DOI 10.4467/0023589XKHNT.19.001.10109

Mikołaj Getka-Kenig Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 Architecture as a Field of Interest in the Warsaw Society of Friends of Learning, 1800–1832

The article deals with the development of architectural interests in the circle of the War- saw (Royal) Society of Friends of Learning, 1800–1832. The author takes into account the topics of lectures, publications and other types of scientifi c initiatives of the members from their active period in the Society but also its new member recruitment policy. The case of architectural interests in the Society gives us an opportunity to raise the question of the signifi cance of architecture at the time (in the eyes of the intellectual elite sanctio- ned by authorities) as a factor of civilization progress, a role that the Society’s spreading of knowledge was meant to serve. Architecture was a fi eld of interest throughout its entire existence. Initially, during the Prussian occupation and the Duchy of Warsaw, this interest focused on promoting the Greco-Roman ideal, or higher architecture, in line the paradigm of classical order. In the period of the Kingdom of Poland, however, we note a clear shift toward lower architecture and the affi rmation of a new way of thinking about construction, breaking away from the classical tradition (which is best expressed by the choice of Karol Podczaszyński, a Durandist, as a member).

Keywords: classicism, architecture, agriculture, popularization of science, Vitruvius, lear- ned society Słowa kluczowe: klasycyzm, architektura, rolnictwo, popularyzacja nauki, Witruwiusz, towarzystwo naukowe

KWARTALNIK HISTORII NAUKI I TECHNIKI • T. 64 • 2019 • nr 1 • s. 9–37 9 10 Mikołaj Getka-Kenig w mowiezokazjiotwarciaUniwersytetuWarszawskiego wr. 1818 nia publicznegowKsi ł niejszy artyku równo tematyk Towarzystwa Warszawskiego Przyjació 2 A. 2 A. Ryszkiewicz, jako umiej Przedmiotem niniejszegoartyku 1 S. Sierakowski, do okresutu by okazj tematów poruszanychnaforumTowarzystwa pióra JerzegoMichalskiego autora niejestuzupe wie popularyzatorskich)cz mocarstwa) strukturpa szawskiego inast lewskiego) Przyjació rysowuj nego wzrostuspo (w oczachsankcjonowanejprzezw 3 J. Michalski, c bezprecedensowego zjawiskaszerokiejpopularyzacjiwiedzyarchitektonicznejzapomo- ł tomiast rozpatrzeniebudowniczychzainteresowa k niezadowalaj si MowaJ.W. Stanis 5 4 Zob. A. Rottermund, Zob.A. 4 cz wspierana przezw blematyki artystycznejwpracach„przyjació on jedyniepobie nej dziedzinywiedzy. Ten tematniedoczeka w przekonaniuautorawyrazstosunku„przyjació pa tyzacja wiedzyo a z„ludzi”prawdziwych„m eczno-kulturowo uj ą ę ę ł druku wyborcz ł ń charakteremnaukowymijakotakastanowi onka spo toprzypadek,leczwynikpomy [w:] nad sztuk sów z„RocznikówTWPN”). Ś szawskiego dnia14. Maiaroku1818 s. 64–67. stwowo lady zainteresowaniaarchitektur ę dopodniesienianowejwhistoriogra Materia ą 4 cych si . Przypadekzainteresowa ę ą ą ś tno , Warszawa 1951,s.32–60(artyku ś ci Polaków. Wszak . To, kogo,kiedyinajakiejpodstawiedecydowanosi ZdziejówTowarzystwa Przyjació ł ż ą ród profesjonalnycharchitektówb y dostudiówidyskusjizzakresuteorii ihistoriisztuki,krytykiartystycznejorazmetodologiibada ł porozbiorowego.„Wskrzeszenie” (nawetje cym stanembudownictwanaziemiachpolskich.Ta re niemaby ść ę Architektura obeymui ę Sprawy artystycznewdzia referatów, publikacjiiinnegorodzajuinicjatywnaukowych(czyw ś etapówrozwojuTowarzystwa Warszawskiego (dopieroodr. 1808Kró- ż (czy, jakmawialiwspó ł ę wiecie, celemjejwykorzystaniawprocesieutwierdzania„wskrzeszonej” nie poruszanyprzyokazjiomawianiaprzezAndrzejaRyszkiewiczapro- awa HrabiPotockiego, [w:] ł pnie wdobiekonstytucyjnegoKrólestwaPolskiego. Wydajesi ł ecze adz ł ę Nauk.Wyra Jean-Nicolas-Louis Durandapolska architektura 1po ł tej historiiarchitekturypolskiejpocz nienie dotychczasowegostanuwiedzyotejinstytucji.Jestnimna- ę ę ń stwie iwpierwszychlatachKrólestwa,Stanis ń pa stwowych stanowi stwa. ć tylkoprzyczynkiemdodziejówTowarzystwa. G ł ń onków zokresuichdzia stwow ęż ż ów” (czyliobywateli),jakstwierdzi e tow , Warszawa [1818],s.[11]. ł ą ź u jestrozwójzainteresowaniaarchitektur ca wszelkigatunekmurowaniaibudowania nie wzros ą ń ś (aprzynajmniejniektórychjejprzedstawicieli)scjen- ł ł architektonicznychwkr lnego rozwojuwarunkówpolitycznychwstosunku adze elityintelektualnej)jakoczynnikacywilizacyj- alno ą ł mo ł ł a Nauk wznacznejmierzesk ł ś Nauk.Autorwswojejanalizieuwzgl Obchod uroczystey InauguracyiUniwersytetuKrólewsko-War- ś nie nauka,zg ci Towarzystwa Warszawskiego Przyjació ł cze ż ł ł na odnale , Warszawa 1953,s.256–257. o istotnyczynnikmotywuj o onojednakpoustanowieniuKsi ł ł fi si nauk” ś i kwestiiówczesnegostatusuarchitektury ni, „sztuka” ę ł a przejawszerszegozjawiska,jakimby , jakdot ł ą nauk”dotejwówczasma ń d 2 „przyjació ź ł , b alno „amatorów”budowania,stanowi źć łę ą naka ł biana wprocesieedukacji,czyni- ada si d ą ś d, monogra ź ci wTowarzystwie, jakipolity- 1 ą skrótowegoprzegl ż ) budowania–w tku XIXstulecia,azw eli kontrolowaneprzezobce ę ę zchronologicznieu ż gu Towarzystwa dajenam ł dym ztrzechwyra ł nauk”wkontek owy XIXwieku 5 ł ę zwierzchniko . Wpodobnymduchu , t.1,Kraków1812,s.1. wyró ł fi aw Kostka Potocki, ą cznego uj fl cy dore esa odznacza eksja ł Nauk(1800–1832) ż ł ą ównym celem ni , Wroc –rozumian 3 ł ć . Jednakni- o jednorod- ł ś o ę godno rodowisku ą ż stwa War- fl ę onych wypi- eksji nad du ogó ś ę dnia za- ę ł cie spo- ź aw 1990, ś , ł cia. By nie za- aszcza wiece- ż ł e nie a ś ś ci ci- ł ł ł u ą a ą a ń ł ,

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 11

ł - a ł ę ci” nie do ś ś c na ę a ówny onka. ę ł ł ł si tno w kr y swoje ów” jak ć ł ę ł ą inicjato- Religijnych szego ich ę ń ladowania ci cz ń ali wi ś ada ś ł ł aw Grabow- onka w ł ł c powszechne o rol ł w przedmiocie w przedmiocie ą ę ni zyka [polskiego], ł dem. Ten g dem. Ten ę tuj , które „przyjaciele ł ę ń umaczenia autorów umaczenia autorów dowej Wyzna ł ) korporacja zrzesza- ą nili si 7 onków zainteresowa- e w pierwszym okresie ł ż rednio odpowiedzialny rednio odpowiedzialny ż adem do na ś ł dów ą szego klejnotu nadziei naro- klejnotu szego zagadnie ż ę anie”, do „t ” i tym samym do „ta ł stwa, tym niemniej edukacja by niemniej edukacja stwa, tym ci kraju. , Warszawa 1814, s. 3–4. , Warszawa ż o w nim cz pod tym wzgl ś ł ń ę gam o ł . . „Przyjaciele nauk” dzia . „Przyjaciele nauk” stwie czy Komisji Rz stwie czy Komisji ania w zakresie „nauk i umiej łą ą 8 ł Nauk jako sankcjonowana przez oba sankcjonowana przez Nauk jako ę sobie za cel istotny przyk sobie za cel istotny Nauk ł , [Warszawa 1823], s. 4; Mowa radcy stanu Sza- , [Warszawa ł ł o to poprzez recenzowanie prac pióra o to poprzez recenzowanie prac pióra rol ł dniane np. w ówczesnych kalendarzykach politycz- na od ich rz ą ę ż c ca o, kto jest przyk zyku”, czyli do „pisania potrzebnych dla zyku”, czyli do „pisania ł ą stwow ę ń cania” e dopiero w tym czasie w gronie „przyjació ę ż y – jako „najdro y – jako pa e o dziele na temat „architektury albo budow- ż niejszych dzie ę ż o istotn ż ł tak towania przysz Mowy przy installacyi kurator jeneralnego instytutów naukowych ł ł c placówki edukacji publicznej (które skupia odzie o jednak uwzgl ł ł ą eksji „stanowi nie jednak, Towarzystwo nie tylko pe nie jednak, Towarzystwo dzie wzbogacenie i udoskonalenie j dzie wzbogacenie i fl ś na tym, ę nego rodzaju dzia ż cych sankcj pca na ministerialnym stanowisku, Stanis stanowisku, ministerialnym pca na ż ą u „wskrzeszonego” pa u „wskrzeszonego” ę o Izbie Edukacyjnej w Ksi ci w polskim j w r. 1802, na trzecim z kolei posiedzeniu Towarzystwa, z kolei posiedzeniu Towarzystwa, 1802, na trzecim w r. ł ł ś ż formalnie niezale , odgrywa rodaków zach ć ł ą o ró ł tno . Ju ę , wspomina ą wszelkimi sposobami pomna wszelkimi sposobami do tych drugich). Czyni ł . Co prawda, obaj ministrowie znacznie ró obaj ministrowie . Co prawda, ć o równie ę 6 ł cia w tej dziedzinie. Nie oznacza to jednak, cia w tej dziedzinie. Nie oznacza to jednak, ę y). Równocze Grabowskiego, [w:] a si ż ę ł stwa (cho gni kodzie stwa Warszawskiego dla dziejów zainteresowania architektur dla dziejów stwa Warszawskiego ń ą pierwszy profesjonalny architekt, którego wybrano na cz pierwszy profesjonalny architekt, którego ę ę c zawsze na wzgl intelektualn ę wiecie i wspomagaj rodek naukowej re o celach edukacji m edukacji o celach ą ś ś ę odzie budowlan sankcjonowa ł ę si ą ż ł si ł elit , maj awiania”, wreszcie do „wszelkiego w tych widokach zbierania materia do „wszelkiego w tych widokach zbierania awiania”, wreszcie ą ł ł du na osi enia o zanych z nim autorów, jak i poprzez przyznawanie wybranym godno zanych z nim autorów, ż ę wiecenia Publicznego w Królestwie, by ą ś ania na m ł Towarzystwo Królewskie Warszawskie Przyjació Królewskie Warszawskie Towarzystwo Znaczenie Ksi w Królestwie Polskiem na dniu 19 Lipca 1823 roku odbytey niawskiego, [w:] ibid., s. 5. i O nych na czele innych towarzystw maj Ustawy Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjació Warszawskiego Królewskiego Ustawy Towarzystwa ca polsk ą niezwi W ten ostatni sposób Towarzystwo wskazywa W ten ostatni sposób Towarzystwo (architektura zalicza i wybitnym reprezentantem danej dziedziny. a wzrost sztuk i r wa wzorowych”, do „przedrukowywania nabycia u wspó i „do prac podobnych kraju dzie ra, ale równie rozszerzania nauk i umiej rozszerzania nauk „wskrzeszone” pa w Warszawie o w Warszawie nych tematyk ówczesny prezes, Jan Albertrandi, przedstawiaj nauk” mieli opracowywa ze wzgl w latach 1800–1806, brakowa istnienia Towarzystwa, nauk” pojawi ski, a nawet jeszcze otwarciej Józef Kalasanty Szaniawski, bezpo Józef Kalasanty Szaniawski, jeszcze otwarciej ski, a nawet wówczas za szkolnictwo wówczas dla nich kluczowym czynnikiem kszta czynnikiem dla nich kluczowym wyznawanego przez siebie idea wyznawanego dzia j gu Towarzystwa polega gu Towarzystwa 6 przez hrabi Zagajenie 7 formalnie nie podlega Towarzystwo Pod panowaniem pruskim Pod wypowiada nast reakcyjny – jego dowych” rzecz upowszechniania nauki. Sami publikowali pod szyldem Towarzystwa i zarazem do- Towarzystwa nauki. Sami publikowali pod szyldem rzecz upowszechniania w ten sposób kszta literatury, konywali fachowej selekcji zagranicznej wyobra 8 12 Mikołaj Getka-Kenig nanie ztraktatemWitruwiuszamia mach dzia traktat staro tem Piotra swego opisa judicio probanturomnia,quaeacaeterisartibusper St mia niczej sztuki” 11 P. 9 Komisji Edukacyjnej[czyliKEN]”czyni podr w tymsamymczasieinicjatoremikoordynatoremzbiorowejpracynadpolskoj nauka oarchitekturzewj ni „prawodawcy”czerpaliwiedz zw 14 B. Grochulska, Ibid.,s.I. 13 S.Sierakowski,op.cit.,t.1,s.I. 12 10 T.S. Jaroszewski inicjatywy. sady ko znawca architekturyklasycznejizarazemjejpraktyk(b Edukacji Narodowej,da tylerii koronnej,cz Pierwszy, przedrozbioramipodstoliwielkikoronny, nast Albertrandi –dodajmy, mi albo budowniczejsztuki,takcywilnej,jakszczególniewiejskiej”.Jakzaprobat stulecia zpowoduzbytabsorbuj Wielkiego 8 DlaMichalskiego porównaniezWitruwiuszem wustachAlbertrandiegouzasadnia 18 Ibid., s.427. 17 16 Ibid., s.755;J.Michalski,op.cit.,257. 15 Wynika i Litwie rozprawy Tadeusza Czackiego w dziedziniebudownictwa polityk zostatnichlatRzeczypospolitej,niemia nego gustu” ą ł d wi aszcza waspekcieekonomicznym.Wr. 1801ukaza go biskupazenopolita Mowa natrzecimposiedzeniuTowarzystwa Warszawskiego Przyjació Drugi zPotockich, Aleksander, niedosz Warszawskiego Przyjació po wsiachimiasteczkachmai lanowska Mowa natrzecimposiedzeniu „dzie stron ł by ę Ś cznikiem architektury, któryw„czasach witkowski, , awr. 1807opublikowa ł ę ł ć ę ś o onoprzedewszystkimz„w o architekturze,które napisa artystyczn c niedziwne, jednakzarzuconynaprze cio 13 ł , Stanis alno . Projektrozprawyoarchitekturze,którejnapisaniaPotocki podj ł Ś a ż ł 17 witkowskiego, autora Witruwiusz: 9 ytnego architekta . Jejautoramimieliby ś , czyligustuklasycznego,któregoteoretycznymfundamentem by Budowanie wieyskiedziedzicomdobrypossessoromto w. AnnywWarszawie) Potocki Aleksander ś , ChrystianPiotrAigner:architektwarszawskiegoklasycyzmu ci wTowarzystwie, móg ł ą aw Kostka Potocki:twórczo ”. J.Michalski,op. cit., s.256. ł onek RadyNieustaj ń skiego, prezesatego ż ł e wspólnaksi Nauk”t.1,[1802],s.427. ł si ę ł Scientia pluribusdisciplinisetvariiseruditionibusornata,cujus ą , s.427. o zyku ojczystympowszechniejrozszerzon ę cym douwagiipraktykipodane 14 ś ju . By nik rzymskiegoantyku–b , [w:] O dziesi 18 ż ć ł wówczaspozna mieliAleksanderiStanis . na ę ł ą onjednak z„ob cej Potockiego dzia Polski S ł o uzasadnienienietylkowtym, ł Budowania wiejskiego ć omie latosiemdziesi ł ąż amach „RocznikaTowarzystwa” dwajkuzyniPotoccy, Stanis ł 10 ą ż by zado ka kuzynówPotockich mia ł ść Towarzystwa dnia15gomaja1802roku ę cej ipose a . Stanis ł cinach wpowszechno architektaamatora ś ł wi fi ownik Biogra ciwego im,gruntownegoiwniczymnieska tych ł ę y pose c stanowi ść ż ł ł ź ywo zainteresowanytematyk aw Kostka Potocki by porównywalnegodo ś „ róde ł wietnych naukwojczy naSejmWielki,wspó ć ż jakowybitny(jaknapolskiewarunki) ł yczeniom wielupoprowincjach,a naSejmWielkiiraczejdrugorz fi ł aw Potoccy, obejmowa czny , Warszawa 1782,s.103. ł fi , takdoskonalesobiewiadomych”. ciuntur opera ciuntur ł ć alno kontynuacj ł ę , Warszawa 2009,s.215–217. , t.27,Wroc o si ę dzie ona„jak ę ą ł pnie genera NaukmianaprzezJX.JanaAlbertrande- d tych idziewi ż zr. 1782 ś wszystkichiak ą ę ci politycznejwdobieSejmu cy wspó jegofrancuskiet ś ci, aszczególniewPolsce , Warszawa 1970,s.77–82;J.Po- ł ł a dotyczy ł aw Kostka iAleksander. aw 1983,s.755. ę ż e obajarchitektonicz- tejprzedrozbiorowej ą ł ” 11 ł ś o nawetnast ł Rzecz orolnictwie by 16 równie twórc ł ć wiadczenia równie , jakimniejwi ą majorigenera mia ł , „RocznikiTowarzystwa ąż ęć . Wznios nawst pracownik Komisji ź ł kolwiek zwierzchno dziesi a” nie podrz ł o przedewszystkim ć ą 12 „architektury projektufa- . Ten projekt ż ą ął ą ł konsultan- rolnictwa, ą ę umaczenie ę stwierdzi si ł ę tych XVIII pie dzie puj e porów- ł zycznym w ę ą wra- c ł ą ą a ę ż dem tez ś ł ę dny eby ar- ż nie cej 15 o- ł ść ę a ż . ł :

