вынос- Umumy meýdany 70 müň endurance of a pistachio which ливость фисташки, которая в gektardan hem geçýän Guşgy is of very large sizes in the условиях крайней засушливости we Pulhatyn pisse tokaýlyklary conditions of extreme dryness и дефицита влаги достигает Bathyzyň görküne görk goşýar. and deficiency of a moisture. очень крупных размеров. Здесь Pisse agajy suwsuzlyga örän There are the trees, which встречаются деревья, толщина çydamlydyr. Yssy klimat şertlerinde thickness of trunks is about стволов которых приближается к 80-100 сантиметрам. Воз- we suwsuz ýerlerde ösýändigine 80-100см. Their age is 400 – 500 раст их 400 – 500 лет и более. garamazdan, onuň gabarasy örän years and more. The pistachio uly bolýar. Bu ýerde ýogynlygy Фисташка образует не лес, а

93 94

80-100 santimetre ýetýän pisse does not form wood, but light редколесье, так как размах её agaçlaryna duş gelmek bolýar. forest for scope of its rootage is корневой системы во много раз Şunuň ýaly agaçlaryň ýaşynyň much more than diameter of a превышает диаметр кроны, что 400-500 ýyla deňdigi anyklanyldy. crone that is caused by struggle обусловлено борьбой за влагу. Pisse agaçlary gür tokaý bolup ösüp for a moisture. A pistachio is Фисташка – ценная орехоплод- bilmeýärler we seýrek tokaýlygy a valuable nut-bearing plant, ная порода, которая произрас- тает там, где из-за недостатка emele getirýärler. Çünki pisse which grows where no plant agajynyň kökleri daş töweregine giň влаги не может существовать can not grow because of lack ýaýrap, olaryň ýaýrawynyň diametri ни одно другое дерево. В дио- of moisture. In a diorama are agajyň pürüniň diametrinden раме представлены чучела: presented stuffed animals: the birnäçe esse uly bolýar. Pisse индийского дикобраза и зелёной agajy gymmat maňyzly ösümlik Indian porcupine and blue- щурки. bolup, ol başga agaçlaryň ösmegi cheeked bee eater. Другой достопримечательно- mümkin bolmadyk gurak ýerlerde Canyon Kyzyljar is another стью Бадхыза является каньон bitýär. Dioramada oklukirpiniň we attraction of Badkhyz. Its extends Кызылджар. Его протяженность ýaşyl daraklyk guşuň gäpleri hem to 20km, its depth is 200m and составляет 20 километров, глу- görkezilipdir. width is 500m. It is seen well бина достигает 200 метров при Gyzyljar Bathyzyň täsin even from space. The canyon ширине 500 метров. Он хорошо ýerleriniň biridir. Onuň uzynlygy 20 represents a tectonic break and is виден даже из космоса. Каньон kilometre, ini 500 metre, çuňlugy connected with volcanic activity представляет собой тектониче- ский разлом и связан с вулкани- 200 metre deň bolup, hatda ony which was in the past around ческой деятельностью, которая kosmosdan hem synlap bolýar. Bu Yeroylanduz hollow. Various birds была в далеком прошлом в 95

jar gadymy döwürlerde Ýeroýlanduz of prey nests in sheer steeps of районе впадины Еройландуз. çöketliginiň töweregindäki the canyon: griffins, Egyptian В отвесных обрывах каньона wulkanlaryň hereketlenmeginiň vultures, falcon, and others. In a устраивают свои гнезда раз- netijesinde emele gelipdir. Jaryň diorama are presented stuffed личные хищные птицы: сипы kert ýerlerinde dürli ýyrtyjy guşlar animals of African wild cat, sand белоголовые, стервятники, со- öz höwürtgelerini gurýarlar. partridges and an redwing. кола и др. В диораме представ- лены чучела пятнистой кошки, Dioramada ýabany pişigiň, çil 3 showcases of exposition käkilikleriniň we akgaş jokjokynyň пустынных куропаток и дрозда are devoted to invertebrates gäpleri sergilenipdir. белобровика. of Turkmenistan. Here you can Sergi ekspozisiýasyndaky üç Представителям беспозво- see venomous insects and witrina Türkmenistanyň oňurgasyz ночных Туркменистана в экс- haýwanlaryna bagyşlanypdyr. arachnids, many insects with позиции музея посвящены 3 Bu ýerde zäherli mör-möjekleri protective coloration, plant pests витрины. Здесь можно увидеть we möýşekillileri, goraýjy reňkli and useful invertebrates. Some ядовитых насекомых и паукоо- köpsanly mör-möjegi, zyýan showcases are devoted to the бразных, многих насекомых с getirýän we peýdaly oňurgasyzlary representatives of orthopterous покровительственной окраской, synlap bolýar. Aýratyn witrinada insects, coleoptera, hymenoptera вредителей полей и огородов, göniganatlylaryň, gatyganatlylaryň, and lepidopterous insects. а также полезных беспозво- perdeganatlylaryň we One of the largest dioramas ночных. Отдельные витрины teňňeganatlylaryň wekilleri of the museum is devoted посвящены представителям прямокрылых, жесткокрылых, görkezilýär. to Kopetdag mountains. The перепончатокрылых и чешуе- Muzeýiň iň uly dioramasy Kopetdag mountains are located крылых. Köpetdagyň haýwanat we in the south of Turkmenistan and

