Neoklasycyzm I Neoklasycyzmy W Architekturze Polski I Łotwy. Część
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
NAUKA SCIENCE Zdzisława Tołłoczko* Neoklasycyzm i neoklasycyzmy w architekturze Polski i Łotwy Część II. Z badań nad problematyką neoklasycyzmu w architekturze pałacowo-dworkowej na przykładzie rezydencji w Mežotne, Durbes, Zentenes, Kazdangas, Rembates, Dzērbenes, Konstantynowie oraz Czerwonogrodzie Neoclassicism and neo-classicisms in the architecture of Poland and Latvia Part II. From the research on the issue of neoclassicism in the palace and manor architecture on the example of residences in: Mežotne, Durbes, Zentenes, Kazdangas, Rembates, Dzērbenes, Konstantynow and Czerwonogrod Słowa kluczowe: Łotwa, Polska, Białoruś, Ukraina, Key words: Latvia, Poland, Belarus, Ukraine, historia architektury, neoklasycyzm, neogotyk history of architecture, neoclassicism, neo-Gothic Jak konstatuje Jerzy Wronkowski: „Klasycyzm XVIII i XIX As Jerzy Wronkowski stated: “Classicism in the 18th wieku nie był tak całkiem nowym zjawiskiem, w swych istot- and 19th century was not such a new phenomenon, as its nych właściwościach zbytnio nie różnił się od klasycyzującego essential properties did not differ much from those of the renesansu i baroku. Różnica polegała na tym, że renesans wzory classicising Renaissance and Baroque. The difference was antyczne przetwarzał, a klasycyzm je prawie bezpośrednio po- that the Renaissance transformed the antique patterns, while wtarzał, czasem wiernie naśladował tylko detale, czasem całe classicism repeated them almost directly, sometimes copying obiekty, stosując z reguły inną, większą skalę całego przedsię- faithfully only details and sometimes whole objects, while as wzięcia. W dziedzinie sztuki każde naśladownictwo jest oceniane a rule using another, larger scale of the hole venture. In the niżej za brak oryginalności, bo brakuje w tym uroku nowości. fi eld of art every imitation is considered to be of lesser value W pewnym stopniu odnosić się to musi do klasycyzmu; ale since it lacks originality and the charm of novelty. To a certain nie całkowicie, bo należy uwagę zwrócić na ogromny dystans extent it also applies to classicism; though not completely, czasu, jaki upłynął od rozkwitu i upadku kultury starożytnej, since attention should be drawn to the prolonged time that z której pozostały ledwie odłamki i kikuty wspaniałych niegdyś elapsed between the heyday and the decline of the ancient obiektów”1. Innymi słowy rzec można o osobliwej ‘dialektyce culture from which merely fragments and stumps of once klasycyzmu’, z jej zmieniającą się ontologią i metafi zyką, a której magnifi cent objects have remained”1. In other words, one estetyka mimo wszystko pozostała constans. Kolejne odrodzenia could mention the weird ‘dialectics of classicism’ with its klasycyzmu, sekwencyjnie następujące stylowe rewiwalizmy evolving ontology and metaphysics, and whose aesthetics tworzyły ten sam stylowo-architektoniczny i zarazem typo- remained constans, nevertheless. Subsequent stylistic revivals logiczny modus operandi. Każdy styl artystyczny wyrażał się of classicism created the same stylistic-architectonic as well kanonicznymi ideami (nierzadko ewoluując ku predyspozycji as typological modus operandi. Each artistic style expressed do doktrynerstwa), jak to miało miejsce od czasów antyku aż po itself through canonical ideas (frequently evolving towards wiek dziewiętnasty, atoli klasycyzm (recte również neoklasycyzm) a predisposition for doctrinarism), as happened from the wyróżniał się wyjątkową skłonnością do multiplikacji klasycy- antiquity till the 19th century, however classicism (recte also stycznych toposów, które to zjawisko znalazło swe apogeum neo-classicism) stood out with its unique penchant for w sztuce i kulturze epoki rozciągającej się od około 1789 roku do multiplying classicist toposes, which phenomenon found * prof. dr hab. Z. Tołłoczko, Katedra Historii Architektury, Urbani- * prof. dr hab. Z. Tołłoczko, Chair of History of Architecture, Urban styki i Sztuki Powszechnej, Instytut Historii Architektury i Kon- Planning and Art, Institute of History of Architecture and Monument serwacji Zabytków, Wydział Architektury Politechniki Krakowskiej Conservation, Department of Architecture, Cracow University of Technology Praca dopuszczona do druku po recenzjach Article accepted for publishing after reviews Wiadomości Konserwatorskie • Journal of Heritage Conservation • 39/2014 9 około 1918 roku. W tym, bodaj najdłuższym stuleciu w dziejach its apogee in the art and culture of the epoch stretching from nowożytnych dominującym wszechwładnie suwerenem – kró- around 1789 till around 1918. In that, probably the longest, lem stylów – był akademicki historyzm, nie wyłączając, rzecz century in modern times the all-powerful sovereign – the king