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 13

ę ą ą ą o ł si Bu- cego omie ł dko- ą ciem cznie cha- ść ą a sto- ę ), któ- ł łą ść skiej cha- c dotych- ą ń ą ywieniu, ten naj- dzy wsi cej w tej Budowa- cie archi- ł ż ę laj ę a to przy- od Stani- ę stwowego ł ś obejmuj ę ń o do ż ł samodzieln obywateli za- z architektur ż ów”. Na prze sza (porz ł ł ą ż c o „architektu- (obronn ci ą ą jednak wy ś skiej poj cymi z funkcji. Ar- cymi z funkcji. ę ycia pomi nie, najwi ą ń ż ź na kult witruwia lno o bowiem automatycznego cie o czasach, w któ- ł ą ś New York 1994, s. 109. Teza 109. Teza 1994, s. New York w nagrod w zasadzie z poj ś ł li pisz wieceni, przekre ę ś ś na dedykowanie mu tej cego si ę militarn ą o si ą dzy którymi po po do prostego budownictwa do prostego budownictwa ł up wieyskich stosownie do ł przez ni ę ę ę pie – naturalna korelacja, wy- Rzeczypospolitej], wznie bia ę ą y stosowane przede wszystkim wszystkim przede y stosowane si ł ł ę witkowskiego, którego c zgod , t. 52, Warszawa 2017, s. 45–46. , t. 52, Warszawa Ś ą o zmianie w wyniku nowoczesnych o zmianie w wyniku ł pisania o niej wespó ywaniu si ody Chrystian Piotr Aigner. Jego ody Chrystian Piotr Aigner. ł ł mowa oczywi dkiem, który stosowano w co bardziej czny fi ęć reform ć ni mieli na my ni mieli lenia dotychczasowych podzia we wst ą ś nica w poziomach ł ą ś m ż ż o przekonanie o hierarchicznym charakterze form ar- ł a ch ytnej tradycji witruwia ytnej tradycji cze ł ł ż ce stany jedynie pomy ą jeszcze do architektury wiejskiej, by nia cie architektury cywilnej w zasadzie pokrywa cie architektury cywilnej ę niej pozyskuj innymi zasadami, wynikaj innymi zasadami, ż ś ę ę ownik Biogra w konstytucyjnym roku 1791. Nie by ł . ę w ramach architektury cywilnej ni w ramach architektury przedrozbiorowego, jak i epoki bezpa awa Kostki Potockiego, jakoby „O Potockiego, awa Kostki y „fabryki” (czyli budowy) monumentalnych siedzib y „fabryki” (czyli budowy) monumentalnych dominowa ł 19 ł ż ę ce potrzebom ludzi, mi c si szej, a przynajmniej architektura wy szej, a przynajmniej ąż ą ż ą , co wspó o si cych si miejskich (cho ł szej”, czyli „przekre ć ż Polski S ą du [tj. polityczn ż a na wsi, a i ró ą ł ni i Stanis fi ś a przede wszystkim budynki publiczne i rezydencjonalne publiczne i rezydencjonalne wszystkim budynki a przede o w zestawieniu z architektur o w zestawieniu kuj a tak znaczna, co uleg ł ł dkowej) fi , [w:] ł cie architektury wiejskiej zaz ą ukaza y glino-suszonej z plantami cha ę ł szej” i „ni na ten temat równie szy, to jest sejmuj szy, ż y wyja królewskim patronatem (autor otrzyma ę ż ż ę e „wiele zawsze obywatel winien swej ojczy e „wiele zawsze obywatel winien swej si ci mieszka stwem, kieruj dkowe) idiomu. Zob. J. Polanowska, op. cit., s. 68. dkowe) idiomu. Zob. J. Polanowska, ż ł ś ą ski. Poj ń History of Architectural Theory: from Vitruvius to present, rodki, dogadzaj o si dat, ale – jak sam autor pisa ń ś ł dków klasycznych. Poj dków klasycznych. projekt Potockich wyró projekt Potockich a bardziej podgrup ść witkowski Piotr nienia. Docenienie naturalnych korzeni klasycyzmu nie oznacza ł ą ć ś Ś y, nobilitowali budowle z drewna”, przy powo y, enia, d najwy ł szej (bezporz no ż ą ciem architektury wy ludno ż ż o ę ł ść a kluczowy przedmiot zainteresowania jej adeptów. Natomiast „architektura Natomiast „architektura zainteresowania jej adeptów. a kluczowy przedmiot cieszy ł […] Z powstaniem rz cie edukacji budowlanej. W nowo budowlanej. W cie edukacji ę ś (jak architektura militarna). Ten termin odnosi termin Ten (jak architektura militarna). , wypowiada kszo ę si skich i obiektów sakralnych. Jedynym porz . Przed r. 1795, oprócz wspomnianego Piotra 1795, oprócz . Przed r. ę 20 c z poj ą ń ą a jej przeciwie ca z za ę ł ki) ą taj rodkami miejskimi nie by rodkami miejskimi nie budownictwo bezporz chitektonicznych w ramach jednego, naturalnego (klasycznego w szerokim rozumieniu, równie ty, wymaga wyja ty, zrównania architektury „wy XVIII i XIX wieku na ziemiach polskich wci czasowe podzia Podejmowanie tematu architektury wiejskiej w dyskursie publicznym by tematu architektury Podejmowanie W tym miejscu nale miejscu W tym Jolanty Polanowskiej w jej monogra Jolanty Polanowskiej ś ą wi do teorii porz ąż awa Augusta model Merentibus, wcze ę ę ł powinny wszystkie dziedzin wa) stanowi wiejska” stanowi ale równie do terenów wiejskich, porze, kiedy rz prz ksi o przeznaczeniu mieszkalnym i gospodarczym, nie ograniczaj o przeznaczeniu mieszkalnym si (przede wszystkim reprezentacyjne mieszkalne), przy których projektowaniu stosowano stosowano przy których projektowaniu mieszkalne), reprezentacyjne (przede wszystkim si nikaj 20 M. Getka-Kenig, Getka-Kenig, 20 M. s tektury cywilnej funkcjonowa tektury cywilnej ra by cywilna obejmowa chitektura procesów urbanizacyjnych w XIX i XX wieku). Architektura wiejska nie obejmowa w XIX i XX wieku). Architektura procesów urbanizacyjnych a o sunkowo rzadkiego zjawiska, jakim by ziemia kosztownych obiektach kwali architektury ni padkowo zbie nie wieyskie cywiln rze cywilnej” i „architekturze wiejskiej”. Oba terminy by terminy Oba wiejskiej”. „architekturze i rze cywilnej” w kontek prostszy, czyli toska prostszy, rych wi downictwo wieyskie z ceg gospodarstwa narodowego zawieszenia, cho rakterystyczne zarówno dla okresu tu 19 Kruft, Zob. H. Walter 14 Mikołaj Getka-Kenig gali wznowienie wr. 1773szkolnegopodr jak podr Regola dellicinqueordinid’architettura François Cointerauxpt. pomieszkanie pierwszezapewnewumy o budownictwie.Ta sytuacjaniewynika wiejska jawisi Ś applicatae t 21 P. Aigner, dziedzin tomiast bardziejpowszechnymcharakterem,dotycz znamienne, upadekRzeczypospolitejwcaleniezahamowa w r. 1783 autora by wy 22 24 23 A. Ma 25 J. Rogali kolegium jezuickim)opublikowa tyku. By ników zainteresowanychklasycznymiporz nych przy tymdost wieyski jaj si Pomimo wspomnianychpublikacji wiejskim” autorstwaniejakiegoPistolenkowa czenie krótkiejrozprawyo„nowymsposobieu z ubiteyziemi 6 Tych niebrakowa 26 28 27 ł witkowskiego) umaczenie ksi ę ą nowe,odwo ż ce kwestieszczegó W epocestanis ziemi lubinnychpospolitych itanichmateria stwa narodowego rzystwu EkonomicznemuPetersburskiemuoznaymiony Nowy sposóbu narodowej w r. 1796Wac Pi s. 678–683. eadem, UniversityPark, PA, 2015,s.1–56. Introduction tradycj sce: nurtyiodmiany Szko Architekt wieyskiz ń szej. Dowyj 26 ęć skiego (zr. 1764)wredakcjiarchitektaFranciszka Degena . Podobnie wygl porz ł 27 a budowliwieyskich, czylisposóbiakstawia ł ł ę ą tojednaktematelitarny, któregozg kiewicz, . Podobnie wPo ą cznik Aigneraopublikowanawr. 1791 wiedzy, abyj ł witruwia a równie ń zr. 1779)(stanowi ą Ś Budownictwo wieyskiezceg ski, dków budowniczychpod , którywcz witkowski zamie , [w:]I.Potocki, ę , wydanejwLublinier. 1803,którejautorstwoprzypisujesi Sztuka budowanianaswoieporz ę p (zarównozracji Teoria architekturywnowo ąż ł 23 ł ż jakog aw Sierakowskiwyda ą uj ywania kamieniapolnego,wbudowaniuwieyskim;odPanaMaioradePistolenkow. Towa- ł . ń tków nale ki Franza Rauschapt. o warystokratycznychbibliotekach:T. S.Jaroszewski, , Warszawa 1791,s.3–4. sk ą fi ż ł gurami , Wroc ce si awowskiej owielerzadziejukazywa ą

wRzeczypospolitejdobystanis ź ęś ród ą ł ci podstawowejby owe. ItakweLwowiewr. 1798anonimwyda ł ą da L’école d’architecturerurale ę ówne zagadnienieówczesnegopolskiegodyskursupublicznego szerzejpopularyzowa ł ł donieznanychwcze aw 1971,s.30–33. , [s.l.],1798. ł ocku wr. 1800nieznanyautor(zapewnezwi em inspiracjidlaanonimowejrozprawy ł Remarks onArchitekture:TheVitruvian Tradition inEnlightenmentPoland a sytuacjaarchitekturymilitarnej,któraby ż a ś ł ci ł a onawcze a anonimowapolskaedycjaszesnastowiecznegotraktatu ł ł ug prawide wswoim„Pami ł ł

ł wKrakowiepodr fi y glino-suszoneyzplantamicha Szko nansowych, jakij Ś witkowskiego, AigneraiZapolskiegowci ż ytnym pi ł ł po ów, wynaleziony odJ.P. Franciszka Cointraux, łę Elementa architecturaeasstructurasoeconomicas ł ę pióraGiacomoBarozziegodaVignola,podobnie a ztego, ł cznika klasycznychporz budowliwieyskich ś JakobaBarocegozWinioli ś ś le ka wi ą niej, jaksi ą dki podzielona ć mocneitrwa ę dkami iarchitektonicznymdziedzictweman- ś łę cony porz miennictwie polskim 22 ś ł awowskiej pozasamymipublikacjami zob.:C.C.Guile, bianiu moglipo ż niej zagranicznychopracowa , awr. 1788CyprianZapolskiopublikowa , „Pami ć ż dego mie . Architekturawiejskaodznacza 24 ę ywania kamieniapolnegowbudowaniu ę ż cznik szkolnypt. . Innymtegotypuwydawnictwemby tniku Historyczno-Politycznym” t e wRzeczypospolitejbrakowa ę z r. 1790 ą ą ę wydaje,g ę c znacznejcz dkom klasycznym.Natematzainteresowania tnik Historyczno-Polityczny” r. 2,1783,cz.6, zykowych) dopublikacjizagranicz- , uzup.F. Degen,Warszawa 1775.Jeszcze ł e, odwielupi ł ć y si powinnomiejsce” ł zainteresowaniat ł up wieyskichstosowniedogospodar- , stanowi Architektura dobyo 28 ę , Warszawa 1976,s.23. . Ksi publikacjeoarchitekturze , Warszawa 1791. ś ł wi 25 Architektura cywilnadlam ówne . Natymtlearchitektura ą ę ąż O sposobiebudowania dków pióraJózefaRo- ęś ą ci tr domy, zubiteyiszczerey ć ka tegofrancuskiego ci spo ł si a zbythermetyczn ą ą ź ł c ród zany ztamtejszym ę ksi ą nieliczni,maj skrótpublikacji ł ł ąż ecze o inspiracjidla Po ń ę ąż ś Joachimowi wiecenia wPol- b ł k 21 ock 1800. ą ę ukazywa tematyk . Ponadto, ą ń

d ł Architekt ł stwa. Co a si o czytel- ź rozwi- ł uma- ę , red. na- ł ą odzi cy ł ą ł o ą y . ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 15

, ł . ci cy 37 ce- aw ą ą ł ęś cznie pra- skiej dem ł aden łą ę ń Ż malarza onków ł ż wy ć ty do To- skich, jak przez ko- przez ę . Przy bra- . Do osób ń poza nim. ę 31 35 ź a by u wzgl ł ł d , „Rocznik Historii ą niej „wiadomy- Franciszka Ksa- Franciszka oney w Berlinie pod ś ż brudnopis cz cym si o Ferdynanda Naxa Ferdynanda ł opublikowany na ą ci – mia drugiej. J. Polanowska ł y powszechney do nauk ś źć ę a dziennego. a dziennego. ł go budowniczym , [Krzemieniec] 1800. ł ć ęść nowatorstwem pod nowatorstwem ych i od ognia bespiecznych wcze ę ł ż aw 1969, s. 18. o publikacje z zakresu ł wiat ć w tym gronie równie ł ś z tego okresu nauk” nie jako specjalista zarys tre ł ci ć tnika Warszawskiego”, re- tnika Warszawskiego”, Lublin 1803; zob. T.S. Jaroszewski, Lublin 1803; zob. T.S. jednym z trzech cz y ju a ca si ę ś ł ł ę ż ą nienia uniwersa ny. S. Sierakowski, op. cit., t. 1, s. III. ny. si a o architekturze cywilnej traktuj dzenia Szko , Wroc ł ś ł ź ugo trwa ą ł y nazywa ł . Tekst zosta . Tekst umie Zygmunt Vogel, przyj Zygmunt Vogel, ć 32 ż o chodzi gurami, ł fi równie te ł raczej lu pochodzi emy jednak znale ł ł nie Potoccy, a przynajmniej Stanis nie Potoccy, ł wprost o budownictwie) ż a Planta dzie ś dzy Bugiem i Dnieprem ł ż ę on co prawda przede wszystkim mala- a awa Augusta cym z na forum Towarzystwa b na forum Towarzystwa ł ł ł ą ą ym tematem przewijaj ym tematem ł cian ziemnych d Nauk [TKWPN], sygn. 17, s. 67. Nauk [TKWPN], . By ł ś dowego „obja ę 36 sta tnik Warszawski” t. 10, 1803, Maj, s. 191–203. Autorem tnik Warszawski” ki – z której zachowa e to w ż ę ż ąż li o poprawie budowli wieyskiej li o poprawie ycia w r. 1799 ycia w r. ś ż dem tymczasowego urz ty do grona „przyjació du architektów”, cho ę ę yciela i pierwszego sekretarza, Franciszka Ksawe- sekretarza, Franciszka yciela i pierwszego o te ę ł mo ż My ć ). o em Akademii Jego K. Mci. Budowniczey, za em Akademii Jego K. Mci. Budowniczey, ł ł awie Kostce mo awie Kostce Potockim nale Potockim tnik Warszawski” (1801–1805) F. K. Dmochowskiego (1801–1805) F. tnik Warszawski” ł ę u wzgl ą ł cu, intelektualnej stolicy dawnych ziem ruskich Korony Korony ziem ruskich stolicy dawnych cu, intelektualnej zek z budownictwem by a architektura cywilna ( ń ą ł y powszechnej do nauk w budownictwie”, czyli Berli y powszechnej do nauk anej do , „Nowy Pami aw Kostka Potocki by Potocki aw Kostka ł ł ł umaczenia urz ł in extenso onek przybrany a pojmowana przez Potockiego jako integralna cz a pojmowana przez Potockiego pów w pracy nad ni onka-za ł ł ł ę jednak przyj . Ten projektant kilku wystawnych rezydencji ziemia projektant . Ten ł c by „Nowy Pami 34 umacz administracji pruskiej w Warszawie, prawnik Ignacy Franciszek Stawiarski. prawnik Ignacy Franciszek umacz administracji pruskiej w Warszawie, ę ł . Stanis post nie po Stanis 33 awem Kostk ł ż nienie Uniwersa ź cytowana . ś ej architektury, np. katafalki), pozwala ej architektury, dzenia szko zanego z Towarzystwem „Nowego Pami „Nowego zanego z Towarzystwem ł ci nie wi e tematem tej planowanej ksi 30 Vogla do „pierwszego rz Vogla ą ą te ś ł ź ż ł ska-Szlak, li o poprawie budowli wieyskiey w kraju mi Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, Wilhelm Henryk Minter: architekci polskie- Jakub Hempel, Fryderyk Albert Lessel, Henryk Ittar, etatowy t Planta ń ś ł em astronomii”, którego „niektóre pisma” by em astronomii”, którego „niektóre pisma” Zygmunt Vogel rysownik gabinetowy Stanis Zygmunt Vogel , Warszawa 1974, s. 9. , Warszawa ł a o architekturze wiejskiej, który móg a o architekturze wiejskiej, aców, zosta aców, ł asza ł My ł . Budownictwo wiejskie by wiejskie . Budownictwo ska, lej rysownikiem, jednak jego rozliczne widoki architektoniczne, jak i wspó lej rysownikiem, jednak jego rozliczne widoki yckiego ń ś ż 29 ci ycki], obiekty ma ś ż ż onka przybranego dem zakresu tematycznego – nigdy ostatecznie nie ujrza nigdy ostatecznie nie tematycznego – dem zakresu ). Pierwsza wyra ł ę pnej dzie umaczenia by zanych ze Stanis ł ę op. cit., s. 345 ( Deklaracya Czyli obja w budownictwie, przez N. Pana pod tytu dniem 6tym Lipca 1799. wydanego t architektura wiejska, w tytule widnia go Franciszka Smuglewicza, którego zwi Franciszka Wspomniana rozprawa kuzynów Potockich – odznaczaj kuzynów Potockich rozprawa Wspomniana Prasy Polskiej” t. 4, 2001, z. 2 (8), s. 18. Prasy Polskiej” A. Rottermund, go klasycyzmu osobliwie dogodnych okolicom niedostatek drzewa cierpi osobliwie dogodnych okolicom niedostatek drzewa O sposobie budowania z ubitey ziemi, czyli stawiania O sposobie budowania z ubitey ziemi, czyli stawiania ą amach blisko zwi wst W archiwalnej spu 32 33 Zob.: A. Gierma z nich nie og Akademii Budownictwa, powo Akademii Budownictwa, ca z budowniczymi w zakresie rysunkowego opracowywania projektów (sam projektowa ca z budowniczymi w zakresie rysunkowego równie tymczasowego urz 31 mimo Co ciekawe, i miejskich pa ł jego cz dagowanego przez rego Dmochowskiego wzgl 34 Przyjació Królewskie Warszawskie AGAD, Towarzystwo zwi rzem, a G[I 30 X. 35 Ibid., s. 67. Sroczy 36 K. 29 Towarzystwa, którzy w maju r. 1806 z sukcesem polecali kandydatur w maju r. którzy Towarzystwa, na cz zalicza 37 Sierakowski Hemplowi Kostka, byli inicjatorami przet byli Kostka, ku innych amatorów tej dziedziny, by tej dziedziny, ku innych amatorów teraz nad dzie W przypadku tych ostatnich musia mi” Towarzystwu. nie pisa ekonomii, polityki i hydrologii (Nax nigdy od architektury, lecz jako „dawniej hydraulik króla Jmci i Rzeczypospolitej”, „pracuj lecz jako „dawniej od architektury, lejne numery efemerycznego „Dziennika Ekonomicznego Zamoyskiego” z lat 1803–1804. z lat 1803–1804. Zamoyskiego” Ekonomicznego „Dziennika numery efemerycznego lejne 1810 w Krzemie w r. Natomiast wydano rosyjskim, pod panowaniem werego Gi warzystwa w r. 1805 jako cz 1805 jako warzystwa w r. 16 Mikołaj Getka-Kenig wyr polu, jakiwprostymbudownictwieocharakterzemieszkalno-gospodarczym, Aignermóg terem. WrazzmuzykiemJózefemElsneremsta Vogla, zg zadedykowa kierowa 43 Ibid., t.1,s.296. 42 41 A. 41 A. Kraushar, X.G.,op.cit.,s.3. 40 Ibid.,s.28. 39 Co wi 38 K. Sroczy Okres Ksi sposobów zagradzaj ney wa jego wybórnapierwszegocz z tejdziedziny– r. 1812,cz lowanym przezFrancuzów tereniezaborupruskiego,cz szawskiego, aleju tyst nauk ten albumTowarzystwu, nacouzyska s nie tylko„nauki”,alei„sztuki” 45 T.S. Kraushar,Jaroszewski A. op.cit.,ks.2, t.1,Warszawa 1901,s.48,50. 44 nicznego (sztycharskiego)kunsztu.Jednakzarchitektur zarówno narz staw architektury(dojegouczniównale w zakresiearchitekturywy stokratycznych kr ale zawdzi Potockiego. Nietylkowspólniez nimzaprojektowa downiczy, ChrystianPiotrAigner czyny ipami komite pami przez niegoTowarzystwu dzie ł awniejszych pami ż W majur. 1807,czylinadwamiesi nych budowliimieyscpami Zbiór widokóws (Warszawa 1791)oraz ą ę ne, Aignernale czy , aprzyj ą ę italentemuczonym” cej, Vogel wm ć ł pracamibudowlanymiprzypa Potockiego (czyw ł ę oszona przezWincentegoKrasi ę ł ń stwa Warszawskiego onkiem czynnym)Towarzystwa zosta ska, op.cit.,s.18,21. cza ą ł ą ę wspomniane Towarzystwo Warszawskie Przyjació tki naddziadówdochowa tki izabytkistaro cie ichobumia ę ł dziem edukacjihistorycznej,jakiwzoremartystycznegozarazemtech- mute , ChrystianPiotrAigner Nowa cegielnia ł awnieyszych pami ę ż gach, daj wokresieorganizowaniapolskiejadministracjipa ż ą a ą tek narodowych ł cych upadkowimiast dobliskichwspó ż ł swoj odo ę tnych wPolsce ż szej ą My ś Projekt dourz 41 ł cych m ci kszta ą a ł . Bezpo o odtejporyotwiera ł architektoniczn ł ś onka-budowniczego nie dziwi. Co jednak zapewne równie onka-budowniczego niedziwi.Cojednakzapewnerównie o, „wktórympostanowi 43 ś 45 ż ą ciwie obuPotockich) istworzy ( li 44 . Jegopracaidealnie tek narodowych,jakotozwaliskzaników, swi ytno . Maj 40 Ł . Mia owicz 1788), , s.19–25. . Warto wtymmiejscujeszczezauwa ł odemu architektowisposobno ł ś ci zr. 1806, ś ą ci narodupolskiego” , rys.Z.Vogel, sztych. J.Frey, Warszawa 1806,s.n.l.(dedykacja). redni ł ł ł ą c takkompleksowedo zgod ć onju si ce przedo ł potomno pracowników iprotegowanychStanis ł ż acu Potockiego wWilanowie ł ę Nauk1800–1832 ą a ń wtymzakresie,apó (1792).Chocia dzenia budowniczych policyi z umieszczeniem dzenia budowniczychpolicyizumieszczeniem ą ł skiego, odznacza równie podstaw ż ę naswoimkonciewyj ą , pisz Budownictwowieyskiezceg edukacj ł ł si ż pierwszy, docenionyzaswoj e po ś fi ł ę cjalnym ustanowieniemKsi wspomnian ć ci, którzyswoimduchemchc ą onbowiempierwszymcz ż drzwiTowarzystwa innym„artystom, c wprzedmowiedo synPotockiego) łą ą ś ł czy ł wi przyj onkiem przybranym(nast ę [on]przedstawi ą , ks.1,Warszawa 1900,s.296. , niemówi wi ę ł ż a tezadaniajakodzie 42 ca gotym,„którychzamiarem by wi . Vogel pragn ą ę ł ś za a si wiadczenie zarówno na tym wiadczenie zarównonatym cia Vogla by ć ą ł szerokozakrojonedzie j fasad ę ę ą c z tego powodu akurat c ztegopowoduakurat ź prze ść tylkotematrycin. ą niej dawa ą ą tkowo du do rozwijania talentu dorozwijaniatalentu c ozleceniachwary- ty ń 38 ń ę stwowej nakontro- 39 . Wiadomote , nadgrobków, staro ko ł ć ż omowym charak- . To jemuGi wobrazachzna- y Zbioru widoków ął ć ś ł o podarowane , cio zadedykowa ł y glino-suszo- ż ł ż e nominacja lekcjepod- ł ą ł ł o publikacji o publikacji ę a onkiem-ar- awa Kostki prac stwa War- ą ł ś ę o b o w. Anny, pnie, od pnie, od ż ę ywi ę ż d ż bu- ycki , ą ż ż ce ć yt- ł o e ” ć ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 17