95 96

ösümlik dünýäsine bagyşlandy. belong to Turkmen and Khorasan Одна из самых больших Dioramada Köpetdagyň gerişleri mountain system and stretch to диорам музея посвящена Копет- şekillendirilipdir. Türkmenistanyň more than 500 km. The nature of дагским горам. Копетдагские günortasyndaky Türkmen-Horasan mountains is various and stately. горы, расположенные на юге dag ulgamyna degişli bu gerişleriň Here are both picturesque Туркменистана, относятся к uzynlygy 500 kilometrden hem valleys, and canyons with Туркмено-Хорасанской горной системе и простираются более geçýär. Köpetdagyň üýtgeşik we sparkling rivulets, steep slopes, ajaýýp tebigaty bar. Ol öz gözel чем на 500 километров. При- and deep caves. Despite of rather jülgeleri, süýji çeşmeli dereleri, рода гор очень разнообразна hard soil andclimatic conditions, arçaly belent gaýalary, dik jarlary, и величава. Здесь есть и жи- vegetable and animal worlds çuň gowaklary bilen göreni вописные долины, и ущелья haýran galdyrýar. Örän gazaply are rich enough. In thediorama с искрящимися речушками, и howa şertlerine garamazdan, bu are presented: mountain quails, поросшие арчой обрывистые ýeriň florasy we faunasy ýeterlik a blue rock pigeon, a leopard, склоны, и глубокие пещеры. derejede baýdyr. Dioramada maral a bear, a Pallas' cat-manul, a Несмотря на весьма жесткие käkiligi, gögerçin, alajagaplaň, marten, rock conies, a wolf, wild почвенно-климатические усло- aýy, dag pişigi, samyr, omokalar, ram, bezoar goat. вия, флора и фауна довольно бо- möjek, aýrak, sakgally umga ýaly Kopetdag mountains have гаты. В диораме представлены: haýwanlar görkezilipdir. many endemics. In one of горная куропатки, сизый го- Köpetdag endemik ösümliklere the showcases is presented лубь, леопард, медведь, горный кот-манул, куница, сеноставки, baýdyr. Bu ýerdäki aýratyn herbarium of Turkmen волк, архар, безоаровый козел. witrinada türkmen selmeleginiň mandragora. It is a perennial, Копетдагским горам присущ gerbarisi ýerleşdirilipdir. tightly local, relict solanaceous Türkmen selmelеgi itüzümliler большой эндемизм. В одной из plant of Tertiary period. There is витрин представлен гербарий 97 maşgalasyna degişli köpýyllyk, the only in the world population Мандрагоры туркменской. Это otjumak, tretik döwründen galan in western Kopetdag. It belongs многолетнее, травянистое, рас- endemik ösümlikdir. Günbatar to endangered species and is тение семейства паслёновых, Köpetdagda onuň dünýäde ýeke- included into the Red data book реликтовый, узколокальный täk ýerli görnüşi ösýär. Ýok bolup of Turkmenistan. эндемик третичного периода. barýan ösümlik hökmünde ol Kara Kum desert one of the В западном Копетдаге имеется единственная в мире коренная Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna largest deserts of the world. It girizilipdir. популяция. Вид находится под occupies 80 % of the area of Garagum çöli dünýäniň iň uly угрозой исчезновения, внесен в Turkmenistan. Almost all woody çölleriniň biridir. Ol Türkmenistanyň Красную книгу Туркменистана. plants of desert have no leaves meýdanynyň 80%-ni tutýar. Çölüň Каракумская пустыня одна agaç ösümlikleriniň sözenden (except a sandy acacia), and their из самых крупных пустынь başgasynyň hemmesi diýen ýaly functions act green suckers that мира. Она занимает 80% площа- pürli-ýapraksyz. Bu agaçlarda is caused by necessity to keep a ди Туркменистана. Почти все ýapragyň wezipesini ýaşyl precious moisture. The fauna of древесные растения пустыни baldajyklar ýerine ýetirýär. Bu desert is various enough and all не имеют листьев (кроме пес- gymmatly yzgary tygşytlamaga the animals adapt ed themselves чаной акации), а их функции agaja mümkinçilik berýär. Çölüň to hard climatic conditions. In the исполняют зеленые побеги, что faunasy köpdürli bolup, bu ýerde diorama are presented stuffed обусловлено необходимостью ýaşaýan haýwanlaryň ählisi agyr animals: gazelle, tolai hare, беречь драгоценную влагу. Фауна пустыни достаточно раз- klimatik şertlere uýgunlaşypdyr. corsac fox, desert cat, caracal, a нообразна, все животные при- Olaryň hataryna girýän keýik, desert monitor, houbara bustard, способлены к тяжелым клима- towşan, garsak, gum pişigi, saxaul desert jay, a desert garagulak, zemzem, togdary, тическим условиям. В диораме sparrow and toad agama. представлены чучела джейрана, çürçüri, çöl serçesi we gyzardygulak The Amudarya is one of the ýaly çöl haýwanlary dioramany зайца-толая, корсака, барханной largest rivers in the Central bezeýärler. кошки, каракала, серого варана, Asia. Its extent is 1415 km. In a Amyderýa Merkezi Aziýadaky дрофы-красотки, саксаульной diorama are presented: Turan iň uly derýalaryň biri bolmak bilen, сойки, пустынного воробья и onuň uzynlygy 1415 kilometre tiger (still recently it can be met круглоголовки. deňdir. Dioramada derýanyň in many areas of Turkmenistan, Амударья одна из крупных рек в Центральной Азии. Протя- jülgesinde ýaşan turan gaplaňyny especially along the whole женность её составляет 1415км. görmek bolýar Oňa XX asyryň valley of the Amudarya at the В диораме представлены туран- başlarynda Türkmenistanyň beginning of the XX-th century), ский тигр (еще недавно в на- köp ýerlerinde, esasan hem, a jackal, a jungle cat, a nutria and чале ХХ века он встречался во Amyderýanyň jülgelerinde duş pheasants. A Turan tiger is one of многих районах Туркменистана, gelmek bolýar eken. Şonuň ýaly-da, the most beautiful animals of cat особенно по всей долине Аму- dioramada şagaly, gamyş pişigi, family. Unfortunately, now there дарьи), шакал, камышовый кот, suw iti ýaly haýwanlary hem-de are no tigers in Turkmenistan. нутрия и фазаны. sülgünleri synlamak mümkin. Presence of environmentally Наличие экологически благо- Oňaýly klimatik şertler, tutuş favourable climatic conditions, приятных климатических усло- ýylyň dowamynda ösümlikler bilen vegetative and animal forage вий, растительного и животного iýmitlenmek mümkinçiligi we during the whole year and the корма круглый год, а также suwlaryň doňmaýanlygy sebäpli sufficient area of nonfreezing достаточной площади незамер- Türkmenistan köpsanly guşlaryň water these are principal causes зающей воды – вот основные uçup geçýän ýoluny we gyşlaýan thanks to which Turkmenistan причины благодаря которым ýerini öz içine alýan mekana Туркменистан представляет со- öwrülipdir. «Suw-batga guşlary“ represents area where are located ways of transmigration бой область, где расположены

97 98 atly dioramada Türkmenistanyň and of wintering areas of many пути перелетов и места зимовок üstünden uçup geçýän, bu ýerde birds. There are presented 30 многих птиц. В диораме под höwürtgeleýän we gyşlaýan, şonuň birds, which live by the water названием «Водно-болотные ýaly-da suwlaryň boýunda ýaşaýan and occur in Turkmenistan in the птицы» представлено 30 видов guşlaryň 30 görnüşi görkezilipdir. flight, nesting and hibernation, околоводных птиц встречаю- Muzeýdäki syýahatymyz in the diorama «Water and marsh щихся в Туркменистане на про- лете, гнездовании и зимовке. Türkmenistanyň günbatar birds». sebitine bagyşlanan dioramalar Путешествие продолжается Our trip goes on in the we witrinalar bilen dowam edýär. в разделе, посвященного запа- section devoted to the west of Dioramada Hazar deňziniň kenary ду Туркменистана. В диораме Turkmenistan. In the diorama görkezilýär. Hazar deňziniň представлен берег Каспийского meýdany 376 inedördül kilometre is presented the shore of the моря. Это внутреннее озеро- deňdir. Onuň Türkmenistana degişli Caspian sea. It is an internal sea- море площадью 376тыс. км2. böleginde 600-dan gowrak haýwan lake and has area 376 thousand Фауна туркменского сектора görnüşi ýaşaýar. Dioramada gyzyl km2. Fauna of Turkmen sector Каспийского моря насчитыва- gazlary, garabaş çarlagy, alaburun of the Caspian sea includes ет более 600 видов. В диораме çerikleri we düwleni synlamak more than 600 species. In the представлены обыкновенный mümkin. diorama are presented: American фламинго, черноголовый хо- Türkmenistanda balyklaryň flamingo, great black-headed хотун, пестроносые крачки и 99 görnüşi duş gelýär. Şolaryň 7 gull, sandwich tern and seal. тюлень. В Туркменистане встречает- görnüşi bekre balyklara degişlidir. There are 99 kinds of fish in ся 99 видов рыб, из них 7 видов Witrinada doky balyk, tirana we rus Turkmenistan. 7 of them are осетровые. 3 вида осетровых bekresi sergilenýär. sturgeons. 3 types of sturgeons - Türkmenistanyň günbatarynda белуга, севрюга и русский great sturgeon, stellate sturgeon осетр, представлены в витрине ýerleşýän Esengulyda we and Russian sturgeon – are Çelekende läbik wulkanlaryň музея. presented in the showcase. 40-a golaýy ýerleşýär. Sergi На Западе Туркменистана в In West Turkmenistan are ekspozisiýasynyň witrinasynda şol Эсенкули и на Челекене нахо- about 40 mud volcanoes in wulkanlaryň birnäçesiniň fotosuraty дятся около 40 грязевых вул- görkezilipdir. Esenkuly and in Cheleken. You канов. В витрине музея можно увидеть фотографии некоторых Garabogazköl aýlagy Hazar can see photos of some of them из них. deňziniň gündogar kenarynda in the showcase. Залив Карабогазгол располо- ýerleşýär. Onuň meýdany 178 Gulf of Каrabogazgol is жен на восточном побережье müň inedördül metre, çuňlygy 1,5 located at the east coast of Каспийского моря. Его площадь metrden 6 metre çenli baryp ýetýär. the Caspian sea. Its area is 178 составляет – 178 тысяч ква- Garabogazköl aýlagy ýer ýüzünde thousand m 2, depth is from 1,5 дратных метров, глубина от 1,5 dürli mineral duzlaryň tebigy up to 6 m. до 6 метров. Залив Карабогаз- şertlerde, onda-da senagat taýdan Gulf of Каrabogazgol is a гол – гигантский естественный has köp mukdarda kristallaşýan natural, unmatched evaporator. испаритель, не имеющий себе eke-täk ýeridir. Bu aýlaga There are different kinds of равных в мире. В витрине, bagyşlanan witrinada dürli duzlar sault and crystal iodine in посвященной Карабогазголу, we ýoduň kristallary görkezilýär. the showcase devoted to представлены различные соли и Sergi ekspozisiýasy tebigaty Каrabogazgol. кристаллический йод. goramak meselelerine bagyşlanan Exposition is over by the Экспозиция завершается witrinalar we Türkmenistanyň belli showcases devoted to protection витринами посвященные охране tebigatçy alymlaryň portretleri of nature and by portraits of природы и портретами ученых bilen tamamlanýar. biologists of Turkmenistan. биологов Туркменистана. 99