oczywista, greckiego i rzymskiego klasycyzmu, bez których nie of styles – was academic historicism, naturally not excluding można sobie żadną miarą wyobrazić kultury euroatlantyckiej. the Greek and Roman classicism without which one could Z drugiej połowy XVIII wieku pochodzi koncepcja Gesamt- not imagine the Euro-Atlantic culture. From the second kunstwerku, rozwinięta w dziewiętnastym stuleciu jako wzór half of the 18th century came the concept of Gesamtkunstwerk kompletnej syntezy dzieła sztuki, w którym nie brakowało developed during the nineteenth century into a model of a miejsca nie tylko dla neoklasycyzmu oraz innych neostylów complete synthesis of the artwork, which enclosed not only i ich fi liacji, czego rezultatem była również homogenizacja neo-classicism, other neo-styles and their fi liations, and a stylów – eklektyczny pluralizm2. Podobne uwagi nasuwają się result of which was also homogenisation of styles – eclectic w odniesieniu do centralnej i wschodniej Europy, a osobliwie pluralism2. Similar comments arise in reference to Central and tyczy się to Polski i jej wschodnich kresów z uwzględnieniem Eastern Europe, particularly to Poland and its eastern border- wielowiekowych związków z Infl antami oraz Kurlandią. Na lands including the centuries-long connections with Livonia owych terytoriach wyraźnie odciśnięty został ślad neoklasycy- and Courland. The neo-classicist tradition characterised by stycznej tradycji, który to styl znamionowała powaga, spokój, solemnity, tranquillity, stability and permanence – outlining stałość i trwałość – wyznaczających estetyczno-obyczajowy the aesthetic-moral and feudal-manorial ethos – was clearly i feudalno-ziemiański etos. imprinted in those territories. W części pierwszej niniejszego eseju, będącej niejako The fi rst part of this essay, which was a kind of sketch szkicem do portretu, opracowywanej przez autorkę pracy nad for the work on the architecture of the Baltic countries architekturą krajów nadbałtyckich, wspomniano już o kilku prepared by the author, mentioned several most representa- najbardziej reprezentatywnych przykładach polskiego neokla- tive examples of Polish neo-classicism extensively described sycyzmu, na którego temat istnieje liczna literatura. Atoli warto in literature. Nevertheless, other symbols of Polish neo- przypomnieć o innych symbolach polskiego neoklasycyzmu, classicism are worth remembering, such as e.g.: the Temple jak np. Świątynia Sybilli (Chrystian Piotr Aigner, 1798-1801), of Sybil (Chrystian Piotr Aigner, 1798-1801), the parish kościół parafi alny (Chrystian Piotr Aigner, 1802) – obydwa church (Chrystian Piotr Aigner, 1802) – both objects in obiekty w Puławach; kościół parafi alny w Suderach (Wawrzyniec Puławy; the parish church in Sudery (Wawrzyniec Bortk- Bortkiewicz, 1802-1811); gmach Trybunału w Kaliszu (Sylwe- iewicz, 1802-1811); the building of the Tribunal in Kalisz ster Szpilowski, 1820-1824); konkatedra św. Aleksandra w Su- (Sylwester Szpilowski, 1820-1824); the co-cathedral of St. wałkach (Chrystian Piotr Aigner, 1821-1825, przebudowana ok. Alexander in Suwałki (Chrystian Piotr Aigner, 1821-1825, 1845 przez Henryka Marconiego); pałac w Werkach koło Wilna rebuilt around 1845 by Henryk Marconi); the palace in Werki (Bolesław Podczaszyński, Bernard Simon i Alfons Girardeaux, near Vilnius (Bolesław Podczaszyński, Bernard Simon and 1842-1845) oraz pałac Tyszkiewiczów w Wace Białej (Trockiej) Alfons Girardeaux, 1842-1845) and the Tyszkiewicz family na Wileńszczyźnie (Leandro Marconi, 1880)3. Jednakże pragnąc palace in Waka Biała (Trocka) in the Vilnius region (Leandro zaprezentować, chociażby w pobieżnym skrócie, fundamental- Marconi, 1880)3. However, wishing to present, even briefl y, ne przykłady architektury pałacowo-dworkowej na ziemiach fundamental examples of the palace-manorial architecture in łotewskich, należy pomimo wszystko przypomnieć ustalenia, the lands of Latvia one has to remember the fi ndings, even budzące niekiedy pewne spory, dokonane przez Nikolausa Pe- if sometimes problematic, established by Nikolaus Pevsner, vsnera, Johna Fleminga i Hugha Honoura, a które w przypadku John Fleming and Hugh Honour, which in the case of com- porównania architektury polskiej i łotewskiej mają szczególne paring the Polish and Latvian architecture are of particular znaczenie i warto je zacytować: „W pocz. XIX w. te surowe signifi cance and are worth quoting: “At the beginning of the (winckelmannowskie – dopis. Z.T.) idee neoklasycystyczne 19th c. those austere (Winckelmann’s – added by Z.T.) neo- zostały porzucone na rzecz stylów bardziej dekoracyjnych, classicist ideas were abandoned in favour of more decorative zmierzających ku bardziej malowniczej kompozycji i bardziej styles, aiming at more picturesque composition and more literackich w swych aluzjach do przeszłości. (…) Architekci literary