ł - - ż ż y ł ę ą ci nie yciu ę ż ś jest Roz- dem ę wi ść ytnych ś Historii ownika onkiem ż nauko- ł ł ni nieza- a wiedzy ń ł S dowe – roz- dzie Ksi ł w stanie stwa by o równie ę ł ą ł ę aw 1984–1985, ł ród ich tre kopis nad anonso- , „Roczniki Towa- ź ż ę ę . Co raczej nie o wznoszeniu . Równocze ć 49 cu poprzedzaj Architektura i presti ywszy na rozwój 47 , ibid., s. 199–209. ą ż le ś eksem zmienionej ty przez nich temat fl eli nie w pe ę ż ytku i do wygody po- , t. 28, Wroc ż awa Staszica on bowiem cz on bowiem ł ciem wojsk francuskich,ciem wojsk ł o (zwa ł ś czy ich w tym zakresie. a w miesi czny niejszym czasie senatoremniejszym czasie ym po Towarzystwie zaso- ym po Towarzystwie , red. A. Kulecka, Warszawa 2017, , red. A. Warszawa Kulecka, fi ę ż ł e podj ż ź skim) my ż owania w prac ń e do u ż yciu kulturalnym aw Kostka Potocki i jego rola w aw Kostka ż . Ju ł ż y jeszcze nowe gmachy urz ł em o architekturze staro em o architekturze 50 Towarzystwu projekt projekt Towarzystwu jako szef resortu policji w podle- jako szef ł ł ą cz nale mo . ę Stanis ę dowych gmachów” , „Biuletyn Historii Sztuki” t. 34, 1972, nr 2, 53 wiele innych zainteresowa wiele asne (nawet je ł ł onkostwa w Towarzystwie po onkostwa w Towarzystwie ownik Biogra ą niejszych przekazów – mia ł ł si ź w pozosta y one efektem pracy przygotowawczej stwa Warszawskiego) em” Potockich zarówno pod wzgl em” Potockich ć ł stwie XIX wieku ł ę inny nie wyr ę pnie jako minister policji w rz pnie jako minister policji cy zaanga ń ś ę ą teraz pewni, publiczn y si ć e by ł Polski S ecze o, ale wr ę ł ż ł teraz w , ż ć z „dzie dowych gmachów”, w których projektowaniu dowych gmachów”, w których projektowaniu , [w:] la ść ą ś na by karier pów Aignera w tej pracy w okresie Ksi ż ą no dy w spo ę ę ż tku swojego cz ą cznie) pracy nad „dzie dnia 30 kwietnia 1812 roku przez Stanis o natomiast charakterystycznym re , s. 30. swoj ł cym Izby Edukacyjnej (a w pó cym Izby Edukacyjnej łą ł jednak w Królestwie Polskim. Zob. M. Getka-Kenig, Zob. M. Getka-Kenig, jednak w Królestwie Polskim. ł onka Aigner przedstawi Potockiego zob. Z. Libera, Potockiego em”, mogli by ą awa Kostki Potockiego w polskim awa Kostki ugo potem swoje akademickie portfolio o r ugo potem swoje akademickie portfolio ł stwie Warszawskim nie powstawa stwie Warszawskim ł ł ń ł nienie „rz pi […] ę na zbie aw Kostka Potocki mia Potocki aw Kostka ą ż ł dnicy i urz ź , by nigdy publikowane czy omawiane, dlatego te nigdy publikowane czy omawiane, dlatego ę ć Nauk” t. 9, 1816, s. 424. ż ł e Polacy mieli ju e Polacy jednak domy ż aw Kostka h. Pilawa aw Kostka ł Urz ę a”, które – jak wiemy z pó c nied na cz , s. 756. ł niejsze, w ostatnim czasie, wraz z przyj ostatnim czasie, wraz niejsze, w y te ę ł ą ż e wznowi Rola Stanis ż niej „dzie e Stanis , [w:] na si ś . Oba teksty nie zachowa ż niaj ż ł 51 du: przypadek budynków ministerialnych w Warszawie, stolicy konstytucyjnego Królestwa du: przypadek budynków ministerialnych w Warszawie, ci zainteresowa ę ś a pomaga wydaje, od pocz a tutaj wyra ł ł Chrystian Piotr Aigner ę to zków pozanaukowych. W styczniu r. 1807 zosta r. W styczniu zków pozanaukowych. . Mo ę ą Potocki Stanis stwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego stwa Warszawskiego cej i przewodnicz 52 ę ownik polskich terminów budowlanych nominacj ą ł . Wszak ą owym dokumentem post , uzupe lat wcze ć s ł dz kszych szans na opracowanie, o ile kto kszych szans na opracowanie, ć ci stwo, w którym nie tylko mo ka mia ą ęć Potocki Aleksander ę rolniczych, do ozdób boskich domów i rz rolniczych, do ozdób ę ń ń ąż obowi cjaln wi ż pnie prezesem Rady Stanu i Ministrów Ksi Rady Stanu i pnie prezesem , a co nawet wa , a co nawet fi . Obaj Potoccy, jakkolwiek i tak niewykazuj . Obaj Potoccy, ś ę 46 48 cym Komisji dyrektorium generalnym, a nast cym Komisji s. 39–51. Polskiego (1815–1830) nowoczesnego urz s. 193–197; J. Rudnicka, literackim Ksi s. 164. Zagajenie posiedzenia publicznego Aigner, jak si Aigner, rzystwa Królewskiego Przyjació kwit tego typu budownictwa nast Szczegó ą ne) pa przede wszystkim (o ile niewy przede wszystkim (o po ż ę ę stwa mieszka i nast architektury budowniczej sztuki gaj 51 op. cit., ks. 2, t. 1, s. 41, 54. A.Jaroszewski, Kraushar, 52 T.S. 53 z 5 V 1812, nr 36, s. 627. Zob. „Gazeta Warszawska” z zastosowaniem z niej co w kraju naszym przyda z zastosowaniem z Komisji Rz Komisji nie ma wi dwa referaty, wydrukowane potem w „Roczniku Towarzystwa”. Pierwszy z nich, pt. w „Roczniku Towarzystwa”. wydrukowane potem dwa referaty, nowoczesnej biurokracji, wzorowanej na systemie napoleo nowoczesnej biurokracji, wzorowanej o dobrej architekturze. Wyró jego ksi sytuacji politycznej. Wszak le niepokojów tego typu budynków po ustaniu wojennych zakresu tematycznego, jak i zorientowania na antyk jako ponadczasowego jak i zorientowania na antyk jako ponadczasowego zakresu tematycznego, Aleksander Potocki tak Potocki Aleksander 47 B. Grochulska, 47 B. 48 Eadem, 49 równie wanym pi si bie archiwalnym, nie by nam nieznana cym o 46 Na temat rozpi si o architekturze cywilnej i wiejskiej dla Towarzystwa, czemu ten ostatni nie by ten ostatni czemu dla Towarzystwa, i wiejskiej cywilnej o architekturze wych 50 Z racji wydatków wojennych, w Ksi dziwne, zachodzi obejmowa do wspomnianego „dzie 18 Mikołaj Getka-Kenig „nasi przodkowie”–wbrewpozorom„niebyliostatnimiwsztucebudowniczej” Aignera by cywilizacyjnego zacofania,jednakbezpot tematu Aignermóg o w przez Aignerauzasadnionytym, poznawczo cenne.Wybór nych tradycjibudowlanych–klasycznegoantykuis klasycznej GrecjiiRzymuwpolskimkontek prawa o 54 P. Aigner, równie odwo ry tylko toostatniezachowywa 7 Natematzainteresowaniahistori 57 Ibid., s.311. 56 Ibid., s.311. 55 referatu obudownictwiemieszkalnym) z tak zagadnienie, bezpo rzystwa wmajur. 1808.Aignerpodejmowa s sowanie histori mu onojednakokazj wych przyk dycjami budowlanymi,którepodsumowywa opinii mia ra przejawia i jejosi zna przyczyn w kr materia wyspa Rugia),podczasgdynaziemiachpolskichtrudnoby klima, mnóstwowrogówitysi greckich irzymskichpie W kolejnymrokutematyk racie Józefa Sierakowskiego wpasowywa ł owia fi kacji budownictwas jació teresowa towska, studiów slawistycznych ć ł asnej przesz wreferacieAignera.PrzypominanieprzezPolaków odawno ę ą O sposobachdope gu Towarzystwa. ReferatAigneraby ł pewno ywa ń ż ą ł Nauk”t.7,1811,s.293. ł sko architektur gni badawczy. Równocze ę ś niedorozwojutejarchitekturywzakresieartystycznegowyrazu). Wprzypadku ł Staro wi ł ł ń y stanowi Rozprawa o si ś ł o itakto, ę przesz adów, którezziemiamidawnejRzeczypospolitej niemia ci uzasadnia ciach odznacza ł ł ą o si o si ę ś tyniach ustaro ż ci dos ytno ą ą S ł ę ę ł o mówi o wjedenznurtówbada chocia ł ś ś ś owian mia ci wWarszawskim Towarzystwie Przyjació ci ę ci i,cowi ś ł ł ć murowan ą rednio odnosz dowie ś owia ż ę wi najlepsz S , seria3, e S dowyja O mitologiis ł ą owian w ś ł ć tyniach ustaro owia cid ł ł , jako ł a przytymodwo niania historiiiznajomo ż owianie nietylkobudowaliwdrewnie,ale–jakdowodzi ń by wprzypominaniuoteuto ę sko ł ś ść ł s ach, zarzuciimbrakgustu,niechraczyobejrze o si wi Historia ż ł ń ę ą ł , ł o ponadczasow ytnych ios ś o zreszt ą cej, mo S owia skiego wzestawieniuzantycznym,gdy ś ś ą ą ród cz ą ż ś prób ci jakostaro ę nie jednakzainteresowaniebudownictwems ś ł e pracanadarchitektur c innychokoliczno ty , comotywowa nienia przyczynznacznychró owian w ż wi pewnymrysemantyniemieckim,cowprzypadkuAigne- e „o ń , red.J.Bardach,G. Labuda,Warszawa 1968,s.113–120;B.Chomen- ą ą jakoprzedmiotuszczegó ń ł ł ż owia onków Warszawskiego Towarzystwa Przyjació ce si tyniach” (cho ytnych ios sk ę ż ą budowlanychumiej ż ą e stanowi 54 podtekstpolityczny, któryrównie adnym rodzajubudowystaro ś podj rodowisku „przyjació . Takie paralelnespojrzenieniemia ę ń ę doproblemuzastosowaniazasadarchitektury ł skiej idowodachdawno piania w owia ł ń ś ł poprzedzonywlutym1808r. wyst ywanie si cie. Historycznezestawienieobuprzedwiecz- ł historycznych,któreprowadzonowówczas ż wnimmo ł ł ął ytnego odpowiednikapolsko ą owia wzako aktualno równie ń ł o godopocieszaj ć skich ń

ć ś ź skich ł ś autorwspomnia ci dawnychS asnego dziedzictwa.Najwa ród ci” ł ł Nauk owia ę , zosta ń 55 , „RocznikTowarzystwa Warszawskiego Przy- doznanychzprzekazów ł ż czeniu: „je o narodowegopresti ą . By ż Wawrzyniec Surowieckiwrefe- ść ń , „ ł staro e nienajwa nauk”zob.R.Piotrowska, ń skich najazdach(którewjego jako Ś ę szczyzny –wydajesi wiatowit” t.35,1982, s.95–102. ł tno ł o toracjonalneuzasadnienie ł oby muznale odczytanynaforumTowa- ż ł owego porównaniazosta ż nic pomi ś ytn ź ci S ł owian ród ż ś ś ą ą ci rodus eli ktozaprawionyna ci kulturys cego stwierdzenia, ł ł poszerzate ł owian, jakizarazem ż ł równie y nicwspólnego(jak ż o inspiracji.Dawa niejsze, aleciekawe ytnych niemo ż woptyceAignera 57 ę ł Nauk dzy dwiematra- . Poprzez wybór ż ć źć dawa ł si ł ś o naceluglo- owia ż ci. Kategoria odpowiedni ż , [w:] podkoniec ę u. Zaintere- ł ż ł owia natwarde Pocz owia niejsze dla ę 56 ą ż bowiem ł ń pieniem osobie . Aigner wiedz Z polskich ł ź ą skiego – znali –znali tki zain- ród ń ń ż skim skiej emy ł ż o- ł o e ę . ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 19

ł - - e ą ą ź łą ę o- ż ł cej cie do ug, ś oby ł ą ł ę ad sta- c si ł ą O gu yw” tego