tnografiýa we ülkäni öwreniş he first floor of the торой этаж музея Этно- muzeýiniň ikinji gatyny museum of ethnography графии и краеведения etnografiýa bölüminiň E and local lore is occupied занимает экспозиция ekspozisiýasy eýeleýär. Bu T В отдела этнографии. Здесь да- bölümde türkmen halkynyň edim- by the exposition of part of ется обширное повествование gylymlary, däp-dessurlary, hojalygy, ethnography. Here is given об обычаях и традициях тур- ýöriteleşen ugurlary, geýinmek the extensive narration about кменского народа, хозяйстве, medeniýeti, senetçiligi, dini- customs and traditions of ygtykatlary, saz sungaty giňişleýin занятости, одежде, ремеслах, Turkmen people, economy, beýanyny tapypdyr. религии и музыке. Mälim bolşy ýaly, etnografiýa occupation, clothes, crafts, Этнография опирается на ylmy halklaryň gadymy religion and music. такие науки как археология, döwürlerdäki maddy medeniýetini As we know ethnography история, география и антропо- öwrenen mahaly, arheologiýa, relies on archaeology, history, логия. Экспозиция этого отдела taryh, geografiýa, antropologiýa ýaly dürli ylymlaryň kömegine geography, anthropology while начинается с исторической daýanýar. Etnografiýa bölüminiň study ancient material culture информации, подтвержденной ekspozisiýasy bilen tanyşlyk of the nation. Exposition of the археологическими раскопками, arheologik gazuw-agtaryş part of ethnography begins рассказывающая о культуре, işleriniň netijesinde ele salnan we созданной предками туркмен, with the information found türkmenleriň ata-babalarynyň государствах основанных döreden medeniýetleri, guran as the result of archaeological ими и особенностях быта. döwletleri, ýaşaýyş aýratynlyklary excavations and telling about Эти культуры и государства barada gürrüň berýän culture, created by the ancestors maglumatlardan başlanýar. Bu внесли плодотворный вклад of Turkmens, the states founded medeniýetler, döwletler dünýä в развитие мировой культу- medeniýetiniň ösmegine önjeýli by them, features of everyday ры. Среди них можно назвать goşant goşupdyrlar. Şolaryň life. These cultures and states культуру Джейтуна, Aлтындепе, hatarynda Jeýtun, Altyndepe, made their fruitful contribution Maргуша, Парфянского госу- Marguş medeniýetlerini we Parfiýa to the development of the дарства и других многочис- döwletini hem-de beýleki köpsanly ленных государств. В витрине döwletler bilen bagly medeniýetleri world culture. We can single out «Туркменская нация» показана görkezmek bolar. “Türkmen milleti” among them culture of Jeytun, diýlip atlandyrylan witrinada şol Altyndepe, Margush, Parthia эпоха тех культур и государств, присущие им памятники и ар- medeniýetleriň we döwletleriň and numerous other states. In degişli döwürleri, olara mahsus хеологические находки. the showcase «Turkmen nation» ýadygärlikler, arheologik tapyndylar Остатки древнего поселе- are shown periods concerning görkezilýär. ния Джейтун свидетельствуют Gadymy ýaşaýyş mekany those states and cultures and о культуре предков туркмен bolan Jeýtunyň galyndylary monuments and archaeological и особенностях быта. В 1965 – türkmenleriň ata-babalarynyň finds characteristic of them. eýe bolan medeniýetine, ýaşaýyş 1978 годах во время раскопок, aýratynlyklaryna şaýatlyk edýärler. Remains of ancient Jeytun проводимых в Алтындепе (III 1965-1978-nji ýyllarda Altyndepede settlement are an evidence of – II тысячелетие до н.э.) были (miladydan öňki III-II müňýyllyklar) culture of ancestors of Turkmens выявлены фрагменты керами- alnyp barlan gazuw-agtaryş işleri and features of their everyday ки, остатки печей для обжига mahalynda keramikanyň bölekleri,

99 100 101

şlaklar, küýzegärçilik peçleriniň life. In 1965 – 1978 during the гончарных изделий, комплексы galyndylary, ýaşaýyş jaýlarynyň, excavations, carried out in жилых, ритуальных помещений dini däp-dessurlary berjaý etmek Аltyndepe (III – II mln. B.C.) were и ремесленных кварталов. Эти üçin ulanylan jaýlaryň, senetçilere находки доказывают, что на degişli jaýlaryň toplumy ýüze revealed pieces of ceramics, юге Средней Азии в бронзовом çykaryldy. Bu tapyndylar Orta slags, remains of burning kilns, веке существовала своеобраз- Aziýanyň günortasynda bürünç complexes of dwelling houses, ная культура городского типа. В asyrynda özboluşly şäher tipli ritual rooms and blocks of medeniýetiň bolandygyny aýtmaga диораме «Культура Aлтындепе» craftsmen’s houses. These finds mümkinçilik berýär. «Altyndepe изображен древний город и medeniýeti» atly dioramada give an opportunity to say that его окрестности. В бронзовом gadymy şäher we onuň töwerekleri there was peculiar urban-type веке, а именно в III – II тысяче- suratlandyrylypdyr. Bürünç culture in the south of Central летии до н.э. на территории asyrynda, ýagny miladydan öňki Asia at the period of Bronze страны процветало государ- III-II müňýyllyklarda ýurdumyzyň çäginde (häzirki Garagum etraby) Age. In diorama «Culture of ство Маргуш. Среди находок Marguş döwleti gülläp ösüpdir. Аltyndepe» is shown ancient есть колеса телеги с бронзо- Tapyndylaryň arasynda arabanyň town and its suburbs. At the вым ободом, что говорит о том, daşy bürünç gurşawly tigirleri Bronze Age, exactly in III-II что в тот период наши предки hem bolup, bu tapyndy baryp şol использовали телегу как транс- mln. B.C. in the territory of döwürlerde ata-babalarymyzyň портное средство. В прошлом arabany ulag serişdesi hökmünde our country (present Каrakum туркменский народ основал ulanandyklaryna şaýatlyk edýär. region) glorified Margush state. несколько крупных государств. Türkmen halky geçmişde uly-uly There are bullock cart wheels döwletleriň ençemesini gurupdyr. В средние века говорили: with bronze rim and it proves Orta asyrlarda: «Döwlet gurmak «Хочешь основать государство, isleseň, ony türkmenlerden öwren» that our ancestors have used учись у туркмен». diýen meşhur söz dünýäniň çar bullock cart transport facility. In На протяжении своей ýanyna ýaýrapdyr. the past Turkmens have founded истории туркменский народ Türkmen halky taryhyň some states. There was a proverb основал такие государства, dowamynda Beýik Seljuklar как государство Великих Сель- döwleti, Osmanly döwleti ýaly in the Middle Ages: «If you want джуков, Османскую империю, imperiýalary, Garahanlylar, to form a state, learn Turkmens’ Horezmşalar, Akgoýunly we experience». государства Гараханлы, Хо- резмшахов, Акгоюнлы и Гараго- Garagoýunly ýaly döwletleriň Over a long period of history onlarçasyny gurupdyrlar. юнлы. В витрине «Государства, Turkmen people have founded «Türkmenleriň guran döwletleri» основанные туркменами» such states, as Great Seljuk atly witrinada şol döwletleriň обозначены условные границы şertleýin çäkleri alamatlandyrylýar. state, Ottoman Empire, states этих государств. XVIII asyrda – XIX asyryň of Garakhanly, Khorezm shah, В XVIII – начале XIX в.в. тур- başlarynda türkmenler Gündogarda Akgoyunly and Garagounly. Amyderýa, Günbatarda Hazar кмены прочно обосновались deňzi, Demirgazykda Maňgyşlak we Conventional borders of на обширном пространстве, Hywa, Günortada Türkmen Horasan these states are marked in the ограниченном на востоке daglary arkaly çäklenýän giňişlikde showcase «States founded by Амударьей, на западе – Каспий- ymykly mesgen tutupdyrlar. XVIII Turkmens». ским морем, на севере – Ман- asyryň başlarynda bu ýerleriň ählisi