ł ł dzy dobr jednak, ł ę o w wyniku o w ł yteczne wra- . szenia dopie- la ż ś ż 62 z bardzo ma odycz na czyny, odycz na czyny, ł . ę y” nie z jego us cy tytu na przyk . Odnosz pomi 58 jeszcze wówczas ś cia, jak wiele maj ęł ą ę c za wzór obeliski. y ć e „skoro w którym i s a 59 ę ł ł ść a potrzeba edukacji ż ą ł ść si by si p do planowanej roz- p do planowanej ł ł no ę mie ż o w ł ł ci stan ywa na „wszelki wp ś aja Kopernika w Toruniu. w Toruniu. aja Kopernika przyczynek do badanego przyczynek ł ł , Warszawa 1812, s. 14. , Warszawa y, natychmiast ich [tj. tych y, ę ż Z dyskusji nad projektem pomnika stwie nad Austriakami, taki taki nad Austriakami, stwie ł ę d wynika , „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” , „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” e „wyda ą przy tym, ż ł w stanie poj e i na dobre” to ju wietno ł ł ł . Powo c, ś i st ą 60 ć onkiem-architektem w okresie Ksi on uwag cy kluczowego zagadnienia, ale ma- zagadnienia, cy kluczowego ł nych gustu ludzi”, z których mia ł ł ą ci podnios szej niej, po r. 1815, zdecydowano – rze 1815, zdecydowano niej, po r. to bowiem wst to bowiem : K. Bartnicka, dzie udoskonalonych”. Trzeba bowiem bowiem dzie udoskonalonych”. Trzeba ś wszelkie przyjemne i po wszelkie przyjemne nacisk na zale ł ż ź ż ł awa Staszica ę ć ci o architekturze ł ś . Nie by ad ł zechce”, o tyle „tego podwy zechce”, o tyle „tego a i jego ideowe fundamenty. Aigner stawia a i jego ideowe fundamenty. kszone po zwyci kszone pomnik dla Miko ść ł ę ć tkliwym na z udoskonala, a przyjemno ł do tradycji klasycznej, bior […] pierwszymi przymiotami i potrzebami cz […] pierwszymi przymiotami e Towarzystwo korzysta e Towarzystwo ciowy. By ciowy. ski triumfalizm jest zrozumia ski triumfalizm ść ę ą stwa Warszawskiego, które powsta które Warszawskiego, stwa ż ś ń znakomito ę s ga w najwy cego powadze” si ę ów podobne widoki”. Aigner podkre asów w przepyszne gmachy”, aby ludzi „dzikich” asów w przepyszne gmachy”, aby ludzi c, ę ł ł ą ć ść wieconych i pe ę . Aigner k ś dz 61 owia ci, a w szczególno ł budowa , s. 204–207; zob. te ą ś pnie powi pnie wygodzie i rozmaitym potrzebom ku dobremu bytowi, wygodzie i rozmaitym potrzebom ku dobremu l tego dzie ywa ę ł ć ę ś i pot niadeckiego do Stanis podstawowego z punktu widzenia jego pracy naukowej) podstawowego z punktu y Ś ż ceniu gustu” jako „wielkiej potrzebie narodu”, wynikaj ceniu gustu” jako „wielkiej ż ść stwo ci o budownictwie ł referat Aignera z kwietnia r. 1812, nosz 1812, z kwietnia r. referat Aignera o si u o ś ń ł my ł ł ł ą o nast cej w towarzyskim wzgl ł owem, robi umys ę cenia ludzi, i ich towarzyskiego udoskonalenia”. Budownictwo udoskonalenia”. Budownictwo cenia ludzi, i ich towarzyskiego a odwo ł ecze ł ł i swój naród podnie ł cie w ogólno ś ówn dek, s ł ść ą lnymi okresami w dziejach. Zaznacza ś o „ukszta ę cy g pierwszy projekt tego monumentu, który mia pierwszy projekt tego monumentu, który ł owego (ale te ą Chrystian Piotr Aigner ł ci i potrzebnej rz porz ś wznie ć o bowiem jego zdaniem „wznieca o bowiem jego zdaniem ł ę nie tylko pierwszym, ale i jedynym cz ł e o ile „rozum i moralno kne kunszta do pewnej si ludzkiego przyrodzenia” ten, „kto by nie by ludzkiego przyrodzenia” ten, „kto by nie ż i pomy ę ą Rozprawa o gu idealne spo w tych „najwi ą ci, a w szczególno ć ycie rozlewa; s ć ś ci niej odpowiednio intelektualnie przygotowa czy gust, który rozum i moralno czy gust, który rozum ż ś ś wielko . Zgodnie ze swoimi estetycznymi przekonaniami, przewidywana przez Aignera . Zgodnie ze swoimi estetycznymi przekonaniami, aja Kopernika: dwa listy Jana aja Kopernika: ń ł e ż enia, ł 63 ada ż ł o ł ywu do uzacnienia ludzkich umys t. 23, 1978, nr 2, s. 429–440. Miko Odmienny charakter mia Odmienny Aigner by ytnych Aten, znanych z opisu Pauzaniasza, twierdz ytnych Aten, znanych z opisu Pauzaniasza, ł sk ż cy na swój sposób charakter okoliczno sposób charakter cy na swój ę enia, okazywa ą si architektonicznej w „wychowaniu o nie wystarczy przeprowadzka „z sza przemieni wp ich wcze i na ca znajomo wieka, który si ro doko ż jako te w swoim eseju tez z za Aigner opracowa jak dopiero pó a nie – charakter architektoniczny, biarski narodów] dobry gust, okaza gustowne mia ostatniego „do wykszta bardziej szczegó gustu w budownictwie, zwraca problemu znaczenia niemiecki resentyment i zarazem s resentyment i zarazem niemiecki ro j prezentuj prawy, przez autora tematu, w gruncie rzeczy nie poruszaj tematu, w gruncie przez autora kiedy w r. 1809 zdecydowa kiedy w r. stwa Warszawskiego. Nie dziwne wi Nie dziwne stwa Warszawskiego. architektur narodzie pi forma tego obiektu mia 60 Ibid., s. 18. 61 Ibid., s. 18–19. 62 Ibid., s. 19. Jaroszewski, 63 T.S. 58 Aigner, Zob. J. Michalski, op. cit., s. 94–95. 59 P. „wskrzeszonego” przez Napoleona Ksi Napoleona przez „wskrzeszonego” i zosta z Prusakami wojny w ogólno 20 Mikołaj Getka-Kenig badacz kulturyludowej(Franciszek) Ksawery Micha kontek ś dzieli Na tymjednakdzia 4 T. S.Jaroszewski, 64 wyra w tymkonkursiezewzgl jak wiemy–no Towarzystwa, mia rozpraw odpowiednichwtym konkurs broszurze 67 X.M. Bohusz, AGAD, TKWPN, sygn.28a,s.22. 66 Zob. natentemat:J.Michalski,op.cit.,s.114–134. 65 pytanie: zjakiegomateria w sk by j Bohusz, „chcia ł stan „domówrolników, kmiotków, w nom naszymzrobi widzimy”, pozostawiawieledo ku równiewa „wskrzeszonego” (dodajmy, ą aj niaków […]zawszegorliwy” cy” ą ł by najtrwalszy, najcieplejszy, najta To w To s. 59–100. ś cy odpowiedziniemusieliby cia ł ż 64 ł ad juryoceniaj si one wewspomnianym ń . Zadawanietegotypupyta ś w nie rozsypie,przypadkowyogie zatyka podpiera obróci, jest przechadza si do utrzymaniazdrowiapotrzebneutrzyma dym niewyjdzie,gdziedlacienko zy, drzwi,iokienkadomuotwartedopótytrzyma pal cone; wewn iny pr Cha z pochylon skiey dokraiunaszego przystosowaney cie. Nieonby ę ł a ł przemy o ś ą ś ł nie „widoktakohydny cego si upa pozioma,przezcz cianie, dobrodziejenasi ę ć ż dko pognij O budowliw , ioblepia na (oileniewa ł ś o gozokausun ny odczasówstanis ć , przeciwkodeszczomnieustannieprawiedachw ś Chrystian PiotrAigner ł leniami natematspo ą ż ć ę o nacelupobudzeniere O budowliw ą e toprzesadzonyobrazlepianek,wktórychniebyd dobrzeg przys wpiecupiekarnianymognia,g ł ą trz ciemna,okopcona,wilgotna,zimna;wktórejgospodarz,czasie alno ę cego odpowiedzina„doodgadnienianagrodnegonast chacie,któr ł jednakinicjatoremtegokonkursu,ale ć ł ść o ł trzeba,któreje ą ł ug ś ę u, iwjakisposóbzbudowanykrajunaszymdom ; cia Aignerasi du naswojewcze ś ę ń ciany jejzcienkich 66 ż ł ż ”. Jakwi Budownictwie wieyskimzceg ż skiey ow e przezcudzoziemców)narodu by niejsza), codolasamychch . Ten by e przedmiocieprzes ł ż ąć o ć yczenia: ą ś , Warszawa 1811,s.1–2.Zob.równie bowiemcz ą ś , s.30–31. chodzi cudzoziemców, razem,ilemo cia ęść ci 67 przeciwkogwa ń ł awowskich. Aignermia konkursowych,nale ł . ą o ń ń ł ę wziemi ę gn ń , „RocznikTowarzystwa Królewskiego Przyjació y wiejskiproboszczpisa ś skiey szy, iodogniaprzypadków, najlepiejubezpiecza- nieko c wida ł ztym,cowniejby cianów, jakiepowsiachwkrajunaszym pospolicie eczno-politycznej wagitegoproblemuwpolskim ął ś li wiatrniewywróci,deszczrozmoczy, susza ć uwag ś , albonaziemisiedzie fl ci eksji intelektualnejwspo […] ć ł ś ń onkami Towarzystwa) ś , obcaopiniaoPolsce by ę cian ciep niejsze zainteresowanietymproblemem, czy wlaz dzie ę Towarzystwa naszego”,które,jakpisa ć ł ł ł o ł ł a. Wr. 1809Aignerzosta anych si Bohusz,„owygodypracuj towno ł ż ł ow ku zumieszczeniemwnimrozbioru ł one bloków, glin ę a, bobezpodmurowaniapodwal- niemo ę ł o, takistotniewkrajuzimnym , ioczyswojechroni , wydanejwr. 1811, ł żą opów. Mi ł ś ć o, wkilkij ci wiatrówcoroczniedr musi,pókizchatyzupe ł cych dorutynowychdzia pe ł y glino-suszoney ł wswojejpodsumowuj ż fi lozof, historykizarazem ż ł e, amróziwiatrpoca ne kwali : X.M.Bohusz, ż ł ć –jakwida no , iwnajwi ę 65 ą dzynarodowy presti ą ś , asamtematby ł t minutachwpopió ci, istotn ecze ł ą y os ł a wtymprzypad- ib ł fi o, alemieszkaj kacje jakojuror ń ł Nauk”t.9,1816, ł ł stwie (nadsy- ania O budowiew otem obrzu- ę ł ż , wktórym ć ą ę powo ą puj e aktualny ą ł –spraw ksze mro- oddymu o cych wie- w ć ś , szpary cia ą ł ą ce za- o gami ń ś ł ą ł any cia- ski, ł nie cej ł a ł ł – ej o- ń ą ą ż ł ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 21

, ł ł ć ż ę ń o a. ł u, o, eli ł ł ł ż za ą . Bo- aden ć ż , je y o zara- ł o w su- ł ł ż i ciep o ł ść kne, opisa- udniowych udniowych przez inne przez ł o ę ł ż e ich autorzy , co materia ż , raczyli czyni ń przy , ą ę ę wspomniana ju wspomniana zapytania, nowy rodzaj ma- ę c trwa ł ą ycie odpowiedzia ęść ż czenia gliny i kolców zechc zob. L. Cellauro, G. Richaud, a si dy, jak np. kierowanie dy, ć o, plany pi ł łą a negatywnie: ł w polskich warunkach w polskich cz ł u zawodowych budow- łę ł ł , albo w stawianiu ich, ą o daremne, owszem by o daremne, ł ł walnie si walnie . za ę adnej rozprawie nie wszed e odmienne warunki klima- e odmienne 69 ą ż uence in Europe and the Colonies ż fl Jan Krystian Schuch (Szuch), ubiega ł yteczn c z dnia na dzie ę skie jak najmniejszym kosztem, e Towarzystwo otrzyma e Towarzystwo ż ą ż ń cy zorientowali si ciany z tego, lub tego materia ą yczenie swoje w publicznych gaze- yczenie swoje w publicznych . jednak oryginalny wynalazek opi- y rozstrzygane równie y rozstrzygane ś cia o u o ambicj ł ż ł ś ł ę adów udzia 71 jednak, ł e o ł o ł ż ęć a si ł nagrod ł ci nie dowiód ż , ma ą ł ś domy, ale w domy, ę autorom takie b , i rachuj osi eli który rozwi ł o ę ł ł ą stwa od ognia, przydaj ż dzie”, a „rejestr takowy wiernie spisany do dzie”, a „rejestr takowy L’école d’architecture rurale L’école ane rozprawy oceni , oceniaj ł ń si ę ń ą b najlepsze, o chaty ogrzaniu zapomnia domy w enia kraju naszego” o pisanych po polsku, a jedna po niemiecku. Za- o pisanych po polsku, ć ł ą ć ż we Francji, w Hiszpanii i innych po w Hiszpanii we Francji, osze o ł ą ł nijak do sytuacji, której Towarzystwo chcia nijak do sytuacji, której Towarzystwo eli dowiód s o honorow ę . Ostatecznie jednak nikt na takie eksperymenty si . Ostatecznie jednak nikt na takie eksperymenty cian trwa ż ż ę ś 70 aszcza we Francji, gdzie ukaza Francji, aszcza we ł , cianina nie pami o si , s. 3. ś ł . Je ej Europie prac ej Europie ł ść ci i bezpiecze ł o ł ś urbanistycznych. Tym wynalazkiem by wynalazkiem urbanistycznych. Tym a dowcipne uwagi, erudycji nie ma ł skiey ń l Towarzystwa. Je l Towarzystwa. ń cego dodatkowych nak e podobne problemy by problemy e podobne e ś tkowych zg raczyli” , s. 3. Na temat recepcji ż ą ż ci w ą cia ć w ca u, który sobie obior ś ś o ł ł ą o ł skiey baczno anych rozpraw, której autorem by anych rozpraw, no czy ł ł ń ż e, o to, aby stawia łą ż pocz adnej, która by na zapytanie Towarzystwa nale adnej, która by na zapytanie Towarzystwa cia ą ś ż o we wspomnianej broszurze z r. 1811, z r. we wspomnianej broszurze nie w my ci ł ł ł a ś o do potrzeb, i do po ł ł poczytn przy tym, przy , a deputacja wszystkie nades ł ę ci, i mo owych uwagach Bohusz wytyka ł O budowli w ł ś la t e nie odpowiedzia dej z nich znalaz bez wymagaj , do którego wzrostu Towarzystwo mia Towarzystwo którego wzrostu , do rozpraw, z których osiem by rozpraw, ł o, wszak ś z tre ą ż ż ł ą . W tej sytuacji „zapytanie zatem Towarzystwa nie by Towarzystwa „zapytanie zatem . W tej sytuacji ę ka François Cointeraux. Bohusz zauwa Cointeraux. ka François ęć 68 . Pozytywnym efektem konkursu okaza efektem konkursu . Pozytywnym ąż O budowli w przez architekta, co mia 72 c si ą o tanio na ogrzanie da tym, a tym sposobem stawiane s na ca nia obszerne sposobów, jakimi buduj nia obszerne sposobów, autor zupe nie znalaz W ka ą u budowlanego, czyli „surówka kolczasta”, uzyskiwana z po ł (chodzi ej ksi François Cointereaux’s Ecole d’Architecture Rurale (1790–91) and its In “Architectural History” t. 49, 2006, s. 129–148. “Architectural Bohusz donosi W szczegó ć ż i sprowadzenie jego, co robota kosztowa i sprowadzenie jego, tach, aby ich autorzy i inni, którzy si tach, aby ich autorzy nie przeprowadzali eksperymentów w zakresie proponowanych przez siebie rozwi eksperymentów w zakresie proponowanych nie przeprowadzali „og sytuacji Towarzystwo teoretycznych. W tej teria stronach” – „innych potrzebujemy domów, ni potrzebujemy domów, – „innych rozprawy swojej przy mie dziewi poznaj próby budowli z materia 70 Ibid., s. 4. 71 Ibid., s. 4. 72 Ibid., s. 8. 69 X.M. Bohusz, 69 X.M. projektant ogrodów i za sany w jednej z nades tyczne czyni wy nie zdecydowa niczych) czyli równie 68 Idem, niebagateln zw naukowe, w tym towarzystwa husz podkre husz budow dzi stosowniejsze by bardzo potrzebne, bo do tanio bardzo potrzebne, bo 22 Mikołaj Getka-Kenig 5 Ibid.,s.47.Cyt.za:idem, 75 ny nacz 76 Idem, sosnowych, jod 74 X.M. Bohusz, Ibid.,s.44.Zob.te 73 Okres KrólestwaPolskiego a odniedawnacz jednak zaaprobowa tematyki budowlanejwkr sowych rz innych dosprawdzeniatakpo kraju gorliwo s wadzi 78 W. Gutkowski, 77 Idem, w prasiewarszawskiej wyniki naposiedzeniupublicznymTowarzystwa 16 lipcar. 1810,jakipoprzezartyku nia badawczegoizarazemwa najwy zale o by wych cz ś Na jegopro go. Pierwszegorekomendowa pomnie ty zbrojnego Polaków, jakioczekiwanianadalszezaanga dwaj innicz cegle ziemiot do bem tymceg tem wkr dow ł rednio poprzedzaj fi awa Kostki Potockiego, który„nietylkojakom fi cer artylerii.Jegoreferat,jednoznacznieadresowanyzreszt ł kacje ś mubliskichocia wania Sam schy go Przyjació Ko t. 9,1816,s.196–221. wiadczyli, jakdalekoonewytrwaj ż ę no „wskrzeszonej”Polski (powojniezAustri ż ł ń eksperymentnatereniedóbrwilanowskichpodWarszaw szy dowóduznaniadlabudownictwawiejskiegojakoautonomicznegozagadnie- cz ś ć ł , „RocznikTowarzystwa KrólewskiegoWarszawskiego Przyjació 78 O budowliw O budowliw ci pomi tak ł onków-budowniczych wosobachJakubaKubickiego iSebastianaSierakowskie- ę onka Towarzystwa ą . Ten wspó ą gu „przyjació c podrozdzia dów znadaniapó ś ł ż onkowie Towarzystwa, wspomnianiNaxiVogel, „ka ł ł ł b ś ł Nauk”t.9,1816,s.263–273. om dokuczali,abyjepodgo e oodczycieWojciecha Gutkowskiegoz1811r., któregotematemby ek Ksi ocznej, idrugiejzsurówkikolczastejdaj ci, alejakopanobszernewtymkraju O budowliw ę Rozprawa oforty ł odpowiednieipomy ę owych lub dzy form ł ż onek Towarzystwa, podj ł ł : J.K.Szuch, o o ą ę ż ł ś ś cych „wskrzeszenie”nowejPolski, okaza iopisa ł stwa Warszawskiego, aw by zprzyczynzawodowych.Gutkowskis cia cia redaktor wspomnianego„DziennikaEkonomicznegoZamoyskiego”, 76 ń ń ł . WdowóduznaniadlaswojegowynalazkuSchuchzosta Zdanie sprawy ł skiey skiey nauk”niezaskakuje. ł po o ś ą ę cia ś obwarowaniaasposobemataku.Wsytuacjici ł gu „przyjació , s.47;idem, , s.48. wierkowych 77 wswojejbroszurze,podda ś Rozprawa orobieniuceg ń wi fi ź . ZaliczenieSchuchawpoczet„przyjació kacyi skiey ż niejszego twórcyKrólestwaPolskiego, AleksandraI,bezpo- ł ż nacz nego przedmiotuupowszechniania. ę ytecznego odkrycia[by cony okresowiKsi , s.45. , „RocznikTowarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjació […] ł ś onka przybranegopodkonieczesz ą Zdanie sprawy lnie zako o probie uczynioney w Wilanowie codonowegosposobubudo- o probieuczynioneywWilanowie do 73 ł ł . Pomys nauk”.Rok1815przyniós ym niebemprzezzimno,upad ął ś wiadczeniu” si ę ł a ń wówczaszaprezentowaniatematu,który ł ą ąż ś y czone próbyprzeprowadzaliniezale ł , „RocznikTowarzystwa KrólewskiegoWarszawskie- wr. 1809),zainteresowanietymtema- ciwie okresokupacjirosyjskiejitymcza- , s.258–262. zainteresowa powszechnieznanyzeswojejodobro ę stwa Warszawskiego, niemo ł ą o c, a ł ś ł ż ] interesowany” 74 wery ci posiadaj owanie wojskKsi ł . SamBohuszrównie Nauk”t.9,1816,s.259. ż eby wszelkimmo ł ł si fi u kacyjnym eksperymentom. ą ż ę dowojskowych,dotyczy ł y Bohusza,któryzanimgo do ł ż ą bowiemwwojskujako demu znichpojednej ą , nale ść cy, aprzetowi ł bowiemdwóchno- owocnywdziejach ł nauk”stanowi 75 ł ł , sucho żą ego rokuMicha . Bohuszog ę ą cych doStani- stwa wrozbu- g ż ł ego wysi nym sposo- ż ść przepro- ł , wilgo wybra- ż ę na za- ł cej od ł Nauk” y for- ł ż osi ł nie ku ł ł o y ć ł ł ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 23

, ł u ż ł a- ł du To- ę ł Nowo ownik onka ł y ł S tkowo ż adnych ą u ż ł niejszym c jedynie, o to miej- ź ) albo te wówczas s ł u swego”, u swego”, ą ł ć ę , [w:] sekcji archi- ć si . ł ynierów dróg, wynika to z bra- Sztuka Warszawy cym tego wydzia 87 ć [on] do rz [on] ż ł ą . W pó a aw 1964, s. 409. cianach murowanych, owej rekomenda- ł cie. Mia ż ś ł 86 odszy od Aignera, odszy od jego zrealizowane ś ł , [w:] badigeon cej dla publicznych cej dla publicznych ż stwa, a pocz a” – takie jak „wspa- . Ponadto, jak zazna- . Ponadto, ę żą bionych ozdobach ar- y ( ł 82 do warszawskiego To- do warszawskiego ź ęż u c docenione, ale nie na ł oki na budowniczego. Kubic- budowniczego. ż ł ę , „Acta Universitatis Nicolai Co- ą e „nale ż przewodnicz ju cznik dla in na swoim koncie ł ł równie ł , t. 11, Wroc ę ł onków znalaz skromny) a o wi ł na tym polu, cho on jednak zasili ł ż dow ł ść ę ę ej pobia to, ł czny ć fi c ponadto „najstarszym budow- „najstarszym c ponadto si , kto by ł tnik Warszawski” 1822, t. 1, s. 82–89. tnik Warszawski” ą podr do ć „w nim prezesem dzia „w nim prezesem acji „sali s ę ż ł urz d ą ż tniku Warszawskim” ę ę ść kolorowey pow Pami ż tka historyczna) ą stwie Warszawskim ce talenta tego m ę zreszt ą ł równie ownik Biogra ł ł e Kubicki nale e Kubicki o go zaleca o go przy tym na „szczególne polecenie” cz ż ł Kado. Nie mia cych stwierdzi onka-architekta. Chodkiewicz nie wspomina ę ł ł przy aran , ą Architektura w latach 1765–1830 . Ponadto docenia . Ponadto ł ż si 81 ł la on co prawda o dwa lata m on co prawda Towarzystwo Królewskie Gospodarczo-Rolnicze Towarzystwo Polski S ś ł pnie w „Pami o jego zaletach niezbyt wiele, zaznaczaj ł ę ci. Mia ywa ś ska, op. cit., s. 32. ł cu czy brama triumfalna wystawiona w r. 1809 na wystawiona w r. cu czy brama triumfalna . By ń , [w:] ł jako generalny budowniczy Ksi budowniczy jako generalny ń y (Badigeon) albo te 79 równie ł ą ł skim”, wyda cego z kampanii galicyjskiej (której rytowany wizerunek cego z kampanii galicyjskiej tno dawniej adiunktem architektury cywilnej, a profesorem dawniej adiunktem architektury cywilnej, ń ł ą ę b budowlanych w Ksi wiadczenie budowlane zosta ż to rzeczy okazuj owych, pozwalaj . Powo ł ś u cie kandydatów na nowych cz ą ł niejszym czasie nie udziela niejszym czasie nie , t. 2, cz. 3, red. B. Sordylowa, B. Krajewska-Tartakowska, Warszawa 2001, Warszawa , t. 2, cz. 3, red. B. Sordylowa, B. Krajewska-Tartakowska, ś 84 ź ey pobia ród ł ź . Co jednak ciekawe, Kubicki nie mia Kubicki . Co jednak ciekawe, publiczn u umiej ł o jednak zapewne o godno o jednak ę 83 cianach murowanych, kamiennych i na rze cianach murowanych, kamiennych i na ł e na li ś w pó u fabryk i kunsztów e Kado „by ż ł ż jednak zagadnienia budowlane na forum Towarzystwa, np. wyg Towarzystwa, jednak zagadnienia budowlane na forum . Jego do ż ynierów ł bianych ozdobach architektonicznych, „ , . Bergonzoni podkre . Bergonzoni ż ź 85 ć go jako kandydata na cz 80 y ć ż oki na Zarys organizacji s ł stwie Warszawskim” w zbiorach Towarzystwa jako pami w zbiorach Towarzystwa na to, ę Kado (Cadeau, Kadau) Micha ł ę o, si posiedzenia ogólnego Towarzystwa z 11 XI 1821, AGAD, TKWPN, sygn. 62, k. 13; M. Kado, z 11 XI 1821, AGAD, TKWPN, posiedzenia ogólnego Towarzystwa Towarzystwa naszego” w ówczesnej siedzibie na Starym Mie naszego” w ówczesnej Towarzystwa łł niej w r. 1814 niej w r. ł ł ś ń i na Uniwersytecie Wile bowiem funkcj bowiem fi inny zawodowy budowniczy, Micha inny zawodowy budowniczy, Królestwa ł o jego dorobku projektowym (który by ż ż ą ni wojska polskiego powracaj ych architektów tutejszych [tj. warszawskich]”, b [tj. warszawskich]”, tutejszych ych architektów ł c referat o „nowo odkrytym sposobie dawania trwa c referat o „nowo odkrytym sposobie ł Bergonzoni, Kubicki pracowa Bergonzoni, Kubicki ą a” sala biblioteczna w Krzemie a” sala biblioteczna Warto zauwa Warto odkryty sposób dawania trwa kamiennych, i na rze s. 234–237. w tym czasie. Zob. B. Krajewska-Tartakowska, w tym czasie. Zob. B. Krajewska-Tartakowska, polskich towarzystw naukowych 1986, s. 215. red. M. Karpowicz, Warszawa pernici: Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” t. 43, 2012, s. 405. pernici: Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo” ku odpowiednich przekazów ł ść ł e jest kapitanem in czyli zapewne wydzia tektury, a matematyki. Bergonzoni pisa a matematyki. Bergonzoni tektury, ż równie ki pe równie mostów i nawigacji 87 Protokó warzystwa Królewskiego Gospodarczo-Rolniczego, i by Królewskiego Gospodarczo-Rolniczego, warzystwa warzystwu w charakterze eksperta do oceny prac o tematyce architektonicznej. eksperta do oceny prac o tematyce warzystwu w charakterze bieg Ksi niczym w Bergonzoniemu chodzi Bergonzoniemu 83 sygn. 17, s. 190. M. Kwiatkowski, AGAD, TKWPN, 82 sygn. 17, s. 190; K. Sroczy AGAD, TKWPN, 84 sygn. 17, s. 189. AGAD, TKWPN, 85 Ibid., s. 192. Samuj 86 J. posiedze publikacji, jak równie 79 sygn. 17, s. 190. AGAD, TKWPN, Majdowski, 80 A. 81 cho nie znajduje potwierdzenia w opracowaniach na temat Towarzystwa, informacja Ta Bergonzoni, prezes dzia prezes Bergonzoni, Towarzystwa Aleksandra Chodkiewicza, który w swojej bardziej szczegó Aleksandra Towarzystwa cji wskazywa topogra czasie Kado porusza szaj kolorowej pow chitektonicznych”, opublikowany nast sce wcze cza projekty architektoniczne – „s projekty architektoniczne nia znajdowa tyle, aby traktowa zreszt cze 24 Mikołaj Getka-Kenig w tymzakresie wi chwali 90 A. 90 A. Ma S.Sierakowski,op.cit.,t.1,s.I. 89 Kostki Potockiego zKomisji Rz 1 Pismo W. Surowieckiego z2XII1814dotycz 91 88 domniemanych klientówztegoczasunale pozostaj 93 M. Kado, Pismo W. Surowieckiego z2XII1814,AGAD,TKWPN, sygn.17,s.201. 92 cym prywatniedlabogategoziemia budowniczym, aleproboszczemkatedrykrakowskiej,przedrozbioramirównie by postulaty Aignera,dlaktóregow spokajaniu podstawowychpotrzeb.Wyró wyrazem uznaniadlaarchitekturyreprezentacyjnej,s na temattraktatu„wpismachzagranicznych”,którenadawa promowa zas stwie, cenzja ksi Warszawskiego” ukaza on wybranynacz 4 T.S. Jaroszewski,W. Baraniewski, 94 Komisji EdukacjiNarodowej,awostatnimczasierektoremAkademiiKrakowskiej narodow opublikowana wr. 1812.Obszerno z ilustracjami,niemia mentalna ksi mnianych przedrozbiorowychpracachnadpolskimpodr kiego. ZtymostatnimSierakowskite go wspomnianyWawrzyniec Surowiecki,bliskiwspó uko 95 Aigner by za granic równie jako wynikposzukiwaniazast pewne tenostatniotrzyma ą ł a potrzebnapodnosz ł za Nominacje Kubickiego iSierakowskiegowiele Drugi znominatówdziedzinyarchitektury, SebastianSierakowski,nieby skich: po wa 1996,s.293–299. Ż skiego minaj chowie. Ta atrybucja,któr ń ug yciorys Sierakowskiego:R.Róg, czy ł o zjegonominacj ą ł łą ż „wytrwa Sierakowskiego,którazyska wydajesi ą ć cz ł ą , „Pami kiewicz, op.cit.,s.28.Zob.te o„tradycyjnymprzypisywaniu”Kubickiemu wiejskiejsiedzibySobolewskiegowpodwarszawskim M ą wy ą ąż cym wówczasnaus ć 92 ą (powierzeniemuprzebudowysaliposiedze bliskieKubickiemu iAignerowi idea ł Architektura obeymuj ł owa XVI–pocz c jezarazemzwyk ki Sierakowskiego,pióraMicha weW . Dodajmy, ż ąż ej wspomnianedzie ę ka pt. tnik Warszawski” 1815,t.3,listopad,s.364–384, grudzie ż ł adnego do ł o oszech odko ł ę onka honorowegoTowarzystwa nawniosekdzia ść by , zjak ł Architektura obejmuj ć a sobierównychwdotychczasowejliteraturzepolskiej ł ż wynikiemnieobecno ą a si ą ą e wr. 1815na tek XIXwieku ą samia nadziejenajakie cemu si ą ł ę by takiezlecenie) ś ń w pochwalna(cho ą wiadczenia. Traktat Sierakowskiegomia ca r. 1812doko ca wszelkigatunekmurowaniaibudowania przezX.SebastyanaHr. Sierakow- Pa Sierakowski SebastianAlojzy ę ą fi ś ł ł rmuj pcy dlaAignera,którywtymczasieprzebywa ugach najwy adem na temat prostej, bo przede wszystkim funkcjonalnej adem natematprostej,boprzedewszystkimfunkcjonalnej dz ród licznychtrudno ł ace idworywokolicachWarszawy, Warszawa ż ł ę ą a ł : Z.Mieszkowski o” zruinnarodowi.Jegonominacj cej, anast ś ść ą , Warszawa 1970,s.21. nie tegotypu–pe , opierasi ł ń a muuznaniewgronie„przyjació 91 tejrozprawy, któr ż stwa, zktóregowywodzi . Wspomina by ą ce Sierakowskiego,AGAD,TKWPN, sygn.17,s.201. ł amach zwi ł ń ż zreszt ca r. 1816.T.S. Jaroszewski, ł nienie Kubickiego stanowi ś a Kado ż ą ę publikacjearchitektoniczne,skoroniemia ż 95 a ca wszelkigatunekmurowaniaibudowania jednaknaprzekonuj ę ć ś szych organówpa ł . Trudno jednakpowiedzie pnie senatuKsi ci Aignera,gdy zarazemniecokrytycznawszczegó np.Walenty Sobolewski,kolegaStanis , Podstawoweproblemyarchitekturywtraktatachpol- ł ą y architekturyporz łą odlatzwi 93 ł czy równie ś . ą ci iprzeszkód”Sierakowski„stara , [w:] zanego zTowarzystwem „Pami ł ł ł ł pracownik Stanis o. Kubicki by na klasycznego gustu – architektura na klasycznegogustu–architektura u ą ń żą autorwyposa ę Polski S Towarzystwa naStarymMie cznikiem architektury) cej bardziejsplendorowini ż o „chwalebnych wzmiankach” o„chwalebnychwzmiankach” ą ę ł ń ż ą y tejpublikacjirang zany (uczestnicz stwa , s.510–536. cej analizieformalnej. wprzeciwnymrazie,toza- ł ł ownik Biogra a si ń Chrystian PiotrAigner stwowych, jakipracuj ł 94 u nauk.Rekomendowa ł ę ę architektem elitarnym, architektemelitarnym, ą ł 1992,s.100.Autorzywspo- ). Jegonominacjaby mo elitaw ł natomiast za zadanie natomiastzazadanie dkowej wspo o wi ł ż nauk”,by y ł ć awa Kostki Potoc- ż ł , czyTowarzystwo w oddzielny tom woddzielnytom ę na te fi czny c odpowied ł ł adzy (do jego adzy (dojego 90 zawodowym zawodowym ł ą ż od kilku lat odkilkulat . Surowiecki . Surowiecki , t.37,Warsza- ż dzia c wewspo- traktowa 89 ę ł . G 88 , s.31–32. o monu- mi ł ach) re- . Zosta ł ł ecze aczem aczem ł ę ówn ę tnika tnika ż ł dzy- ź awa awa ł ł za- ś si on on na na cie cie ł ń ą ł o- a ą ę ć - - , ł ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 25

ł ł ż y ą o ł ęł Szpi- Archi- mia tkowo ą tworz – wyni- ż ą o obce. ów ł ł a np. dba- ł . Specjalna y 98 Aignera za- ż yli w zakresie Towarzystwa Towarzystwa wiadczonego nych budowli a pocz u ś ść dkow ł ł i na praktyce ż ść ąż ą cyt. in extenso [w:] ą ż tora roku sprawy bu- ł tego przyczyna? obywateli od po- ci kraju polskiego ż budowlanych, bez ć ś alno adn ł wieca ł ń ś – porz ą wiadczeniu asno budowy po wsiach lub ów do ró ł ł ś ł stwa w naturalny sposóbstwa w naturalny dowy, Sylwester Szpilow- Sylwester dowy, sz ń ce. Jaka ż ą e wiedza o „zasadach wy- ugi w dobie „wskrzeszonej” Polski ugi w dobie „wskrzeszonej” od drugiego, gdy od drugiego, cy dok wyprowadzenia kosztów”. ł ą ż ć ą ść , wy na protekcji do ć ę ę to zagadnienie nie by to zagadnienie nie : J. Michalski, op. cit., s. 97; nie jest te przedmiotem upowszechnienia ż ż tno chc , Kalisz 2002, s. 68; M. Getka-Kenig, , Kalisz 2002, s. 68; M. Getka-Kenig, ć owany w dzia ć ę cianami i jeszcze one mieszkalny- c si ż ś ą o do zawieszonej od pó nie rozwój tego ostatniego nie móg nie rozwój tego ostatniego a pod adresem Szpilowskiego zapo- ł cia. ł ś ej entuzjazm, z jakim w r. 1814 przyj w r. entuzjazm, z jakim , t. 49, Warszawa 2013–2014, s. 5. , t. 49, Warszawa ę o by y oddziela ż ł ć ż e nominacje Kubickiego i Sierakowskiego Kubickiego e nominacje dego rodzaju „fabryce” (czyli budowie). dego rodzaju „fabryce” (czyli budowie). inspiratorem wspomnianej pracy, która inspiratorem wspomnianej pracy, Zasady wyrachowania materia ż ż wzi ą . czny , fi ę powania i granice kompromisu politycznego Polaków zaanga o ich zdaniem „uchroni ł 99 ę ł ę , opieraj ą dy budowa ody budowniczy rz ł ż e jemu równie wiadczy ż ś e „kto z nas nie widzia zreszt czone, pustkami stoj ż ć przy ka m e o szczególnie zainteresowane tego typu holistycz- o szczególnie zainteresowane ł c jeszcze przed „wskrzeszeniem” Królestwa – móg „wskrzeszeniem” c jeszcze przed ń owy lub wy , ę ż ł ł ę ci ekonomicznych) architektury wiejskiej. Jego Jego wiejskiej. architektury ci ekonomicznych) ę Pomniki publiczne i dyskurs zas ś by ownik Biogra ł nie na jego praktycznym do ł c wyraz tej samej idei, która przy c wyraz tej a si dzy innymi nieumiej ś ł ę ”: normy post e Kubicki by e Kubicki ę a Zasady wyrachowania materia Zasady wyrachowania zawodow ń ł ż liwo ę a Szpilowskiego, AGAD, TKWPN, sygn. 30, s. 55. Te a Szpilowskiego, AGAD, TKWPN, ż ł lny rozwój „wskrzeszonego” pa „wskrzeszonego” lny rozwój danego przedsi w a wi , Warszawa 2005, s. 660–684; te , Warszawa ś a uwag Polski S ł ę ł ę pomi kopis ć ę tku 1814 r. Towarzystwo powróci Towarzystwo tku 1814 r. karier wiadczy o tym, a si ci wybór tematu i pochwa , [w:] ł ą ł ś nie takie zagadnienie mia ś cznikiem jednego z podstawowych zagadnie ś . Pomy e jednego tematu nie nale tematu e jednego skie. Fakt, skie. Fakt, pnie Aignera. Wydaje si pnie Aignera. ę a ż 96 ł ę ń e Towarzystwo by e Towarzystwo stokro . Stanowi ów” przydawa ż a, ę ł ł cia cia. Znajdzie w nim ka na pocz ść . Ten ostatni móg . Ten wzrost zapotrzebowania na architektur wzrost zapotrzebowania e w o pana Szpilowskiego” mia ś ż ł kosztów wszelkiej budowy” o ą ż 97 o opuszczone, niedoko ęś ł ę ł Zasada „dwóch sumie ż e ju , Kraków 2017, s. 228–229. ż ca ą Architektura Kalisza Kongresowego w dobie Królestwa . Autorem tej rozprawy by . Autorem tej rozprawy w oderwaniu od ogólnego stanu budownictwa w kraju, czemu s stanu budownictwa w kraju, czemu w oderwaniu od ogólnego , „dzie omie lat 1814 i 1815 – a wi omie lat 1814 ł ć ż y a ju ów wybranych zebrane a do zwyczajów, potrzeb i w a do zwyczajów, ów wybranych zebrane ł ł ska, ska, op. cit., s. 218. optymizmem ń ń by za sob ć ł y z nadziei na dalszy cywilizacyjny wzrost Polski pod rosyjskim protektoratem, który pod rosyjskim wzrost Polski na dalszy cywilizacyjny y z nadziei przekonywa ł y nieco inny kierunek, w którym „przyjaciele nauk” ostatecznie pod y nieco inny kierunek, w którym „przyjaciele informacj z rozwoju budownictwa cywilnego. Równocze z rozwoju budownictwa ł du na charakter czy skal Bohusz i Vogel, zwraca Bohusz i Vogel, ą ga ł ą ę ą c o budynki w lowski (Szpilewski) Sylwester I. Bara dowy pomnika Kopernika. M. Getka-Kenig, M. Getka-Kenig, dowy pomnika Kopernika. lat 1807–1830 Jednak w rzeczywisto Z pozoru, o tym, przypadkiem, w sytuacjach wyboru (1795–1815) uniwersalnym podr na prze ą ć ść ż o opart dobnego nieszcz Dlatego te Jednak sam fakt, 99 Opinia deputacji, s. 55. 98 Opinia deputacji do przejrzenia dzie 97 I. Bara 97 I. w miastach z wyprowadzonych do po Nie inna tylko oto cz mi nie by pracy Potockich, a nast pracy Potockich, wiada promowania tematyki architektonicznej. Trudno zaprzeczy Trudno promowania tematyki architektonicznej. rachowania materia Gospodarczo-Rolniczego, Gospodarczo-Rolniczego, sobie r ono zadedykowany nym spojrzeniem na budownictwo, mo nym spojrzeniem na z materia zastosowane napawa wynika ju wzgl pozostawa ł kaj w znacznej mierze opiera ski, który dopiero zaczyna departamentu warszawskiego Hilare- ojca i zarazem swojego nauczyciela, budowniczego go Szpilowskiego 96 Zob. J. Czubaty, one integraln juniora, w której pod nieobecno deputacja do oceny pracy Szpilowskiego siada (i dostosowanej do lokalnych mo do lokalnych (i dostosowanej tektura by poci 26 Mikołaj Getka-Kenig 103 Cyt. za: sny prezesTowarzystwa, Stanis ś 102 X.M. Bohusz, 101 J. Jedlicki, 100 Zob. kaj mia brobytu warstwwy punkt widzenia),jednakrównie wiejskiemu. Coprawda,Bohuszwprzywo go rodzajudzia powiedniego przygotowaniaspo wiedzy budowlanejniewi ludzi nabudowniczych[adopieropó wany naedukacj i zjegoopini nych skutkach,jako program kursuarchitekturynaUniwersytecieWarszawskim (aby prostu promocj oferowany przezSierakowskiegoizapewnerównie jedynie jednostek.Nawetje wiedzy okwestiachpodstawowych,awi Ś terialny mieszka gospodarki narodowej,któraopiera rozumiej dy humanitarne,bolej – jakchcia pa ś w szczególnysposóbmusielimie podwy tektów). Mia Towarzystwa wdziedziniebudownictwa.Wydajesi i powszechniedost z pozoruparadoksalnie,sponsorowanyprzezpa o stabilizacjijego„wskrzeszonego”bytu(jednymznarz w sytuacjiKrólestwaPolskiego. Przejmuj w rozwi „wskrzeszonego” Królestwamia ny (jaknainteresuj wiadczy rodkami, awi witkowski w1782r. wspomina ń ą 1958, s.24;zob.tak Wroc go wKrólestwiePolskimXIX ł stwowych (którepotrzebowa w o zapewnia ł ż o Przemiany spo ł szenia ogólnejzamo ą aw 1971,s.172. ś ą ł zaniach prawno-ustrojowych),wpokojowychwarunkachpokongresowychelita cianie”, podkre Ksi o raczejtym, c, ł AigneriSierakowski–zarazemwspó Nieudana próbakapitalistycznejindustrializacji: analizapa ę ż ga Protoko ł ą e obcokrajowcymo a onaprzedewszystkimznaczeniedlarozwojugospodarczego,wi wtejkwestiiniedyskutowano).Wjegoprzekonaniuby O budowliw ę ą ł ć ń ania modernizacyjnenaogólnospo c wi ma ą d ców wsi.By artystyczn ł ł ę eczne wKrólestwiePolskim1815–1864 ugofalowe oszcz ą ż ż pna, sta e: K.Bartnicka, ł szych c ę ł o komupotrzebnegozbytku.Takie nastawieniemia ż ów RadyOgólnejUniwersytetuWarszawskiego 1817–1819 ą kszo ą e Staszicodpowiada nasepok c naddol ł ż ś o e „przyjació la ś ą 102 ść cia za ł ż ., Warszawa 1964,s.44. , ł buduj . Ztegopunktuwidzeniawyk eli oszcz ą ń ł ż a si ł to ż skiey . Jakstwierdzi no a si e s ł ż aw Staszic,któryskrytykowa ę ś leitmotiv Polskie szkolnictwo artystycznenaprze ł onpisz ą ę ę ą a szans por. 1815przedmiotemszczególnegozainteresowania ł ł ci tegowgruncierzeczydo , s.2. ż ł ecze okluczowymznaczeniubudownictwawiejskiegodla ch ) sposóbmy ć y ró jednakwówczaswpierwszymrz oni„dobrodziejaminaszymi”,czylifundamentemdo- e nawetpowszechniejni ą nani ł ę cych. To w a si ę ł dno ł ź opów jakopoprostuniegodn nauk”interesowa dno niej architektów-artystów],którychbrak” ń ż nego rodzajuurz ę stwa doudzia ą ą ę g ś ówczesnejliteraturypo c poKsi c o„lepiankach,wktórychniebyd ę ą bardziejefektywnieni ść ci, którewkonsekwencjipolepsza ł ł c takich,któremia baczno anej powy ównie narolnictwie.Odpowiedniebudowanie ł ł wbudowanius zramieniarz , „wypadawnaszymkrajunaprzódsposobi ś ł lenia ospo ń a ś ę stwo rozwójprzemys nie architekturatania,azatemprosta , red.W. Kula, J.Leskiewiczowa, Wroc stwie Warszawskim do ść ł ł ż tworzenia rozrastaj eczn ę (zamierzony)przezAignera,by ci,którzyniedysponowalidu ż , ł ej rozprawiek u wnowejwspólnociepolitycznej ż ł ę e by o przedewszystkimpromowanie ą ę ń dzi wzrosturolnictwamia skal stwowego gospodarstwaprzemys dników, wtymrównie ą ł ł ad oklasycznychporz du zaorganizacj ecze ł ż u ł ł jegorodacypodzielaj opracowanyprzezAignera a tonaturalnakolejrzeczy ł ż ść ę y znaczeniedlamas,anie y ł 100 omie XVIIIiXIXw. (1764–1831) biednegokraju,zmy ł ń ł a ka ś ż a tokrytykaobrzemien- stwie (przejawiaj . Ideaupowszechnienia wi dot , oprac.R.Gerber, Warszawa ę ą ę ł dzie zpotrzebn ż ad ludzi(jakizarazem conej budownictwu demu inwestorowi, ł ą ł u ci onzbytzoriento- ą ł d wdra nacisknawzgl cych si ść ł zreszt ęż demokratycz- ł ł yby stanma- kiego) ę o, alemiesz- tejuczelni ż ę 103 ł a aw 1979. ą struktur ć ówcze- ą ż . ró ą dkach, archi- 101 ę cy si ł ą ą c dla by ż ł . Ju ż ten ł od- owe- ymi po ne- ś ę l ć ą ę ż ć - , ,