101 102

bilelikde «Türkmenleriň ýurdy» In the XVIII and at the гышлаком и Хивой, на юге – Хо- diýlip atlandyrylypdyr. beginning of XIX century расанскими горами. В XVIII веке Türkmenler, esasan, «Sowuk Turkmens have settled in vast эти земли именовались общим ýaraglar» witrinasynda görkezilen area bounded by the Amudarya название «Страна туркмен». gylyç, naýza, gama ýaly sowuk В средние века туркмены in the east, Caspian sea in the ýaraglary ulanypdyrlar. Bu ýerde использовали такие холод- west, Mangyshlak and Khiva sowut hem ýerleşdirilipdir. «Ot ные оружия как сабли, копья, in the north and Khorasan açýan ýaraglar» witrinasynda we мечи и кинжалы. Они пред- onuň garşysyndaky podiumda mountains in the south. In the ставлены в витрине «Холодное türkmenleriň söweş mahalynda XVIII century these lands had оружие». Здесь также рас- ulanan ot açýan ýaraglaryny joint name «Land of Turkmens». положена кольчуга. В витрине synlamak mümkin. Olar, esasan, In the showcase Cold arms «Oгнестрельное оружие» и pelteli we hyrly tüpeňlerden, на подиуме можно увидеть sapançalardan ybarat bolupdyr. is seen that basically Turkmens Hyrly elde ýasalan tüpeň bolup, used sabres, spears and daggers. огнестрельное оружие, кото- рое туркмены использовали onuň alty garyş uzynlykdaky Here is also chain mail. In the в сражениях. Это самопалы, niliniň iç ýüzüne hyr (aýlaw) showcase «Firearms» and on the edilendigi üçin oňa bu at berlipdir. нарезное оружие и револьве- platform on the opposite side Gapdalyndan pelte bilen ot ры. У нарезного самодельного you can see firearms used by berlip atylýan uly tüpeňe şemhal оружия, внутри ствола была diýipdirler. Sapança ýakyn aralyga Turkmens in battles. They used сделана резьба. Другое ружье ot açýan we köplenç gabyna homemade handguns, rifles and называлось фитильным. Ре- salnyp guşakdan asylýan çaklaňja revolvers. Rifle – is a homemade вольвер использовался для ýaragdyr. gun, inside the barrel, which is six ближнего боя и был удобным Ekspozisiýada ekerançylyga spans long, it has thread (turns). для ношения на поясе. bagyşlanan «Ekin meýdany» Привлекает внимание dioramasy ünsüňi özüne çekýär. The other kind of gun was a wick диорама «Посевное поле», по- Onda sanaşyk (jemgyýetçilik) gun. Revolver was used for close священная земледелию. Там ýerleri görkezilipdir. Öňdäki planda combat and it was convenient to ekerançylyk bilen bagly iş gurallary изображены общинные земли. belt it on. görkezilýär. Iş gurallary gaty На переднем плане показаны Diorama «Planted area» ýönekeý bolupdyr. Olar türkmen орудия труда, используемые ussalary tarapyndan ýasalypdyr. devoted to agriculture attracts в земледелии. Орудия труда Ýeri ujuna demir azal (künde) everybody’s attention. There были весьма примитивными. dakylan omajy düýä, ata, öküze is shown common. In the Землю пахали при помощи goşmak arkaly sürüpdirler. Tohumy: foreground are labour tools сохи, запряженной верблюдом, „Meniň elim däl, babadaýhanyň лошадью или быком. Зерно eli” diýip sepipdirler. Soňra aşak used in agriculture. They were бросали в почву руками, при- tarapy çüýli malany mala goşup, very primitive and were made говаривая «Это не мои руки, а sürlen ýeri ýumşadyplar, yzyndan by Turkmen masters. Farmers бабадайхана». Землю разрых- hem ýasy agaçdan ýasalan mala ploughed by means of omach bilen şol ýeri tekizläpdirler. Pil ляли деревянной бороной с (kind of plough) and wooden we kätmen ýer bejermekde, suw гвоздями, а ровняли плоской tutmakda ulanylypdyr. Bugdaý plough with a help of camel, бороной. Лопату и кетмень ис- 103

dişsiz «aňňal» orak bilen orlupdyr. horse or bull. They sowed by пользовали при вскапывании Bugdaý desselerini harman ýere hands, saying : «It’s not my и орошении. Пшеницу косили üýşürip, malyň kömegi bilen döwek hands, it’s babadayhan’s hands». косой. Снопы пшеницы отвози- döwüpdirler. Döwek döwülensoň, The ground was made light ли на харман и молотили при ýeliň piri Haýdarbabany çagyryp, помощи домашних животных. agaçdan ýasalan ýabagyň we with wooden harrow and was После обмолота с помощью küregiň kömegi bilen ýele sowrup, evened by plane harrow. Spade деревянных вил и лопаты про- dänäni samandan, çäji harpykdan and ketmen (mattock) were used arassalapdyrlar. Bugdaýy Tirli веивали, освобождая зерно от for digging-up and irrigation. (irigöz elekli) witrinada görkezilen соломы и шелухи, призвав на irigöz elekleriň (tirleriň) kömegi Agriculrurers mowed corn by помощь Хайдарбаба. Просеяв bilen arassalap, argyç çuwallara scythe, sheafs of wheat were пшеницу решетом, ее ссыпа- salyp goýupdyrlar. Bugdaýy transported to kharman (barn) ли в большие чувалы. Зерно urularda hem saklapdyrlar. Däneli and threshed with the help of хранили также в ямах. Зерна ekinleriň hasylyny agaçdan oýulyp domestic animals. After the дробили пестами в деревянных ýasalan sokularda soky daşlarynyň ступах. Затем их перемалывали kömegi bilen döwüpdirler. Daşdan threshing grain was winnowed в каменных ручных мельницах. ýasalan eldegirmenlerde bugdaý with a help of spade and wooden Рис очищали от шелухи с по- üwäpdirler. Dörtburç kerpiçden pitchfork, taking away straw мощью устройства, сделанного ýasalan ýargyjyň kömegi bilen and husks, calling Haydarbaba. şalyny gabygyndan arassalapdyrlar. из кирпича. Having screened wheat, they