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 27

, ę ę ę ą ce ą ąż b ą nie ś acu ź ł y si stwa ł jego ę ą utrat Aigner wydaje ą ecznego „przyja- ż sytuacj ug w za- ł bowiem ł ę ł onkostwo ę poza gra- ę ł ę etatowego etatowego si ę eli raz po raz eli raz ka w zakresie ł si pozycj ż ł aw 1990, s. 57. ż ł ą y one tej samej ł na cz a na jego pro ł – jak si ż yw na t em” Aigner wci ć ł ł , Wroc za czasów Ksi za czasów ż a by on funkcj ł Kroje architektury obejmuj ł dotyczy e ju polityczn ż do Warszawy – wyra – do Warszawy ni ł ą ł ąż kszy wp c ę em”. Nawet je em”. ą on równie ł ę u sypania kopca ku czci Tade- kowski, zarazem ze stopniow ł wci c w statusie „przyjaciela nauk” aszcza jego pora dkowej. Te, które pojawi które dkowej. Te, ź owy XIX wieku ł ę ł si ć ą ą tajmy, tajmy, abn ł ł ród polskich odbiorców, a to mo- ród polskich odbiorców, ę e Kraków znajdowa si ś ł ka. Wi ż on intelektualny potencja ł onek] T[owarzystwa] K[rólewskiego] ywa ąż ł ł a ostateczna przeprowadzka Aignera ł y, w zamierzeniu, ogólnospo y, ł pami zki, cho ć awa Kostki Potockiego, równie Potockiego, awa Kostki przez pewien czas profesorem architek- czas profesorem przez pewien ą ł ż adnych dowodów w postaci referatów czy w postaci adnych dowodów . Powo ż te ł , Warszawa 1832. , Warszawa e wraz ze s . Traktat Sierakowskiego okaza Sierakowskiego . Traktat o popytu w jeszcze wówczas generalnym budowniczym jeszcze wówczas generalnym budowniczym ż ci 108 ł ł ś 106 ek lat dwudziestych XIX wieku nie publikowano ek lat dwudziestych ska inskrypcja na fasadzie zosta ł by przez swoje zorientowanie na antyk). Zreszt by przez swoje zorientowanie , Warszawa 1828; A. Id , Warszawa kno ń ż ę na to e by pów w pracy nad swoim „dzie ł ż ę tku istnienia Królestwa pe tku istnienia aci c w r. 1817 budowniczym generalnym przy Komisji przy Komisji generalnym 1817 budowniczym c w r. ł stwa, i nie mia ą ą jedynie jako „C[z ń c nowe obowi , s. 33. , s. 301. awa Kostki Potockiego z 9 VI 1816, AGAD, Archiwum Publiczne Potoc- Potockiego awa Kostki ę a projektowana ksi ę ł ł po schy y skierowane albo do studentów budownictwa, albo do y skierowane albo do studentów budownictwa, dowy, np. przy okazji projektowania przebudowy pa np. przy okazji projektowania dowy, . Ponadto by . Ponadto ł si ż ą conych architekturze porz ł wi ę 104 ł a Aignerowi, którego rozprawa mia a Aignerowi, którego ) protektora, Stanis ł ] N[auk]”, najwidoczniej widz gu odbiorców ę wi ł ę ś e od pocz cona by ż . Mia dowych, czego skutkiem by em, na które nie by ę ł ą ej). Ten spadek znaczenia zbiega spadek znaczenia ej). Ten 105 wi ż skrzyd . Faktem jest jednak, . Faktem ś cego si cy autorytet krytyka (tym bardziej, dkach architektonicznych ywane jako przedmiot pi dowego, zostaj dowego, ą ą ą ąć ż cznika Sebastiana Sierakowskiego, a zw cznika Sebastiana Sierakowskiego, 109 ą ę Chrystian Piotr Aigner Chrystian Piotr Aigner e w tym czasie Aigner – który w 1816 r. wróci r. który w 1816 Aigner – czasie e w tym wówczas) ziemia nad swoim klasycznie zorientowanym „dzie zorientowanym swoim klasycznie nad pach, nie przedstawia pach, nie ż ty u ę , Jean-Nicolas-Louis Durand a polska architektura 1 po ł ę ę trznych i Policji O porz ę kontakt z Towarzystwem. Wykorzystywa kontakt z Towarzystwem. podci ł my, my, ż niejszym okresie, by ż ź prac . jako profesor architektury cywilnej i militarnej w Szkole Aplikacyjnej Artylerii i In- cywilnej i militarnej w Szkole Aplikacyjnej jako profesor architektury ł ciuszki w Krakowie. Mimo ł cego si ś 107 o post coraz mniej w Towarzystwie. „Przyjaciele nauk” zrezygnowali z jego us coraz mniej w Towarzystwie. ą ł ł erudycyjna i górnolotna (chocia erudycyjna i górnolotna gu ść a zapewne wspomniana publikacja pokrewnego tematycznie (i w zasadzie konku- publikacja pokrewnego tematycznie a zapewne wspomniana ywów w sferach rz ę ł nauk” jako budowniczy rz Pomimo braku widocznych post Pomimo Zauwa rozmaite kszta kich, sygn. 271, s. 118. ł dowym Królestwa, podpisa ł o równie ą ł ynierii w Warszawie) ż zasi opracowana przez kolegów z Towarzystwa pracowa w tym pó (bogac Spraw Wewn wp Namiestnikowskiego w Warszawie, Namiestnikowskiego w Warszawie, po publikacji Sierakowskiego a po publikacji Sierakowskiego w Królestwie rozpraw po budowniczego rz budowniczego spowolni nicami Królestwa) usza Ko czynnik wzmacniaj w Towarzystwie przy okazji swojej prasowej krytyki pomys przy w Towarzystwie W[arszawskiego] P[rzyjació dziedziny, której po której dziedziny, (i przy tym starzej znaczy jak i nie powierzyli mu budowy swojej nowej siedziby kresie projektu pomnika Kopernika, (o czym jeszcze poni mia rencyjnego) podr kr dotarcia do szerokiego ció zbytnio ambitnym dzie zachowywa g tury cywilnej na Uniwersytecie Warszawskim (cho Warszawskim na Uniwersytecie tury cywilnej – do 108 A. Kraushar, op. cit., ks. 3, t. 1, Warszawa 1902, s. 234, 237. op. cit., ks. 3, t. 1, Warszawa 108 A. Kraushar, Jaroszewski, 109 T.S. 105 A.Rottermund 104 T.S. Jaroszewski, 104 T.S. donosi 107 H. Marconi, publikacji. Faktem jest, jest, Faktem publikacji. rz 106 Zob. pismo Sierakowskiego do Stanis 106 28 Mikołaj Getka-Kenig cz tym polubardziejspektakularnewynikiiodznaczaj granicznymi koneksjami czas przezniegom chaniki, skupionosi jako specjalist po do Krakowa,anast 117 H. 111 Raport Kubickiego iVogla z22IV1817,AGAD,TKWPN, sygn. 31,s.48–49.Ca Ibid., s.35–36. 110 t szczególne troski,gdy zainteresowaniami Aigneraaaktualnymkierunkiemzainteresowa wile w tematycerozprawb no wcze Towarzystwo przyj nie 112 A. 112 A. Ko przy wzgl nackiego wr. 1817pt. ukaza wiejskim dowania ziemi jako samodzieln ne zjawisko, ś budownictwa, zarównopraktykówjakiteoretyków, rzadkojednakprofesjonalistówpo- ziemia np. reformarolnictwa.Wr. 1817nominacj 115 Ibid.,s.163;J.C.Loudon, Ibid., s. 163. 114 AGAD, TKWPN,113 sygn.18,s.24. 116 AGAD, TKWPN,116 sygn.19,s.11. a wostatnimczasieby j ą ą wi tku naPodlasiu nominacj ł ś ś onkiem Towarzystwa zosta ż ę s. 76–78. to poprawionawersjarozprawynades Preferencja wobecarchitekturyni przes dowli”, którymmóg rozpraw by Serwi A. Jod A. skiego stosunki Angliiioprzyozdobieniuposad wiejskich, ci wi wwyborzenowych„przyjació ń caj ś ą skiego architektaMarcinaKnakfusa,nanowopodejmuj ł ę niej przesy Ł nieumacnia ń a si uczakówna-Kozerska, ca ą ł ł ski ń a odziejczyk, ł cych si , Bia ski mia owski, ł ł Towarzystwu rozpraw ę A treatiseonforming,improving,andmanagingcountryresidences ę si dzie nastosunkiAngliiioprzyozdobieniuposadwiejskich wpolskimprzek self-made man ł ą ę ł a Podlaska 2000,s.22. a bowiemjednaautorstwa„architektazprofesjiswojejidobrzeznanegow Litwiezrozmaitychbu- ś wopiniiTowarzystwa mia ulepszaniugospodarstwarolnegowswoichdobrach,osi wiadcz ę ł Dzieje obiektówzabytkowychzwybranych miejscowo równie ą ę odrolnictwaieksperymentatorawzakresieupraw, atak ” (ocenialij tylkotejjednejdziedzinie(takjakAigner, czyKubicki). By ą ł Serwi a dziedzin 112 ęł ł ł ł doWarszawy autorskieprojektymostuicieplarni ł by ę jegopozycji. . Wpi ę o nacz yn, „któregoskrzyd ż natylkojednymbudynkujegoprojektu,jakimby ą pnie doW samzaprojektowa ń ż ć ce otym, ski Andrzej ę w dotycz ł O zak d O zak 117 projektantembudynkówgospodarskichwjegokwitn ł Biernacki AlojzyProsper ą a ś cych przedmiotemuwagiTowarzystwa, takichjaktaautorstwa , którywm . JakkolwiekBiernackiniemia ś ę nie Knakfus.X.M.Bohusz, ę mie uzasadniaj ł ą wiedzy, alejakoelementszerszegozagadnienia,takiegojak oogrodachangielsko-chi onka-korespondenta SzkotaJohnaClaudiusaLoudona,który ł ł Vogel iKubicki) adaniu folwarkówpod adzie (zoryginalnymkomentarzem)AlojzegoProsperaBier- ł ł adaniu folwarkówpod wspomnianyt ą , [w:] cej szerokichkr ł ż och e Towarzystwo niezbytszczególnieceni ł anej wcze Polski S ć ł 110 pa nauk”,którzyzasiliwówczasgronoekspertówod ż ł . Wtejsytuacjirozbie odo szej, akonkretniewiejskiej,jakotejwymagaj ł ac, któryzosta ł a horyzontalnieb ł ł ownik Biogra a przemawia ś ą ś niej nakonkurskoordynowanyprzezBohusza.W cym tenwybór, prezentuj ci mia t ę ł , [w:] ł um. A.P. Biernacki,Berlin1819. 111 uzyska umacz ę ł ug zasadszkockiegogospodarstwaprzy wzgl O budowliw . Ta tendencjawyra gów spo ń skich. Zob.K.Sroczy ł Polski S studiowa ł ą wzniesionywjegodobrachCiele 116 fi c si czny ł ł AndrzejSerwi ug zasadszkockiegogospodarstwa . Biernacki,podobniejakSerwi ć ę ł jegorozprawaobudownictwie ł ł (jaksi ś przytymdu , t.36,Warszawa 1995–1996,s.340–341. ownik Biogra ecznych, zaznacza ci pó ł o ę ś cia d ć ż ł ą ą nocno-wschodniej cz architektur no ń cego kwesti si ę skiey wydaje)zasob ść ę ń ł obraca kiem prawdopodobne, ska, op.cit.,s.29,122–123. pomi , s.8.Równocze ń ż fi Towarzystwa zpew- czny ń a 115 żą ł ski, przedsi ą a si ł 114 cym Serwi . Wkolejnymroku wznoszonywów- erudycj ą , t.2,Kraków1936, ę ł . Dodatkowoza gaj ż ę o budownictwo ć dzy naukowymi ę ę e amatorame- ” weW ł bowiemrów- „sposobubu- ł o toznamien- 113 a si ą ś nica por. 1830. c jednakna ęś . Wr. 1821 ę ś ą ą ą ci woj.lubel- nie, Knakfus nietylko , jakiza- edukacji cym ma- ę ł ń oszech, ś biorczy , która ród tych ę skiego dzie na ż ń e jest ą ski, cej Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 29

] - - ę ”, ę ą ą u- o- aw ł ł ł An ą on ł c si ( [si ci od e s ą ć ś ż Wroc onkiem jedynie ł ć naszego szcza ci swoich ę ś ę aw 1967–1968, aca Wzór taniey, taniey, Wzór to profesora ł ad Rady Bu- ł ł ockarni, ę cymi”, mog nie mo e „nie pomna- ł ż ą ż ci poprzedzaj . ci ucz ś bach konieczno- . W przedmowie, . W przedmowie, ś ę nie niemal obc 125 ci, i ł dzaj zanych blisko z ar- ś 118 cznik wiejskiego bu- g” ą ą odo e on „wystawia d zamiar zostawienia dów ekonomicznych. ę ą ł ż , t. 13, Wroc ą . W r. 1826 cz . W r. ę ” tej potrzeby, czyli nie ” tej potrzeby, zupe ć cej temat budownictwa, cej temat budownictwa, w obr 127 dne, jako ą ę ą , jak w skutku dobrej woli , jak w skutku dobrej d in ę czny o powód” do jego nowej o powód” do jego on w r. 1823 1823 r. on w ockarni fi ł ć ą ł ł ) Adama Smitha, Biernacki ) Adama lin . W m ś enie nasze ekonomiczne jest enie nasze pi ż ą 126 dzeniu budynku”, nie sil jego zdaniem op w r. 1825 w sk w r. o ł ą ę ł c jednak ostatecznie mierniczym d ro . Jego podr ą ą ugi lat przeci 122 a si ł po ci jak co do jako ł ), podnosz ś ż ł d ownik Biogra zania oszcz ł c, zamyka si ę w urz ą ą , „i ą trznych i Policji ł ę ci wiadczenie da ś ś on „chlubny sk ł Polski S y i opisanie dwukonnej angielskiej m ł . Z tego powodu nie mo . Z tego powodu nie , [w:] ceni 123 ć o do jednej z istotnych dziedzin jego zaintereso- jego dziedzin jednej z istotnych o do ł w kalkulacj ci” Kolberg wszed ci” Kolberg , jego zdaniem, „potrzeba odrodzenia si , jego zdaniem, „potrzeba ś inni eksperci z dziedzin powi a ą ż ż c ż , ale zarazem „nie uprzedza e bez budynków” e na innej drodze nast ). Ta ostatnia mia ). Ta ą ć ż ż z dogodno (cho tno nie to „prze 124 ę ś ść ść a o ł kodzielny jest u nas dot kodzielny jest u nas ł Poszukiwania istoty i przyczyn bogactwa krajowego istoty i przyczyn Poszukiwania ę ej i wygodnej stodo ynier i projektant ogrodów Ludwik Metzell (Metzel), cz ynier i projektant ogrodów Ludwik Metzell dno ł r ż dego rolnika ę ł nie mo dowej Spraw Wewn . W ż onkami Towarzystwa zostawali jednak nie tylko specjali onkami Towarzystwa obejmuj ę ą jako „przyjaciel nauk” opublikowa „przyjaciel jako wiecie” ł przede wszystkim rozwi trwa ż ś 121 ć . Dlatego te y i opisanie dwukonnej angielskiej m dwukonnej angielskiej y i opisanie ą ść si ł e in ż 120 ść Kolberg Krzysztof Juliusz Kolberg oszcz dno ć ę skiej Akademii Budownictwa, zostaj tak ł ń kowa, . W tym samym roku, co Biernacki, do Towarzystwa przyj Towarzystwa . W tym samym roku, co Biernacki, do ł czymy pod brzemieniem okropnych skutków niebaczno brzemieniem okropnych czymy pod . „Nie tajmy sobie”, kontynuowa . „Nie tajmy rolnicza tak nikczemna, tak co do ilo rolnicza tak nikczemna, wieconej” ą ś Wzór taniey, trwa Wzór taniey, ę ś arem” dla ka 119 dowych i innym korporacjom dobrami ziemskimi zarz dowych i innym korporacjom dobrami sz proponowa ” ą ł ż ęż budowaniu wtedy, kiedy nie jest to konieczne ze wzgl kiedy nie jest to budowaniu wtedy, pogodzi ń e „j ę ę c obszerny cytat z c obszerny ż ni na „oszcz ą , si ć ą ł ć uj ady w Berli rodek zamiany” a ł ł ś ż nie jako praktyk tej „umiej e „rolnictwo obej ej i wygodnej stodo ej i wygodnej ś ż ł na polu rolnictwa. Ju rolnictwa. na polu a budynki ani plonów ani przychówku z inwentarzy”, a budowanie jest po prostu ko- ani przychówku z inwentarzy”, a budowanie budynki ani plonów adzom rz s. 299–300. W okresie Królestwa cz 1823. ł za ń ł ą ć y aj ci; stara si ladu swego bytu na tym ż przy tym na wielowiekow a „produkcja za najkrytyczniejsze”, „przemys ś ś jest najwidoczniejsza”, a ta „nie mo jest najwidoczniejsza”, energicznej i o trwa wa jako publikacji (jak i wszystkich poprzednich, jak zaznacza publikacji (jak i wszystkich ż niecznym „ci dowania mia inquiry into the nature and causes of the wealth of nations causes of the wealth the nature and inquiry into zauwa cych pokole cym liczy W przekonaniu Biernackiego idealny rolnik „buduj W przekonaniu Biernackiego idealny rolnik 118 A. P. Biernacki, A. P. 118 119 Ibid., s. 7. 120 Ibid., s. 7. 121 Ibid., s. 8. 122 Ibid., s. 9. 123 Ibid., s. 9. 124 Ibid., s. 10. 125 Ibid., s. 10. sygn. 19, s. 6. 126 AGAD, TKWPN, Bia 127 Z. Traczewska architektonicznej, budownictwo nale budownictwo architektonicznej, downictwa przy Komisji Rz downictwa przy Komisji i w chitektur Juliusza Kolberga geodezji na Uniwersytecie Warszawskim, na wyk zosta Towarzystwa znanego z znajomo „podawany za kandydata nek tej samej Rady przy KRSWiP, budownictwa wiejskiego, ale równie przywo „w na widoczne straty” i musi budowa oddawa 30 Mikołaj Getka-Kenig cha, synanie wodz tecie Wile 132 J. Samuj AGAD, TKWPN,131 sygn.19,s.87. Ibid., s.230. 130 Garbi w matematyce,hydraulice,architekturze,mineralogii” 129 AGAD, TKWPN, sygn.61,s.172,232. AGAD, TKWPN,128 sygn.19,s.162. – sprzyja znaczano wspecjalnymraporcie,ten„projektoboj s inspirowanego publikacjamiDuranda(zktórymautormia mickiego podr wyrazem naforumTowarzystwa by ge’a Szko architektury cywilnej,bior da Monge’a,którymia uczestniczy nauk” interesowalisi 133 A. Picon, 133 A. za swoj nej politechniki, wzorowanejnaparyskiejinstytucji,gdzierównie i charakterystycznymdlaniejpodzia cywiln jetan Garbi rand 3 . Garbi 135 K. Rottermund Zob. na tentemat:A. 134 ski (elitarny)sposóbmy 137 AGAD, TKWPN,137 sygn.20,s.221. 136 K. Podczaszy chitektów, zuszczerbkiemdobrego smaku,znane” in si budowli (ztegopunktuwidzeniaca zaproponowanych rozwi kwesti ł ę uchaj ż marginesemteoriibudowlanej) ynierii”, aniesztukpi 132 W tymsamymczasie,coPodczaszy ko Z formalnegopunktuwidzeniarówniepo 1821, s.230–252. d of theLecturesonArchitecture K. Podczaszy ź 133 . By wigania projektowanegomostunaWi ń ń ą ą ę cami przycegielniPulkowskiey, jakowzoremnaturalneywielko ca, ski odznacza . Niedziwnewi ą ą , zrywaj dekoracjijakoproblemmarginalny, gdy c jegowyk publikacj ł ł toniedawnywynalazekfrancuskiegoin ł nowemu,politechnicznemu,anieartystycznemuspojrzeniunaarchitektur ń łł ń y Politechnicznej wPary ż From “PoetryofArt”toMethod:The TheoryofJean-Nicolas-LouisDurnad o, ski, ń skim, zosta ł e „architekturanale a weksperymenciez ski, zaliczonywpoczetcz ż Garbi ń ń yj ę ski, O dzielepodtytu skiego cznika ą ą cego ju cemu ztakblisk ń Pocz ski Kajetan ę ł 137 adów wPary , „Pami ł si ą ę . tki architekturydla u jegoprojektemnowegomostunaWi Pocz ę ł ę rokpó ł wswojejdziedziniejakojedenzprekursorówgeometriiwykre c, fundamentalneznaczeniedlaprzemianwzakresiepojmowania ż ś ę ą lenia oarchitekturze.K JanaKrystiana.Wgroniepolecaj ę knych –„rozwijazasadybudownictwama za ą tnik Warszawski Umiej ż , [w:] ą cych swójpocz e Garbi , t tki architektury ń ł em Pocz ł idlategote um. D. Britt, Los Angeles, CA, 2000,s.27. um. D.Britt,LosAngeles,CA, , Jean-Nicolas-LouisDurand ź Polski S niej przyj ż ż y donaukprzemys ł u) a Rapport odo ą ż ń ń 136 AignerowiiSierakowskiemutradycj u, gdziearchitektur 134 ł ski –zaanga ł ą cuchem ł a jegopochwalnarecenzjapierwszegotomuakade- ś a tradycyjnierozumianaarchitekturawy em naarchitektur tki architekturydlau ł le . Podczaszy ownik Biogra . Garbi ż ł , „RocznikTowarzystwa Warszawskiego Przyjació onków Towarzystwa jakomatematykwr. 1824 ytku m ń ę ż ski, nacz ty doTowarzystwa, w ą prezentowa autorstwaKarolaPodczaszy tek w ę ł tno ś ż ń odzi akademickiey wiadczeniu z elaznym, którymia ski pisa ś ś redni zwi ci CzystychiStosowanych”t.1,1829, s.44,46. fi ż ł czny ń ad ż ż owany worganizacj ś ski, profesorarchitekturynaUniwersy- dotycz 135 yniera iprojektantaforty rodowisku wspó ę ł ł , s.68–70,74–80. onka wybranorównie tnym Towarzystwu by a onanacisknaszerok , t.7,Kraków1948–1958,s.269–270. . Ta ksi ł ł u i , ż 128 ę ytku m ł ż ę a np.taktradycyjniepodstawow wy ż e ksi wyk . Ju elaznym ś ą ż ci tych ą ą e uwa zek zbudownictwemmia ąż cy jedynieograniczonejliczby , cz.1,Wilno1828, s.26. cych jegokandydatur ż ż ł sz ł ąż zreszt wl.1820–1821„przyjaciele odzi akademickiejnapisanymprzez ś ł ka prze ada ż le –delegacjaTowarzystwa ą ka Podczaszy wyk ł ini ł a a ł ł ż ń a go„d ń ł ana by cuchów, któremai JeanNicolasLouisDu- ś cuchem zawieszonymobuma ł nie wdowóduznania ż ą za ł ł ł sz adano budownictwo osobist ej liczbienaszychar- amywa , [w:]J.N.L.Durand, ę ł ą o pierwszejpolskiej ź . Najlepszymtego ń ż wiga ć skiego, wyra onej przezMon- ą mo ć ż witruwia niemo fi AdolfaSchu- ą ń kacji Gaspar- ł u a witruwia ż ą skiego –do- ć ż sza stawa ł ” styczno Nauk”t.14, ż e zaga 129 yteczno ą ę s . Jakza- znalaz ż ł u e” ń ż ł Précis y Ka- ź sk 130 ć nie 131 łąź do ść ś ń ść ą ł l- . a ą ę - . , , ł

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 31

, . . ą ci ą a- ąć aw ś ł ł 138 140 do tno- ę cych liwy, liwy, o do ę ł ysn ą ł odo ęś onkowie em” ł ł o si ł ł nie pu- . Z jednej ż Duranda. symetri ą ą 145 . ł dzie , t. 25, Wroc c w m tn ą 143 ł ą niejszym przebudo- ź ac Staszica: siedziba d tak szcz okazji zab ł czny ł fi ą antyku zarówno ac Staszica a klasycyzm Pa ł ą c pó ą Pa , kszta Feliksa Pancera, pro- Pancera, Feliksa ski, dot ą ę ł caj ń ę . W swojej pracy wyk , niejako z natury prost wi skiej z doktryn ś ę 141 e do Towarzystwa chciano e do Towarzystwa tradycj ostatecznie nie dosz ń jednak nad problemem symboliki zków z budownictwem) zków ż ownik Biogra ć ą szej, odbywaj szej, ł ę ą ż du miasta. Jeszcze w r. 1831, r. du miasta. Jeszcze w , ć ą prostot kochali”: znani i nieznani cz c si , t. 36, Warszawa 1995–1996, s. 14–15. , t. 36, Warszawa ą , tego architekta s ę ą czytelnika na pewien paradoks. ę (cho ę ę Polski S ynierów si czn , Warszawa 2017. , Warszawa czny ż fi ą ę acem Staszica) w Warszawie. Gmach Gmach acem Staszica) w Warszawie. onym rozwojem monumentalnego klasycyzmu oskiego architekta Antonia Corazzie- Warszawa i jej sprawy jako przedmiot zaintere- Warszawa . Co znamienne, w rekomendacji To- w rekomendacji . Co znamienne, ł ł ż architektur , [w:] , Ojczyzn ą e Schuch „nie by e Schuch 139 uwag ę , Warszawa 2000, s. 315. , Warszawa ż ć raczej naukowych ambicji, gdy raczej naukowych , Warszawa 1966, s. 340–346. W ostatnim czasie o ar- , Warszawa c, jednak – tak jak Metzell – w bezstylowym jednak – tak jak Metzell – w bezstylowym ł zalecaj ą ę ego matematyka i mechanika” Nauk ą oty medal za szkolne projekty w Rzymie. Od za szkolne projekty oty medal acu Staszica ł ł ł ł ci si ownik Biogra ł ł ś ci wojennych) kandydatur nauk”, jak i w ich polityce wyborczej w okresie nauk”, jak i w ich polityce wyborczej w cej uwagi w tym zakresie po y jednak zaznaczy o ej cenion ł ś ę ł Pancer Feliks ż ż dla ogólnego wygl w tym, aby Towarzystwo walnie przyczyni w tym, aby Towarzystwo aw Staszic m.in. w celu powierzenia mu projektu aw Staszic m.in. w celu powierzenia mu ł ą ł czenia tradycji witruwia owym polu n ski, ż Polski S łą ż ń , Warszawa 1951, s. 9n; W. Tatarkiewicz, Tatarkiewicz, 1951, s. 9n; W. , Warszawa skich: „wiele prywatnych domów przyozdabiaj skich: „wiele prywatnych niej zwanego pa ci c nawet z , zaznaczaj ź ś . Nale ń „którzy nauki, cnot i trwa ą ę nie jednak chwalono jego projekty budynków mieszkal- nie jednak chwalono zainteresowania wzmo ą , „Rocznik Warszawski” t. 18, 1985, s. 133. , „Rocznik Warszawski” ż , [w:] ś 142 Stanis ci Metamorfozy pa ł ś cony w zakresie architektury wy architektury w zakresie cony Nauk ł ł on do po ł tradycyjnie ni o równie y ł ę , lekko ą t ąż a m.in. Aleksandra Wójtowicz, nie rozwodz a m.in. Aleksandra Wójtowicz, ł , nie przeszkadza ł cowi, warto jeszcze zwróci , ale bardzo wa ń O sztuce polskiej XVII i XVIII wieku 144 ą ski (pozostali nie mieli zawodowych zwi mieli zawodowych nie ski (pozostali ń jednym z pierwszych budynków, które Corazzi zaprojektowa jednym z pierwszych budynków, ł acu pisa ł Schuch Adolf Grzegorz acu i jego znaczenia w dziejach architektury polskiej zob. P. Biega acu i jego znaczenia w dziejach architektury polskiej zob. P. ł c ku ko , które nie ogromem swoim, lecz wdzi , które nie ogromem dyspozycj jednak w Warszawie jako budowniczy miejski, gdzie nie mia jako budowniczy miejski, Warszawie jednak w lej kamienic mieszcza ą ę ł Garbi ą ś tek, co prawda kszta co prawda ż nie jako budowniczego, ale „bieg , [w:] idem, ł ą ug jego planów publiczne gmachy stawiano”, w których tego typu umiej których tego typu stawiano”, w publiczne gmachy ug jego planów ci ł ś – nobilitowa wi ąć ł trzn Ś yby przydatne. Równocze ę ł stolic o spektakularn ą ł Zmierzaj Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjació Królewskiego Warszawskiego Towarzystwa 1980, s. 115. Gomulicki, w architekturze warszawskiej lat 1815–1830. J. W. Przyjació sowania Towarzystwa wom tego budynku. A. Wójtowicz, wom tego budynku. A. Wójtowicz, formy klasycystycznej projektu Corazziego, a wi Towarzystwa Naukowego Warszawskiego Towarzystwa w Polsce chitekturze pa równie ę eby pod ci by wewn nasz ś nych, a ż w okresie powstania listopadowego, brano pod uwag w okresie powstania Towarzystwa by Towarzystwa budownictwie komunikacyjnym blikowa i ma z powodu okoliczno nominacji, zapewne w Szkole Aplikacyjnej Artylerii i In fesora architektury go przyj nowego gmachu Towarzystwa (pó nowego gmachu Towarzystwa go, którego w r. 1818 pozyska go, którego w r. rozwoju klasycyzmu polskiego, i to w jego najbardziej na antyk zorientowanej odmianie. rozwoju klasycyzmu polskiego, i to w jego Królestwa w Chodzi mianowicie o sprowadzenie do dowej i teoretycznej d W praktyce architektonicznej specjalizowa 138 Ibid., s. 218. 139 T.W. si warzystwa zwracano na to uwag warzystwa Królestwa Polskiego Ten charakterystyczny brak zainteresowania architektoniczn charakterystyczny Ten w naukowych wypowiedziach „przyjació studia w tym zakresie i zdobywaj studia w tym lat pracowa presti najbardziej na tym tradycyjnie Schuch by Schuch co ciekawe, nie mia Wybór Schucha – który, 140 AGAD, TKWPN, sygn. 20, s. 218. 140 AGAD, TKWPN, A. M. Osiecka, D. Zamojska, Kulecka, 141 143 A. Kraushar, op. cit., ks. 4, s. 30. 143 A. Kraushar, nie przejawia Towarzystwo 144 142 A. Rottermund, op. cit., s. 60; B. Chwa 142 145 Na temat pa 145 32 Mikołaj Getka-Kenig Garbi tacy awangardowiteoretycyarchitekturyjakPodczaszy ca które stowania) prawda, innowacyjniezredagowanych,zw mentalny wyraz?Wydajesi 147 Memoria kolumnadami wfasadachby jak Garbi giej stronyby my wyra w z tegowzgl idea konserwatywne (awi nie awangardowe(czyliznaturyrzeczykontrowersyjne,bonieoswojone),alew Odwo 150 Zob. dyplom dlaKajetanaGarbi 148 M. Getka-Kenig, strony wzbudza 149 Przyk 146 Zob. F. M.Sobieszcza Starym Mie ció my wi najbardziej s ż Mo strzegali j rzystwa. Otym, waga dzie i umiej jej symbolu–podpostaci drog cjonowa a nast watorskiego (wpolskichwarunkach)punktuwidzenia.Pochwa ż e a e zpocz ł ł ę a kiem zachowawczeprojekty, odwo ł ś ż dlibra/docmetadata?id=550&from=pubindex&dirids=1&lp=20 [dost jednak politechnika polska1825–1831 s. 244–245. Podsumowuj c Staszic,którysamkrytykowa nauk”(którzydot ś lenia oarchitekturze,zdecydowa ł fi na widzie nie wokresieKrólestwa,wrazzewzrostemliczbyspecjalistówodarchitektury, notuje- ę ów architekturygrecko-rzymskiejtraci rmowa ń łą rozwojudlapolskiegobudownictwa–budownictwa,które musia ę ł uj skiego by ę pnie honorcz czy ł tno adem jestzaprojektowanyprzezniego ko ł ź ą ń o okre ł ą ą ny odwrótodarchitekturyporz atwo domy c si 149 ski. Dlategoostatniegonp.operowanietakcharakterystycznymidlaCorazziego ł tku musia ł ł jakowa a Podczaszy Garbi y funkcj ś ś . ę ci, którezdobi cie) dawa ł ł ę uszne. Jednaktegotypupostawawkr du, o onotegotypusposóbmy ł doarchitekturyjakoinstrumentubudowaniapresti ć y te wtejtendencjipoprosture ś ł ń lony sposóbmy y onepodziwkonserwatywnychkoneserówsztukpi ł ą Pomniki publiczne ż skiego doRadyInstytutuPolitechnicznego z 20VI1826r., Rodkiewicz, [w:]A.J. te ż c, architekturaprzewija e „przyjacielenauk”,przynajmniejwokresieKrólestwaPolskiego, po- ż e wtensposóbpoprostu„trwoniono” ś ę ż ocenianenegatywnieprzeztakichszermierzybudowlanegopost li ż ć ny przedmiotswoichzainteresowa u ł ń ł si ondopierozabiega praktykiemsztukibudowniczej.Maj ę onkostwa, by ski, ą ż ł c sprawdzone) ę d musielisi ń a okazj ytkow , kogomia skiego jestdlanasoczywistawspó Rys historyczno-statystycznywzrostu istanumiastaWarszawy ą ł ę o ówczesnydyplomcz kapitelukorynckiego–naalegorycznymwyobra , Kraków1904,s.146.Garbi , ł ń o godnekrytykinawetwarchitekturzepublicznej,chocia ą ż skiego zezbiorów MuzeumPolitechniki Warszawskiej, bcpw.bg.pw.edu.pl/ ę zreprezentacj , s.242–243. e odpowied dopodkre ł ś najpewniejnamy lenia oarchitekturze,bodostrzeg ę ł gnie ł y wjegosytuacjidu wtymczasieklasyczny(post-witruwia ł si ś ł rodki formalne.Zreszt uj ę ź realizowa ś ą ł ą ć dzi ció a si ce si ouznaniedlaswojego,wci dkowej. To w ś ł ś ź ł a napopularno lenia iwtensposóbgosankcjonowa ł aszcza wdetalach,aledalekichodichkonte- fl lenia spo jestjedna–budowanowejsiedziby„przyja- dlagminyewangelicko-reformowanej wWilnie(istnieje). ć eks bardziejogólnychtendencji.Ijesttojak ą ę wskromnychkamienicachnawarszawskim , tenwile jakotematprzezca ę ś li. donajlepszychklasycznychwzorców(co ł ć ń onkowski inwestycj ę ski wprostniewymieni gu Towarzystwa ł ecznego znaczeniaTowarzystwa ń ż ń ł ń ym sukcesem.Towarzystwo sank- a , dobrze ski architektby ś ski, którywprzeciwie ę nie wówczasideapromowania ś ą p 17.08.2018]. ci w ł ś c doczynieniazbudynkami, cze 150 ą rodki publiczne ę t , którastanowi . Cojednakznamienne,to ę ś ł ś a zestronyTowarzystwa, nie, alenale zasad rodowisku Towarzystwa. ś ż wiadczy uwzgl ł u, nale ł y okresistnieniaTowa- o wnimodpowiedni ę knych ś ł ąż Corazziegoznazwiska, wiadczy te ę ł dobrzerozumieli wstanietworzy jeszczedo ł ż o by a 146 , Warszawa 1848, ł o zastosowa 147 ń ż , cho ł y pami ski) sposób ć a jejmonu- ż . Dlaczego rozwijane eniu nauk ń stwie do ę ż dnienie ć otym, ł Pierwsza o. Np. zdru- ść ł a ę no- ś ę ta ż nie 148 pu by ć ą ć ć . ,