103 104

Nobatdaky podiumda juwaz poured it into big bags. Grain На следующем подиуме görkezilipdir. Juwaz halkyň was also stored in holes. Grain установлен джуваз (масло- arasynda «ýedi hazynanyň biri» was broken up by pestles in бойня). В народе ее называли hasaplanylypdyr. Onuň kömegi wooden mortars, then milled in одним из семи сокровищ. С его bilen, esasan, künjüden, gawun помощью получали масло, в çigidinden, günebakardan, pagta stone handmills. Rice husk was основном, из семян кунжута, çigidinden, zygyryň dänesinden taken away by the device made семечек дыни, подсолнуха, ýag alnypdyr. Juwazy ýöredýän of brick. adama juwazçy, juwazman, хлопка и льна. Того, кто рабо- On the next podium is placed juwazban diýilýär. Pagtaçylyk тал с джувазом называли джу- juvaz (oil mill). People called it Türkmenistanyň oba hojalygynyň вазчи, джувазман, джувазбан. «one of the seven treasures». By esasy pudaklarynyň biridir. Хлопководство одна из основ- Gowaçadan alynýan pagtadan means of juvaz was extracted oil ных отраслей сельского хозяй- nah matalary dokapdyrlar we basically out of seeds of melon, ства Туркменистана. Из хлопка ony ýorgan-düşek tikmekde sunflower, cotton and flax. A man ткали хлопчатобумажную ткань ulanypdyrlar. “Pagtaçylyk» witrinasynda agaçdan ýasalan jygyň that worked with juvaz (oil mill) и испoльзовалии ее для шитья kömegi bilen pagtany çigidinden was named juvazchi, juvazman, постельных принадлежностей. arassalap oturan aýal şekillendirilen juvazban. Cotton growing is В витрине «Хлопководство» maket görkezilýär.Undan hamyr one of the main branches of показан манекен женщины, ýugrup, ondan çörek, ýagly çörek, agriculture of Turkmenistan. очищающей хлопок от семян petir çörek, pişme, gatlama ýaly при помощи джика (ручной де- tagamlar bişiripdirler. “Hamyr Cotton cloth for sewing of ревянный волокноотделитель). ýugrup oturan aýal” witrinasyny bedding was woven out of Из муки замешивали тесто и synlap şu zatlar barada düşünje cotton. пекли чорек (хлеб), лепешки, alyp bilersiňiz. There is woman's mannequin, «Suwaryş ulgamlary» пресные лепешки, слоеные which is refining cotton from witrinasyndan belli bolşy ýaly, лепешки. Посмотрев витрину seeds with a help of jik (manual Türkmenistanda ekerançylyk, «Женщина, замешивающая esasan, emeli usulda suwarmak wooden cotton gin ) in showcase тесто», вы получите представ- arkaly alnyp barlypdyr. Taryhy «Cotton growing». Looking at ление об этом. maglumatlardan belli bolşy ýaly, the showcase «Dough kneading Как видно по витрине «Оро- türkmenleriň ep-esli derejede woman» you will understand сительная система», земледе- ösen suwaryş ulgamy bolupdyr. Olar ýer suwarmak üçin dürli what have baked Turkmen лие в Туркменистане в основ- gidrotehniki desgalary (bent, women many years ago (bread, ном велось искусственным gatla, gaçy, kiçi magistral kanallar) flat cakes, bannocks and puff орошением. Из исторических gurupdyrlar, onlarça käriz cakes). источников известно, что у gazypdyrlar, jykyrdan giňden Agriculture in Turkmenistan туркмен была довольно раз- peýdalanypdyrlar. Nobatdaky витая оросительная система. podiumda depme nowanyň was carried out by artificial Для орошения они строили makedi goýlupdyr. Depme nowa irrigation as you see in the различные гидротехнические suwuň derejesini ýokary galdyrmak showcase «Irrigation system». üçin ulanylýan ýönekeý desgadyr. сооружения (плотина, водоза- Historical sources tell that Adam güýji bilen işledilýän nowa бор, дамба, малые магистраль- 105 106 107 aýak bilen depilip ýa-da basylyp Turkmens had rather developed ные каналы), рыли десятки herekete getirilipdir. Nowa bir irrigation system. They have кяризов, широко использовали adam ýa-da iki adam tarapyndan constructed various hydraulic джикыр (чигирь). На следую- hereketlendirilipdir. facilities () (dam, water intake, щем подиуме установлен макет Nobatdaky podiumda jykyr депме нова (устройство для çarhyny synlamak mümkin. Jykyr dike, small main canals), dug полива и водопоя). Депме нова Gündogarda giňden ulanylýan up tens of kyariz (kind of well), – это простое устройство для gadymy suwaryş desgalarynyň widely used jikyr (ancient biridir. Türkmenlerde jykyr перекачивания воды с нижнего irrigation device). There is a has gadymy döwürlerden bäri уровня на высокий. Она при- model of depme nova (trough ulanylypdyr. Ekspozisiýada jykyryň водилась в движение нажати- makedi we adaty ululykdaky jykyr for watering and drinking) on the ем ноги. Здесь работали 1 – 2 çarhy görkezilýär. Türkmenistanyň next platform. Depme nova is a Ahal we Etrek oazislerinde ekin человека. primitive device for raising water meýdanlaryny suwarmak üçin На следующем подиуме kärizlerden peýdalanylypdyr. Käriz level. It was set in motion by legs можно видеть колесо чигиря. ýerasty suwlary ekerançylykda or pressure. It was maintained by Чигирь – одно из древних оро- peýdalanmak üçin gazylýan 1 – 2 men. сительных устройств, исполь- guýular ulgamydyr. Bu guýular dag On the next podium you зованных на Востоке. Туркмены etekleriniň ýapgyt düzlüklerinde использовали чигирь с незапа- biri-biriniň arasynda 20 – 30 metr can see wheel of jikyr. Jikyr is goýlup gazylýar. Olardan çykýan one of the ancient irrigation мятных времен. В экспозиции

107 108 suw ýerasty tüm (tümeý) arkaly devices used in the Orient. показан макет чигиря в нату- birinden beýlekisine akdyrylýar Turkmens used jikyr from times ральную величину. В Ахалском we iň aşaky guýudan (jalawadan) immemorial. There is a model и Этрекском оазисах Туркмени- ýeriň ýüzüne akyp çykýar. Käriz стана для полива пользовались gazýan ussalara kärizgenler diýilýär. of jikyr and its life-sized wheel. Türkmenistanyň halky ýerasty In Akhal and Etrek oases of кяризами. Kяриз – это система suwlaryň dört görnüşini bir- Turkmenistan were used kyarizes колодцев для использования birinden tapawutlandyrýar: käriz for irrigation. Kyariz is a system грунтовых вод для орошения. suwy, guýy suwy, çeşme suwy, Их рыли в предгорьях, на по- of wells for use of underground gözbaş suwy. Täze käriz gazmak ýa- логих равнинах на расстоянии da köne kärizi bejermek işleri dört- water for irrigation. They are 20-30 метров друг от друга. Эта bäş sany käriz ussasyndan ybarat dug up at foothills, on gently вода по подземным тоннелям topar tarapyndan ýerine ýetirilýär. sloping plains in 20-30 m from Nobatdaky podium käriziň перетикала из одного в другой each other. This water comes makedi bilen tanyşdyrýar. Bölümiň и поднималась на поверхность by underground tunnels from ekspozisiýasynda käriz guýusynyň земли из самого нижнего ко- makedi we ýeriň aşagynda işläp one kyariz to another and rises лодца. Мастеров капывавших oturan kärizçini şekillendirýän to the surface from the lowest кяризы называли кяризген, т.е. maniken, ulanylýan iş gurallary well. Those who is occupied by строитель кяризов. Туркмен- hem görkezilýär. Käriz gazmak construction of kyariz are named üçin ýönekeý gurallar ulanylypdyr. ский народ различает четыре Olardan iň esasy iki görnüşdäki kyarizgen, i.e. builder of kyarizes. вида грунтовых вод: кяризная uzyn saply (guýy gazmakda There are several types of вода, колодезная вода, родни- ulanylýan) we gysga saply (ötük underground water: kyariz water, ковая вода, ключевая вода. Ры- gazmakda ulanylýan) adaty külüň well water and spring water. тье нового кяриза или ремонт bolupdyr. Kärizgeniň ýene bir старого выполняла бригада из guraly «sypar» diýlip atlandyrylýan Digging of new kyariz or its gorag tagtasydyr. restoration is carried out by 4 – 5 4 – 5 кяризгенов. Следующий Dik witrinadan görnüşi ýaly, masters. The next podium snows подиум знакомит вас с макетом türkmenler ýyndam tazylaryň we you model of kyariz. There is also кяриза. В экспозиции также ýörite aw guşlarynyň kömegi bilen показан макет кяриза и рабо- model of kyariz with a working hem aw awlapdyrlar. Her awçynyň тающий под землей кяризген и iki-üç sany tazysy we iki-üç sany under the ground kyarizgen and его орудия труда. Для рытья кя- elguşy bolupdyr. Awçy mergenler his tools. Masters used simple риза использовались простые uly wagşy haýwanlary awlamak tools. The main was a pick of two üçin pelteli, çakmakly, aýakly, инструменты. Основным из них kinds, with a long handle for well hyrly tüpeňleri, demir gapanlary была обыкновенная кирка двух sinking and wit h a short handle ulanypdyrlar. Ekspozisiýadaky видов, с длинной ручкой для tegelek witrinada awçynyň ulanýan for tunnel sinking. They have one рытья колодца и с короткой esbaplary görkezilýär. Bu ýerde more tool named «sypar» (safety ручкой для рытья тоннеля. Еще däri we seçme salmak üçin gönden plank). tikilen gaplary, däri ölçeglerini, один инструмент назывался seçme galyby, şahdan ýasalan In vertical showcase we «сыпар» (страховочная доска). surnaýy we şuňa meňzeşleri can see that Turkmens used В вертикальной витрине synlamak bolýar. greyhounds and hunting birds. можно видеть фото борзых и Hazar deňziniň kenarýakasynda Every hunter had 2-3 greyhounds ловчих птиц, которых исполь- ýaşaýan türkmenler balyk Çyrpy. Aýallaryň milli egin-eşikleri. XX asyryň başy Chyrpy. National clothes of woman's. Beginning of XX century Чырпы. Женская национальная одежда. Начало XX века

109 110 111

tutmak bilen ir wagtlardan bäri and the same number of зовали туркмены на охоте. У meşgullanyp gelipdirler. Olaryň hunting birds. They used also каждого охотника было по balyk tutmak üçin ulanýan wick gun and firelock for large 2 – 3 борзых и столько же птиц. enjamlary örän ýönekeý eken. Olar Они использовали для охоты balyk tutmak üçin gaňrak, etlik, nah predators, rifled gun, guns with we ýüpek sapaklardan örülen torlar, a stand and traps. Hunter’s на крупных хищников фитиль- süzgüç, sançgy ýaly gurallardan arms are shown in the rounded ное, кремниевое и нарезное ружье с подставкой, а так же peýdalanypdyrlar. Balykçylar naw, showcase. You can see here kirjim, küläz diýlip atlandyrylýan железные капканы. В круглой leather bags for gunpowder and gaýyklary ulanypdyrlar. витрине показано снаряжение «Balykçylyk» dioramasynda şu shot, gunpowder measure and охотника. Здесь расположены zatlary synlamak mümkin. hunting horn. кожаные футляры для пороха Ekspozisiýada öri meýdanyny Turkmens, who lived on the и дроби, мера для пороха и görkezýän diorama ýerleşdirilipdir. coast of the Caspian sea were Bu ýerde mallary suwa ýakmak охотничий рог. occupied with fishing. They used üçin iň zerur zat bolan guýynyň Туркмены, жившие на по- makedi hem bar. Egri çopan primitive tools: hook, fishing бережье Каспия, издавна за- taýagyna söýenip duran çopany nets knitted of cotton and silk нимались рыболовством. Они şekillendirýän maneken hem threads, riddle and boat-hook. пользовались очень простыми ünsüňi özüne çekýär. Ýaýlaklarda Fishermen had boats of felucca приспособлениями для ловли mal bakyp, ýazlaga göçüp, type. All that you can see in рыбы. Это были крюк, сети,

111 112

owlak-guzulary seçip, goýun diorama «Fishing». сплетенные из хлопчатобумаж- sagmak dessury türkmenlerde There is diorama showing ных и шелковых нитей, цедилка gadymdan bäri dowam edip pasture. Here is model of well. и багор. Рыбаки использовали gelipdir. Dioramada ýaz aýlary öri Then you can see a shepherd лодки типа фелюга. Все это meýdanyna ýazlaga çykan gelin- можно видеть в диораме «Ры- gyzlaryň goýun-geçi sagyp, ondan leaning over his shepherd's боловство». süýt önümlerini taýýarlaýyşlary crook. Turkmens have a custom Далее в экспозиции распо- görkezilýär. Bir çetde guzyny to graze cattle in distant ложена диорама, изображаю- enesinden aýra saklamak üçin pastures, move there, take gamyşdan aýlanan körpeç, щая пастбище. Здесь есть макет animal yield and milk ewes goýny sagmaga tutmak üçin колодца, чтобы напоить жи- from the times immemorial. «ötük» (suratda) şekillendirilipdir. вотных. Привлекает внимание There are women, who came Dioramada süýt sagmak üçin чабан, опирающийся на пасту- ulanylýan süýtkädini, goýnuň here for summer time, they mill шеский посох. Обычай пасти derisinden ýasalan könegi, misden cattle and make dairy products. скот на отгонных пастбищах, ýasalan setili (bedräni) hem synlap In one corner of the diorama bolýar. Çopanyň ýanynda onuň переезжать туда, принимать is a sheep fold to keep lambs wepadar kömekçisi alabaý iti göze приплод, доить овец длится у ilýär. Aňyrrakda çopany gyşyna, separately and device for milking туркмен с незапамятных вре- ýagyş-gardan, tomsuna jokrama ewes («оtuk»). There are also мен. В диораме изображены yssydan goraýan galyň keçeden handmade bags for milk. Near женщины, приехавшие на ле- tikilen oýluk çerkez agajyna the shepherd you can see his товку, доящие скот и изготавли- gysdyrylgy dur. Türkmenlerde faithful assistant «alabay» dog. A вающие молочную продукцию. maldarçylyk bilen bagly birnäçe В одном углу находится загон däp-dessurlar bolupdyr. Nobatdaky little bit ahead is felt cloak that tegelek witrinada maldarçylykda keeps a shepherd from severe для содержания ягнят отдельно ulanylýan gurallary: jykyrygy, büläni cold and heat. Turkmens have a от матери, приспособление для , çapgyny, jaňy, naly synlap bolýar. number of customs connected дойки овцы («отук»). В диораме Indiki dik witrinada bolsa süýt также расположены и емкости with cattle breeding. In the önümi bolan süzmäni (çekizäni) для молока, сделанные вруч- next rounded showcase you suwda eredip we pişekleriň ную. Рядом с чабаном стоит kömegi bilen ýaýyp, mesge ýagyny can see devices used in cattle его верный помощник, собака almak üçin ulanylýan agaç güpi breeding: forked stick, handbell, породы «алабай». Чуть далее (ýanlygy), deriden ýasalyp, üç sany horseshoe and others. In the agaçdan gurnalan çata berkidilen видна войлочная бурка, спа- vertical showcase there are dairy ýanlygy (meşigi), ýanlyklaryň сающая чабана зимой от стужи, products and devices for their düzümine girýän pişekleri, çal летом от жары. У туркмен было saklanýan golçany, şonuň ýaly-da, making. несколько обычаев, связанных gurt, garagurt, peýnir ýaly süýt Turkmens paid great attention с животноводством. В следую- önümlerini synlamak mümkin. to the education of children. щей круглой витрине можно Türkmenler çaga terbiýesine uly Child's toys were also used for увидеть снасти, используемые üns beripdirler. Çaga oýunjaklary that purpose. In the showcase в животноводстве: рогатка, ко- hem şu maksada gulluk etdirilipdir. «Caga oýunjaklary» witrinasynda «Child's toys» you can see the локольчик, подкову и другие. В asyrlar boýy türkmen çagalaryna toys played by over the centuries вертикальной витрине можно 113 114 115

hemra bolup gelen oýunjaklary – bow with arrows, horns, видеть молочную продукцию – aşyklar, ok-ýaýlar, tüýdükler, figurines of animals made of clay, (гурт, гарагурт, брынза) и при- haýwanlaryň palçykdan ýasalan «hepbik» (snare), dolls, bismar. способления для ее приготов- şekiljikleri, hepbik (guş tutmak üçin The diorama «Toy (Wedding)» ления. agaçdan ýasalýan emeli duzak), Большое внимание туркме- elde ýasalan gurjaklar, terezi, shows Turkmen wedding. On ны уделяли воспитанию детей. palçykdan ýasalan jürlewikler the background is seen the Детские игрушки тоже служили sergilenýar . moment of celebration. All the для этой цели. В витрине «Дет- «Toý» dioramasy türkmeniň village takes part in wedding. In gelin toýuny suratlandyrýar. ские игрушки» можно видеть one side of sings song bahshi Dioramanyň arka tarapynda toý то, что сопровождало детей (singer), in the other – boys bilen bagly pursatlar görkezilýär. на протяжении веков – альчи- continue their jumps for a scarf. Toýa bütin oba gatnaşýar. Bir ки, лук со стрелами, дудочки, tarapda bagşy aýdym aýtsa, başga Riders show various tricks on глиняные фигурки животных, bir tarapda ýaglyga towusmak horses. Children are ornament хепбик (силок для ловли птиц), ýaly oýunlar dowam edýär. Aňyrda of wedding, they run behind a atlylar hatar tutup, atlaryny öňe- куклы, безмен, глиняные сви- vehicle with the bride that makes yza çapdyryp ýörüşlerine at стульки. üstünde oýnalýan her hili oýunlary a holiday more excited. In the Диорама «Toй» показывает görkezýärler. Toýuň bezegi bolan foreground is the mannequin туркменскую свадьбу. на за- çagalar gelinalyjynyň gapdaly of the sitting down camel with днем плане видны моменты bilen ylgaşyp baryşlaryna toýuň a wedding stretcher (kedlebe) свадьбы. В свадьбе принимает şagalaňyny has hem artdyrýarlar. with a bride. On the left side the участие все село. На заднем Dioramanyň öň tarapynda gelniň плане видны развлечения münüp gelen kejebeli düýesiniň cook fills plates with food. In the çöküne düşüp oturan pursatyny middle there are dishes with гостей на торжестве. В диораме şekillendirýän maneken goýlupdyr. meal on a cloth. You can also see можно увидеть, поющего бах- Çep gapdalda toý gazanynyň a bag with sweets. ши, состязание в прыжках за ýanynda aşpez okaralara nahar платком и скачки. Украшение In one part of diorama salyp dur. Ortada ýazylan saçagyň свадьбы это дети. Они бегут за «Turkmen yurta» is a yurta in üstünde toý tagamlary bolan повозкой с невестой, что де- «pişme», «çelpek», «çörek» we decoration. Sectional house, лает праздник более оживлен- naharly okaralar dur. Bir gapdalda which is characteristic of ным. На переднем плане уста- içi süýjüli «süýjülik» haltajyklary Turkmens is the only kind of horjunyň agzyndan görnüp dur. новлен манекен присевшего dwelling. These houses were «Türkmen ak öýi» dioramasynyň верблюда с кеджебе (паланкин) very comfortable for habitation bir çetinde toý lybasyna beslenen для невесты. С левой стороны türkmen ak öýi dur. Türkmenlere and were easy for erection and повар разливает праздничный mahsus gurnama öý, olaryň ýaşaýyş dismantling. Those who live in обед. Посередине на скатерти jaýlarynyň diňe bir görnüşidir. Bu such houses do not afraid of свадебное угощение и мешо- öýlerde ýaşamak janyň üçin örän earthquake. It was not stuffy чек со сладостями. rahat bolup, başga bir ýere göçülen inside it because it was always Рядом с диорамой рас- mahaly ony aňsatlyk bilen söküp, daşap we gaýtadan gurnap bolýar. ventilated. The sectional house положена юрта в праздничном Şunuň ýaly öýlerde ýaşaýanlar of Turkmens may be four, six or убранстве. Это сборный дом