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 33

ł , y ł . To- ęć , Warsza- wzi , „Rocznik ci Czystych ę ś , „Nowy Pa- o stworzone o stworzone up wieyskich ł ł dzenia Szko ą odzi akademic- tno ł ę ywane jako przed- , „Rocznik Towarzy- ż ytku m ż dzy Bugiem i Dnieprem ty u skich ł ę em Akademii Jego K. Mci. ń ł ci o architekturze ś do tego zosta do tego ż owia ł y i opisanie dwukonnej angiel- ł Nauk, sygn. 17, 18, 19, 20, 28a, 30, Nauk, sygn. 17, 18, ł dem tymczasowego urz tnik Warszawski Umiej tnik Warszawski ę ę ytnych i o s ce rozmaite kszta ż ą tki architektury dla u tnik Warszawski” 1815, t. 3, listopad, gru- tnik Warszawski” ci, a w szczególno y glino-suszoney z plantami cha y glino-suszoney z plantami ą ę ł ś u wzgl , Warszawa 1811. , Warszawa , „Pami ł , „Rocznik Towarzystwa Królewskiego Warszaw- , „Rocznik Towarzystwa , Warszawa 1791. , Warszawa skiey do kraiu naszego przystosowaney o probie uczynioney w Wilanowie co do nowego ń skiey ca wszelki gatunek murowania i budowania przez ej i wygodnej stodo Nauk” t. 9, 1816. ł ł kacyi ą ń skiego fi , „Pami em Pocz cia ł ń ś cia […] o ś ł , [s.l.], 1798. o Nauk” t. 7, 1811. tyniach u staro ł ł cie w ogólno ą ś wi ś nienie Uniwersa ś gurami fi o do tej kwestii pragmatycznie, bo te bo pragmatycznie, tej kwestii o do aw 1823. ł ł , „Rocznik Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjació Królewskiego Warszawskiego , „Rocznik Towarzystwa li o poprawie budowli wieyskiey w kraju mi oney w Berlinie pod dniem 6tym Lipca 1799. wydanego oney w Berlinie pod dniem 6tym Lipca ś ż Wzór taniey, trwa Wzór taniey, Rozprawa o forty Kroje architektury obejmuj Zdanie sprawy O budowie w O budowli w o O dziele pod tytu ł ówne Akt Dawnych, Warszawa: ówne Akt Dawnych, Nauk” t. 9, 1816. Wroc ł My ł , Warszawa 1832. , Warszawa Architektura obeymuj Budownictwo wieyskie z ceg Budownictwo wieyskie Rozprawa o Rozprawa o gu ci na rzecz powszechnego rozwoju. na rzecz powszechnego ś ć a a ski K., ł fi a drukowane a archiwalne ń ł ł kno ockarni, ycki] X., ę ł kowski A., ż ź . ród ród ń tnik Warszawski” t. 10, 1803, Maj. t. 10, 1803, tnik Warszawski” Kado M., Id Biernacki A.P., Biernacki A.P., Bohusz X.M., Bohusz X.M., Bohusz M.X., Deklaracya Czyli obja Aigner P., Aigner P., Gutkowski W., Aigner P., Aigner P., Aigner P., G[i – Archiwum Publiczne Potockich, sygn. 271. Potockich, – Archiwum Publiczne Ź Architekt wieyski z Garbi Ź Archiwum G Przyjació Królewskie Warszawskie – Towarzystwo ę X. Sebastyana Hr. Sierakowskiego X. Sebastyana Hr. dzie skiego Przyjació miot pi stwa Warszawskiego Przyjació stwa Warszawskiego Towarzystwa Królewskiego Przyjació Królewskiego Towarzystwa sposobu budowania Nauk” t. 9, 1816. wa 1812. [Krzemieniec] 1800. skiej m stosownie do gospodarstwa narodowego stosownie do gospodarstwa i Stosowanych” t. 1, 1829. 31, 61, 62, kiej napisanym przez K. Podczaszy – aby dzia powszechney do nauk w budownictwie, przez N. Pana pod tytu powszechney do nauk w budownictwie, za Budowniczey, mi Bibliogra w Polsce od podstaw, a nie na poziomie jednostkowych (elitarnych) przedsi (elitarnych) jednostkowych na poziomie a nie od podstaw, w Polsce warzystwo podchodzi warzystwo 34 Mikołaj Getka-Kenig 1791. przy cegielniPulkowskiey, jakowzoremnaturalneywielko wey pow s R. Gerber, Warszawa 1958. tonicznych, „ Berlin 1819. wzgl skiego Przyjació [w:] J.N.L.Durand, Maia roku1818 z 2000. i odogniabespiecznychosobliwiedogodnychokolicomniedostatekdrzewacierpi Historyczno-Polityczny” r. 2,1783,cz.6. de Pistolenkow. Towarzystwu EkonomicznemuPetersburskiemu oznaymiony skiem nadniu19Lipca1823rokuodbytey [1802]. dnia 15gomaja1802roku przez JX.JanaAlbertrandegobiskupazenopolita szawa 1775. 1828. Kraków 1812. Warszawa 1848. od J.P. FranciszkaCointraux, domy, zubiteyiszczerey ziemilubinnychpospolitychitanichmateria skiego Przyjació ł u fi gurami, ż Kado M., Loudon J.C., Ksi Marconi H., Picon A., Picon A., Obchod uroczysteyInauguracyiUniwersytetuKrólewsko-Warszawskiego dnia14. Podczaszy Pi O sposobiebudowaniazubiteyziemi,czylistawiania Nowy sposóbu Mowy przyinstallacyikuratorjeneralnegoinstytutównaukowychwKrólestwiePol- Mowa natrzecimposiedzeniuTowarzystwa Warszawskiego Przyjació Sierakowski S., Rogali Sierakowski W., Szko Sobieszcza Szuch J.K., y ę ć ęć dzie nastosunkiAngliiioprzyozdobieniuposadwiejskich, dod ę Rapport odo ga Protoko porz ł a budowliwieyskich,czylisposób iakstawia ł ń oki na ski J., Lublin 1803 ź ą wigania projektowanegomostunaWi Pami From “PoetryofArt”toMethod:TheTheoryJean-Nicolas-LouisDurnad Nowo odkrytysposóbdawaniatrwa ń dków budowniczychpod ń Rozprawa orobieniu ceg ski K., ski F.M., ł ł O porz , Warszawa [1818]. Nauk”t.14,1821. Nauk”t.9,1816. ś O zak Sztuka budowanianaswoieporz cianach murowanych,kamiennych,inarze ę ł tnik Warszawski” 1822,t.1. ż Précis oftheLecturesonArchitecture Architektura obeymui ów RadyOgólnejUniwersytetuWarszawskiego 1817–1819 Architektura cywilnadlam ywania kamieniapolnego,wbudowaniuwieyskim;odPanaMaiora ś Pocz wiadczeniu z ą ł . adaniu folwarkówpod dkach architektonicznych Rys historyczno-statystyczny wzrostu istanumiastaWarszawy ą , „RocznikiTowarzystwa Warszawskiego Przyjació tki architekturydlau Po ł ock 1800. ż elaznym ł ug prawide ł y , „RocznikTowarzystwa Królewskiego Warszaw- ą , [Warszawa 1823]. ca wszelkigatunekmurowaniaibudowania ł ł a ł odzi narodowej ug zasadszkockiegogospodarstwaprzy ń ż , Warszawa 1828. cuchem zawieszonymobumako ytku m ł ey pobia ł ą ń JakobaBarocegozWinioli dki podzielona ś skiego, prezesatego le , „RocznikTowarzystwa Warszaw- ć mocneitrwa ł , t odzi akademickiey ś ś ł cian ziemnychd ci tych ł um. D. Britt, Los Angeles, CA, um. D.Britt,LosAngeles,CA, y (Badigeon)albote ź bianych ozdobacharchitek- , Kraków1796. ł , uzup.F. Degen,War- a t ń ł um. A. P.um. A. Biernacki, cuchów, któremai ł e, odwielupi ł ów, wynaleziony ż ł Towarzystwa ł Naukmiana , cz.1,Wilno ugo trwa ł , „Pami Nauk”t.1, , Warszawa ż , oprac. koloro- ń ą ę cami ł cym tnik ych ą tr ą , , ,

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 35 , , , , , - ą aw ł awa ł czny czny , War- fi fi Nauk ł aw 1980. ł wszystkich ia- wszystkich ż , rys. Z. Vogel, , rys. Z. Vogel, , t. 27, Wroc , t. 52, Warszawa , t. 52, Warszawa , Kalisz 2002. , Warszawa 1814. , Warszawa ownik Biogra ownik Biogra ł ł czny fi czny fi , t. 25, Wroc Nauk ł du: przypadek budynków ę Polski S Polski S czny fi aja Kopernika: dwa listy Jana dwa listy aja Kopernika: ł omie XVIII i XIX wieku (1764– omie XVIII i XIX wieku tnych w Polsce ł ę cym do uwagi i praktyki podane i praktyki uwagi cym do Nauk” t. 9, 1816. Nauk” t. ł ą , [w:] , [w:] , Warszawa 2005. , Warszawa powania i granice kompromisu poli- ownik Biogra ł ugi w dobie „wskrzeszonej” Polski lat ugi w dobie „wskrzeszonej” ownik Biogra ę , red. A. Kulecka, Warszawa 2017. , red. A. Warszawa Kulecka, ł ł ownik Biogra ł Polski S , “Architectural History” t. 49, 2006. History” , “Architectural dnia 30 kwietnia 1812 roku przez Stanis 1812 roku przez dnia 30 kwietnia Polski S Remarks on Architecture: The Vitruvian Tradi- nowoczesnego urz ż tek narodowych, jako to zwalisk zaników, swi zaników, jako to zwalisk tek narodowych, ą […] tnik Warszawski” (1801–1805) F. K. Dmochowskie- F. (1801–1805) tnik Warszawski” , [w:] Polski S ”: normy post , [w:] ę , „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” t. 23, 1978, Nauki i Techniki” , „Kwartalnik Historii ń ci w Warszawskim Towarzystwie Przyjació Towarzystwie ci w Warszawskim stwie XIX wieku ś ń aw Kostka h. Pilawa aw Kostka ł , [w:] ytno ecze ż ł , red. C. C. Guile, University Park, PA, 2015. PA, , red. C. C. Guile, University Park, François Cointereaux’s Ecole d’Architecture Rurale (1790–91) François Cointereaux’s Ecole d’Architecture , [w:] I. Potocki, , [w:] I. Potocki, ytnych budowli i mieysc pami ytnych budowli i mieysc „Nowy Pami po wsiach i miasteczkach mai i miasteczkach po wsiach Staro ż awa Staszica ł ść witkowski Piotr awnieyszych pami awnieyszych Szpilowski (Szpilewski) Sylwester Ś Architektura i presti dy w spo ł Pomniki publiczne i dyskurs zas Warszawa i jej sprawy jako przedmiot zainteresowania Towarzystwa i jej sprawy jako przedmiot zainteresowania Towarzystwa Warszawa ac Staszica: siedziba Towarzystwa Naukowego Warszawskiego ac Staszica: siedziba Towarzystwa Pancer Feliks ę Potocki Stanis Potocki Aleksander ł Budowanie wieyskie dziedzicom dobr y possessorom to y possessorom dobr dziedzicom wieyskie Budowanie Polskie szkolnictwo artystyczne na prze Polskie szkolnictwo Z dyskusji nad projektem pomnika Miko Z dyskusji nad projektem Pa Architektura Kalisza Kongresowego w dobie Królestwa , „Rocznik Warszawski” t. 18, 1985. , „Rocznik Warszawski” Zasada „dwóch sumie Introduction ski B., aw 1971. ł ska-Szlak A., aw 1984–1985. ń , Kraków 2017. ł ń ski P., ski P., ci and the Colonies uence in Europe Nauk fl ska I., ś dnicy i urz ń ł ń ę , „Roczniki Towarzystwa Królewskiego Przyjació Królewskiego Towarzystwa , „Roczniki witkowski, witkowski, Wroc Ś Urz Grochulska B., Grochulska B., Gomulicki J.W., Gomulicki J.W., Getka-Kenig M., Getka-Kenig Gierma Getka-Kenig M., Getka-Kenig Czubaty J., P. Getka-Kenig M., Getka-Kenig M., Getka-Kenig Guile C.C., Cellauro L., Richaud G., Chomentowska B., Chwa Ustawy Towarzystwa Królewskiego Warszawskiego Przyjació Królewskiego Warszawskiego Ustawy Towarzystwa Biega Zagajenie posiedzenia publicznego Zagajenie Literatura przedmiotu Bara Bartnicka K., Bartnicka K., Zbiór widoków s Zbiór widoków kolwiek zwierzchno kolwiek , nadgrobków, staro , nadgrobków, , „Rocznik Historii Prasy Polskiej” t. 4, 2001, z. 2 (8). , „Rocznik Historii Prasy Polskiej” wiatowit” t. 35, 1982. ń ąż niadeckiego do Stanis Ś 1983. go Przyjació t. 28, Wroc 1807–1830 2017. t. 49, Warszawa 2013–2014. t. 49, Warszawa tycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815) tycznego Polaków w sytuacjach wyboru ministerialnych w Warszawie, stolicy konstytucyjnego Królestwa Polskiego (1815–1830) ministerialnych w Warszawie, [w:] tion in Enlightenment Poland and its In szawa 1951. „ k 1782. Warszawa Staszica nr 2. ty 1806. Warszawa sztych. J. Frey, 1831), Ś 36 Mikołaj Getka-Kenig 1971. wa 1970. Universitatis NicolaiCopernici:ZabytkoznawstwoiKonserwatorstwo” t.43,2012. skiego iKrólestwaKongresowego powicz, Warszawa 1986. Wilhelm HenrykMinter:architekci polskiegoklasycyzmu Wilhelm 1992. Wroc 2009. Historia 1976. spodarstwa przemys szawskiego Towarzystwa Przyjació XVI–pocz schodniej cz t. 2,Kraków1936. 1995–1996. szawa 2000. i nieznanicz 1994. 1900–1906. ska, Warszawa 2001. nik polskichtowarzystwnaukowych Jaroszewski T.S. Jaroszewski T.S., W. Baraniewski, Ma Majdowski A., Libera Z., Kwiatkowski M., Jaroszewski T.S., Jaroszewski T.S., Rottermund, A. Rodkiewicz A.J., Rodkiewicz A.J., Polanowska J. Michalski J., Jedlicki J., Jod Rottermund A., Rottermund A., Piotrowska R., Mieszkowski Z. Ł Ko Krajewska-Tartakowska B., Kulecka OsieckaM.,ZamojskaD., A., Kruft H.-W., Kraushar A., uczakówna-Kozerska H., ł aw 1990. ł odziejczyk A., odziejczyk A., ł ł kiewicz A., kiewicz A., owski A., owski A., , red.BardachJ.,LabudaG., Warszawa 1968. ą tek XIXwieku ęś ł onkowie Towarzystwa KrólewskiegoWarszawskiego Przyjació Stanis Nieudana próbakapitalistycznejindustrializacji:analizapa ci woj.lubelskiego ZdziejówTowarzystwa Przyjació Towarzystwo Warszawskie Przyjació History ofArchitecturalTheory:fromVitruviustopresent, Dzieje obiektówzabytkowychzwybranychmiejscowo , Stanis Zarys organizacjis Teoria architekturywnowo , Podstawoweproblemyarchitekturywtraktatachpolskich: po , ChrystianPiotrAigner:architektwarszawskiegoklasycyzmu Pocz ł Jean-Nicolas-Louis Durandapolskaarchitektura 1po Pierwsza politechnikapolska 1825–1831 aw Kostka Potockiijegorolaw Architektura wlatach1765–1830 ł Architektura dobyo Serwi owego wKrólestwiePolskimXIX ą , Warszawa 1970. tki zainteresowa ł aw Kostka Potocki:twórczo ń ski Andrzej Biernacki AlojzyProsper Towarzystwo KrólewskieGospodarczo-Rolnicze , Bia , „BiuletynHistoriiSztuki”t.34,1972,nr2. ł Nauk , t.2,cz.3,red.B.Sordylowa,Krajewska-Tartakow- ł ł Jakub Hempel,FryderykAlbertLessel,HenrykIttar, u a Podlaska 2000. Pa ż , [w:] b budowlanychwKsi ł , [w:] ace idworywokolicachWarszawy, Warszawa ś ń „którzy nauki,cnot wiecenia wPolsce:nurtyiodmiany przesz Polski S ż Z polskichstudiówslawistycznych ytnym pi ł Nauk ł o ł ś ownik Biogra ł Nauk1800–1832 ż ci , [w:] , [w:] yciu literackimKsi ść , Warszawa 1953. ą ś S ., Warszawa 1964. , Warszawa 1974. architektaamatora miennictwie polskim ł Sztuka Warszawy owian w Polski S , Kraków1904. ę ę stwie Warszawskim , Ojczyzn fi czny ś ł ownik Biogra ród cz , ks.1–4,Kraków , t.36,Warszawa ę ę ł ś kochali”:znani ń owy XIXwieku stwa Warszaw- ci pó stwowego go- ł ł , red.M.Kar- onków War- Nauk , Warszawa , Warszawa , [w:] , Wroc ł New York nocno-w- , Warsza- , seria3, , „Acta fi , War- czny S ł ł owa ow- ł aw , ,

Architektura w kręgu zainteresowań Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, 1800–1832 37 , aw ł pnie ę czny fi , t. 11, ca 2016 r. ca 2016 r. , „Biuletyn , „Biuletyn , Wroc ń czny fi , t. 36, Warsza- , t. 37, Warszawa Warszawa , t. 37, ownik Biogra czny ł fi , t. 7, Kraków 1948– O sztuce polskiej XVII O sztuce polskiej XVII czny (Kraków: Universitas, fi awa Augusta Pomniki publiczne i dys- ł czny ownik Biogra , Warszawa 1951. , Warszawa yciu kulturalnym fi ł nansowanego przez Naro- ż ą fi Polski S kowej: , [w:] idem, ąż ownik Biogra , [w:] ydowskim Instytucie Historycznym, ł Polski S ownik Biogra ownik Ż ł ci Towarzystwa Warszawskiego Przy- Warszawskiego ci Towarzystwa ś nad sztuk ń ownik Biogra ł , [w:] , Warszawa 2017. , Warszawa alno ł Polski S ł Polski S Polski w formie ksi na Uniwersytecie Warszawskim, a nast na Uniwersytecie Warszawskim, u podoktorskiego ł ę ż , [w:] Polski S y do studiów i dyskusji z zakresu teorii i historii teorii i historii i dyskusji z zakresu y do studiów , [w:] , [w:] ł adiunktem w ł , ur. 1987 r., absolwent historii na Uniwersytecie 1987 r., , ur. acu Staszica wersj ł , [w:] ą Materia Kolberg Krzysztof Juliusz Kolberg awa Kostki Potockiego w polskim w polskim Potockiego awa Kostki ł w ramach sta , [w:] ł z historii obroni ac Staszica a klasycyzm w Polsce ac Staszica a klasycyzm ski Kajetan ł ą ń Pa jej rozszerzon Sprawy artystyczne w dzia Sprawy artystyczne kowa Z., Zygmunt Vogel rysownik gabinetowy Stanis rysownik gabinetowy Zygmunt Vogel ł ł Metamorfozy pa AJ GETKA-KENIG Schuch Adolf Grzegorz Ł powsta Kado (Cadeau, Kadau) Micha Garbi ł ugi w dobie „wskrzeszonej” Polski lat 1807–1830 ugi w dobie „wskrzeszonej” Rola Stanis ł doktorsk , Warszawa 1966. , Warszawa pnie w r. 2016 adiunktem w Instytucie Historii Nauki PAN, a od ko w Instytucie Historii Nauki PAN, 2016 adiunktem pnie w r. aw 1967–1968, s. 299–300. ę ę ska K., ł Sierakowski Sebastian Alojzy Sebastian Sierakowski o J., o J., ń łł łł tek T.W., tek T.W., ą 2017); w latach 2015–2016 by kurs zas nast UJ. E-mail: [email protected] adiunktem w Instytucie Historii Sztuki opublikowa Dr MIKO w Courtauld Institute of Art, University of London; i historii sztuki Warszawskim prac aw 1964. ł Nauk (1800–1832) wi ł Traczewska Bia Traczewska Sroczy Ś W., Tatarkiewicz Róg R., Róg R., Rudnicka J., Rudnicka A.,Ryszkiewicz Samuj Wójtowicz A., Wójtowicz Samuj i XVIII wieku dowe Centrum Nauki (2016/20/S/HS2/00053). Wroc 1969. wa 1995–1996. Niniejszy artyku 1996. 2. t. 34, 1972, nr Historii Sztuki” jació metodologii bada artystycznej oraz sztuki, krytyki t. 13, Wroc 1958.