115 116

ýer titremesinden gorkmaýarlar. eight winged, depending on the – один из видов туркменского Türkmen gurnama öýüniň howasy number of tyarim (poles that жилища. Он очень комфорта- hemişe çalşyp duransoň, içi howaly formed the lower part of the бельный для проживания и bolýar. Türkmen gurnama öýüniň, wooden frame of the yurta). Four легко разбирался и собирался tärimleriň sanyna görä, dört при переезде. Люди живущие ganatlysy hem, alty ganatlysy hem, winged yurta had about 60 – 90 в таких домах не боятся земле- sekiz ganatlysy hem bolupdyr. Dört uk (poles, which support the трясения. Внутри туркменсой ganatly öýüň 60-90 sany ugy bolan upper part of the yurta), and six юрты не было душно, так как bolsa, alty we sekiz ganatly öýleriň or eight winged yurta had about uklarynyň sany 130-a ýetipdir. она постоянно проветрива- 130. Taryhyň bütin dowamynda at лась. Сборный дом туркмен Over centuries horse took türkmenleriň durmuşynda örän мог быть четырех-, шести- и an important place in the life möhüm orun eýeläp gelipdir. восьми крыльным, в зависи- Türkmenler ata bolan söýgülerini of Turkmens. Тhey carried мости от колическтва тяри- şu günlere çenli ýetiripdirler. theirк love to the horse up to мов (жерди,составляющие Owadanlyk babatda dünýäde now. Akhalteke horse, which deňi-taýy bolmadyk ahal-teke aty нижнюю часть деревянного ýyndam atlaryň biri hökmünde-de is unmatched in the world by остова юрты). У четырехкрыль- tapawutlanýar. Ýomut atlary bolsa its beauty, is considered to be ной кибитки было 60-90 уков çydamlylygy bilen tapawutlanýar. one the brisk. The horses of (длинные деревянные жерди, Sergi ekspozisiýasyndaky «Türkmen Yomud breed are famous for на которых держится верхняя Milli şaý-sepler National jewelry Национальные ювелирные украшения

117 118 119

aty» podiumynda owadan ahal- their endurance. On the podium часть юрты), а у шести- и вось- teke bedewi göpkezlýär. «Tamdyr» «Turkmen horse» is a beautiful микрыльной это количество podiumy hem gelenleriň ünsüni khalteke horse. The platform доходило до 130. özüne çekmegi başarýar. Tamdyr «Tamdyr» attracts attention На протяжении веков конь çörek bişirmek üçin toýun занимал очень важное место palçykdan ýörite salynýan ojakdyr. of young women. Tamdyr is a Tamdyrda çörek bişirmegiň hem smeared stove for breadmaking в жизни туркмен. Туркмены пронесли любовь к коню до ir döwürlerden bäri nesilden made of a special clay. Turkmens nesile geçip gelýän inçelikleri, нынешних дней. Не имеющий have refinements and unwritten ýazylmadyk kada-kanunlary bar. в мире равных по красоте, laws in baking of bread. Tamdyr Tamdyry zenan maşgalalaryň ахалтекинский конь считается özleri salypdyr. Türkmen zenanlary was built by women. They одним из самых резвых. Кони tamdyr suwunyň sarpasyny honoured water used for tamdyr. емудской породы славятся hem belentde tutupdyrlar. Olar After baking of bread they splash çörek bişirip bolansoňlar, gabyň и выносливостью. На по- water on the fire in tamdyr three düýbünde galan suwy ilki elleri диуме показан прекрасный bilen üç gezek tamdyryň oduna times, the rest of water was ахалтекинский конь. Подиум sepip, galanyny kybla tarap, aýak poured out in direction of Mecca. «Taмдыр» привлекает внима- basylmajak ýere serpipdirler. The first chorek (bread) they took ние молодых женщин. Taмдыр Tamdyrdan ilki çykan çörekde öýüň to home and the second they – это мазаная печь, сделанная rysgynyň jemlenýändigine ynanan gave to neighbours, children and из особой глины. В этом хлебо- zenanlar ony bölmän öýe eltip, tamdyrdan çykarylan ikinji çöregi passers-by. They used necessary печении есть тонкости, издрев- çagalara, töwerekdäkilere, hatda devices for breadmaking (repide, ле переходящие из поколения ötegçilere hem höwes bilen hödür durtguch, оnluk and yenlik). в поколение и свои неписаные edipdirler. Çörek bişirmek üçin In some showcases there are законы. Taмдыр строили сами repide, dürtgüç, öňlük we ýeňlik Turkmen national costumes. женщины. Они отдавали дань ulanylypdyr. уважения воде для тамдыра. Etnografiýa bölüminiň Turkmens have peculiar national После того, как был испечен ekspozisiýasyndaky birnäçe clothes. They used cloth woven хлеб, они три раза брызгали witrinada türkmenleriň milli egin- out of silk, cotton and wool. eşikleri sergilenýär. Türkmenleriň водой на огонь в тамдыре, Turkmen women sewed various özboluşly milli egin-eşikleri bar. оставшуюся воду выливали в dresses, kerchiefs and capes out Şolary tikmek üçin ýüpekden, направлении Мекки и чтобы of homespun «keteni» cloth. Red nahdan, ýüňden dokalan matalar никто не наступил на воду. ulanylypdyr. Elde dokalan silk cloth was used for sewing Первый чорек из тамдыра, gyrasaryly ketenilerden aýal-gyzlar of oriental robes for men and üçin dürli reňkli köýnekler, gyzyl, женщины несли домой, второй women. Cotton cloth was used ýaşyl, ak reňklere boýalan ýüpek с удовольствием раздавали де- matalardan gyrasy nagyşlanan for sewing of male wide trousers тям, соседям, даже прохожим. gyňaçlar, goýy ýaşyl, gyzyl, sary, and shirts. Wear for boys and Для хлебопечения использо- ak reňkli ýüpek matalardan bolsa girls was sewed out of dye coton вали необходимые принадлеж- başatgyçlar, çyrpylar, kürteler cloth and short sheepskin coats ности (репиде, дуртгуч, онлук и tikilipdir. Gyzyl reňkli ýüpekden for men – out of woolen cloth. енглик). dokalan ýüzi çyzmykly «gyrmyzy donluk», «maldaý», «çeppetow», Turkmen women decorated В некоторых витринах де-

119 120

Milli şaý-sepi «Guppa» National head’s adornment «Guppa» Национальное головное украшение «Guppa» Milli şaý-sepli «Belezik» National adornments «Belezik» Национальные украшения «Belezik»

121 122

«garma donluk» matalardan erkek their clothes by ornaments. монстрируются национальные adamlar üçin gyrmyzy don, garma These ornaments were carried костюмы туркмен. У туркмен don, ýektaý, aýal-gyzlar üçin çabyt, up to now. Many of them arose своеобразная национальная çeppetow don, başatgyç tikipdirler. одежда. Для их пошива ис- Nah matalary erkek adamlar in ancient times. They have пользовали ткань, сотканную üçin balak, köýnek tikmek üçin taken in love of woman’s heart, ulanypdyrlar. Nah matalary boýap, her beauty, tenderness, dreams из шелка, хлопка и шерсти. Из домотканой ткани кетени шили olardan gyzlar we çagalar üçin and music of her soul. Women eşik, düýe ýüňünden we goýun разноцветные платья, платки и adorned collars of dresses, ýüňünden dokalan matalardan накидки. Из красной шелковой sleeves, capes and some capes bolsa erkek adamlar üçin çäkmen ткани шили халаты для мужчин tikipdirler. Türkmen gelin-gyzlary were adorned completely. Also и женщин. Хлопчатобумажную tikýän egin-eşiklerini nagyş bilen they adorned men’s wear: edges ткань использовали для поши- bezäpdirler. Bu nagyşlar nesildan- of shirts with collar fastening on nesle geçip, biziň günlerimize ва мужских шаровар и руба- one side, edges of oriental robes. gelip ýetipdir. Olaryň köpüsi шек. Из окрашенной хлопчато- gadymy döwürlerden habar ýerýär. Children's clothes was adorned бумажной ткани шили одежду Nagyşlara zenan ýüreginiň mähri, with patterns with meaning. для мальчиков и девочек, а из gözelligi, näzikligi, nepisligi, süýji Pattern «daragt» means health шерстяной – полушубки для arzuw-hyýallary, kalbynyň owazy, and long life, pattern «toynuk» – мужчин. Женщины-туркменки nagmasy, söýgüsi siňipdir. Nagyşlar liberty. Pattern «Gulyaydy» was köýnekleriň ýakasyny, kürteleriň украшали одежду орнаментом. gyrasyny, ýeňini bezese, çyrpylaryň made for wealth and long life. Эти узоры, переходя из по- ýüzi tutuşlaýyn nagyşlanypdyr. Turkmen national clothes you коления в поколение, дошли Erkek adamyň ezýaka köýneginiň can see in some showcases and до наших дней. Многие из них ýakasynyň gyralary, donunyň on mannequins. зародились в древности. В них pugtamalary nagyşlansa, çaga впиталась любовь женского eşikleri has manyly nagyşlar Some showcases are devoted сердца, красота, нежность, bilen bezelipdir. «Daragt» nagşy to Turkmen jewelry. Jewelers çaganyň sagdyn bolup, uzak enjoy authority with Turkmens. мечты, музыка души. Узорами ýaşamagy barada edilýän arzuwy Rings, earrings and female украшали воротники платьев, şöhlelendirse, „toýnuk“ nagşy adornments amazed travellers рукава, накидки, некоторые из çaganyň toýnuk gurap uçup barýan from Europe and the East. They них были в сплошных узорах. guşlar ýaly azat, erkin bolmagyny also made cold arms (sabres, У мужчин украшались края arzuwlap salnypdyr. «Gülýaýdy» косовороток и отводы халата, nagşy bolsa çaganyň döwletli daggers) and harness. They used а детская одежда украшалась bolup ýetişmegini, nesliniň köp forming and engraving. Jewelers bolmagyny yrym edip salypdyrlar. adorned their products by узорами со значением. Узор Türkmeniň milli egin-eşiklerini cornelian, turquoise and gilding. «дарагт» вышивался для здо- ekspoziýadaky aýratyn witrinalarda There are exhibits concerning ровья, долгой жизни ребенка, we manikenleriň egninde synlamak blacksmithing and joinering. узор «тойнук» подразумевал mümkin. Blacksmiths made agricultural свободу ребенка. Узор «Гуляй- Sergi ekspozisiýasyndaky birnäçe ды» вышивали, чтобы ребенок witrina türkmen şaý-seplerine labour tools and arms. Every был богатым и жил долго. На- bagyşlanypdyr. Zergärçilik bilen Turkmen village had its own циональную одежду туркмен meşgullanýan ussalar türkmenleriň joiner. They also made articles 123 124 125 arasynda uly abraýdan of everyday use. Masters who можно видеть в отдельных peýdalanypdyrlar. Olaryň türkmen lived on the Caspian seashore витринах и на манекенах. gelin-gyzlary üçin ýasan ýüzük, made for people water means Несколько витрин посвя- gulakhalka, çapraz-çaňňa, gülýaka, of conveyance. Joiner made also щено ювелирному ремеслу gupba, heýkel, düwme, bilezik ýaly sectional houses. туркмен. Ювелиры пользова- ajaýyp şaý-sepleri Ýewropanyň we Gündogaryň syýahatçylaryny In the exposition you can see лись большим авторитетом haýran galdyrypdyr. Olar works of Turkmen potters. They среди туркмен. Кольца, серьги gylyçdyr pyçak ýaly sowuk made different tableware for и другие женские украшения ýaraglary, at esbaplaryny hem any kinds of liquid by means of приводили в изумление пу- bezäpdirler. Bezegler galyplamak potter's wheel. Jugs were burnt тешественников из Европы и we haşamlamak tehnikalaryny in burning kiln. Востока. Также они изготавли- ulanmak arkaly ýerine ýetirilipdir. Zergärler öz ýasaýan şaý-seplerini hakyk we pöwrize daşlary bilen bezäpdirler, olaryň ýüzüne altyn çaýypdyrlar. Ekspozisiýada demir we agaç ussaçylygyna degişli önümler hem sergilenýär. Demir ussalary oba hojalyk gurallaryny, söweş ýaraglaryny ýasapdyrlar. Türkmen obalarynyň hemmesinde diýen ýaly ýörite agaç ussalary hem bolupdyr. Olar künde, ataraba, eşegaraba, howut, eýer, gaňňa, döwek üçin çarh, çanak, okara, çemçe, oklaw, ik, sandyk, soky ýaly hojalyga häli-şindi gerek bolan zatlary ýasapdyrlar. Hazar deňziniň we derýalaryň kenarlarynda ýaşaýan ussalar bolsa ýerli ilat üçin gämileri, gaýyklary, nawy, aragatnaşyk serişdelerini ýasamagy başarypdyrlar. Agaç ussalary gurnama öýleri ýasamak bilen hem meşgullanypdyrlar. Ekspozisiýada türkmen küýzegärçiligine degişli eksponatlar hem ýerleşdirilipdir. Küýzegärler çarhyň kömegi bilen gor küýze, suw küýzelerini, ýag salmak üçin golçalar, käriz küýzeleri bolan digirleri ýasapdyrlar. Küýzeler kürelerde bişirilipdir. Türkmen hojalygynda gönden tikilen zatlar hem uly ähmiýete eýe bolupdyr.

125 126

Goýnuň derisinden içmek, Leather goods were of great вали холодное оружие (сабли, telpek tikipdirler, däri we seçme value in Turkmen husbandry. кинжалы), конское снаряжение. salmaga niýetlenilen gaplaryň Sheepskin was used for making При работе над изделиями они dürli görnüşini, ýanjyklary, käse short sheepskin coats, papakhas, использовали технику фор- salmak üçin ulanylýan serkeçleri мовки и гравировки. Ювелиры ýasapdyrlar. Şonuň ýaly-da, bags for gunpowder and shot eýlenen deriden toşap salmak and other bags. Bags for jam, украшали свои изделия сердо- üçin, süzme (çekize) almak üçin sour milk and floor were made ликом, бирюзой и покрывали meşikler, tulumlar, un üçin sanaçlar позолотой. out of tanned leathers. Different taýýarlapdyrlar. Köwüş tikmek üçin В экспозиции демонстри- sorts of leather were used for gönüň dürli görnüşleri ulanylypdyr. руются экспонаты, касающие- Türkmenleriň ululy-kiçili içerki making shoes. ся кузнечного и столярного bazarlarynyň ählisinde diýen ýaly Agricultural products, мастерства. Кузнецы ковали ekerançylyk, maldarçylyk önümleri, products of cattle breeding, ýerli ussalaryň ýasan zähmet сельскохозяйственные орудия labour tools made by domestic gurallary, şaý-sepleri, gelin-gyzlaryň и оружие. В любом туркмен- dokan dünýä belli meşhur halylary, masters, famous carpets, cloth, ском селении был свой столяр, matalary, gülli keçeleri, el işleriniň felt mats and other goods were которые изготавливали сель- ajaýyp önümleri aýratyn orun at demand in all the markets of скохозяйственные орудия и tutupdyr. Turkmenistan. предметы. TÜRKMENISTANYŇ DÖWLET MEDENIÝET MERKEZINIŇ DÖWLET MUZEÝI

THE STATE MUSEUM OF THE STATE CULTURAL CENTER OF TURKMENISTAN

ГОСУДАРСТВЕННЫЙ МУЗЕЙ ГОСУДАРСТВЕННОГО КУЛЬТУРНОГО ЦЕНТРА ТУРКМЕНИСТАНА

Taryh ylymlarynyň kandidaty Öwezmuhammet Mämmetnurowyň redaksiýasy bilen

Awtorlar topary: O.Saparowa, T.Allanazarowa, B.Sadykowa, E.Amanberdiýewa, E.Altyýewa, O.Çaryýew

Terjimeçi: G.Atahanow

Bezeg we kompýuter işleri: W.Baratow